Bijlage 1. Corpus, met gegevens over patroonheiligen en priesters in de parochies van Friesland
Inleiding Deze bijlage biedt een beredeneerd overzicht van alle bekende patroonheiligen en priesters voor de provincie Friesland (met inbegrip van Terschelling en Vlieland die destijds in wereldlijk opzicht tot Noord-Holland gerekend werden) uit de periode vóór 1600. Hij heeft een soortgelijke opzet gekregen als Romein’s Overzicht van de predikanten in de Hervormde gemeenten in Friesland,1 met dien verstande dat hij per parochie is ingedeeld. De parochies zijn in alfabetische volgorde aangegeven. Daarbij worden ook reeds vóór 1500 verdwenen parochies meegenomen. Achtereenvolgens worden vermeld – voor zover bekend – de patroonheilige(n) van de kerk, bijzonderheden over de stichtingsgeschiedenis van de kerk en eventueel bekende zaken over de collatierechten, de overige aan de kerk verbonden beneficia (vicarieën, prebenden en kapellen) met hun patrocinia en eventuele bijzonderheden over de collatierechten, daarvan de namen van de bedienaren van de verschillende beneficia met zo mogelijk gegevens over herkomst, familiebetrekkingen, gevolgde studie(s) en verloop van de carrière. Wat de namen van de geestelijken betreft, kunnen we stellen dat de oogst betrekkelijk schraal is. Over de personele bezetting in de eerste zes eeuwen na de kerstening is vrijwel niets bekend. Slechts zeer incidenteel wordt de naam van een pastoor in bronnen genoemd. Allengs verbetert de situatie enigszins maar pas vanaf globaal genomen de tweede helft van de vijftiende eeuw beginnen meer gegevens beschikbaar te komen. De verschillen zijn echter per regio zeer aanzienlijk. Met name het zuidoostelijke deel van de provincie is zeer schaars aan bronnen en derhalve ook aan namen van geestelijken. Bij laatstgenoemden wordt doorgaans volstaan met de vermelding van de eerste en de laatste maal in een bron; tussenliggende vermeldingen worden doorgaans niet genoemd. Zo mogelijk wordt aangegeven of de betrokkene heeft gestudeerd en of hij eerder of nadien elders (aangegeven met een *) een beneficie heeft gehad. Voorzover over de genealogische relatie van een geestelijke iets bekend is wordt zulks aangegeven. Ook van eventuele onder- of begane delicten wordt melding gemaakt evenals van vervolging in verband met afwijkende godsdienstige opvattingen. Het merendeel van de voorkomende priesters was wereldlijk. In bepaalde gevallen traden echter kanunniken of monniken op als pastoor van een kerk waarvan het patronaatsrecht aan een klooster toebehoorden. Zij worden evenzeer vermeld. Buiten dit overzicht vallen de (overige) regulieren. De bronnen waaruit geput werd zijn zeer verschillend van aard. Zij omvatten archieven van wereldlijke en geestelijke instellingen maar ook familie- of huisarchieven. Geestelijken kunnen daarin voorkomen als betrokkene of oorkonder bij een rechtshandeling als aan- en verkoop, geldelijke transacties, eiser of gedaagde bij geschillen terwijl met name in de archieven van kerkelijke instellingen als de bisschoppen en proosten-aartsdiakens van Utrechtse kapittels materiaal gevonden kan worden over wijding van geestelijken en verlenen van de opdracht tot zielzorg. Met name in de laatstgenoemde bronnen is het onvermijdelijk dat bepaalde kerkrechtelijke begrippen worden gehanteerd en derhalve ook in ons overzicht gebruikt worden. Ter verduidelijking daarvan diene daarom het volgende: 1
Romein, Friesland. In tegenstelling tot zijn overzicht over de predikanten in Drenthe voorzag hij het deel over Friesland niet van voorafgaande informatie over de kerk ter plaatse zelve.
i
- Jus patronatus: het recht van eigendom van een kerk, pastorie of ander beneficie en het daaruit voortvloeiende recht daarvoor een geestelijke aan de bevoegde kerkelijke instantie ter verkrijging van de opdracht tot zielzorg voor te dragen (presenteren); later ook collatierecht geheten. - Jus devolutionis: de verlening van een beneficie door de landsheer of de bisschop omdat om een of andere reden van het recht tot voordracht voor dat beneficie geen gebruik is gemaakt, bijvoorbeeld omdat de daartoe gerechtigden het niet eens konden worden over een voordracht of omdat een redelijke termijn voor de vervulling van een vacature was verstreken. - Placet: het bewilliging door de landsheer van de benoeming van een bepaald persoon in een bepaald beneficie.2 - Institutie: de opdracht tot zielzorg, verleend door de bisschop of de competente aartsdiaken - Resignatie: het terugtreden als bezitter van een beneficie. - Privatie: de ontzetting door de bisschop of de landsheer uit een beneficie. - Licentia testandi: de vergunning, verleend aan een geestelijke, om bij testament over zijn goederen te beschikken. - Dimissoriaal: de door de bisschop aan een clericus verleende vergunning zich elders tot een van de hogere wijdingen te laten wijden. - Episcopalia: door een geestelijke aan de bisschop wegens door deze verleende vergunningen verschuldigde bedragen.3 - Incorporatie: het verkrijgen door een klooster van het eigendomsrecht van een parochiekerk of de rechten op de pastorie door een klooster. Zonder op alle bijzonderheden van de opbouw in te gaan, zij hier verder vermeld dat mede om aansluiting bij Romein te houden, voor de provincie- en plaatsnamen de Nederlandstalige versies zijn gebruikt, en dat bij de verwijzingen naar (archieven van) de voormalige nedergerechten (steden en grietenijen) de namen uit de periode tot de gemeentelijke herindelingen zijn aangehouden. Wat de namen van de geestelijken betreft: die zijn weergegeven op de wijze zoals zij in de bronnen voorkomen, dus in de landstaal of in het Latijn. Het ‘terugvertalen’ van de Latijnse naar de inheemse naam is achterwege gelaten, ook al omdat niet altijd vaststaat hoe de oorspronkelijke namen – voornaam en/of patroniem – geluid kunnen hebben. Patroniemen worden als genitief of als ‘z.’ respectievelijk ‘dr.’ vermeld. Bij de geestelijken worden in deze bijlage de jaren van eerste respectievelijk laatste vermelding aangegeven en eventueel tussentijdse vermeldingen die relevant zijn voor de betrokkene, bijvoorbeeld in relatie tot familieleden. Met name indien slechts een voornaam bekend is, kan het voorkomen dat ten onrechte twee gelijknamige personen als één en dezelfde zijn beschouwd. Hetzelfde kan zich ook voordoen bij personen met dezelfde voornaam en hetzelfde patroniem. De kans op verwarring is in het laatste geval echter wel veel kleiner. Problemen kunnen zich ook voordoen bij het trachten vast te stellen of iemand heeft gestudeerd omdat de inschrijvingen als student niet altijd patroniem of familienaam vermelden maar bijvoorbeeld verwijzen naar plaats of streek van herkomst. De gebruiker zal steeds rekening moeten houden met zulke onzekerheden.
2 3
Voor de standaardformule, zie Coll. Gabbema nr. 10. Opgeheven 12.2.1499: Grijpink, BBH 39 (1920) 146.
ii
Inhoudsopgave Aalsum 2 Aalzum 3 Abbegea 4 Achlum 8 Aegum 10 Akkerwoude 13 Akkrum 18 Akmarijp 24 Allingawier 27 Almenum (zie Harlingen) Ameland 29 Anjum (Menaldumadeel) 30 Anjum (Oostdongeradeel) 31 Anneburen 36 Appelscha 37 Arum 38 Augsbuurt (Lutjewoude) 49 Augustinusga 51 Baard 54 Bakhuizen 56 Bakkeveen 57 Balk 59 Ballum 61 Bantega 62 Bardingadorp 63 Bayum 64 Beers 66 Beetgum 70 Beets 73 Beetsterzwaag 75 Bergum 76 Berlikum(=Tuitgum) 80 Birdaard 88 Birstum 90 Blesdijke 91 Blessum 95 Blija 97 Boer 100 Bolsward 102 Boornbergum 129 Boornzwaag 131 Bornwird 133 Boxum 135 Boyl 138 Bozum 140 Brantgum 147 Britsum 149 Britswerd 153 Broek 155 Brongerga 158 Buitenpost 160 Burgwerd 165 Burum 169 Cornjum 172 Cornwerd 177
Dantumawoude 181 Dedgum 183 Deersum 185 Deinum 188 Delfstrahuizen 191 Dokkum 193 Dongjum 205 Doniaga 211 Donkerbroek 213 Driesum 216 Drogeham 220 Dronrijp 222 Duurswoude 213 Dijken 232 Dijkshorne 233 Echten 234 Edens 236 Ee 237 Eernewoude 239 Eesterga 241 Eestrum 244 Elahuizen 245 Elsloo 247 Engelum 249 Engwier (Abbingwier) 252 Engwierum 254 Eslawald 256 Exmorra 257 Ferlerhee 260 Ferwerd 261 Ferwoude 268 Finkum 271 Firdgum 275 Fochteloo 277 Follega 278 Folsgare 282 Foudgum 284 Franeker 286 Friens 310 Gaast 312 Gaastmeer 315 Garijp 317 Gauw 320 Genum 322 Gersloot 324 Giekerk 325 Goënga 328 Goëngahuizen 332 Goïngarijp 333 Goïngazwaag 337 Goutum 339 Greonterp 346 Griend 347 Grouw 348
iii
Hallum 352 Hantum 359 Hantumhuizen 363 Hardegarijp 365 Harich 368 Harkema Opeinde 372 Harlingen (Almenum) 374 Hartwerd 387 Haske (=? De Deelen) 390 Haskerdijken 391 Haskerhorne 394 Haule 398 Heeg 399 Hemelum 406 Hempens 409 Hemrik 411 Hennaard 413 Herbayum 415 Hiaure 420 Hichtum 421 Hidaard 424 Hieslum 428 Hindeloopen 430 Hitzum 433 Hogebeintum 437 Hollum 440 Holwerd 443 Hommerts 448 Hoorn 453 Hoornsterzwaag 457 Huins 459 Huizum 463 Hijlaard 470 Hyum 472 Idaard 474 Idsegahuizum 475 Idskenhuizen 478 Idzega 481 Indijk 483 Irnsum 485 Itens 488 Janum 492 Jellum 495 Jelsum 497 Jislum 502 Jorwerd 504 Joure 507 Jouswier 508 Jubbega 509 Jutrijp 510 Karnewald (=Kappenberg, = Keddingrip) 512 Katlijk 513
Katrijp 515 Kimswerd 517 Kloesewier 524 Kolderwolde 525 Kollum 527 Kollumerzwaag 537 Kooten 539 Kortehemmen 540 Kortezwaag 541 Kortwoude 542 Koudum 543 Kubaard 549 Laaxum 553 Langedijke 554 Langezwaag 555 Langweer 557 Leeuwarden – Oldehove 561 Leeuwarden – Nijehove 615 Leeuwarden – Hoek 628 Legemeer 634 Lekkum 635 Lemmer 640 Lichtaard 642 Lillingwald 644 Lioenssens 645 Lions 648 Lippenhuizen 649 Loënga 651 Lollum 653 Longerhouw 656 Ludingakerke 658 Luinjeberd 659 Lutkepost 663 Lutkewierum 666 Lutkewoude: zie Augsbuurt Luxwoude 669 Makkinga 670 Makkum 672 Mantgum 676 Marrum 679 Marssum 682 Medumwarth 688 Menaldum 689 Metslawier 693 Midlum 696 Midsland 700 Miedum 705 Minnertsga 707 Mirns 715 Molkwerum 720 Monnikega 722 Morra 723 Munnikeburen 724 Murmerwoude 726 Nes (Am.) 728 Nes (Utd.) 730 Nes (Wd.) 732
Niawier 735 Nieuw Delfstrahuizen?: zie Delfstrahuizen Nieuwehorne 736 Nieuweschoot 738 Nieuw Kruisland 739 Nij Delfstrahuizen? : zie Delfstrahuizen Noorderdrachten 740 Noordermeer 742 Noordwolde 744 Nijeberkoop 746 Nijega (H.O.N .) 747 Nijega (Schoterland) : zie Rohel Nijega (Sm.) 750 Nijega (grietenij onbekend) 751 Nijehaske 752 Nijeholtpade 754 Nijeholtwolde 757 Nijelamer 759 Nijemeer: zie Legemeer Nijemirdum 761 Nijespanga? 765 Nijetrijne 766 Nijhuizum 768 Nijland 770 Oenkerk 775 Offingawier 777 Oldeberkoop 779 Oldeboorn 783 Oldeholtpade 794 Oldeholtwolde 796 Oldekaple zie Oudega (H.O.) Oldelamer 799 Oldeouwer 804 Oldetrijne 810 Olterterp 814 Oosterbierum 815 Oosterend 818 Oosterlittens 829 Oostermeer 833 Oosternijkerk 853 Oosterwierum 838 Oosterwolde 841 Oosterzee 844 Oosthem 848 Oostrum 852 Oost-Vlieland 854 Opeinde 856 Oppenhuizen 858 Oudega (H.O.N.) 861 Oudega (Sch.) 864 Oudega (Sm.) 866 Oudega (W.) 868 Oudega (grietenij onbekend) 872 Oudehaske 873
iv
Oudehorne 876 Oudemirdum 877 Oudeschoot 884 Oudkerk (Dantumadeel) 887 Oudkerk (Tietjerksteradeel) 890 Oudwoude 894 Ouwster Nijega 897 Ouwsterhaule 898 Paesens 900 Parrega 902 Peins 904 Peperga 907 Piaam 910 Pietersbierum 912 Pingjum 918 Poppingawier 926 Raard 933 Rauwerd 935 Reitsum 941 Remberdahusum : zie Oudkerk (Dantumadeel) Ried 943 Rinsumgeest 946 Rohel 952 Roodkerk 954 Roordahuizum 956 Rotstergaast 959 Rotsterhaule 960 Rottum 962 Ruigahuizen 966 Rijp 967 Rijperkerk 968 Rijs 969 Sandfirden 970 Schalsum 972 Scharl 976 Scharnegoutum 978 Scherpenzeel 981 Schettens 983 Schiermonnikoog 984 Schillaard 985 Schingen 987 Schraard 989 Schurega 991 Sexbierum 992 Siegerswoude (Opsterland) 1000 Siegerswoude (Tietjerksteradeel) 1001 Sint Annaparochie 1002 Sint Jacobiparochie 1004 Sint Johannesga (Schoterland) (thans Scharsterland) 1006 Sint Johannesga (Utingeradeel) (thans Scharsterland) 1007
Sint Johanneswold: zie Veenwouden Sint Nicolaasga 1009 Slappeterp 1011 Sloten 1013 Smallebrugge 1016 Sneek 1018 Snikzwaag 1048 Sondel 1050 Sonnega 1054 Spanga 1057 Spannum 1059 Stavoren 1064 Steggerda 1070 Stiens 1073 Stryp 1083 Suameer 1086 Suawoude 1088 Surhuizum 1090 Swichum 1094 Sijbrandaburen 1098 Sijbrandahuis 1101 Teerns 1103 Terband 1106 Terhorne 1108 Ter Idzard 1110 Terkaple 1113 Ternaard 1116 Teroele 1118 Terwispel 1120 Terzool 1122 Tietjerk 1125 Tirns 1128 Tjalhuizum 1130 Tjalleberd 1132 Tjerkgaast 1133 Tjerkwerd 1137 Twijzel 1141 Tzum 1144 Tzummarum 1154
Warns 1188 Warstiens 1191 Wartena 1193 Weidum 1195 Welsrijp 1200 Westergeest 1205 Westermeer 1209 Westernijkerk 1213 Westhem 1215 Westernijeberkoop 1217 West-Terschelling 1218 West-Vlieland 1221 Wetzens 1224 Wier 1225 Wierum 1228 Wieuwerd 1229 Wigaradorp 1231 Winsum 1232 Wirdum 1239 Witmarsum 1253 Wolbrandskerk 1260 Wolsum 1262 Wolvega 1266 Wommels 1269 Wons 1276 Workum 1280 Woudsend 1298 Wouterswoude 1300 Wijckel 1301 Wijnaldum 1307 Wijnjeterp 1314 Wijns 1316 IJlst 1317 Ypekolsga 1321 IJsbrechtum 1324 Zuiderdrachten 1329 Zurich 1330 Zwaagwesteinde 1333 Zweins 1334
Uitwellingerga 1160 Ureterp 1164 Veenwouden 1165 Vijfpoorten 1168 Vinkega 1170 Vlierbosch 1172 Vrouwenparochie 1173 Waaxens (Hennaarderadeel) 1174 Waaxens (Westdongeradeel) 1176 Waaxens (grietenij onbekend) 1178 Waltheim 1179 Wanswerd 1180 Warga 1183
v
6
