Bezigheidstherapie? Inhoud

Nieuwsbrief van de Vereniging Vrienden van Archeon (V VvA)

Augustus 2015 Jaargang 21 No.3

Inhoud 1 2 2 3 4 5 5 6 6 7 8 8

Bezigheidstherapie Voorwoord Fotocollage Van spoor naar huis Van saeken van surgien Agenda Maar mevrouw...? Boeken en Tentoonstellingen Ditjes en Datjes Vrouwe Hadewij Colofon Strip

foto door Hans Splinter

Bezigheidstherapie? Vanaf 10 juli is er in het Archeologiehuis Zuid-Holland een tentoonstelling te zien over Romeins Voorburg, beter bekend als Forum Hadriani. Deze tentoonstelling over de Limes (de tweede in een serie van vier) behandelt de aanleg van het kanaal van Corbulo, evenals het ontstaan van de enige Romeinse stad in Zuid-Holland. Recentelijk is onderzoek verricht naar de precieze loop van het kanaal, wat enkele ontwikkelingen aan het licht gebracht heeft.

Generaal Corbulo

In het jaar 47 n.C. werd Gnaeus Domitius Corbulo benoemd tot opperbevelhebber van Germania Inferior. Op dat moment was de piraterij hier erger dan ooit. Chauken en Friezen voeren in hun kano’s al plunderend langs de kust en over de rivieren, onder leiding van de Cananefaatse deserteur Gannascus. Corbulo stuurde de grote schepen van de vloot de Rijn op, terwijl hij de kleinere over kreken, wadden en zijrivieren stuurde. Zo werden de piraten verdreven. Corbulo ging op veldtocht naar het noorden om met hen af te rekenen en bezette het land van de Friezen. Gannascus was naar de Chauken in Oost-Friesland gevlucht, maar onder het mom van onderhandelingen slaagden Corbulo’s mannen erin hem te doden. Waarschijnlijk vond Corbulo dat hij bij een piraat en deserteur in zijn recht stond. De Chauken dachten hier anders over en even dreigde er oorlog. Keizer Claudius wenste echter een stabiele grens en eiste dat Corbulo zich terugtrok achter de Rijn, om aan de Limes te werken.

Het kanaal

“Ut tamen miles otium exueret, inter Mosam Rhenumque trium et viginti milium spatio fossam perduxit, qua incerta Oceani vitarentur.” Om zijn soldaten bezig te houden, groef hij [Corbulo] een kanaal van 23 mijl tussen de Maas en de Rijn, om zo de gevaren van de oceaan te vermijden. (Tacitus, Annales XI,20) In 47 na Chr. gaf Corbulo de opdracht tot het graven van het kanaal. Hoewel Tacitus beweert dat dit gedaan is om de manschappen bezig te houden, lijken de motieven veel praktischer. Het kanaal verbond de Rijn en de Maas, waardoor schepen niet meer de Noordzee op hoefden. Hierdoor werden de getijden, stormen en piraten vermeden. Het onderzoek heeft aangetoond dat het kanaal ‘droog gegraven’ is, wat inhoudt dat het water zo lang mogelijk is tegengehouden (bijvoorbeeld door een dam). Deze enorme klus werd waarschijnlijk met houten schoppen uitgevoerd. Een hypothese, op basis van gegevens over Drentse turfstekers, is dat 40 tot 50 soldaten een kanaal van dit formaat (34 km lang, 12 m breed en 1,5 m diep) binnen een jaar konden uitgraven.

Forum Hadriani

Na de Bataafse opstand is er aan het kanaal een Cananefaatse nederzetting ontstaan, die in het jaar 121 van keizer Hadrianus marktrechten kreeg. Vandaar de naam Forum Hadriani: de markt van Hadrianus. Door de ligging aan het kanaal kon deze plaats flink groeien. Het werd een heuse Romeinse stad, compleet met Romeinse indeling en bijbehorende publieke gebouwen. Dankzij de grote bereikbaarheid via water en land heeft Forum Hadriani een grote rol gespeeld in het besturen van dit deel van het Rijk. Het kanaal zelf raakte relatief snel in onbruik, midden 2e eeuw. door Giel de Reuver & Joerie van Sister

Voorwoord van de voorzitter De toekomst van Archeon ligt ook in onze handen Archeon is een mooi museumpark waar jaarlijks honderdduizenden bezoekers een rijke geschiedenis beleven. Dat is mede mogelijk dankzij de tomeloze inzet van de vele vrijwilligers van VVvA. (dank). Maar Archeon moet zeker niet stil blijven staan. Archeon concurreert met zeer vele anderen en niet alleen pretparken en musea. Uit onderzoek weten we dat de recreant keuze heeft uit tientallen dagtrips en dat is ook de reden waarom Archeon óók moet blijven vernieuwen en verbeteren. Als de consument in de gaten heeft dat Archeon niet wezenlijk vernieuwd, komt die niet terug. Archeon wil groeien en daarvoor moet het regelmatig in het park nieuwe dingen kunnen tonen. Dat kan met re-enactors, maar zeker ook interactief. De recreant wil verrast worden en nieuwe dingen zelf ook deels kunnen meemaken. Laten wij als vrienden van Archeon ook onze creativiteit inzetten en leuke, nieuwe en innovatieve ideeën bij Archeon aanreiken, die het park nog aantrekkelijker maken. Doet u ook mee? Graag vraag ik ook uw aandacht voor het aantrekkelijke najaars programma met excursie en lezingen en noteert u vast 28 mei 2016, dan vieren wij ons 20 jarig bestaan. (zie onze website). Leo van Sister

2 foto’s door Leo van Sister

Van spoor naar huis (2) Muren van leem of gemagerde klei vormen een markant kenmerk van een deel van de prehistorische huizen van Archeon, zo zijn de muren van de huizen van de eerste boeren (5300 – 4900 v. Chr.), van de hunebedbouwers (3450 – 2850 v. Chr.) en van de bronstijd (2000 – 800 v. Chr.) met dit materiaal gemaakt. Maar hoe weten we dat huizen in de prehistorie muren van leem konden hebben? En hoe werd ervoor gezorgd dat de leem bleef zitten? Na in het vorige artikel paalsporen te hebben behandeld en welke informatie die kunnen opleveren, zal in dit artikel leem centraal staan in een reeks artikelen waarbij we werken van sporen in de grond tot een huis in Archeon. Als voorbeeld nemen we een huis uit de bronstijd, aangezien in Noord-Holland recent archeologisch onderzoek is gedaan naar een bronstijdnederzetting.

Leem

Leem is een mengsel van klei, zand en water, eventueel vermengd met organisch materiaal zoals gedroogd gras. In de juiste verhouding is dit materiaal uitstekend geschikt om muren mee te maken, maar om onnodige schade te voorkomen is het wel raadzaam om de muren zoveel mogelijk tegen regenval te beschermen. Dit is goed te zien aan het bronstijdhuis in Archeon waarbij het dak voorbij de muren komt. Hierdoor blijven de muren droog en intact. Een van de problemen bij archeologisch onderzoek is dat materiaal uit het verleden weinig tot niet in de grond bewaard blijft en dat geldt ook voor delen van muren van leem. Echter, een ongelukkig voorval in het verleden kan leiden tot een bron van informatie in de toekomst. Wanneer leem verhit wordt ontstaat een broos soort ‘aardewerk’ dat bekend staat als verbrande klei dat veel beter in de grond bewaard blijft. Als een huis in het verleden onverhoopt afbrandde, zorgde dat ervoor dat archeologen eeuwen later informatie kregen over het materiaal waarmee de wanden van een huis werden gemaakt. In sporen met veel houtskool die in samenhang met een huisplattegrond zijn aangetroffen, is in een enkel geval ook duidelijk verbrande klei zichtbaar als gekleurde broze brokjes (afb. 1).

Vlechtwerk

Kleine stukjes verbrande klei zijn echter nog niet voldoende om te zeggen dat een wand met leem werd gemaakt, daar zijn wat grotere stukken voor nodig en gelukkig worden ook die regelmatig aangetroffen. Uit die grotere stukken blijkt namelijk dat leem niet als enig materiaal gebruikt werd voor de wanden, maar dat mensen eerst van hout een vlechtwerkwand maakten, waar leem tegenaan gesmeerd werd. Niet omdat het hout er nog aan zit, maar omdat een afdruk van de vlechtwerkwand nog duidelijk te zien is (afb. 2). In de volgende NoVA het vervolg. Staldelen of niet; hoe weten we dat? door Ronald Bijl, MA (met dank aan Archeologisch Onderzoek Leiden BV voor het Afb. 1 ter beschikking stellen van de foto’s)

Afbeelding 2

Afbeelding 1

Afb. 3

3 3

Van saecken van surgien: muziek als “kunst om gezond te blijven” In het huis van de barbier chirurgijn kun je geholpen worden aan van allerhande zaken, vaak alledaagse dingen waar je maar last van kunt hebben. De behandelingen kunnen wat vreemd overkomen maar bedenk dat alles in het teken staat van de gezondheidsregels en het evenwicht der lichaamssappen. In het huis met den Draeck kunt u advies krijgen en bijzondere dingen kopen. In deze rubriek doen we u kond van deze zaken, mocht u belangstelling hebben “ Kom eens langs.” Speellieden en gezondheid Zoals u weet musiceren onze speellieden altijd met veel enthousiasme, dat kost echter veel inspanning en kracht. Vandaar dat ze regelmatig te vinden zijn in het huis van de barbier-chirurgijn voor advies en behandeling. Ik vertel ze het volgende: Gezondheidsregels Ook speellieden dienen zoals alle mensen te weten hoe de zes leefregels hun lichaam gezond houden door de balans der dingen te onderhouden. Ter herinnering de gezondheidsregels: • • • • • •

Ten eerste: de gesteldheid van de lucht die van belang is voor het hart Ten tweede: het juiste gebruik van spijzen en dranken Ten derde: het juiste gebruik van lichaamsbeweging en rust Ten vierde: het voorkomen van uitzonderlijke slaperigheid en slapeloosheid Ten vijfde: de beheersing van de uitscheiding en het vasthouden der lichaamsvochten Ten zesde: de beheersing van het karakter door matigheid in vreugde, toorn, angst en droefheid Voor de zangers en dansers is het van belang om van zichzelf te weten waar ze mee bezig zijn. Immers alles in ons leven heeft een aard en kracht en we moeten weten welke zaken er goed voor ons zijn of minder, vandaar de volgende aanbevelingen:

Bescherm uw stem: Wees voorzichtig met het eten van dadels, zure appels en zure granaatappels. Als het niet anders kan, eet ze met geurige wijn en spijzen met honing. Eet geen waterkers want daar krijgt u migraine van. Uien verzachten uw karakter zodat u geen ruzie krijgt met uw medespelers, maar wees voorzichtig, ze kunnen stinkende winden veroorzaken en dat zal u schaden. Kweeperen maken u gezond en energiek. Majoraan is goed voor de hersenen, het opent verstoppingen in uw hoofd, dit in tegenstelling tot prei. Alruin is goed voor uw ogen maar stompt de zintuigen af en maakt slaperig. Van kippeneieren krijgt u sproeten. Mispels voorkomen dronkenschap. Zoete melk is goed voor borst en longen. Wijn is dorstlessend maar schadelijk bij overmatig gebruik. Wollen kleding beschermt het lichaam tegen koude en houdt het warm mits met fijn linnen gevoerd. Over muziek en zieleroerselen Wie zijn gezondheid wil behouden, die zal gematigd zijn in droefheid, blijdschap, ernst, vrees, zorgen en angst. Gematigde blijdschap versterkt het hart en behoed uw gezondheid. Uw mooie spel en de zoete klanken van uw stem maakt mensen blij en zij zullen u lief hebben. Het haalt de zware last van hun hart. Zo kwamen onze speellieden langs bij de barbier-chirurgijn en kregen het advies dat zingen en muziek spelen een kunst is gezond te blijven en gezondheid te onderhouden bij de toehoorders. door Willem van Salerno Barbier-chirurgijn te Gravendam geraadpleegde literatuur: Louisa Cogliati Arano. The medieval health handbook TACOUINUM SANITATIS. W.F. Daems. Boec van medicinen in Dietsche.

4

Maar mevrouw…? Prehysterische vragen! Archeon is voor kinderen een plek waar spannende dingen gebeuren en een archeotolk wil dat graag overbrengen. Maar hoe werkt een archeotolk in Archeon? In deze column geven wij een uniek inkijkje in ons werk waar vrijwel elke vraag begint met: “Maar mevrouw..?” “Maar mevrouw..? Doet dat geen pijn aan uw voeten?!” Is een vraag die ik vaak te horen krijg. “Nee hoor, op je blote voeten lopen went ontzèttend snel, probeer het maar eens!”, antwoord ik dan altijd vrolijk. Op de ijzertijd zaten wij gezellig rond een vuurtje en een moeder en haar dochtertje van een jaar of zes keken mij ongelovig aan. Ik begon te vertellen: “Als prehistorische boerin heb ik heus wel een paar schoenen, maar die draag ik bijna nooit. Alleen als het heel erg koud is of als ik een wondje onder mijn voet heb. Wij moeten bijna alles zelf maken; ook onze schoenen. Die maken wij van leer en dat slijt ontzettend snel als je er veel op loopt. Dat is zonde, dan moet ik steeds weer nieuwe maken!” “Maar mevrouw...”, het kleine meisje keek mij medelijdend aan, “ik ga wel naar de winkel om nieuwe schoenen voor u te kopen!” door Ieke van Koutrik foto door Hans Splinter

VVvA Agenda Datum: 5 september 9 september 7 oktober 3 november

Soort evenement: Excursie Lezing* Lezing* Lezing*

Wie: VVvA Drs. Ivo van Wijk Jos Kolderweij Herre Wynia

Wat: Bezoek aan het huis van Hilde (Prehistorie) Lineaire band keramiek (Prehistorie) Rondom Jeroen Bosch (Middeleeuwen) The making of DOM under (Algemeen)

*De lezingingen zijn in het Archeologiehuis Zuid-Holland (museum naast Archeon) Meer informatie op: www.archeologiehuiszuidholland.nl

Archeon Agenda Datum: 5 en 6 september 12 en 13 september 19 september 20 september 26 en 27 september 4 oktober 10 oktober 11 oktober 17/18 en 24/25 oktober 24 en 25 oktober 1 november

Soort evenement: Prehistorisch Weekend Riddertoernooi Schrijvers van de ronde tafel Scutterie van St. Sebastiaan Culinair Weekend Franciscus Processie Roofvogelshow Koren dag Griezelen in Archeon Magisch Staal Allerheiligen Processie

De Romeinse kalender geschilderd door Puk foto door Jan Loos

Meer informatie op: www.archeon.nl

5

Boeken & Tentoonstellingen Archeologie

Heuvels uit de oertijd! Wildpark Het Aardhuis Tot 1 november 2015

Paul Bahn

In dit boekje bespreekt de Britse archeoloog en toonaangevend wetenschapper dr. Paul Bahn (1953) in vogelvlucht nagenoeg alle aspecten van de archeologische wetenschap, met veel aandacht voor zowel de theoretische als de praktische kant van het onderzoek. Het boekje is een boeiende, geestige en actuele introductie op de archeologie en wordt afgesloten met een index en een beperkte literatuurlijst, waaraan ook drie Nederlandse titels zijn toegevoegd.

In de prehistorie zijn honderdduizenden grafheuvels opgeworpen. Tientallen zijn in de bossen van Kroondomein Het Loo nog te zien. Soms in lange rijen en soms in schijnbaar willekeurige patronen verstrooid. Deze expositie geeft inzicht in het ontstaan van deze eeuwenoude archeologische monumenten uit de oertijd. Adres: Aardhuis 3 | 7346 AA Hoog Soeren www.aardhuis.nl

Uitgeverij Amsterdam University Press of via Bol.com € 9,95

De grootste uitvindingen uit de oudheid

De Noormannen waren hier

Geen boek maar twee DVD’s. De serie bestaat uit drie afzonderlijke delen van elk ongeveer 50 minuten: City Life, Sex and Love en War and Conflict. Terry Jones (Monty Python) laat zien dat veel van de ideeën en uitvindingen die wij als modern beschouwen al duizenden jaren oud zijn. Zo vonden de oude Grieken de gokkast (!) uit en gebruikte men in Babylon al zwangerschapstesten. Nederlands ondertiteld.

Ruim 1133 jaar geleden voer de beruchte Viking Godfried de Jongere met zijn Noormannenleger de Maas op en verschanste hij zich in Asselt-Roermond. Een kleine twee jaar lang plunderden zij vanuit hun kamp ‘Ascloha’ steden en abdijen en drukte zij hun stempel op de regio. Dit boeiende stukje Limburgse geschiedenis, en de impact hiervan wordt getoond met onder andere een maquette van het Koningshof en het Noormannenkamp, een documentairefilm over de geschiedenis van de Noormannen en veel originele objecten.

Terry Jones

Uitgeverij VSN € 19,95

Historiehuis Roermond Tot 28 september 2015

Adres: Neerstraat 11 - 13, 6041 KA in Roermond  www.historiehuis.nl

DitJes & DatJes Duurzaam Romeins beton Voor de Romeinen was beton het meest gebruikte bouwmateriaal. En niet voor niks, want Romeins beton van 2000 jaar oud blijkt minder in verval te zijn dan 50 jaar oude moderne betonsoorten. Het ‘recept’ voor Romeins beton werd opgeschreven rond 30 BC door Marcus Vitruvius Pollio, ingenieur onder keizer Augustus. Hij liet het beton maken door kalksteen te mengen met vulkanische as om het daarna te verhitten tot 900 graden Celsius. Na de verhitting werd het mengsel in zeewater gedoopt om het af te laten koelen, waarna constructies gemaakt konden worden.

6

De productie van het Romeinse beton was hiermee ook minder schadelijk voor het milieu dan hedendaags beton, dat tijdens de productie wordt verhit tot 1450 graden Celsius en daarmee een groot aandeel heeft in de wereldwijde uitstoot van kooldioxide. Bron: www.isgeschiedenis.nl

Vrouwe Hadewij Flan voor iedere pan?

Is een gerecht met eieren, melk, meel en diverse ingrediënten. Er bestaan zoete flans met o.a. ingrediënten zoals fruit en honing en er bestaan hartige flans met o.a. vlees, vis en groente. De flan kon worden gegeten als naspijs (zoet), maar werd ook wel eens gezien als een soort taart of quiche. Men beweert dat het eerst beschreven recept uit 1252 is, maar meer recepten vindt men bij Guilliame Tirel in 1350. Hij beschrijft er meerdere met vis, maar ook met groente. Platina beschrijft in ‘De Honesta Voluptate’ (On Right Pleasure and Good Health) dat flan met custard (mengsel van melk en ei, geen vanille dit is van latere periode!) erg gezond zijn voor onder andere lever en nieren. Flans werden vaak gemaakt rond de vastenperiode en werden toen vaak gevuld met snoek, karper of zeelt en boven op kwam er dan suiker (luxe product!). Later werden ze het gehele jaar gegeten. Werd de flan eerst gemaakt in een speciale pan de zogenaamde Vlayentop (een pan met deksel, die in de hete kolen werd geplaatst. Daarbij werden op het deksel ook kolen geplaatst, waardoor zowel boven als beneden de warmte verspreid werd). Later werd de flan in de oven gemaakt.

Een lekkere zoete flan: Broodkruim of meel Honing Eieren Melk Fruit

Neem broodkruim en neem daarbij wat minder honing. Voeg daarbij een aantal eieren, meng dit goed en neem zoveel melk dat het geheel niet te dun wordt. Neem wat fruit en leg dat op de bodem van een ovenschaal. Giet het deeg over het fruit. Plaats de schaal in de oven op c.a. 160 graden en laat dit c.a. 45 minuten garen. Bronnen: Gebak met Geschiedenis, R Inghelram G Tirel : Taillevent

Vrouwe Hadewij

Stadsrecht op kalfshuid Dit beroemde stadsrecht van Utrecht is gemaakt van twee stukken kalfshuid. Meestal waren documenten destijds van geitenhuid. Maar dit stadsrecht vond de keizer zo belangrijk dat hij koos voor het duurdere kalfshuid. Want de toenmalige Duitse keizer Hendrik V liet de documenten in 1122 opstellen uit angst voor de Utrechtse bisschop die zijn gezag ondermijnde. Door de inwoners van Utrecht een eed van trouw te laten afleggen, hoopte de keizer dat ze hem wilden bijstaan als het conflict uit de hand zou lopen. In ruil kregen de inwoners een stadswal en hoefden ze geen tol meer te betalen. Bron: Volkskrant juni 2015

7

Vriend van Archeon worden! Ja: ik wil graag lid worden van de VVvA: Naam

Mevr./dhr.

Adres

postcode

Plaats Mailadres Aankruisen:

ik geef mij op als individueel lid



ik geef mij op voor een gezinslidmaatschap



ik geef mij op voor een jongeren lidmaatschap



ik geef mij op voor een bedrijfslidmaatschap





bij het lidmaatschap wil ik wel/geen gedrukte NoVA per post ontvangen (extra toeslag 10 euro)



Bij het lidmaatschap wil ik wel/geen extra korting van 50% op de toegangsprijzen van Archeon wat het hele jaar geldig is voor max. 4 personen. (extra toeslag 10 euro) De contributie bedraagt voor 2015: jongeren lidmaatschap 12,50 euro | 20 euro individueel lid 35 euro gezinslidmaatschap | 65 euro bedrijfslidmaatschap Deze bon graag mailen naar: [email protected] of per post naar Vereniging Vrienden van Archeon postbus 600, 2400AP Alphen a/d Rijn.

Colofon Redactieteam VVvA Ronald Bijl Annette Geerlings Wiel v.d. Mark Patricia Pol Giel de Reuver Joerie van Sister Monique Veldman Met bijdragen van Patricia Verbree Ieke van Koutrik Vormgeving Jan Loos www.janloos.nl Hoofdredactie Leo van Sister a.i. NoVA is het verenigingsblad van de VVvA en verschijnt meerdere malen per jaar. De volgende NoVA verschijnt in november. Kopij (artikelen, brieven, foto’s) graag inzenden vóór 5 oktober 2015.

Verzending NoVA: Zoals op de ALV besproken en besloten gaat na 1 januari de NoVA enkel nog maar digitaal verstuurd worden naar de leden, tenzij u een lidmaatschap plus gedrukte NoVA (+ 10 euro) heeft afgesloten. Mocht u nog geen e-mailadres hebben doorgegeven, dan graag z.s.m. naar [email protected].

Marcus & Marbod

door Gillius

8