Ministerie van V.R.O.M. Den Haag Jan Hoogstad / Woon- en Winkelcentrum Hengelo Bolles+Wilson / Steunpunt Rijkswaterstaat Harlingen Neutelings Riedijk Architecten / Van Gogh Museum Amsterdam Kisho Kurokawa & Associates / Woningcomplex Silodam Amsterdam MVRDV / Science & Technology Center Amsterdam Renzo Piano / Woonzorgcomplex Amsterdam MVRDV / Clubgebouw en Tribune Ajax Amsterdam René van Zuuk / Woon- en Winkelcomplex Oostelijke Handelskade Amsterdam Neutelings Riedijk Architecten / Luxor Theater Rotterdam Bolles+Wilson / Minnaertgebouw Universiteit Utrecht Neutelings Riedijk Architecten / Hogeschool Arnhem Nijmegen MVRDV / Brandweerkazerne Breda Neutelings Riedijk Architecten / W oontorens De Hoge Heren Rotterdam Wiel Arets / Veenman Drukkers Wageningen Neutelings Riedijk Architecten / Kantoortoren De Splinter Rotterdam Wim de Bruijn / NL Paviljoen Expo 2000 Hannover MVRDV / Woningbouw Java Eiland Amsterdam Diener & Diener Architekten / Kantoorverzamelgebouw Schiphol Z.O. Amsterdam Neutelings Riedijk Architecten / World Port Center Rotterdam Foster and Partners / Woningbouw Mullerpier 11 Van Bergen Kolpa Architecten / Kenniseenheid Plant Wageningen DP6 architectuurstudio / Filmmuseum Amsterdam Delugan Meissl Associated Architects / Villa VPRO Hilversum MVRDV / Woonzorgcomplex Amsterdam MVRDV / Cultureel Centrum de Effenaar Eindhoven MVRDV / Thiemsland Hengelo Bolles+Wilson / Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid Hilversum Neutelings Riedijk / Raaks Haarlem Bolles+Wilson / Belastingkantoor Apeldoorn Neutelings Riedijk / Spuimarkt ING Den Haag Bolles+Wilson / AZG Droogloopzone Groningen Kuiper Compagnons / Walterboschcomplex Directievoering Apeldoorn Min. van VROM –RGD / Coolsingeltheater Rotterdam Bouwfonds Ontwikkeling / Kavel 11 Vivaldi Amsterdam ING Real Estate Development / Kenniseenheid Plant Wageningen DP6 / Walterbosch complex Apeldoorn DP6 / Meerrijk Eindhoven VHP / Spuimarkt Pathe Den Haag Bolles+Wilson / Stadstuinen Amsterdam DP6 / Volkeraksluizen; bedieningsgebouw DP6 / Heuvelhof app. Tiel Kuiper Compagnons / Zonneveld app. Blerick Kuiper Compagnons / Waterryck Suijssenwaerde Oude Tonge HD Projectrealisatie / Atlas College Ypenburg DP6 / Mullerpier blok 7 Rotterdam Neutelings Riedijk / A10-strook Amsterdam Alliantie Ontwikkeling / A10-strook App. + garage Huizen DKV architecten / Storkterrein Amsterdam Kristal Projectontwikkeling / Forumgebouw Wageningen Quist Wintermans Architecten / Noorderbaken Hoogvliet DKV architecten / Appartement Van Dam terrein Ridderkerk Kuiper Compagnons / Sloop inventarisatie Rotterdam Woningbedrijf Rotterdam / Stadstuin Nieuwland Amersfoort Kuiper Compagnons / Sportcomplex Breedtesport Almere Zwarts & Jansma / Kiosk Waterpoort Gorinchem IdeA architecten / Centrumplan Dordrecht Pelt Projectontwikkeling / Centrumplan Nieuwerkerk a/d IJssel HD Projectrealisatie / Zuidwijk Rotterdam Kühne & Co / Politiekantoor Schiedam Regiopolitie Rijnmond Veiligheidsregio / Oosterbaken Woontoren Hoogvliet Kuiper Compagnons / app Wooncon Emmen Möhn + Bouman / Bachplein Schiedam Groenoord / Cameratoezicht Witte de Withstraat Rotterdam Regiopolitie Rijnmond Veiligheidsregio / Ekris BMW garages Leidsche Rijn ONL Oosterhuis-Lenard / Markt Paviljoen Roosendaal / Mackaystraat-scholen Den Haag Kuiper Compagnons / De Batavier Nieuwerkerk a/d IJssel HD Projectrealisatie / Margrietflat Etten-Leur Kuiper Compagnons / Sanquin bloedbank Amsterdam Kuiper Compagnons / Rijnlands Centrum Gehandicapten Katwijk Kuiper Compagnons / App. gebouw Hollandseweg Wageningen Kuiper Compagnons / Nobelpark II Wageningen Kuiper Compagnons / Zorghotel Rotterdam Quist Wintermans Architecten / Gezondheidscentrum Nieuw Vennep DaF architecten / Insula College Dordrecht DKV architecten / Sportcomplex Caland Osdorp DaF architecten / Klinkenburg Rotterdam DKV architecten / Villa Noorts Bennekom Powerhouse Company / Batavia Lelystad Amvest / Spangen Justus van Effen Rotterdam Molenaar & Van Winden architecten / Parkeergarage Drentestaete II Amsterdam ING Real Estate Development / Crayenburgh gehandicapten Nootburg Möhn+Bouman / Vleuterweide; Scala e.g.won.44 Vleuten Amvest / Roomburg 7 Leiden DKV architecten / Inloopcentrum Krimpen ad IJssel Stichting Huisvesting Evangelisatie / Gevangen Poort Den Haag Haags Historisch Museum / Parkeergarage Alkmaar BAM Energie / Zorgkantoor Enschede Kuiper Compagnons / Filmmuseum Amsterdam ING Real Estate Development / Markthal Rotterdam Provast / A2; dienstgebouwen Leidsche Rijn Quist Wintermans Architecten / Ipse-uitbreiding Delft Möhn + Bouman / Suijssenpolder Oude Tonge Nederlandse Gemeente Vastgoedontwikkeling / Villa van Toor Hoek van Holland Zandbelt & van den Berg / Statergebouw Amersfoort Tilburg Ibelings von Behr architecten / PGGM Hoofdkantoor Zeist PGGM / DKV app. Almere Leyten Vastgoedontwikkeling / Zorgcomplex Oud-Beijerland TVDH / Tuin+vijver+paviljoen omroepbus NIBG Hilversum Neutelings Riedijk / sluis IJburg Amsterdam Quist Wintermans Architecten / Zorgcluster Orbius Huis ter Heide Kuiper Compagnons / Terreinontwerp Drentestaete Amsterdam ING Real Estate Development / UMCG Groningen Kuiper Compagnons / Liftfabriek Leerdam Quist Wintermans Architecten / Imax Rotterdam IMAX / patiowoningen Nieuwerkerk ad IJssel HD Projectrealisatie / Nesselande Rotterdam DKV architecten / Ethylopslag Dordrecht Beco Nijmegen / Palmtorens Nieuwegein KCAP Architecten & Planners / Mullerpier Blok 11 Rotterdam Neutelings Riedijk / Groninger Forum Groningen NL Architects / KLPD-kantoren Maasbracht BAR / Centrumplan Walburg Zwijndrecht Proper-Stok Ontwikkelaars / Calandlaan Amsterdam DKV architecten / De Ringvaart Nieuwerkerk HD Projectrealisatie / Film Theater Hilversum Moost architectuurwerkplaats / Scholen Dordrecht Heijmans Bouw Rotterdam / uitbreiding woning Rhoon Lex Architecten / Dubbeldam 24 app. Dordrecht Molenaar & Van Winden architecten / Zuidersluis Nieuwegein Aletta van Aalst / Fountainhead Amsterdam KCAP Architecten & Planners / Studentenhotel Delft KCAP Architecten & Planners / Meerrijk Blok A Eindhoven ASR / Diemermere Diemen Quist Wintermans Architecten / Zorgcentrum Alkmaar BAR / Parkzicht Tiel Kuiper Compagnons / Plan Tij Dordrecht Abrahamse - De Kock Architecten / Boulevard De Ruyter Vlissingen Vastgoed Syndicering Nederland / Raaks Haarlem Bolles+Wilson / Steigereiland-Noord Amsterdam DeltaForte / Vleuterweide Vleuten Amvest / vrachtgebouw nr. 18 Schiphol René van Zuuk / Vestia Ceres Nootdorp CHNL architecten / Stokhorst Enschede DKV architecten / Rapid River Eindhoven Urban Affairs / Leidsche Rijn App. Utrecht KCAP Architecten & Planners / Alphens Perron Leiden / Muziekhuis Loevenhoutsedijk Utrecht BAR / Groningen Forum Groningen NL Architects / Westpoort woningen renovatie Vlissingen Flexplan / Pieter Calandlaan, Blok B Amsterdam DKV architecten / Europakwartier Almere Kuiper Compagnons / BP Maasvlakte Beyond Petrol Europoort GroupA / Kantoorcomplex Europol Den Haag Quist Wintermans Architecten / Zorgapp. Maassluis Molenaar & Van Winden architecten / Zestienhoven sportcomplex Rotterdam MoederscheimMoonen / woonhuis Meerssen MoederscheimMoonen / Paviljoen Leiden Durr Vastgoed / P.I. – verbouwingen Hoogvliet Min. van VROM -RGD- Directie Projecten / Blaaktoren Rotterdam GroupA / CWI Amsterdam RPS Kraan Consulting / Urban Villa app. Tilburg DKV architecten / Studenten huisvesting Delft Duwo / Kerkbuurt-complex Sliedrecht Zijderhand Architekten / Marsch Kruserbrink Hardenberg Kuiper Compagnons / Universiteit van Amsterdam Amsterdam BAR / hoekhuis EB Almere Eklund_Terbeek / Tanthof Delft Hebly Theunissen Architecten / Trumpf Hengelo TRUMPF Immobilien GmbH / Brasserskade Delft Hebly Theunissen Architecten / Transvaal - De Oriënt Den Haag Molenaar & Van Winden architecten / Poort van Wormer Wormerveer Parteon / RGD-Biometrie Den Haag Atelier Rijksbouwmeester / Bibliotheek Woerden Helix Architecten / Kantoor Quion Capelle a/d IJssel Twijnstra Gudde / Westerkade Paviljoen Rotterdam Kotug / KPN Maanplein Den Haag Zones Urbaines Sensibles / Schoutenhoek Zoetermeer DKV architecten / Sportplaza Rotterdam GroupA / Duinvallei 103 woningen Katwijk TVDH / Hillesingel Rotterdam Proper-Stok Ontwikkelaars / Meerrijk De Zwarte Hond Eindhoven ASR / Meerrijk C Diederen/Dirrix Eindhoven ASR / Meerrijk Gezondheidscentrum Diederen-Dirrix Eindhoven / Meerrijk D Bedaux de Brouwer Eindhoven ASR / Meerrijk Parkeergarage VHP Eindhoven ASR / Meerrijk Openbare ruimte VHP Eindhoven ASR / Patrimonium Woningstichting Delft Hebly Theunissen Architecten / Multicultureel Jongeren Centrum Nieuwerkerk aan den IJssel HD Projectrealisatie B.V. / Leidsche Rijn Utrecht KCAP Architecten & Planners / Anna Paulownastraat Sneek Hebly Theunissen Architecten / Oogziekenhuis Rotterdam Eklund_Terbeek / Ymere Noord woningen Ymere PowerHouse-Company / Gezondheidcentrum Dordrecht Abrahamse - De Kock Architecten / Veldhuizen Ede DKV architecten / Akzo hoofdkantoor Amsterdam GroupA / Bijlmermeer – verenigingsgebouw Amsterdam DaF architecten / De Hartelborgh Spijkenisse Atelier Rijksbouwmeester / Larinkstichting Enschede Kuiper Compagnons / Eglantier stadscentrum Apeldoorn HD Projectrealisatie / App. Eersel Quist Wintermans Architecten / Hilton Garden Hotel Schiphol PFC2 / Steigereiland Amsterdam GroupA / Diergeneeskunde Androculus Utrecht Universiteit van Utrecht / Winkelcentrum Alkmaar IPMMC Vastgoed / Oude Delft 145 Delft Hebly Theunissen Architecten / Kringloop Zuid Maastricht 2012 Architecten / Ahoy complex Rotterdam Zwarts & Jansma / Zorgwoningen Zoetermeer Möhn+Bouman / Stromenwijk – Woongoed Middelburg DKV architecten / Werken Op Land Rechten Faculteit (VU Amsterdam) Amsterdam Züblin / Schinkelkade onderzoek Amsterdam Quist Wintermans Architecten / Onderhoudsplan bibliotheek Delft DOK / Multifunctioneel sportcentrum Rijswijk HD Projectrealisatie / Klapwijkse Pier Berkel Wurck architectuur / Vleuterweide 5.1 Vleuterweide Amvest / Muziekhuis Utrecht Utrecht Oskomera Group / Sporthal Huis van Droo Duiven JDW Architekten / Oosterburen Midsland Boom & Boom Bouw en aannemingsbedrijf / Kinderopvang Straatweg Rotterdam Adolphin / Lisland Sportcomplex Lisveld Kuiper Compagnons / Cultureel centrum Emmen Möhn+Bouman / Brandweerkazerne Dordrecht Zuuk / Kralingen gevangenis Rotterdam DKV architecten / Avenue Concordia Rotterdam Boom & Boom Bouw en aannemingsbedrijf / Huisvesting Bergambachtstraat Rotterdam AT Osborne / Minnaert gebouw Utrecht Universiteit van Utrecht / Dagbesteding De Berken Duiven Contexture architects / UMGC Groningen Kuiper Compagnons / Athene Gorinchem Kuiper Compagnons / Digitalisatie Beursplein Rotterdam Actys Retail / Eenhoorn Amsterdam KCAP Architecten & Planners / Uptown Rotterdam HD Projectrealisatie / De Haaf Bergen Kuiper Compagnons / Vredenoord Huis Ter Heide Hebly Theunissen Architecten / Marmanplein parkeergarage Haarlem DKV architecten / Woningen blok 7, 8 + 10 Ameide CHNL architecten / Kralingen NPRS school Rotterdam KCAP Architecten & Planners / AHOY complex Rotterdam Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam / Marmansplein Haarlem DKV architecten / Combiwerk Delft MNV / Widruflex Werkendam MNV / Meineszplein Rotterdam Leendertse / Zorgcomplex Nieuw Overbos Heemstede Drost + van Veen Architecten / Vleuterweide De Scheg complex Heemstede MoederscheimMoonen / Zorgapp. Lobeliastraat Spijkenisse Möhn+Bouman / Kantoren Europaboulevard Sittard KCAP Architecten & Planners / Muurwoningen Zwolle Kuiper Compagnons / Rabobank Middelharnis Kuiper Compagnons /
19-8-2011
1-33
Loopbrug Oogziekenhuis Rotterdam Mens op Maat / Gas Ontvangst Station Nieuw Prinsenland Studio Marco Vermeulen/ Ministerie van V.R.O.M. Den Haag Jan Hoogstad / Woon- en Winkelcentrum Hengelo Bolles+Wilson / Steunpunt Rijkswaterstaat Harlingen Neutelings Riedijk Architecten / Van Gogh Museum Amsterdam Kisho Kurokawa & Associates, / Woningcomplex Silodam Amsterdam MVRDV / Science & Technology Center Amsterdam Renzo Piano / Woonzorgcomplex Amsterdam MVRDV / Clubgebouw en Tribune Ajax Amsterdam René van Zuuk / Woon- en Winkelcomplex Oostelijke Handelskade Amsterdam Neutelings Riedijk Architectenm / Luxor Theater Rotterdam Bolles+Wilson / Minnaertgebouw Universiteit Utrecht Neutelings Riedijk Architecten / Hogeschool Arnhem Nijmegen MVRDV / Brandweerkazerne Breda Neutelings Riedijk Architecten / Woontorens De H oge Heren Rotterdam Wiel Arets / Veenman Drukkers Wageningen Neutelings Riedijk Architecten / Kantoortoren De Splinter Rotterdam Wim de Bruijn / NL Paviljoen Expo 2000 Hannover MVRDV / Woningbouw Java Eiland Amsterdam Diener & Diener Architekten / Kantoorverzamelgebouw Schiphol Z.O. Amsterdam Neutelings Riedijk Architecten / World Port Center Rotterdam Foster and Partners / Woningbouw Mullerpier 11 Van Bergen Kolpa Architecten / Kenniseenheid Plant Wageningen DP6 architectuurstudio / Filmmuseum Amsterdam Delugan Meissl Associated Architects / Villa VPRO Hilversum MVRDV / Woonzorgcomplex Amsterdam MVRDV / Cultureel Centrum de Effenaar Eindhoven MVRDV / Thiemsland Hengelo Bolles+Wilson / Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid Hilversum Neutelings Riedijk / Raaks Haarlem Bolles+Wilson / Belastingkantoor Apeldoorn Neutelings Riedijk / Spuimarkt ING Den Haag Bolles+Wilson / AZG Groningen Kuiper Compagnons / Walterboschcomplex Directievoering Apeldoorn Min. van VROM –RGD / Coolsingeltheater Rotterdam Bouwfonds Ontwikkeling / Vivaldi Amsterdam ING Real Estate Development / Kenniseenheid Plant Wageningen DP6 / Walterboschcomplex Apeldoorn DP6 / Meerrijk Eindhoven VHP / Spuimarkt Pathe Den Haag Bolles+Wilson / Stadstuinen Amsterdam DP6 / Volkeraksluizen; bedieningsgebouw DP6 / Heuvelhof app. Tiel Kuiper Compagnons / Zonneveld app. Blerick Kuiper Compagnons / Waterryck Suijssenwaerde Oude Tonge HD Projectrealisatie / Atlas College Ypenburg DP6 / Mullerpier blok 7 Rotterdam Neutelings Riedijk / A10-strook Amsterdam Alliantie Ontwikkeling / A10-strook App. + garage Huizen DKV architecten / Storkterrein Amsterdam Kristal Projectontwikkeling / Forumgebouw Wageningen Quist Wintermans Architecten / Noorderbaken Hoogvliet DKV architecten / Appartement Van Dam terrein Ridderkerk Kuiper Compagnons / Sloop inventarisatie Rotterdam Woningbedrijf Rotterdam / Stadstuin Nieuwland Amersfoort Kuiper Compagnons / Sportcomplex Breedtesport Almere Zwarts & Jansma / Kiosk Waterpoort Gorinchem IdeA architecten / Centrumplan Dordrecht Pelt Projectontwikkeling / Centrumplan Nieuwerkerk a/d IJssel HD Projectrealisatie / Zuidwijk Rotterdam Kühne & Co / Politiekantoor Schiedam Regiopolitie Rijnmond Veiligheidsregio / Oosterbaken Woontoren Hoogvliet Kuiper Compagnons / app Wooncon Emmen Möhn + Bouman / Bachplein Schiedam Groenoord / Cameratoezicht Witte de Withstraat Rotterdam Regiopolitie Rijnmond Veiligheidsregio / Ekris BMW garages Leidsche Rijn ONL OosterhuisLenard / Markt Paviljoen Roosendaal / Mackaystraat-scholen Den Haag Kuiper Compagnons / De Batavier Nieuwerkerk a/d IJssel HD Projectrealisatie / Margrietflat Etten-Leur Kuiper Compagnons / Sanquin bloedbank Amsterdam Kuiper Compagnons / Rijnlands Centrum Gehandicapten Katwijk Kuiper Compagnons / App. gebouw Hollandseweg Wageningen Kuiper Compagnons / Nobelpark II Wageningen Kuiper Compagnons / Zorghotel Rotterdam Quist Wintermans Architecten / Gezondheidscentrum Nieuw Vennep DaF architecten / Insula College Dordrecht DKV architecten / Sportcomplex Caland Osdorp DaF architecten / Klinkenburg Rotterdam DKV architecten / Villa Noorts Bennekom Powerhouse Company / Batavia Lelystad Amvest / Spangen Justus van Effen Rotterdam Molenaar & Van Winden architecten / Parkeergarage Drentestaete II Amsterdam ING Real Estate Development / Crayenburgh gehandicapten Nootburg Möhn+Bouman / Vleuterweide; Scala e.g.won.44 Vleuten Amvest / Roomburg 7 Leiden DKV architecten / Inloopcentrum Krimpen ad IJssel Stichting Huisvesting Evangelisatie / Gevangen Poort Den Haag Haags Historisch Museum / Parkeergarage Alkmaar BAM Energie / Zorgkantoor Enschede Kuiper Compagnons / Filmmuseum Amsterdam ING Real Estate Development / Markthal Rotterdam Provast / A2; dienstgebouwen Leidsche Rijn Quist Wintermans Architecten / Ipse-uitbreiding Delft Möhn + Bouman / Suijssenpolder Oude Tonge Nederlandse Gemeente Vastgoedontwikkeling / Villa van Toor Hoek van Holland Zandbelt & van den Berg / Statergebouw Amersfoort Tilburg Ibelings von Behr architecten / PGGM Hoofdkantoor Zeist PGGM / DKV app. Almere Leyten Vastgoedontwikkeling / Zorgcomplex Oud-Beijerland TVDH / Tuin+vijver+paviljoen NIBG Hilversum Neutelings Riedijk / sluis IJburg Amsterdam Quist Wintermans Architecten / Zorgcluster Orbius Huis ter Heide Kuiper Compagnons / Terreinontwerp Drentestaete Amsterdam ING Real Estate Development / UMCG Groningen Kuiper Compagnons / Liftfabriek Leerdam Quist Wintermans Architecten / Imax Rotterdam IMAX / patiowoningen Nieuwerkerk ad IJssel HD Projectrealisatie / Nesselande Rotterdam DKV architecten / Ethylopslag Dordrecht Beco Nijmegen / Palmtorens Nieuwegein KCAP Architecten & Planners / Mullerpier Blok 11 Rotterdam Neutelings Riedijk / Groninger Forum Groningen NL Architects / KLPD-kantoren Maasbracht BAR / Centrumplan Walburg Zwijndrecht Proper-Stok Ontwikkelaars / Calandlaan Amsterdam DKV architecten / De Ringvaart Nieuwerkerk HD Projectrealisatie / Film Theater Hilversum Moost architectuurwerkplaats / Scholen Dordrecht Heijmans Bouw Rotterdam / woning Rhoon Lex Architecten / Dubbeldam 24 app. Dordrecht Molenaar & Van Winden architecten / Zuidersluis Nieuwegein Aletta van Aalst / Fountainhead Amsterdam KCAP Architecten & Planners / Studentenhotel Delft KCAP Architecten & Planners / Meerrijk A Eindhoven ASR Vastgoed Ontwikkeling / Diemermere Diemen Quist Wintermans Architecten / Zorgcentrum Alkmaar BAR / Parkzicht Tiel Kuiper Compagnons / Plan Tij Dordrecht Abrahamse - De Kock Architecten / Boulevard De Ruyter Vlissingen Vastgoed Syndicering Nederland / Raaks Haarlem Bolles+Wilson / Steigereiland-Noord Amsterdam DeltaForte / Vleuterweide Vleuten Amvest / vrachtgebouw nr. 18 Schiphol René van Zuuk / Vestia Ceres Nootdorp CHNL architecten / Stokhorst Enschede DKV architecten / Rapid River Eindhoven Urban Affairs / Leidsche Rijn App. Utrecht KCAP Architecten & Planners / Alphens Perron Leiden / Muziekhuis Loevenhoutsedijk Utrecht BAR / Groningen Forum Groningen NL Architects / Westpoort woningen renovatie Vlissingen Flexplan / Pieter Calandlaan, Blok B Amsterdam DKV architecten / Europakwartier Almere Kuiper Compagnons / BP Maasvlakte Beyond Petrol Europoort GroupA / Kantoorcomplex Europol Den Haag Quist Wintermans Architecten / Zorgapp. Maassluis Molenaar & Van Winden architecten / Zestienhoven sportcomplex Rotterdam MoederscheimMoonen / woonhuis Meerssen MoederscheimMoonen / Paviljoen Leiden Durr Vastgoed / P.I. – verbouwingen Hoogvliet Min. van VROM -RGD- Directie Projecten / Blaaktoren Rotterdam GroupA / CWI Amsterdam RPS Kraan Consulting / Urban Villa app. Tilburg DKV architecten / Studenten huisvesting Delft Duwo / Kerkbuurt-complex Sliedrecht Zijderhand Architekten / Marsch Kruserbrink Hardenberg Kuiper Compagnons / Universiteit van Amsterdam Amsterdam BAR / hoekhuis EB Almere Eklund_Terbeek / Tanthof 32 gevels Delft Hebly Theunissen Architecten / Trumpf Hengelo TRUMPF / Brasserskade Delft Hebly Theunissen Architecten / Transvaal - De Oriënt Den Haag Molenaar & Van Winden architecten / Poort van Wormer Wormerveer Parteon / RGD-Biometrie Den Haag Atelier Rijksbouwmeester / Bibliotheek Woerden Helix Architecten / Kantoor Quion Capelle a/d IJssel Twijnstra Gudde / Westerkade- Paviljoen Rotterdam Kotug / KPN Maanplein Den Haag Zones Urbaines Sensibles / Schoutenhoek Zoetermeer DKV architecten / Sportplaza Rotterdam GroupA / Duinvallei 103 woningen Katwijk TVDH / Hillesingel Rotterdam Proper-Stok Ontwikkelaars / Meerrijk Blokl B De Zwarte Hond Eindhoven ASR / Meerrijk Blok C Diederen/Dirrix 184 woningen Eindhoven ASR / Meerrijk Gezondheidscentrum Diederen/Dirrix Eindhoven ASR / Meerrijk Blok D Bedaux de Brouwer 141 woningen Eindhoven ASR / Meerrijk Parkeergarage VHP Eindhoven ASR / Meerrijk Openbare ruimte VHP Eindhoven ASR / Patrimonium Woningstichting Delft Hebly Theunissen Architecten / Multicultureel Jongeren Centrum Nieuwerkerk aan den IJssel HD Projectrealisatie B.V. / Leidsche Rijn Utrecht KCAP Architecten & Planners / Anna Paulownastraat Sneek Hebly Theunissen Architecten / Oogziekenhuis Rotterdam Eklund_Terbeek / Ymere Noord woningen Ymere PowerHouse-Company / Gezondheidcentrum Dordrecht Abrahamse - De Kock Architecten / Veldhuizen Ede DKV architecten / Akzo hoofdkantoor Amsterdam GroupA / Bijlmermeer – verenigingsgebouw Amsterdam DaF architecten / De Hartelborgh Spijkenisse Atelier Rijksbouwmeester / Larinkstichting Enschede Kuiper Compagnons / Eglantier stadscentrum Apeldoorn HD Projectrealisatie / App. Eersel Quist Wintermans Architecten / Hilton Garden Hotel Schiphol PFC2 / Steigereiland Amsterdam GroupA / Diergeneeskunde Androculus Utrecht Universiteit van Utrecht / Winkelcentrum Alkmaar IPMMC Vastgoed / Oude Delft 145 Delft Hebly Theunissen Architecten / Kringloop Zuid Maastricht 2012 Architecten / Ahoy complex Rotterdam Zwarts & Jansma / Zorgwoningen Zoetermeer Möhn+Bouman / Stromenwijk – Woongoed Middelburg DKV architecten / Werken Op Land Rechten Faculteit (VU Amsterdam) Amsterdam Züblin / Schinkelkade Amsterdam Quist Wintermans Architecten / Onderhoudsplan bibliotheek Delft DOK / Multifunctioneel sportcentrum Rijswijk HD Projectrealisatie / Klapwijkse Pier Berkel Wurck architectuur / Vleuterweide 5.1 Vleuterweide Amvest / Muziekhuis Utrecht Utrecht Oskomera Group / Sporthal Huis van Droo Duiven JDW Architekten / Oosterburen Midsland Boom & Boom Bouw en aannemingsbedrijf / Kinderopvang Straatweg Rotterdam Adolphin / Lisland Sportcomplex Lisveld Kuiper Compagnons / Cultureel centrum Emmen Möhn+Bouman / Brandweerkazerne Dordrecht Zuuk / Kralingen gevangenis Rotterdam DKV architecten / Avenue Concordia Rotterdam Boom & Boom Bouw en aannemingsbedrijf / Huisvesting Bergambachtstraat Rotterdam AT Osborne / Dagbesteding De Berken Duiven Contexture architects / UMGC Groningen Kuiper Compagnons / Athene Gorinchem Kuiper Compagnons / Digitalisatie Beursplein Rotterdam Actys Retail / Eenhoorn Amsterdam KCAP Architecten & Planners / Uptown Rotterdam HD Projectrealisatie / De Haaf Bergen Kuiper Compagnons / Vredenoord Huis Ter Heide Hebly Theunissen Architecten / Marmanplein parkeergarage Haarlem DKV architecten / Woningen blok 7, 8 + 10 Ameide CHNL architecten / Kralingen NPRS school Rotterdam KCAP Architecten & Planners / AHOY complex Rotterdam Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam / Marmansplein Haarlem DKV architecten / Combiwerk Delft MNV / Widruflex Werkendam MNV / Meineszplein Rotterdam Leendertse / Zorgcomplex Nieuw Overbos Heemstede Drost + van Veen Architecten / Vleuterweide De Scheg complex Heemstede MoederscheimMoonen / Zorgapp. Lobeliastraat Spijkenisse Möhn+Bouman / Kantoren Europaboulevard Sittard KCAP Architecten & Planners / Muurwoningen Zwolle Kuiper
19-8-2011
2-33
BIM en 3D modelleren
Inhoudsopgave
Introductie BIM tijdens het ontwerpproces BB/BIM en het ontwerpproces BIM - de basis voordelen De extra voordelen van de BB/BIM methode BIM-trajecten De rol van de ontwerpende architect en van de aannemer Ervaring met de BB/BIM methode Hoe kan Bureau Bouwkunde u van dienst zijn met 3D tekenwerk? De projectontwikkelaar De architect De aannemer De toekomstige ontwikkelingen binnen BIM Vragen en antwoorden over BIM Artikelen over faalkosten en bouwfouten Grafiek van gemiddeld tijdsverloop BIM vs traditioneel Fotogalerie projecten Bureau Bouwkunde
Versie 18 mei 2011
19-8-2011
3-33
pag. 4 pag. 4 pag. 5 pag. 8 pag. 9 pag. 10 pag. 10 pag. 11 pag. 11 pag. 11 pag. 12 pag. 13 pag. 15 pag. 23 pag. 27 pag. 29
BIM en BB/BIM Introductie BIM tijdens het ontwerpproces Building Information Modeling (BIM) bestaat al jaren, maar is een ontwikkeling in de bouwwereld die de komende jaren steeds verder zal worden benut en uitgediept. Hoewel de bouwwereld van oudsher een traditionele sector is, zal daar nu en in de komende jaren een (noodzakelijke) wijziging worden doorgevoerd. Het werken volgens de BIM methode zal zorgdragen voor een verdere professionalisering binnen de complete bouwkolom, met betere communicatie en kostenbesparingen tot gevolg! In tegenstelling tot wat veel partijen (nog steeds) denken is BIM niet alleen maar het werken met een 3D ontwerpprogramma. BIM is een ontwerp- en uitvoeringsmethodiek dat in principe bestaat uit het samenwerken van de diverse partijen. Het uitgangspunt voor het ontwerpproces is dat de betrokken partners (architect, bouwkundige, constructeur en alle overige adviseurs) op basis van één 3D-model tot een volledig geïntegreerd ontwerp komen. Alle vereiste en benodigde informatie over objecten, materialen en eigenschappen worden digitaal, uitwisselbaar en centraal bereikbaar opgeslagen. Alle ondernemingen die bij het ontwerpproces betrokken zijn, gebruiken software die deze informatie kan verwerken en leveren hun informatie aan zodat deze in het 3D-model kan worden verwerkt. Hierdoor ontstaat eenduidigheid en worden onjuistheden, onduidelijkheden en onvolkomenheden in het voortraject herkend, onderkend en daardoor voorkomen. Voor het uitvoerende proces heeft de BIM methode ook vele voordelen. Het optimale voordeel wordt behaald indien de aannemer direct met het ontwerpmodel met zijn werkzaamheden kan starten. Een correcte afstemming tussen ontwerpteam en bouwteam al tijdens het ontwerpproces in daarvoor een vereiste.
BB/BIM en het ontwerpproces Wij menen de standaard BIM methode nog iets verder te moeten uitdiepen met de BB/BIM methode, waardoor aan de opdrachtgever een beter controleerbare uitvoering van het ontwerpproces voor zijn project wordt geboden. Traditioneel worden de diverse partijen voor de ontwerpfase van bouwprojecten door de opdrachtgever gefaseerd en individueel gecontracteerd. Elke contractant heeft daarbij zijn eigen contract, zijn specifieke voorwaarden en heeft zijn eigen verantwoordelijkheden in het proces. Voor een gemiddeld gebouw zijn dit minimaal 5 contractanten, de architect, de bouwkundige, de constructeur en twee installatieadviseurs. De eisen die tegenwoordig worden gesteld aan moderne, duurzame en efficiënte gebouwen kunnen niet langer met individuele technische oplossingen gerealiseerd worden. Een multidisciplinaire en geïntegreerde visie, ontwerp en realisatie is noodzakelijk. Met een voor elke opdracht opnieuw samen te stellen combinatie van diverse specialistische ondernemingen bieden wij hiertoe de correcte oplossing. In samenwerking met (project)specifieke partners biedt Bureau Bouwkunde een volledig en uitgebalanceerd BB/BIMontwerpteam aan, in een (voor elk project) uniek samenwerkingsverband. Dit team draagt zorg voor de volledige ontwerpuitvoering in 3D-BIM van uw project. Door in dit ontwerpteam te werken met elkaar bekende partners zal het eindresultaat van uw project gestructureerd en gecontroleerd, maar bovenal sneller en tegen minder kosten worden verkregen. Kiest u voor de BB/BIM methode dan kunnen wij op basis van onze ervaring, kennis en contacten meerdere partijen bundelen in een samenwerkingsverband, zodat u als opdrachtgever nog slechts één partij contracteert. Voor het project wordt een éénmalige juridische eenheid gevormd in de vorm van een Vennootschap Onder Firma (VOF) die als contractpartij optreedt en met de deelnemende partijen als verantwoordelijke en risicodragende firmanten. Vanwege de hoofdelijke aansprakelijkheid van de firmanten is gedegen samenwerking een absoluut vereiste, wat uiteindelijk aan het project ten goede komt.
19-8-2011
4-33
BIM - de basis voordelen Werken met de basis BIM-methode biedt de opdrachtgever en zijn opdrachtnemers onder andere de volgende voordelen:
Model Management Het werken in een BIM-team vergt naast de samenwerking van de projectpartners ook een gedegen management van het integrale 3D model, aangezien niet alle partners met dezelfde (3D) software hoeven te werken. De optimale werking van de BIM-methode vereist, dat alle digitale getekende informatie van de verschillende ontwerppartners in één 3D model wordt geïntegreerd. Het ontwerp wordt niet langer in gescheiden modellen van de architect, de constructeur of van de installatieadviseur ontworpen, alles vindt in hetzelfde model plaats. Door deze integratie ontstaat eenduidigheid in de ontwerpen van de diverse disciplines. Ook sluiten 2D tekeningen gegenereerd uit het 3D model automatisch op elkaar aan. Door toepassing van geavanceerde management software kunnen problemen in een vroeg stadium worden ondervangen. Het is zelfs mogelijk om planningssoftware te koppelen aan het management model. Hierdoor kunnen planningstechnische uitvoeringsproblemen ook visueel worden gemaakt. Dit vervolg op het 3D model wordt het 4D-model genoemd.
Lagere ontwerpkosten In tegenstelling tot de verwachting van vele opdrachtgevers zijn de kosten van een BIM-ontwerp lager dan de kosten van een standaard ontwerp. Door de continue communicatie tussen de ontwerp partijen wordt het proces éénmalig doorlopen en worden correctie werkzaamheden achteraf tot een minimum beperkt. (zie ook bij Tijdwinst) Daarnaast zijn uit het model op alle gewenste posities doorsneden te vervaardigen, die automatisch aansluiten op de andere ontwerptekeningen.
Kostenbewaking Het BIM-model bevat alle intelligentie die nodig is om de hoeveelheden één op één te kunnen genereren, waardoor de bouwkosten snel en nauwkeurig kunnen worden bepaald en centraal kunnen worden bijgehouden. Om deze mogelijkheid ten volle te benutten is het zaak dat in een vroeg stadium gebruik wordt gemaakt van de bibliotheek van de aannemer(s). Zonder deze bibliotheek worden de detailgegevens van de samenstellende elementen in het ontwerpproces niet gekoppeld aan de detailgegevens van de aannemer(s). Dit betekend dat de aannemer alle in het ontwerp gebruikte elementen dient te vervangen door de eigen elementen om een model te verkrijgen waarin alle detailgegevens zoals hoeveelheden, kosten, levertijden, leverancier, kleur, materiaal, etc zijn opgenomen. Indien deze gegevens beschikbaar zijn kan een 5D-model worden opgezet. Niet langer hoeft men de verschillende ontwerptekeningen open te slaan en met de hand de hoeveelheden te bepalen. In dit model worden aan de diverse gebouwonderdelen eigenschappen toegekend die in afzonderlijke staten kunnen worden samengevat. Hierbij kunt u denken aan trappen, kozijnen, hekwerken, maar ook aan de hoeveelheden voor beton, binnenwanden of gevelmaterialen. Zelfs de afwerking van diverse ruimtes en de hoeveelheden voor Bouwbesluit berekeningen kunnen worden gegenereerd. Op deze manier kan vanaf de ontwerpfase een uiterst nauwkeurige kostenraming snel gemaakt worden. Door gebruik te maken van het BIM model, is het mogelijk om alternatieven en kostenbesparende maatregelen snel door te rekenen. Omdat alle disciplines binnen het team nauw met elkaar moeten samenwerken, zullen beslissingen een veel kortere doorlooptijd hebben. Hierdoor wordt niet alleen tijd bespaard, maar kunnen eventuele wijzigingen nauwkeuriger met de opdrachtgever besproken worden. Kortom, vanuit een kostenoogpunt, vormt het BIM model een perfecte basis om gedurende het proces in meer detail de kosten te kunnen bewaken.
Tijdwinst Tijdens de ontwerpfase in de BIM-methode komen in een vroeg stadium sneller knelpunten naar voren dan tijdens een traditioneel ontwerpproces. Door de inbreng van de betrokken adviseurs samen te brengen in één model zal de primaire doorloop van de ontwerpfase in oorsprong meer tijd kunnen vergen. Het betekent concreet dat in deze fase meer ontwerpcoördinatie is vereist dan bij een traditioneel proces omdat beslissingen niet meer vooruit worden geschoven. Door deze ontwerpcoördinatie en samenwerking van de verschillende disciplines wordt in één doorloop direct het juiste eindresultaat bereikt. De betrokkenen worden tijdens het BIM proces continu door elkaar gecontroleerd, gecorrigeerd en aangevuld. Dit in tegenstelling tot de conventionele ontwerpprocessen waarbij werkzaamheden elkaar chronologisch opvolgen. Bij een geconstateerd verschil dient de voorgaande partij(en) zijn werk te herzien. Hetgeen naast kostenverhoging ook tijdsverlies betekent. Zeker als dit proces meerdere malen plaats vindt. In een volgend hoofdstuk wordt hier in meer detail op in gegaan. Hier wordt volstaan met een eenvoudig diagram waarin 3 situaties worden aangegeven: 1 het traditionele proces, echter zonder controleronde van de adviseurs
19-8-2011
5-33
2
het traditionele ontwerpproces met een controleronde tijdens het VO en een tijdens het DO, en vervolgens de extra tijd voor het verwerken van correcties het ontwerpproces in BIM waarbij de controle gelijktijdig plaats vindt, vooral tijdens het VO en DO is de procestijd langer maar door de extra verkregen informatie is vooral de bouwvoorbereidingsfase korter. Per saldo een aanzienlijke tijdwinst voor het totale ontwerptraject.
3
periode
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
TRADITIONEEL PROCES meeste ideale situatie, geen correcties constructeur en installatie adviseur Schets Ontw.
Voorlopig Ontwerp Definitief Ontwerp Bouw Voorbereiding
Bestek
meest voorkomende situatie, met correcties (2 weken extra werk) nav controle constructeur en installatieadviseur na afronding VO en halverwege DO SO VO VO extra DO.. DO Bouw Voorbereiding
Bestek
BIM-PROCES controle constructeur en installatieadviseur op continu basis tijdens VO en DO, geen SO VO DO BV
Bestek
Informatie Als het punt bereikt is dat het definitief ontwerp gereed is, er een schat aan informatie die de diepgang van een traditionele bouwvoorbereiding overstijgt. Hierdoor zal er in de volgende fases (bouwvoorbereiding, bestek, aanbesteding en uitvoering) veel tijd en kosten kunnen worden bespaard. Daarnaast wordt de ad-hoc uitvoeringscoördinatie aanzienlijk gereduceerd.
Reductie faalkosten De BIM-methode biedt vele mogelijkheden om eventuele problemen en knelpunten in een ontwerp en het inzicht in de aard hiervan in een vroeg stadium boven water te krijgen. Hierdoor kunnen deze op het juiste moment worden opgelost: tijdens de ontwerpfase in plaats van tijdens de uitvoeringsfase. De kosten van het oplossen van problemen en knelpunten zijn in een goed werkend BIM-model beduidend lager dan in een traditioneel proces. Op het gebied van faalkosten is veel te winnen. Traditioneel worden de faalkosten voor een grootschalig project geschat (en ingecalculeerd) op 8-10%. Het is lastig te bepalen hoeveel een fout kost die niet wordt gemaakt, maar met de BIM-methode is een significante reductie van de faalkosten en dus de bouwkosten te realiseren. Een recent onafhankelijk onderzoek van USP heeft een percentage aan faalkosten van de totale bouwkosten opgeleverd van bijna 11%. Bron: Persbericht USP Marketing Consultancy d.14 januari 2010
Op dit moment schatten aannemers de totale faalkosten in op bijna 11% van de totale omzet, terwijl dit percentage in 2001 nog op ruim 6% lag. Ook architecten en installateurs zien in faalkosten nog steeds een groot knelpunt in de bedrijfsvoering. Dit komt volgens de onderzochte partijen vooral doordat de bouw geen lering trekt uit voltooide projecten om toekomstige projecten beter voor te kunnen bereiden en uit te voeren. Hiermee samenhangend vinden vooral aannemers, dat projecten slecht voorbereid worden, waardoor er tijdens de uitvoeringsfase veel technische aanpassingen nodig zijn. Ook in 2005 vormden deze punten de belangrijk ste oorzaken voor faalkosten. Er kan dus gesteld worden dat er in de afgelopen jaren nog weinig tot niets veranderd is om de faalkosten succesvol aan te pakken. Dit alles blijkt uit onderzoek wat USP Marketing Consultancy het afgelopen kwartaal heeft uitgevoerd in opdracht van printerfabrikant Océ. Océ is tevens wereldmarktleider op het gebied van systemen en software voor het produceren van grootformaat technische tekeningen. Faalkosten blijven stijgen Op dit moment schatten de onderzochte partijen, te weten architecten, aannemers B&U en installateurs de faalkosten in op respectievelijk 11,3%, 10,9% en 10,1%. Onder aannemers is dit een aanzienlijke stijging ten opzichte van vorige jaren. Echter ook architecten en aannemers schatten de faalkosten nu hoger in dan voorheen. Alleen installateurs laten ten opzichte van 2008 ee n lichte daling zien. Architecten zijn het meest kritisch over de faalkosten: bijna een kwart denkt dat de faalkosten meer dan 10% van de tot ale omzet in beslag nemen. Vooral onder installateurs (12%), maar ook onder aannemers (19%) is dit percentage een stuk lager. Doo r de jaren heen zien we de faalkosten stijgen. De vraag is echter wel of de daadwerkelijke faalkosten zijn gestegen of dat de bewustwording rondom faalkosten is gestegen. Door de gestegen bewustwording wordt er meer over gesproken en ook kritischer gekeken naar de faalkosten binnen de organisatie. „De bouw leert niet van gemaakte fouten‟ Bijna zes op de tien ondervraagden geeft aan dat de bouwsector niet naar verbeterpunten uit eerdere projecten kijkt om toekomstige projecten beter te kunnen voorbereiden en uitvoeren. Daarnaast vindt de meerderheid van de aannemers en installateurs dat projecten slecht voorbereid worden, zodat er in de uitvoeringsfase nog veel technische aanpassingen nodig zijn. Architecten z ijn deze mening in mindere mate toegedaan, omdat zij doorgaans niet bij de uitvoeringsfase betrokken zijn en dit dus minder goed in kunnen schatten. In 2005 werden deze stellingen ook al door een groot deel van de partijen beaamd. Verder valt op dat er nu beduidend meer aannemers zijn die aangeven dat partijen in de bouwsector de gemaakte afspraken niet nakomen dan in 2005.
19-8-2011
6-33
Uitvoering Een 3D-model levert voor de aannemer veel voorkennis op waardoor hij bij het aanbesteden een reële inschatting kan maken van de risico’s die hij met de uitvoering van het project aangaat. Ook kunnen de ontwikkelingen in latere fases direct op alle reële mogelijkheden beoordeeld worden, waarmee aanzienlijk veel tijd bespaard wordt. Zelfs zijn er uitvoeringsvoordelen te halen voor onderaannemers van de aannemer! Zo kunnen bijvoorbeeld uitvoeringsproblemen in vroeg stadium worden geconstateerd. Vaak gaat het om kleine details, die in tijdens de uitvoering exponentiële kostenconsequenties kunnen hebben. Een aantal praktijkvoorbeelden van “clashes”
Hier twee voorbeelden van “clashes” welke bij de integratie van de constructies in het 3D-model werden gedetecteerd. Deze fouten zouden (zeer) waarschijnlijk in een 2D model en zonder integratie van de constructies niet in de ontwerpfase zijn ontdekt en waren ongetwijfeld pas tijdens de uitvoering naar voren gekomen, met hoge extra kosten en vertragingen als direct gevolg.
“verspringende” constructiebalken
constructiebalk loopt door (nood)trappenhuis Tijdens het samenvoegen van de ontwerpen van de architect en de constructeur voor het project Blaaktoren bleek een constructieve ligger halverwege de etages door het trappenhuis te zijn gesitueerd. Correctie van een dergelijke “clash” tijdens de uitvoeringsfase had aanzienlijke kosten met zich meegebracht. Met de 3D modelering is deze fout vòòr aanvang van de bouw opgelost tegen zeer beperkte kosten.
Filmmuseum Amsterdam
Clash bouwkundig model met constructief model
Tijdens de uitwerking van het Filmmuseum te Amsterdam werd door BBNL het constructieve model verwerkt in het bouwkundige model. Door de melding van clashes werd direct inzichtelijk gemaakt waar het constructieve model en het bouwkundige model met elkaar conflicteerden. In dit geval bleek de staalconstructie niet in overeenstemming met de hellingshoeken van de gevelpanelen. Dit probleem werd door het systeem direct inzichtelijk gemaakt en ook bij het oplossen was het visuele beeld een belangrijk hulpmiddel. Door de geconstateerde problemen tijdens de bouwvoorbereidingsfase op te lossen zijn vertragingen en extra kosten tijdens de bouwuitvoering voorkomen.
Communicatie De opdrachtgever is vanzelfsprekend uitgenodigd om zitting te nemen bij de ontwerpbijeenkomsten. De besproken onderwerpen en problematiek zijn niet langer abstract, maar kunnen visueel worden getoond. BIM betekent ook dat het traditionele afstemmen van plattegronden, gevels en doorsneden verandert. Binnen het 3D-model worden de plattegronden en de gevels tegelijk ontwikkeld. Voor de engineering kunnen de doorsneden op elke gewenste plek en op elk gewenst tijdstip gegenereerd worden. Dit betekent dus dat alle tekeningen op de informatie van één enkel model zijn gebaseerd en elkaar onderling ook niet tegen kunnen spreken.
19-8-2011
7-33
Ruimtelijk inzicht Ook op het gebied van plattegrondontwikkeling kan de opdrachtgever profijt hebben van de voordelen van BIM. Het is mogelijk dat de opdrachtgever met een 3D, of 2D, onderlegger zelf intern ruggespraak houdt en plattegronden opzet of wijzigt. Deze informatie is vervolgens weer te koppelen aan het model dat door de beheerder bewaakt wordt. Een platte tekening is vaak geen ideaal communicatiemiddel. Het 3D model vormt een ideale basis om snel een detail ruimtelijk inzichtelijk te maken en een beeld op te roepen van de toekomstig te bouwen ruimte. Door dit ruimtelijke inzicht, kan de opdrachtgever in het ontwerpstadium nog wijzigingen doorvoeren die anders pas tijdens de uitvoeringsfase aan het licht zouden zijn gekomen. Indirect worden hierdoor meteen kosten bespaard en kan er op gedetailleerder niveau en vroegtijdig met elkaar gecommuniceerd worden!
Presentaties Indien de opdrachtgever 3D-animaties nodig heeft voor presentaties of andere doeleinden, zijn deze op het model van het ontwerpteam te baseren. Dat betekent dat een visualisatie-/animatiespecialist niet opnieuw hoeft te tekenen, maar direct kan beginnen met toekennen van de materialen en het plaatsen van de juiste belichting. Naar behoeven kunnen er animaties gemaakt worden van de buiten- en binnenzijde van het te bouwen object. Indien interieurbeelden gewenst zijn kunnen er ook meubels en accessoires toegevoegd worden.
Exploitatie Het 3D-model met daaraan gekoppeld de materiaalstaten en de hoeveelheden is een uitstekende informatiebron voor het opstellen van een exploitatiemodel. Onderhoudschema’s kunnen direct gekoppeld worden aan de staten die door het systeem kunnen worden gegenereerd.
De extra voordelen van de BB/BIM methode Met de BIM werkwijze is sprake van integraal ontwerpen. Alle partijen werken aan één model en er is één model voor alle partijen. Werken met het BB/BIM model in de vorm van een samenwerkingsverband biedt de opdrachtgever naast de eerder gemelde voordelen van BIM nog een aantal extra winstpunten: Er wordt gewerkt met één contract voor het samenwerkingsverband, waardoor een duidelijke vermindering van de administratieve afhandeling direct wordt gerealiseerd. Duidelijke afspraken over facturatie en betalingen met één partij. Het samenwerkingsverband verplicht zich naar de opdrachtgever om het project naar behoren uit te voeren. Zo worden mogelijke problemen in de bezetting door de partners van het samenwerkingsverband opgelost. De opdrachtgever heeft hierover geen zorgen. Hoofdelijke aansprakelijkheid van de firmanten in het samenwerkingsverband. Hierdoor wordt de kwaliteit van de uitvoering verzekerd. Middels een gezamenlijke aansprakelijkheidsverzekering is het samenwerkingsverband als één partij voor financiële aanspraken en risico’s gedekt. Actieve participatie van de directievoerder in het samenwerkingsverband, hierdoor wordt een betere communicatie verkregen, zowel naar de opdrachtgever toe als naar de uitvoerende partijen. Bij de samenstelling van het team, zal bij gelijke geschiktheid, de keuze voor bekende relaties de kwaliteit en de snelheid van het bouwproject ten goede komen. Uiteraard zijn resultaten uit het verleden geen garantie voor de toekomst, maar de ervaringen uit het verleden maken je wel wijzer.
Staalconstructie Combiwerk
19-8-2011
8-33
BIM trajecten Het 3D BIM-modeleren kan worden opgesplitst in twee hoofdtrajecten: o het ontwerpend modeleren en o het uitvoerend modeleren. Het ontwerpend traject richt zicht op het modeleren op basis van de informatie van de klant. Het model wordt opgezet volgens de BIM-methode en geeft een inzicht in het ontwerp, in de hoeveelheden en kan tevens een eerste raming van de bouwkosten omvatten. Het model wordt op basis van standaard elementen uit de basisbibliotheek vormgegeven. Het uitvoerende traject is een wijze van modelleren waarin (indien voorhanden) gebruik wordt gemaakt van de bibliotheek van de aannemer, in voorkomende gevallen van de bibliotheken van meerdere aannemers. In deze bibliotheken zitten de elementen met alle benodigde specificaties van de aannemer (prijs, leverancier, levertijd, verwerkingstijd, kleur, etc.). Met het werken van deze specifieke gegevens is het mogelijk om vanuit het geïntegreerde 3D model de vervolgstappen te maken naar 4D en 5D modelering. Onder 4D wordt verstaan de planning in tijd en onder 5D de kostenbeheersing. Voor het verkrijgen van deze modellen is wel installatie van extra software vereist. Met behulp van dit model is de aannemer is staat om automatisch een detailleerde bouwplanning en een prijscalculatie 'op maat' te maken en zijn eventuele aanpassingen snel en eenvoudig door te rekenen. Daarnaast kunnen de leveranciers en onderaannemers vanuit dit model worden voorzien van de betreffende productietekeningen. Het meest praktische is uiteraard om direct vanaf het begin te starten met het uitvoerende traject. Het ontwerpende traject wordt dan een integraal onderdeel van de werkzaamheden. In veel opdrachten zal dit echter niet mogelijk zijn. Slechts indien de aannemer bij aanvang van de werkzaamheden (of zeer kort daarna) al bekend is, kan bij de start gewerkt worden met zijn bibliotheek. Hiermee wordt voorkomen dat na het afsluiten van het ontwerptraject de gebruikte standaard elementen in de ontwerpfase moeten worden omgezet naar de specifieke elementen van de aannemer(s). In het geval dat de ontwerpfase een afgescheiden deel is en de aannemer voor de uitvoeringsfase in een later stadium wordt gecontracteerd, zal het BIM-proces moeten bestaan uit de twee elkaar opvolgende trajecten; eerst het ontwerpend traject op basis van de standaard bibliotheek en vervolgens het uitvoerend traject op basis van de bibliotheek van de aannemer. Het zal de keuze van de opdrachtgever zijn welke partij het ontwerpend model gaat aanpassen aan de bibliotheek van de aannemer waardoor het uitvoerend model wordt verkregen.
Staalconstructie clash met overheaddeur (Combiwerk)
Verschillen tussen kolommen constructie en bouwkundig
19-8-2011
Staalconstructie (rood) steekt door wand(bruin) in toiletruimte (Filmmuseum)
Het inzichtelijk maken van toegang tot de installaties (Filmmuseum)
9-33
De rol van de ontwerpende architect en van de aannemer De ontwerpend architect voor een project is veelal de specifieke keuze van de opdrachtgever. Het wel of niet toepassen van de BIM methodiek kan geheel separaat worden gezien van de selectie en de aanstelling van de architect, onder de strikte voorwaarde dat de architect wel actief participeert in het BIM-team. Hierdoor worden de voordelen van BIM vanaf de start van het project ten volle benut. In het bijzonder in de beginfase worden door het BIM-team uitgangspunten onderling besproken en vastgesteld. Op basis van deze geaccordeerde uitgangspunten zal het ontwerpproces sneller en tegen lagere kosten worden doorlopen. Vervolgens is na het afronden een model beschikbaar met goedkeuring van alle betrokken partijen. De aan te stellen aannemer zal in de loop van het proces door de opdrachtgever worden gekozen, het BIM-team kan daarbij als adviserende partij optreden. Het vroegtijdig samenwerken met de uitvoerende partijen, kan onder voorwaarden tot een soepeler proces en een beter eindproduct leiden. Goede afspraken vooraf en respect en onderling vertrouwen zijn daarbij essentieel. Vooral het gebruik van de bibliotheken van de aannemer(s) kan een aanzienlijke besparing in tijd en geld opleveren. Het gezamenlijk conformeren van het gehele BIM team (inclusief aannemer) aan het PvE en het overeenkomen van de te leveren specificaties van het ontwerp dragen in belangrijke mate bij in het succes van de realisatie van het project. Een actieve participatie van onderaannemers, in het bijzonder van installaties, van gevels en van bijzondere constructies, direct na de definitieve vaststelling van het ontwerp heeft naar onze mening een duidelijk voordeel. Hierdoor kan namelijk in de DO-fase al een aanzienlijk deel van de uitvoeringscoördinatie plaatsvinden. Het uitvoeringstraject zal vervolgens beduidend sneller en soepeler verlopen. Voor een optimaal resultaat moeten de verschillende partijen in het team nauw met elkaar samenwerken en op een correcte manier communiceren, met erkenning voor de verschillende disciplines. Voorwaarde blijft dat de partners allen hun eigen identiteit en verantwoordelijkheden behouden. Zij zullen als één partij naar de opdrachtgever optreden. Uiteraard heeft de opdrachtgever een beslissende stem in de samenstelling van het team.
Ervaring met de BB/BIM methode De voorgestelde BB/BIM-methode zal voor elk project een belangrijke bijdrage leveren in de beheersing van de faalkosten, maar zal ook de basis zijn voor de correcte en tijdige uitvoering van het project. Dit alles zonder extra kosten, binnen het oorspronkelijke budget. Door het bundelen van de diverse partijen in één samenwerkingsverband zal voor de opdrachtgever een goed controleerbare organisatie ontstaan. Vooral in een complexe en gemengde opdracht is dit een belangrijke voorwaarde om het project binnen de doelstellingen te realiseren. Met de ervaring en de contacten van Bureau Bouwkunde kunnen wij voor ieder project een op maat gesneden oplossing aanbieden. Vanaf het ontstaan van Bureau Bouwkunde werken wij in combinatie met architecten aan projecten. In nagenoeg alle gevallen zijn daarbij de ontwerpen van de constructeurs door ons verwerkt in de bouwtekeningen. We kunnen stellen dat het samenwerken met de ontwerpende en adviserende partijen bij ons is aangeboren. Overigens is de voorgestelde BB/BIM-methode in het verleden in vergelijkbare samenwerkingsverbanden door Bureau Bouwkunde al vele malen toegepast. Als verbinding tussen buitenlandse architecten naar de Nederlandse opdrachtgevers is de vorm van een specifiek opgericht samenwerkingsverband gebruikt voor projecten zoals Filmmuseum Amsterdam, Spuimarkt Den Haag, Luxortheater Rotterdam en Raakspoort Haarlem. Ook met Nederlandse architecten zijn samenwerkingsverbanden gesloten voor projecten zoals Universiteit van Amsterdam, Walter Bos Complex Apeldoorn en Groninger Forum.
19-8-2011
10-33
Hoe kan Bureau Bouwkunde u van dienst zijn met 3D tekenwerk? Ten aanzien van 3D tekenwerk onderkent Bureau Bouwkunde in de basis de volgende opdrachtgevers: o de projectontwikkelaar (incl. opdrachtgevers die eindgebruiker worden zoals scholen, woningcorporaties, gemeenten) o de architect o de aannemer
19-8-2011
11-33
de projectontwikkelaar In principe is de ontwikkelaar de enige partij die een (volledige) BIM-opdracht kan verstrekken. Dit is ook de partij die het meest zal kunnen profiteren van een 3D-BIM opdracht, zowel financieel, als in tijd en op het gebied van informatie en kwaliteit Door direct, nog tijdens het schetsontwerp, een BIM opdracht te verstrekken zullen de besparingen op de kosten voor het ontwerpen en op de investering voor de uitvoering op het meest optimale niveau liggen. Allereerst kan de ontwikkelaar van een kortere ontwerpfase profiteren – indien een snelle besluitvorming wordt gehanteerd en bespaart hier al aanzienlijk op de kosten. Door de continue samenwerking van de ontwerpende partijen (architect, bouwkundig bureau, constructeur en diverse adviseurs) wordt direct het optimale ontwerp gecreëerd. Controleren achteraf van een bepaalde gerealiseerde fase van het ontwerp met het corrigeren en aanpassen van een gedeelte van deze fase door de architect en/of andere deelnemers wordt voorkomen. En ook het eventuele opnieuw aanpassen – corrigeren – controleren naar aanleiding van de controle op de eerste aanpassingen. Onjuistheden en onvolkomenheden in het ontwerp worden door het team direct geconstateerd en verholpen. Vervolgens is ten behoeve van de aanbesteding van de uitvoeringsfase een volledig en geïntegreerd model beschikbaar zonder clashes. Hierdoor kan op de offerte van de aannemer een besparing ten aanzien van faalkosten worden gerealiseerd. Het voert te ver om aan te geven dat alle faalkosten (10 tot 15% van de bouwkosten) zullen worden bespaard, maar dat de besparingen in de kosten en op de bouwtijd materieel zullen zijn mag duidelijk zijn. Door het geven van een BIM-opdracht direct bij de start haalt de projectontwikkelaar alle voordelen in geld, in tijd en informatie van de BIM methode naar zich toe. Als voorbeeld van een projectontwikkelaar de gebruik heeft gemaakt van onze 3D-BIM kennis en mogelijkheden kunnen wij hier ING Real Estate Development geven met het project Filmmuseum. De complexiteit van het project heeft ING doen besluiten om de bouwkundige en constructieve tekeningen door Bureau Bouwkunde in één 3D-model te laten integreren.
Ons “containermodel” dat wij hebben geïntroduceerd om de limitering van de constructies aan te geven. Daar waar de constructie door de roze laag steekt clashed het constructiemodel met het bouwkundige model. In bovenstaand voorbeeld konden dus 2 problemen op dakniveau tijdig worden opgelost. Op basis van ons model heeft de staalleverancier op de bouwplaats een perfecte constructie kunnen leveren en is op de bouwplaats niet één meter staal gecorrigeerd of verloren gegaan. Het ontwerp hiernaast was het eerste model van de constructeur met vele “fouten”. Deze zijn zichtbaar daar waar de rode lijnen zijn onderbroken of niet aansluiten.
19-8-2011
12-33
de architect Bij het verstrekken van opdrachten door architecten kan geen sprake meer zijn van een volledige BIM uitwerking en beperken de werkzaamheden zich veelal tot het verwerken van het bouwkundige ontwerp in een 3D-model. Bureau Bouwkunde verricht deze werkzaamheden veelal sneller en tegen een lager tarief dan het gangbare architectenhonorarium. Vanwege onze uitgebreide ervaring in diverse soorten projecten hebben wij in deze fase naast het puur uitvoerende werk tevens een adviserende rol. Voor de ontwerpopdrachten is Bureau Bouwkunde als technisch architect werkzaam en wordt inhoudelijk vorm gegeven aan het bouwkundige ontwerpproces. Vanuit deze functie verzorgt Bureau Bouwkunde ook de bouwkundige ontwerpcoördinatie. De werkzaamheden bestaan onder meer uit onderzoek, toetsing wet- en regelgeving en het inpassen van gegevens van de adviseurs installaties, constructie, geveltechniek, interieur en bouwfysica in het bouwkundig ontwerp. Een belangrijk onderdeel daarvan is dat Bureau Bouwkunde zelfstandig het bestek (algemene delen en bouwkundige delen), de bestektekeningen en de bouwuitvoeringstekeningen kan opstellen. De winst van ons 3D-tekenwerk wordt geoptimaliseerd indien de constructietekeningen in het model worden ingepast. De architect heeft echter niet in alle gevallen de bevoegdheid of de mogelijkheid om deze opdracht te verstrekken. Omdat het overgrote deel van de installatieadviseurs (en overige adviseurs) momenteel nog geen 3D tekenwerk aanleveren is de integratie van de installaties in het model niet (zonder meerwerk) mogelijk. Wel kan het model door hen worden gebruikt ter toetsing van hun ontwerpen. Ons eerste 3D/BIM-project in opdracht van een architect was de Blaaktoren in Rotterdam. Op basis van 2D tekenwerk van de architect hebben wij een 3d virtueel model opgezet. Daarna hebben wij de constructie tekeningen van de constructeur in het model opgenomen. Bij controle bleken meerdere clashes tussen de twee ontwerpen. Deze “fouten” konden ruime voor de aanvang van de bouwwerkzaamheden worden opgelost, zodat extra kosten en vertragingen zijn voorkomen. (zie voorbeelden op pag. 7)
19-8-2011
13-33
de aannemer Aannemers die een project ter uitvoering hebben verkregen zijn geïnteresseerd om een geïntegreerd 3D-model ter beschikking te hebben alvorens met de realisatie te starten. Het opstellen van een (geïntegreerd) 3D-model voor de aannemer gebeurt ten behoeve van een clash controle vòòr de aanvang van de bouwwerkzaamheden, eventueel inclusief het vervaardigen van de bouwuitvoeringstekeningen. Indien tijdens de ontwerpfase geen geïntegreerd 3D-model is opgezet en de bouwkundige, constructieve en installatie tekeningen gescheiden zijn opgezet in 2D (of in 3D), zullen de in de ontwerpen aanwezige tegenstrijdigheden, clashes niet zijn gedetecteerd. Door de bouwkundige en de constructieve tekeningen in één 3D-model te combineren kan een clashcontrole worden verricht. Op deze wijze kan de aannemer tijdig aan de opdrachtgever melden wat de aanpassingen kunnen c.q. moeten zijn. Ook eventuele onverwachte vertragingen in de uitvoering kunnen zo worden voorkomen. In de praktijk is gebleken dat de ontwerpen van de installatieadviseur (nog) onvoldoende gedetailleerd of niet in 3D getekend zijn. Hierdoor is het veelal niet mogelijk om deze in het model in te passen. Het model op basis van de bouwkundige en constructieve tekeningen kan echter wel door de installatieadviseur worden gebruikt om te controleren of het installatieontwerp past en waar eventueel problemen ontstaan. Ten aanzien van het honorarium voor het vervaardigen van een 3D-model voor een uitvoerende partij spreken wij van een investering in plaats van een kostenpost. Door te investeren in een virtueel 3D-model zal een veelvoud aan faalkosten kunnen worden bespaard en eventuele boetes voor te late oplevering kunnen worden voorkomen. Het opzetten van een geïntegreerd model in 3D ten behoeve van de bouwuitvoering is geen BIM. Het wezenlijke verschil met BIM is dat het gezamenlijk opzetten van het model ontbreekt. Ook de clashcontrole vindt in principe dan te laat plaats. Dus in plaats van tijdens het ontwerpproces, nu tijdens de uitvoeringsfase.
In bepaalde gevallen kan of wil de aannemer niet langer wachten tot het moment dat het volledige model met de bijbehorende controle is afgerond. In dat geval kunnen basisfouten in de constructie of in de aansluiting tussen constructie en bouwtekeningen mogelijk niet meer (volledig) hersteld worden. In een van onze opdrachten stonden de staalkolommen bij de constructeur niet recht boven de funderingspalen getekend. Daar de aannemer al was begonnen met de bouw bleek deze “clash” tijdens de uitvoering. Wij dragen het 3D modeleren in opdracht van een aannemer vòòr de aanvang van de bouwactiviteiten een warm hart toe en wij zijn van de vele voordelen overtuigd. Het blijft echter slechts een afgeleide versie van BIM. Hoewel de investering altijd in meervoud wordt terugverdiend is het in principe een uitgave die door de ontwikkelaar had kunnen voorkomen door vanaf de start van het ontwerp met een volledig ontwerpteam een gezamenlijk BIM-model te vervaardigen. Naast de hierboven beschreven clashcontrole zijn voor de aannemer bij een 3D opzet nog meer voordelen te realiseren die bij een traditionele opzet veel meer tijd eisen. Een paar voorbeelden o Inrichting van de bouwplaats o Planning, personeel, materieel, onderaannemers, etc. o Bestellijsten grondstoffen, hulpmaterialen, etc. o Aan- en afvoermaterialen, afvalcontainers o Informatie meer- en minderwerk, basisgegevens voor facturatie o Opstellen exploitatie- en onderhoudsbegroting Deze voordelen zijn sterk afhankelijk van de software toepassingen welke bij de aannemer in gebruik zijn.
19-8-2011
14-33
De toekomstige ontwikkelingen binnen BIM Het BIM model is bedoeld om de digitale informatie van een bouwproject op te slaan gedurende de hele levenscyclus van het bouwproces. Vanaf het eerste ontwerp tot aan de sloop van het gebouw. Bij het werken met de BIM-methode kunnen twee belangrijke componenten worden onderkent: • Een driedimensionale grafische weergave waarin de geometrie vastligt; • Een gerelateerde database waarin alle data, zoals eigenschappen, relaties, prestaties et cetera, vastliggen. De huidige stand van zaken is dat het BIMmen zich voornamelijk beperkt tot het 3D modeleren. Het werken met een database is voor veel gebruikers nog een stap te ver. Voor het correct inpassen van objecten uit een database moeten alle betrokkenen toegang hebben tot dezelfde gegevens. Het gebruiken van een BIM-server kan dit probleem ondervangen. Echter de huidige stand van de techniek beperkt het toepassen van een BIM-server. Een tweede oplossing is een centrale bibliotheek van objecten die voor alle gebruiker toegankelijk is. Momenteel wordt door BOUWCONCEPT (een combinatie van KPN, Getronics en De Twee Snoeken) gewerkt aan deze bibliotheek. De verwachte oplevering was mei 2011. Indien alle betrokkenen werken met dezelfde gegevens en deze aanpassen aan de projectsituatie worden vele extra toepassingen mogelijk. Zo biedt een BIM-model in optimale vorm toegang voor alle berekeningen op het gebied van: • Regelgeving • Normering • Financiën • Planning • Prestaties Een BIM-model kan worden gekoppeld aan andere informatiesystemen (in organisaties), zoals productiesystemen, logistieke systemen of financiële systemen waardoor het totale bedrijfsproces kan worden beheerst. Een BIM-model is pas een goed BIM-model als het wordt samengesteld door alle betrokken gebruikers van het gebouw. Om dit te realiseren kan gebruik worden gemaakt van speciale software waarin alle gegevens kunnen worden vastgelegd. Het gaat om gegevens ten behoeve van: • de opdrachtgever: projectdefinitie, eisen, wensen en prestaties; • het ontwerpteam: opbouw van een compleet virtueel model, op basis van tekeningen; • controlerende instanties: toetsing aan regelgeving; • uitvoerende partijen: inkoop en realisatie; • de gebruiker: facility management. Zoals beschreven is het 3D-model de basis van de BIM-methode. Door objectspecifieke informatie toe te voegen aan de bouwelementen en ruimtes wordt het BIM-model uitgebreid met waardevolle data. Hierdoor is het 3D model een objectgeoriënteerde database geworden in de verschijningsvorm van het bouwwerk, waarin alle data kan worden opgeslagen die te maken hebben met het bouwwerk en het tot stand komen ervan. Speciale software (in Nederland onder andere IBIS4BIM) maakt gebruik van deze informatie in de database om vervolgens hoeveelheden en kosten te bepalen. Hierdoor wordt het mogelijk om met gebruik van het 3D-model te komen tot een accurate planning en kostenraming. Dit proces draagt bij tot kostenefficiëntie, reductie van faalkosten en verdere transparantie. Het toepassen van de objectgegevens in het 3D-model biedt de mogelijkheid tot het creëren van een 4D en een 5D-model. Er wordt gesproken van een 4d model als aan het 3d model waaraan een kostenplanning is gekoppeld. Een 5D-model heeft naast de 4D-kosten functionaliteit ook een tijdplanning. Met deze planning kunnen automatisch orders worden geplaatst en kan de financiële afwikkeling van het project nauwkeurig worden gepland. Just-in-Time leveringen op de bouwplaats is dan werkelijk realiseerbaar. Door de toewijzing van informatie aan de gebruikte objecten, zoals personen (resources), leveranciers, kosten, materiaal, materieel wordt een inzicht gegeven in het gebruik hiervan. Hierdoor kan bezetting van de bouwplaats in de planning worden gepresenteerd en kunnen risico’s inzichtelijk gemaakt worden. Indien optimaal gebruik wordt gemaakt van het aanvullen van de objectdetails ontstaan er nog vele extra mogelijkheden. Hier een aantal van de voordelen die bij een volledige (BIG) BIM te realiseren zijn:
Kosten van aanpassingen Het direct of indirect koppelen van de getekende elementen aan kostenrecepten en elementprijzen heeft als groot voordeel dat wijzigingen in het model vrijwel direct kunnen worden vertaald in kosten. Wel dienen daartoe de nieuwe objecten volledig te zijn gedetailleerd. Ook bestellingen van materialen en planningen van personeel worden bij een akkoord van de aanpassingen direct naar de nieuwe situatie gewijzigd.
19-8-2011
15-33
Begroting Ook de mogelijkheid om al eerder in de fase te starten met het opstellen van de raming of begroting en de uitwerking van het model gaandeweg op te nemen in de raming. Het is dus niet langer nodig te wachten op een definitieve set aan het einde van een fase om vervolgens onder grote tijdsdruk een raming op te stellen. Het volgen van de kostenontwikkeling tijdens de fase heeft als bijkomend voordeel dat afwijkingen ten opzicht van het budget eerder kunnen worden gesignaleerd en er dus op kosten kan worden gestuurd in plaats van op een beoordeling achteraf.
Creatie en koppelingen naar de database Daarnaast heeft bijvoorbeeld IBIS4BIM de mogelijkheid automatische koppelingen te maken tussen gedefinieerde tekenelementen en kostenrecepten. Standaardonderdelen kunnen op deze manier ‘automatisch' worden voorzien van de correcte eenheidsprijs uit de kostenbibliotheek.
Kengetallen Dan is er nog de mogelijkheid de extra informatie uit het model in te zetten om betere kengetallen te formuleren. Uit het model komt immers niet alleen de oppervlakte van bijvoorbeeld een betonwand, maar ook de hoogte, breedte, dikte, het volume, de wapeningshoeveelheid e.d. Combineer dit met recepten die gebruik kunnen maken van deze informatie en beperk daarmee het benodigde aantal kengetallen en recepten. Sturing op kengetallen die automatisch worden aangepast is hiermee relatief eenvoudig.
Exploitatie Het model leent zich uitstekend voor het visualiseren van indelings- en inrichtingsplannen en de bouwkundige uitwerking daarvan. Het Meerjaren Onderhoudsplan (MOP) kan op deze basis worden opgesteld. Omdat alle productinformatie is opgeslagen in het BIM-model ontstaat een multifunctioneel MOP beschikbaar voor specialistische exploitatiesoftware. De belegger of VvE kan hieruit vaststellen welke voorzieningen jaarlijks getroffen dienen te worden voor het onderhoud van een gebouw. Daarnaast is het model voor de het bedrijf dat het onderhoud verzorgd een uitstekende basis voor calculatie en planning. Door in het BIM-model een exploitatie-opzet te maken, kan inzicht worden verschaft in de Total Cost of Ownership (TCO) over een bepaalde periode.
Aanpassingen - Verbouwingen Omdat het BIM-model wordt behouden, kunnen alle technische, ruimtelijke en bouwkundige wijzigingen aan het gebouw in het model worden uitgewerkt en bewaard. Van aanpassingen in de gebruiksfase die energiebesparing of milieueffecten ten doel hebben, kan eenvoudig een kosten/batenanalyse worden gemaakt en de terugverdientijd worden geraamd. Gedurende de gebruiksfase kan het model voor verbouwingen worden ingezet. Deze kunnen ook door derden worden verzorgd, maar de eerste opzet is reeds aanwezig.
Sloop en hergebruik Aan het eind van de economische levensduur van een gebouw dient er een leidraad te zijn voor de sloop en recycling/hergebruik van bouwmaterialen. Het BIM-model kan goede diensten bewijzen doordat uittrekstaten en materiaalspecificaties voorhanden zijn die van belang zijn voor de mogelijkheden van hergebruik en mate van afvalproductie. Dit is van groot belang in die gevallen waarin gekozen is voor Duurzaam Bouwen aan de hand van de BREEAM-normering of certificatie. In het kader van een sloopplan moet het BIM-model worden geactualiseerd door dit te toetsen aan de meest actuele recyclingtechnieken. Daarmee wordt de Circle of Life gesloten en de 'biografie' van het gebouw voltooid. In het model is een raming te maken van alle kosten die bouw, onderhoud en sloop met zich zullen meebrengen: De Life Cycle Cost (LCC).
De hierboven beschreven mogelijkheden zijn momenteel in theorie mogelijk, echter in de praktijk van vandaag gebeurt dit slechts op zeer kleine schaal. Een correcte en volledige toepassing vereist een aanzienlijke investering van manuren en van middelen door alle partijen die aan het BIM-model werken. Een incidentele toepassing kan hiervoor nagenoeg niet als een basis dienen. Men zal eerder een structurele toepassing van BIM moeten nastreven om de benodigde investering rendabel te kunnen maken. Vanwege de wisselende samenstellingen van de BIMteams is het momenteel moeilijk om in deze opzet te investeren. Het toepassen van de “kleine” BIM is echter voor velen reeds een grote stap voorwaarts en een gezonde basis om op termijn, wanneer de markt en de techniek zich verder hebben ontwikkeld, de volgende stap naar het “grote” BIM te maken.
19-8-2011
16-33
VRAGEN EN ANTWOORDEN over BIM Overgenomen van de discussies van het forum Dutch BIM professionals op LinkedIn
Vraag: Ik krijg steeds meer de vraag van opdrachtgevers wat bespaard BIM mij. Kan een van de aannemers van onze Dutch BIM groep hier iets over zeggen?
Antwoord Laurence Heesterbeek, Afstudeerstagiair BIM (Building Information Modeling) bij Aannemingsbedrijf Ooijevaar
De vraag is bijzonder actueel, opdrachtgevers lijken tot op heden nog niet massaal de meerwaarde van BIM in te zien. Dat is jammer omdat er ook voor de opdrachtgever veel voordelen uit BIM gehaald kan worden. Hierbij stel ik de volgende voordelen voor de opdrachtgever: Opdrachtgever heeft voordeel bij de reductie aan faalkosten gewonnen uit het BIM proces; Door vroegtijdig het programma van eisen omgezet te kunnen zien worden naar een virtuele weergave van de toekomstige werkelijkheid kunnen eventuele tegenvallende punten in het PVE vroegtijdig worden gewijzigd voordat dit gerekend moet worden als meerwerk, of gevolgen van de wijzigingen welke meerwerk tot gevolg hebben.; Bij een soepel proces waarbij samenwerking deels is gebaseerd op vertrouwen zoals vereist bij BIM mag een opdrachtgever een hoger kwalitatief eindproduct verwachten. Denk bij voorbeeld aan de LEAN systematiek. In een onderzoek van McGraw_Hill construction uit Amerika staat een citaat welke luidt: "BIM is the tool, LEAN the proces".; In het onderzoek als in vorig punt genoemd staat overigens dat opdrachtgevers in Amerika bijna de grootste Return On Investment meten.; Door de samenwerking bestaat een hogere betrokkenheid van de partijen waardoor er actief mee wordt gedacht over het verbeteren van het resultaat.; Martijn de Riet, BIM Consultant bij MdR Consultancy & Advies Ik ben geen aannemer maar wil hier graag op reageren. Ik ben zelf BIM Consultant met een verleden als bouwkundig ingenieur. Ik krijg deze vraag ook vaak en geef altijd hetzelfde antwoord. De vraag is namelijk niet zozeer wat het bespaart, maar wat het oplevert. Traditionele bouwprojecten kampen ALTIJD met overschrijding van de kosten en planning. Er is veel stress en onzekerheid bij de opdrachtgever / bouwmanagementbureau of het gevraagde niveau wel wordt gehaald. Er is veel improvisatie van de aannemer nodig om onverwachte knelpunten op te lossen. Zowel technisch op het gebied van "vergeten" knooppunten, niet eenduidige tekeningen ontwerpfouten, maar ook
19-8-2011
17-33
planningstechnisch (past die kraan daar wel) en in de calculatie (hoeveel m2 metselwerk is er nu eigenlijk nodig) Eerder in het ontwerptraject levert een BIM, zoals hierboven terecht gesteld, een bijna tastbaar virtueel resultaat van het ontwerp, in plaats van alleen maar platte tekeningen. Je kunt als opdrachtgever in je gebouw rondlopen, voor het gebouwd is. Al deze zaken kunnen met een goede BIM worden ondervangen. Misschien niet voor 100% want fouten kunnen nog steeds gemaakt worden, maar wel voor 90%. Kortom, de leveringszekerheid is voor een opdrachtgever veel groter. Dat dit vaak ook nog tegen lagere kosten kan (gemeten over het totale project, aangezien de voorbereiding meer werk kost), is wat mij betreft mooi meegenomen. Als opdrachtgever kun je zeggen dat een groot deel van bovenstaande punten niet jouw probleem is. Maar dat is m.i. onzin. Het de opdrachtgever die de rekening krijgt en betaald. Cas van der Linden, bestuurder Stichting Samenwerkingsverbanden Bij een volledige en optimaal uitgevoerd BIM proces kan 10 tot 15% van de totale bouwkosten (ontwerp, advies en realisatie) worden bespaard. Daarnaast kan op de exploitatie worden bespaard. Maar let wel op de voorwaarden waaraan moet worden voldaan om een volledig BIM-proces te kunnen realiseren. En als tijd geld is dan wordt nog veel meer bespaard... Ook nog vele voordelen tijdens het proces door de hoeveelheid van informatie (beslissingstrajecten gaan beter en sneller). Let vooral op de ervaring en onderlinge samenwerking/bekendheid van de BIM-partners. Het onderling samenwerken is de basis van het slagen van het BIM-proces. VERTROUWEN en RESPECT zijn de belangrijkste vereisten. Maxim Besters, Hoofd Conceptontwikkeling at Schutte Bouw & Ontwikkeling Uitgaande van de stelling dat faalkosten vooral in 'uren' zitten is 15% besparing een riskante stelling. immers: hebben we het over een utiliteitswerk of over woningbouw? m.a.w.: hoe verhoudt zich het percentage aan uren tot materiaal en o.a. in de begroting?.... Wij merken (in de woningbouw) dat er een verschuiving in uren plaatsvindt van werkzaamheden werkvoorbereider richting acquisitie: Juist door de architect en opdrachtgever in een vroeg stadium te informeren over kostenconsequenties kunnen dure details of, in uitvoering beschouwd, logistieke kostenposten worden voorkomen: daar ligt de besparing. Of er op bouwkosten aanzienlijk bespaard kan worden is afhankelijk van gekozen materialen en assemblage technieken. Juiste keuzes van materialen en technieken liggen niet vast in een BIM waardoor per definitie niet het BIM leidend is in kostenreductie maar de (veelal) projectmanager of projectleider die het werk onder zijn verantwoordelijkheid heeft in de voorbereiding.
19-8-2011
18-33
Wanneer we naar een gemiddeld utiliteitswerk kijken is het percentage 'uren' in voorbereiding sterk te optimaliseren en op dat onderdeel zeker 15% 'winst' te behalen. Echter het stapelen van -, en de hoeveelheid van de bouwdelen blijft gelijk. Cas van der Linden, bestuurder Stichting Samenwerkingsverbanden USP heeft een onderzoek gedaan en komt (afhankelijk aan wie je de vraag voorlegt) tot faalkosten in de realisatie fase variërend van 11 tot 15%. Stel nu eens dat BIM daar een besparing oplevert van 8%. Ik durf te stellen dat op de ontwerpkosten (incl. advies) zeker 20% kan worden bespaard in een BIM proces. Indien deze totale advieskosten 10% van de totale bouwkosten zijn, dan wordt hier netto 2% bespaard. In totaal dus 10%. Daarnaast zal de totale bouwtijd van het project sneller worden doorlopen met de bijbehorende besparingen op de geldmiddelen en dus minder bouwrente. Vervolgens zal het gebouw eerder kunnen worden ingezet dus eerder rendabel te maken. Vandaar mij schatting van 10 tot 15%. Faalkosten zullen voor een groot deel uit uren bestaan, maar zeker niet alleen. De materiaalkosten van bouwfouten kunnen zeer aanzienlijk zijn en zeker niet te verwaarlozen. Bij het herstellen van fouten tijdens de realisatie gaan nagenoeg altijd gepaard met extra materiaalkosten. En in bepaalde gevallen kunnen deze extra materiaalkosten zelfs extreem zijn. Gevallen waar een heel gebouw wordt afgekeurd zijn geen dagelijkse praktijk, maar komen wel degelijk voor... In deze gevallen liggen de faalkosten zelfs boven de 100%. Maxim Besters, Hoofd Conceptontwikkeling at Schutte Bouw & Ontwikkeling Ik ben het volledig eens met jouw stelling dat in de ontwerpfase aanzienlijk bespaard kan worden: ter illustratie: Voor ons AdaptWonen Concept rekenen wij 40 uur tekenwerk werkvoorbereider per woning type. Dat houdt letterlijk in dat wij in staat zijn om voor de grondgebonden woningen de voor het werk benodigde tekeningen, bouwaanvraag, detail, (beton)casco wanduitslagen, vloeren tekeningen uittrekstaten etc. in slechts 1 week productie gereed te hebben. Uit ons BIMmodel rollen alle tekeningen conform de specificaties van onze co-makers letterlijk uit de printer. Wij besparen enorm in werk/plan voorbereiding en zijn meteen productiegereed. Het blijft ook voor ons nog erg lastig om 'faalkosten' in kaart te brengen omdat we dat, eerlijk gezegd en simpelweg, niet weten...... Daar waar we het hebben over bouwrente gaat de 'vlieger' voor de grondgebonden koopwoningen in ieder geval niet op: korte of lange bouwtijd: onze professionele opdrachtgevers rekenen rente gewoon door aan de eindgebruikers en biedt in de zakelijke sfeer dus geen 'winst'...
19-8-2011
19-33
Cas van der Linden, bestuurder Stichting Samenwerkingsverbanden Het moeilijkste punt in onze faalkosten rapportage (die wij opstellen bij 3D modeleren bij opdrachten van aannemers): Wat zijn de besparingen geweest? wordt bij ons direct beantwoord met de vraag: Wanneer was de fout ontdekt indien ons model niet was gebruikt? Eén of twee extra palen slaan kost relatief weinig, maar wat als de vloer al is gestort? Ook nog een opmerking: wij blijven toch binnen budget ....waarom dan BIM ? Volgens mij zijn de faalkosten (altijd) in de budgetten opgenomen, welke opdrachtgever kan zeggen: we zijn 15% onder budget uitgekomen... Dick van der Vaart, innovatieve bouwer at Waal Bouw Het bovenstaande is allemaal waar. Toe te voegen is als voordeel voor de opdrachtgever dat hij bij oplevering alle informatie over zijn gebouw in beeld heeft en dus een mooie start heeft voor de beheersfase, dat is wel eens anders geweest. Een paar ordners over de schutting en al of niet gereviseerde tekeningen verdwenen in een archiefkast. Bovendien is het kennis waar hij al voor betaald heeft die hij nu eindelijk overzichtelijk gepresenteerd krijgt. Hij is dus klaar voor een LEAN beheersfase en die duurt langer dan de bouw.
Vraag: Lagere bouwsom met BIM? Mervyn Bodeving, Dutch BIM Expert Afgelopen week heb ik een BIM-presentatie gegeven samen met Egor Versluijs van Roeleveld Sikkes Architects en Hielke Zuidwijk van IMd raadgevende Ingenieurs. De presentatie werd gehouden bij RS Architects in Den Haag. Voor de presentatie was een woningcorporatie en de Haagse Hoogeschool uitgenodigd. Het doel van de presentatie was om de genodigden te informeren over BIM en hoe RS, VIAC en IMd gezamenlijk als ontwerpteam in een BIM samenwerken. In de presentatie werd duidelijk dat bij BIM een betere afstemming tussen ontwerpende partijen plaatsvindt en dat bouwfouten voor de start van de uitvoering worden opgelost. Hierdoor loopt de aannemer minder risico’s tijdens de uitvoering. Als bij een aanbesteding een BIM wordt aangeleverd kan hij zijn risico’s beter inschatten. Daarnaast wordt er door de toegevoegde informatie aan het model een stukje werkvoorbereiding in de ontwerpfase uitgevoerd. Er is een verschuiving van werkzaamheden. De woningcorporatie stelde de vraag of er in Nederland aannemers zijn die in staat zijn om bij een aanbesteding een prijs te kunnen afgeven op basis van een BIM van RSA, VIAC en IMd. Tweede vraag is of de aannemers ook met een lagere bouwsom komen t.o.v. een traditioneel ontwerpproces als een ontwerp gebimd wordt?
19-8-2011
20-33
Het antwoord zou natuurlijk ‘Ja’ moeten luiden, maar zijn we al zover of heeft BIM nog even te gaan voor we daar zijn?
Antwoord Cas van der Linden, bestuurder Stichting Samenwerkingsverbanden Om optimaal gebruik te maken van BIM moet aan diverse voorwaarden worden voldaan. Helaas betekent dit dat de opdrachtgever (ontwikkelaar) zich dient te realiseren dat vanaf de eerste ontwerpen met een uitgebreid team moet worden gestart. In alle andere gevallen moeten extra kosten worden geaccepteerd om een volledig BIM-model te verkrijgen. Zo wordt de aannemer in vele projecten (te) laat gecontracteerd of is de architect met het SO of VO al gestart zonder dat de adviseurs zijn aangesteld. Allemaal wel herstelbaar maar eigenlijk zijn dit faalkosten van de opdrachtgever. Het is zo dat de BIM-projectdirectie met het PvE en het beschikbare budget in handen een soort van "carte blanche" moet krijgen om een turn-key project tegen de laagste kosten te kunnen realiseren. Maar dan moet de opdrachtgever de macht uit handen geven en daar wringt veelal de schoen. Hierdoor kiezen opdrachtverstrekkende partijen pas in een later stadium om te gaan voor het BIM-model en dan tegen extra kosten vanwege het naderhand inpassen. Ook het gebruiken van het ontwerp BIM-model voor de aanbesteding van de aannemer is geen optimale situatie. De aannemer zou al veel eerder in het BIM-proces moet worden betrokken. Maar de angst om niet de meest voordelige aanbieding voor de bouw te kunnen realiseren is voor veel opdrachtgevers leidend. Een ervaren projectdirectie die het vertrouwen heeft van de opdrachtgever zou een oplossing kunnen zijn wel om het meest optimale resultaat van BIM te kunnen bereiken. In de praktijk praten we dan al snel over besparingen van 10% en hoger over de totale investering. Alle andere BIM toepassingen zijn niet optimaal, maar leveren uiteraard wel een positief resultaat op. Alleen al de besparingen op de faalkosten (mijn schatting van 6 tot 8%)zullen zeer zeker de moeite waard zijn. Er is echter met BIM veel meer te bereiken, maar dan moeten in de beginfase de juiste keuzes worden gemaakt en de vraag blijft wanneer zijn de opdrachtgevers hiertoe bereid? O ja, ik ben ook van mening dat meerdere partijen niet echt blij zijn met de BIM ontwikkeling. In de economisch moeilijke tijden moet er toch omzet worden ingeleverd. Zo daalt de omzet van de aannemer met 6 tot 8% (mijn schatting) als de faalkosten uit het ontwerp niet meer kunnen worden gerealiseerd. Toch iets om over na te denken... in het bijzonder voor de opdrachtgevers, maar ook voor de aannemers en voor alle partijen die BIMMEN. Melvin Poteling, BIM Projectleider at VIAC Installatie Adviseurs Ik kan me toch lastig voorstellen dat een aannemer op faalkosten zit te wachten. Daarmee zet je de relatie met je
19-8-2011
21-33
opdrachtgever onder druk. Dat lijkt me geen lange termijn visie, of werken aan een relatie voor de langere termijn. Ik zie dat de meeste aannemers juist heel positief tegenover BIM staan omdat zij hier het meeste profijt van hebben. Ik zie dat opdrachtgevers in basis het BIM concept ook volledig omarmen. Het gevoel dat ik heb is dat opdrachtgevers twijfelen of ze in de praktijk ook kunnen meeprofiteren van de financiële voordelen van BIM. Dat geef je zelf ook aan. En bij de opdrachtgever begint het juist. Toch geloof ik dat het een kwestie van tijd is voor de watervrees is overwonnen. Er is voor de branche zoveel te winnen. Menig aannemer is daarom nu hard aan het werk om dit vertrouwen op te bouwen. In het buitenland werkt men al 25 jaar met BIM en daar zijn al veel ervaringen opgedaan. De cijfers liegen er niet om. BIM leidt tot faalkostenreductie. Cas van der Linden, bestuurder Stichting Samenwerkingsverbanden Hoeveel aannemers werken nu daadwerkelijk al met BIM? Hoeveel aannemers participeren nu al in het ontwerpproces en hoeveel hebben een bibliotheek waarmee de ontwerpers het model kunnen opzetten? Een aannemer heeft het meeste profijt van BIM als de faalkosten in de prijs zijn verwerkt maar men deze clashes weet te voorkomen. Wij werken voor aannemers aan 3D modellen ten behoeve van de clash-controle. Dat is interessant, de kosten van het opzetten worden in veelvoud terugverdiend door de aannemer. Helaas is dit geen BIM. In principe kan alleen de ontwikkelaar (of eindgebruiker opdrachtgever) een echte BIM opdracht geven. Alle andere partijen kunnen slechts afgeleid BIMMEN. Let wel ook afgeleid BIMMEN heeft grote voordelen, maar leveren geen optimaal resultaat. Waarom opdrachtgevers (ontwikkelaars etc) twijfelen...macht over hun project en inderdaad geld. Als men zich echter realiseert dat alle stappen in het bouwproces sneller, beter en goedkoper zullen moet de beslissing duidelijk zijn. Maar de macht uit handen geven blijft een probleem. Sleutelwoord: VERTROUWEN en kom daar maar eens om in de huidige economische situatie. Daarnaast hebben vele aannemers (niet allemaal!) niet de status van een betrouwbare partner in het bouwproces (bouwfraude zaken, omkopingen, koppelbazen, etc).BIM is zeker de toekomst maar dan wel met vaste bekende partners die elkaar vertrouwen en respecteren. Bureau Bouwkunde werkt al 23 jaar binnen een afgeleide BIM methode aan het uitwerken van ontwerpen van architecten en constructeurs. In eerste instantie op 2D en sinds 2007 op 3D niveau. Wij weten de voordelen, maar kunnen erg moeilijk de opdrachtgevers en aannemers over de streep krijgen. We blijven proberen.....
Vraag: Hoe krijgen we de installatiebranche zover dat zij de noodzaak van BIMMEN in gaan zien? We hebben nu de
19-8-2011
22-33
mogelijkheden gezien bij de wedstrijd van HOESLIMISUWBIM op de beurs
Antwoord Mervyn Bodeving, BIM Projectleider at VIAC Installatie Adviseurs Ik volg Veccins 3D al een aantal jaar omdat jullie als eerste ooit begonnen zijn met BIM/Virtueel bouwen met DDSCAD. Wij hebben elkaar vorig jaar ontmoet op de Gebruikersgroep van de BIM Server bij TNO in Delft. Wij zijn al 2,5 jaar bezig met BIM maar vorig jaar pas echt begonnen met de eerste projecten omdat er toen pas een markt met opdrachtgevers ontstond die hier heel bewust in zijn gaan investeren. Het valt ons ook op dat de initiatieven van de installatiebranche achter blijven. Het merendeel wacht af hoe de markt in beweging komt. Ook hoor ik de vraag wie nu het beste virtueel kan bouwen, de adviseur of de installateur. Hoe zien jullie deze rolverdeling? Cas van der Linden, bestuurder Stichting Samenwerkingsverbanden Het eerste probleem bij BIM is de opdrachtgever. Hoeveel opdrachten worden er aanbesteed waarin BIM een vereiste is en hoe is dit in verhouding met de niet-BIM aanbestedingen? Wij, als uitvoerenden, kunnen op dit forum en zo vele andere fora en groepen roepen dat we er klaar voor zijn, maar als de opdrachtgevers niet willen dan houdt het op... Ik heb al eens voorgerekend dat een opdrachtgever die BIM vereist het volledige ontwerp (bouwkundig en constructief) in principe kosteloos verkrijgt, als resultaat van de besparingen tijdens de ontwerpfase en tijdens de uitvoering. Maar toch blijft men huiverig in het nemen van een beslissing. Om hier doorheen te breken had ik een bijeenkomst gepland met meerdere partijen: architect, constructeur, bouwkundig tekenbureau, projectmanager en een installatieadviseur...... Heb ik 4 (gerenommeerde) installatieadviesbureaus moeten bellen: 1e bureau: wij doen niet aan 3D en zeker niet aan BIM... 2e bureau: wij wachten eerst het officiële standpunt van NL-ingenieurs af... 3e bureau: wij BIMMEN niet want als wij ons dan al vastleggen dan is tijdens de uitvoering niets meer mogelijk... 4e bureau: liever niet, maar misschien toch wel, laten we het maar eens bespreken, maar reken nergens op...! De intentie was om een gezamenlijk standpunt in een gezamenlijke presentatie naar ontwikkelaars uit te brengen. Tijdens de eerste voorbespreking werd al heel snel duidelijk de installatieadviseur zich met alle inbreng van de overige partijen niet kon verenigen...kortom bijna ruzie aan tafel en de hoop op een materiele inbreng van de installatieadviseur totaal vervlogen. En het hele idee van
19-8-2011
23-33
een gezamenlijke BIM presentatie aan projectontwikkelaars voorlopig maar weer in de koelkast geplaatst. Bureau Bouwkunde BIMt momenteel samen met architecten en constructeurs en stelt vervolgens het 3Dmodel ter beschikking aan de installatieadviseurs cq installateurs om te controleren of de door hen beoogde installaties passen in het ontwerp. Uiteraard niet dè BIM oplossing maar zolang deze branche zich niet wenst te schikken lijkt dit een (tijdelijke) oplossing die in ieder geval "werkt"... Ik houd me aanbevolen voor een installatieadviseur in de regio Rotterdam die actief met 3D-BIM werkt. Frits van Enk, Directeur / Eigenaar at Veccins 3D BV Wij werken landelijk dus ook in de buurt van Rotterdam. Ik nodig je uit om eens onze website www.veccins3d.nl te bekijken en dan lijkt mij het beste om een afspraak te maken. Wij zijn al ca 5 jaar bezig met BIM installatietechniek en hebben inmiddels al aardig wat projecten op zijn BIM's gerealiseerd. Inmiddels doen wij niet meer anders.
\
De foto’s in dit hoofdstuk zijn voorbeelden van hoe zaken fout kunnen gaan. Veelal zijn wijzigingen in het ontwerp en/of miscommunicatie tussen de partijen tijdens de ontwerpfase in deze voorbeelden de oorzaak.
19-8-2011
24-33
Artikelen over faalkosten en bouwfouten Bouwfouten: De helft ontstaat in ontwerpfase Aangemaakt op: 05-05-11 (interconcept)
Bouwfouten zijn, simpel gesteld, alle missers en onvolkomenheden die tijdens de bouw of het in gebruik zijn van een gebouw naar voren komen. TNO benoemt de bouwfout iets anders: "een fout in ontwerp en/of uitvoering en/of onderhoud welke tot gevolg heeft dat de beoogde kwaliteit niet gehaald wordt". Uit onderzoek van TNO en het CUR Platform constructieve veiligheid is gebleken dat 51% van de bouwfouten tijdens het ontwerp en 37% van de bouwfouten tijdens de uitvoering zijn gemaakt. In de ontwerpfase zijn de grootste oorzaken van deze bouwfouten het gebrek aan een opleiding en kennis en het verkeerd schematiseren van de krachtswerking. Vaak zijn bouwfouten tijdens de uitvoering het gevolg van:
steeds verdere opdeling van taken in het bouwproces (eilandentheorie); er is geen eindverantwoordelijke in het totale bouwproces; ad-hoc-oplossingen door een slecht ontwerp of door tijdgebrek; gebrek aan communicatie, fouten in de samenwerking (eilandentheorie); kortzichtigheid; onterechte zuinigheid; de bouwer met de laagste offerteprijs wordt gekozen en soms kan het gewoon niet voor die prijs gerealiseerd worden;
Soms hebben bouwfouten geringe gevolgen en zien ze er voornamelijk knullig uit. Echter kunnen de bouwfouten ook zodanige gevolgen hebben dat er slachtoffers bij vallen of dat de woningen verlaten moeten worden doordat ze om uiteenlopende redenen niet veilig worden geacht. Gelukkig worden de meeste bouwfouten tijdig gesignaleerd waardoor ernstige gevolgen vermeden worden. Maar we kunnen ons allemaal nog het balkondrama herinneren van 2003 in Maastricht. Hier was de oorzaak dat tijdens de constructie en de bouw van de zwevende balkons fout op fout is gestapeld. Zo werden tekeningen en aanpassingen niet gecontroleerd en was er sprake van verkeerde aannames en berekeningen. Daarnaast informeerden de bedrijven elkaar onvoldoende. Al tijdens de bouw werden er scheuren in de balkons en bij de bevestigingspunten geconstateerd, maar op die signalen werd onvoldoende gereageerd met twee doden tot gevolg. Het onderzoek van TNO waarbij bouwfouten centraal werden geregistreerd en geanalyseerd had als doel de bouw in Nederland veiliger te maken. Verbeteringen in de bouw zijn immers pas effectief als de oorzaak van bouwfouten bekend is en aangepakt wordt. Gelukkig komen er meer bouwfouten voor die zorgen voor kostelijk vermaak dan dodelijke slachtoffers.
19-8-2011
25-33
Terminal 2E Roissy – Charles de Gaule Fotos : zie http://www.structurae.de/en/structures/data/s0009234/photos.cfm Zie ook http://www.digital-construction.net/ServMod1.htm
Is het de schuld van 'scheve' architecten, van een al te gehaaste
bouwheer, of van sjoemelende onderaannemers? Experts zullen ongetwijfeld nog jaren zoeken naar de oorzaak van de instorting van de overstapterminal op de luchthaven van Parijs, waarbij vier doden vielen. Maar hedendaagse architecten, die dankzij de technologie alles kunnen bouwen, stellen met een schok vast dat de zwaartekracht toch nog meetelt. BETON waarschuwt wanneer het gaat vallen, zeggen bouwvakkers. Die waarschuwingen waren er ook zondagmorgen in de terminal 2E op de luchthaven Charles De Gaulle. Passagiers hoorden gekraak en er dwarrelde stof neer. Maar niemand denkt dat een nieuw gebouw kan invallen, zelfs al heeft het amper steunberen. Zozeer hebben we leren vertrouwen op ingenieurs en architecten. Om 6.57 uur zakte de terminal in elkaar, een gebouw dat volgens zijn architect Paul Andreu absolute lichtheid en transparantie uitstraalt. Zelfs rampen zijn soms ironisch. Gisteren begonnen andere bogen van de 650 meter lange pier te kraken en barsten te vertonen, de hele terminal is geëvacueerd. Terminal 2E was niet zomaar een anoniem stuk gang in een doorsnee winkelcentrum, het was het architecturale uithangbord van alle groots en moois waartoe de Franse natie in staat is. De terminal was het prestigeproject waarmee de luchthaven in Roissy op het eind van de jaren negentig haar koppositie als 'wereldhub' veilig wilde stellen. De bikkelharde concurrentie tussen luchthavens wordt vooral op de grond gevoerd. In alle luchthavens moest het groter, luxueuzer en met meer spitstechnologie. Terminal 2E werd de thuisbasis van Air France, dat in zijn eigen hub graag uitpakte. De terminal van 104.000 vierkante meter is gemaakt om zes miljoen passagiers per jaar te verschepen en om zestien vliegtuigen te bedienen. Hij kostte 750 miljoen, en mocht de internationale reiziger het gevoel geven dat hij in een land van vooruitstrevendheid en schoonheid was geland. Hij moest er in vier jaar staan. Dat was erg krap, volgens alle betrokkenen té krap. Is er een fout gemaakt door de tijdsdruk? ,,Het is waar, de druk was bijzonder hoog'', gaf een woordvoerder van de luchthaven van Parijs toe. Het was een moeilijke werf, want de luchthaven functioneerde gewoon verder. ,,In de laatste zes maanden zijn er dubbele shifts gedraaid om binnen de tijd te blijven. Maar tijdsdruk was er minder bij de structuurwerken dan bij allerlei inrichtingswerken zoals roltapijten en schilderwerken'', zegt de woordvoerder van de luchthaven. De vakbonden lieten gisteren weten dat ze verschillende keren gewaarschuwd hadden dat het gevaarlijk snel moest g aan. Maar ook zij hadden nooit gevreesd dat er iets loos was met de structuur, zei de CGT. Met gebouwen is het niet anders dan met de rest van de economie. Alles gebeurt just in time. Coalities smeden en beslissen wat te bouwen en wie investeert, is een omslachtig proces dat vaak jaren duurt. Maar zodra de beslissing genomen is, kan het niet snel genoeg gaan om de investering te laten renderen. ,,Er worden vandaag kantoorgebouwen gezet waar het dak nog niet opstaat terwijl de onderste verdiepingen al ingericht en verhuurd zijn'', zegt Jan Moens, verantwoordelijke van Bureau Bouwtechniek voor Architecten, een Antwerps bureau dat grote en architecturaal ambitieuze projecten begeleidt. ,,Er is steeds meer winstbejag. We zitten echt aan de limiet. Het kan niet meer sneller. Je kunt wel nieuwe technieken uitvinden, maar je kunt niet buiten je droogtijden en ontkistingstijden. Soms moet je wachten.'' Op de tekentafel kan bijna alles. De voorbije jaren beleefde de architectuur een ware revolutie. De combinatie van sup erlichte en supersterke materialen met krachtige computers laat architecten toe om alle vormen uit te proberen, met minimale steunberen te werken, machtige overspanningen te ontwerpen, en hele gebouwen te laten zweven. Ingenieurs garanderen dat het veilig is. Nog nooit in de bouwgeschiedenis waren de veiligheidsmarges voor berekeningen zo hoog. Een constructie moet niet gewoon houden, ze moet twee of drie keer sterker zijn, om onverwachte schokken op te vangen, en om bouwfouten te kunnen opvangen. Architectenbureaus vertrouwen hun berekeningen toe aan gespecialiseerde stabiliteitsingenieurs, internationale firma's met veel knowhow. Een controlebureau doet die berekeninge n dan nog eens over. Want de verzekeringsmaatschappijen verzekeren pas na double check. Mathematisch is dat allemaal veilig. ,,Maar daarbovenop moet het gezond verstand blijven werken'', zegt Jan Moens, die onder meer de bouw begeleidde van de Modenatie in Antwerpen, Stuc en het Vlaams Administratief Centrum in Leuven. ,,Je moet fouten kunnen voelen. De liefde van het bouwen is belangrijker dan ooit tevoren. Bij erg complexe structuren en ingewikkelde werven wordt het steeds moeilijker om de berekeningen ook met de menselijke geest te vatten. Daar is tijd voor nodig.'' Hoe uitdagender, technologischer en groter, hoe meer ouderwets vakmanschap er nodig is. De liefde voor het bouwen was er in Parijs ongetwijfeld bij architect Paul Andreu. Hij staat aan de internationale top. Lucht havens zijn helemaal zijn ding, van Dakar over Bangladesh, Brunei, Osaka, Santiago De Chile tot China. In Peking bouwt hij een opera, in Osaka een museum. In de luchthaven van Charles de Gaulle bouwt hij sinds de jaren zestig zowat alles, hangars, het TGV-station en hotels. Maar was die liefde er ook bij de eindeloze stroom onderaannemers, bij de honderden Oost-Europese en Noord-Afrikaanse arbeiders die met tijdelijke contracten of in het zwart - het moest snel en goedkoop - naar Roissy gehaald waren om beton te gieten? De terminal in Roissy was een gigantische werf. Vierhonderd verschillende onderaannemers waren aan het werk met 3.000 bouwvakkers. Zij waren anoniem. ,,Ik heb nog de tijd me egemaakt dat betongieters aan het eind van de werf hun naam in het beton schreven'', zegt Moens. ,,Dat mocht op een verborgen plek zijn, maar het was een teken van trots en vakmanschap. Hij had zijn werk met liefde gedaan. Dat ritueel bestaat niet meer.'' Zullen de experts in het puin van de terminal ergens de naam terugvinden van de aannemer die de fatale stukken beton goot? Karel Verhoeven is redacteur cultuur en media
19-8-2011
26-33
Ontwerpfase sleutel voor reductie faalkosten AWM Digitaal Architectenweb Magazine 9-3-2011 - 14:38
Meer aandacht voor de uitvoerbaarheid van een project in de ontwerpfase is volgens de bouw de belangrijkste manier om faalkosten te verminderen. Daarnaast vinden vooral architecten dat er meer integraal ontworpen zou moeten worden. Dat meldt Bouwkennis woensdag op basis van onderzoek. In 2010 werden faalkosten in de bouw geschat op 11,4 procent van de omzet, meldt het onderzoeksbureau. Dat komt neer op ongeveer 6,2 miljard euro. Bouwkennis had verschillende partijen in de bouw gevraagd wat volgens hen de beste manieren zijn om deze vermijdbare extra uitgaven in het bouwproces terug te dringen. Meer aandacht voor de uitvoerbaarheid in de ontwerpfase werd het meest genoemd. “Door in de ontwerpfase al te kijken naar de uitvoerbaarheid van een project zijn technische aanpassingen later bijvoorbeeld niet meer nodig en liggen alle partijen op één lijn”, zegt Bouwkennis. De twee meest genoemde andere manieren liggen in het verlengde van de eerste, aldus het onderzoeksbureau. Verbetering van de onderlinge communicatie wordt door met name hoofd- en onderaannemers veel genoemd. Architecten pleiten vooral voor meer integraal ontwerpen. “Bij laatstgenoemde bouwmethode wordt de kennis in de ontwerpfase van de verschillende disciplines gedeeld waardoor bijvoorbeeld de uitvoerbaarheid ook beter getoetst kan worden. Integraal ontwerpen lost bovendien automatisch de eerste twee manieren om faalkosten te verminderen grotendeels op”, stelt Bouwkennis. Het bureau denkt dat er niet slechts één juiste oplossing voor het terugdringen van faalkosten is. “Hoewel er redelijke consensus is over de beste manieren om faalkosten terug te dringen, verschillen de meningen over andere manieren per partij. Alle genoemde oplossingen kunnen in meer of mindere mate de faalkosten terugdringen. Indien meerdere wegen worden bewandeld om de faalkosten terug te dringen, kan er zelfs een versterkend effect optreden.”
Faalkosten bouw lopen op in plaats van terug AWM Digitaal Architectenweb Magazine 30-7-2010 - 16:21
Vermijdbare fouten kosten de bouw miljarden per jaar en de sector slaagt er maar niet in deze faalkosten terug te dringen. Ze lopen eerder op dan terug, blijkt uit cijfers van onderzoeksbureau USP Marketing Consultancy. In 2001 lagen de faalkosten naar schatting op 7,7 procent van de totale omzet van de bouw. Vorig jaar was dat opgelopen tot 10,8 procent. Dat komt neer op circa 5,5 miljard euro. De stijging hoeft niet te betekenen dat er nu meer vermijdbare fouten worden gemaakt, stelt Gerwin Sjollema van USP. Hij denkt dat de sector steeds beter in staat is de faalkosten in kaart te brengen. "Vroeger was het ondoorzichtiger.'' Het probleem is niet nieuw, maar zeker nu het slecht gaat is de bouw er veel aan gelegen de faalkosten terug te dringen. De oorzaak is complex, want het bouwproces met al zijn verschillende partijen van architect tot (onder)aannemer en installateur is ingewikkeld. FNV Bouw kwam tien maanden geleden al met een voorstel een werkgroep van wetenschappers en vertegenwoordigers van overheid en brancheorganisaties in te stellen. De werkgroep moest de onkostenpost in een paar jaar tijd met 20 procent verminderen, maar is nog niet van de grond gekomen. "De bond had de handen vol aan andere zaken'', aldus een woordvoerster. Wijzen Partijen hebben de neiging naar elkaar te wijzen als verantwoordelijke voor de faalkosten, valt te lezen in het 'Whitepaper Faalkosten' van Bouwkennis, leverancier van marktinformatie voor de bouw. Maar gebrekkige communicatie, slechte voorbereiding van projecten, en het niet nakomen van afspraken worden ook vaak genoemd, komt naar voren uit een peiling van zusterorganisatie USP. Zes op de tien ondervraagden gaven bovendien aan dat de sector te weinig lering trekt uit het verleden. Ook het aanbesteden op prijs is een van de oorzaken, meent Henk Klein Poelhuis. Hij is voorzitter van de Aannemersfederatie Nederland, de koepel van kleine en middelgrote aannemersbedrijven. Zeker bij grote projecten hebben hoofdaannemers een sleutelrol en is er volgens hem te weinig ruimte voor een goede afstemming van het werk. "Iedere partij kijkt alleen naar zijn eigen onderdeeltje van het grote geheel en bepaalt daarop zijn prijs. Hij kijkt niet naar het werk dat voor of na hem komt in het bouwproces en of dat wel aansluit.'' Ook de overheid, die als grote opdrachtgever ook op prijs selecteert, moet zich daarvan rekenschap geven, vindt hij. Samenwerking binnen hele keter Een oplossing ligt in samenwerking binnen de hele keten, stelt Klein Poelhuis. "Al voor je gaat aanbesteden, kijk je samen naar het hele project.'' De voorbereiding en afstemming loopt dan beter. Maar deze manier van werken komt volgens hem maar moeizaam van de grond. Tot een hogere prijs hoeft dit volgens hem niet te leiden. Klein Poelhuis maakt zich ook zorgen over het afnemende vakmanschap .,,Het onderwijssysteem met het vmbo als afvoerputje voldoet niet.'' Er moet meer tijd worden uitgetrokken voor de beroepsopleiding. Probleem is dat er nagenoeg geen werk is om jongeren in de praktijk op te leiden. "Daar maak ik me grotere zorgen over dan over de recessie.''
19-8-2011
27-33
Terugdringen faalkosten in de bouw donderdag, 10 maart 2011 10:33
Bouwen is een complexe aangelegenheid met veel verschillende partijen en deelprocessen. Het gaat dan ook vaak mis in de afstemming van die processen. Het terugdringen van faalkosten begint dan ook bij het ondervangen van deze problemen. Betere communicatie en meer integraal ontwerpen zijn volgens marktpartijen dan ook belangrijke aandachtspunten om de faalkosten te verminderen.Voor 2010 worden de faalkosten geschat op ongeveer 11% van de omzet. De noodzaak faalkosten terug te dringen neemt almaar toe. Marktpartijen is gevraagd wat (volgens hen) de drie beste manieren zijn om faalkosten te verminderen. Vooral hoofdaannemers B&U (39%)en architecten (32%) vinden dat meer aandacht voor de uitvoerbaarheid in de ontwerpfase, één van de belangrijkste methoden is om faalkosten te reduceren. Hoewel er redelijke consensus is over de beste manieren om faalkosten terug te dringen, verschillen de meningen over andere manieren per partij. Alle genoemde oplossingen kunnen in meer of mindere mate de faalkosten terugdringen. Indien meerdere wegen worden bewandeld om de faalkosten terug te dringen, kan er zelfs een versterkend effect optreden.
Aandacht uitvoerbaarheid in ontwerpfase Verbetering communicatie Meer integraal ontwerpen Ketenintegratie Ervaringen gebruiken bij volgende projecten Meer afstemming bouwkunde en installatietechniek Al tijdens het PVE samenwerken Duidelijke contracten Leveren kwaliteit aan eindgebruiker centraal stellen Minder versnippering verantwoordelijkheden
Architect
Hoofdaannemer
Installateur
Onderaannemer
Ontwikkelaar
32 19 31 7 14 17 2 21 19 29
39 38 16 23 17 19 14 13 11 7
31 37 21 18 13 33 22 15 10 9
34 45 1 10 14 14 5 18 20 13
37 34 26 27 18 14 18 8 15 18
Manieren om faalkosten binnen de bouw te verminderen (top-10, in %) Bron: BouwKennis Jaarrapport Nederland 2010/2011, juli 2010
Bron: bouwkennis.nl
19-8-2011
28-33
Grafiek van een gemiddeld tijdsverloop van een BIM proces in vergelijking tot een traditioneel proces.
benadering opleveringsdagen ontwerpfasen traditioneel vs BIM 120 ontwerp gereed BIM 100 dagen 100% info
percentage gereed
100
ontwerp gereed conventioneel 132 dagen 100% info
BV gereed BIM 92 dagen 92% info BV gereed conventioneel 120 dagen 92% info
80
DO gereed BIM 72 dagen 72% info
DO gereed conventioneel 89 dagen 65% info
60 40 20
VO gereed BIM 20 dagen 20% info VO gereed conventioneel 27 dagen 16% info
91 97 10 3 10 9 11 5 12 1 12 7
79 85
67 73
55 61
43 49
31 37
19 25
7 13
1
0
dagen ontwerpfase Bij een BIM-proces worden de verschillende fases in een rechte lijn doorlopen. Door het continue overleg tussen de ontwerpende partijen worden werkzaamheden éénmalig verricht. Dit in tegenstelling tot het traditionele proces waarbij controle veelal achteraf plaats vindt. Door deze controle moeten indien afwijkingen door een partij worden geconstateerd correcties worden verricht door de andere partijen. Deze correcties dienen vervolgens opnieuw te worden gecontroleerd. Kortom door de continue controle en overleg tussen de ontwerpende partijen onderling wordt aanzienlijk bespaard op tijd en op kosten. Onze ervaring leert dat de gemiddelde tijdsbesparing op ongeveer 30% ligt.
19-8-2011
29-33
VO VO VO VO VO VO VO VO VO VO VO VO VO VO VO VO VO VO VO VO VO VO VO VO VO VO VO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO BV BV BV BV BV BV BV BV BV BV BV BV BV BV BV BV BV BV BV BV BV BV BV BV BV BV BV BV BV BV BV P&C P&C P&C P&C P&C P&C P&C P&C P&C P&C P&C P&C
19-8-2011
ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect / constructeur / adviseurs ontwerp architect / constructeur / adviseurs eerste controle constructeur - adviseurs eerste controle constructeur - adviseurs eerste controle constructeur - adviseurs correctie dagen architect / constructeur / adviseur correctie dagen architect / constructeur / adviseur correctie dagen architect / constructeur / adviseur ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect / constructeur / adviseurs ontwerp architect / constructeur / adviseurs ontwerp architect / constructeur / adviseurs tweede controle constructeur - adviseurs tweede controle constructeur - adviseurs tweede controle constructeur - adviseurs correctie dagen architect / constructeur / adviseur correctie dagen architect / constructeur / adviseur afronding architect+constructeur+adviseurs start DO ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect / constructeur / adviseurs ontwerp architect / constructeur / adviseurs ontwerp architect / constructeur / adviseurs ontwerp architect / constructeur / adviseurs eerste controle constructeur - adviseurs eerste controle constructeur - adviseurs eerste controle constructeur - adviseurs correctie dagen architect / constructeur / adviseur correctie dagen architect / constructeur / adviseur ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect / constructeur / adviseurs ontwerp architect / constructeur / adviseurs ontwerp architect / constructeur / adviseurs tweede controle constructeur - adviseurs tweede controle constructeur - adviseurs tweede controle constructeur - adviseurs correctie dagen architect / constructeur / adviseur correctie dagen architect / constructeur / adviseur ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect / constructeur / adviseurs ontwerp architect / constructeur / adviseurs derde controle constructeur - adviseurs derde controle constructeur - adviseurs correctie dagen architect / constructeur / adviseur afronding start bouwvoorber. ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect ontwerp architect / constructeur / adviseurs ontwerp architect / constructeur / adviseurs ontwerp architect / constructeur / adviseurs controle controle controle afronding bouwv. start prijs&contract aanbesteding aanbesteding aanbesteding aanbesteding aanpassingen aanpassingen aanpassingen controle aanpassingen controle oplevering ontwerp
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132
30-33
1 2 3 4 5 6 7 8 9 9 9 9 7 8 9 10 11 12 13 14 15 15 15 15 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 37 37 37 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 56 56 56 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 64 64 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 92 92 92 92 93 94 95 96 97 97 97 97 98 98 99 100
dagen BIM
fase
% gereed convention eel
fase
dagen normaal
Gegevenstabel voor grafiek opleveringsdagen traditioneel vs. BIM VO VO VO VO VO VO VO VO VO VO VO VO VO VO VO VO VO VO VO VO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO DO BV BV BV BV BV BV BV BV BV BV BV BV BV BV BV BV BV BV BV BV P&C P&C P&C P&C P&C P&C P&C P&C
ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen afronding start DO ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen afronding start bouwvoorber. ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen ontwerp+controle+aanpassingen afronding bouwv. start prijs&contract aanbesteding aanbesteding aanbesteding aanbesteding aanpassingen controle oplevering ontwerp
% gereed BIM 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100
FOTOGALLERIJ Selectie van gerealiseerde projecten van Bureau Bouwkunde Van Gogh museum ism Kisho Kurokawa
Metrostation Wilhelminaplein ism Zwarts & Jansma
Silodam ism MVRDV
UvU Minnaert gebouw ism NeutelingsRiedijk
19-8-2011
WBComplex ism DP6 en NeutelingsRiedijk
Stadstheater Delft ism Jan Hoogstad
De Sfinxen ism NeutelingsRiedijk
Science Centrum NEMO ism Renzo Pianoo
Lloyd Hotel ism MVRDV
31-33
De Toekomst (AFC Ajax) ism René van Zuuk
Rochussenstraat ism Mecanoo
Vivaldi ism Foster
Effenaar ism MVRDV
Hoge Heren ism Wiel Arets
Luxor theater ism Bolles+Wilson
NIBG ism NeutelingsRiedijk
19-8-2011
WPC ism Foster+Partners
Paard van Troje ism OMA
Spuimarkt / Pathé ism Bolles Wilson
Raakspoort ism Bolles Wilson
Hoge Heeren ism Wiel Arets
City Building ism Bosch Architects
32-33
Blaak toren ism GroupA
Radix ism DP6
Selectie van lopende projecten Filmmuseum – Amsterdam
Huis van Droo – Duiven
UvA - Amsterdam
MFA De Nieuwhof – Westervoort
Meerrijk - Eindhoven
Combiwerk – Delft
Klapwijkse Pier – Berkel
Gas Ontvangst Station – Nieuw Prinsenland
Schiedamsedijk 48 Postbus 1047 3000 BA Rotterdam Tel: +31 10 41 777 14
[email protected] www.bureaubouwkunde.nl
19-8-2011
33-33
