Systemisch werk met opstellingen - Familie - Organisatie - Onderwijs - Samenleving
Bert Hellinger Instituut Nederland
Magazine 2012
In dit nummer: Ontwikkelingen in opstellingenwerk Waaraan ontleent een opstelling haar betekenis? Vier bewegingen van het Leven Familiebedrijven Pesten als symptoom Ervaringen vanuit het veld Nieuwe Opleidingen 2012 Workshops uitgelicht Publicaties
-1-
Inhoud Editorial Ontwikkelingen in opstellingenwerk Waaraan ontleent een organisatieopstelling haar betekenis? Transformatie van relaties Vier bewegingen van het leven Familiebedrijf: één wereld, twee systemen Dank aan alle pesters Nu Theory U en Opstellingen Werk Functies van symptomen of ziekte Verliezen Systemisch interveniëren Wat is systemisch de positie van de ondernemingsraad Systemisch coachen Verhalen uit het veld Opleidingen bij het Bert Hellinger Instituut Workshops uitgelicht Nationale en internationale evenementen Kalender 2012
3 4 6 8 10 11 12 15 15 18 20 21 22 23 24 34 36 41 42
Colofon Dit is een uitgave van het Bert Hellinger Instituut Nederland, en verschijnt één keer per jaar. Eindredactie Angelique Matthijssen, Jan Jacob Stam en Bibi Schreuder Oplage 5500 Vormgeving en opmaak Noordzijde, grafische communicatie Druk: Scholma Druk, Bedum
Met blijdschap geven wij kennis van ons nieuwe logo! Een logo, heet ook wel een beeldmerk, en is als het uit het Grieks wordt vertaald weer een woord. Wij zijn bij het Hellingerinstituut ook veel met beelden en reflecties van innerlijke beelden bezig. En ze spreken als woorden. Of is het juist het beeld dat tot je spreekt? Het zou met je voorkeurssyteem te maken kunnen hebben… In elk geval zullen onze mails en brieven en certificaten met dit mooie logo getooid de wereld in gaan.
We hebben het beeld van de lindenblaadjes gebruikt, verbinding met het gebouw de 7 Linden gemaakt, met groei en doorleven, maar er zijn natuurlijk ook andere betekenissen en metaforen in te ‘bouwen’.
Om het beeld van ons instituut compleet te maken ook een beeldmerk van ons hele team. En dat in de vorm van een foto. Een plaatje toch? Angelique Matthijssen
Van links naar rechts: Siebke Kaat, Janny Heideveld, Anton de Kroon, Willemien van Dongen, Anje Buining, Jan Jacob Stam, Angelique Matthijssen, Bibi Schreuder. -2-
Op tijd...
Hoe gaan we om met tijd? De oude Grieken, (en hoe zit het met de huidige Grieken?) kenden twee goden voor tijd: Kronos en Kairos. Kronos is de god van de planning, van het in volgorde afwerken van wat er te doen is. Kronos heeft denk ik een groothandel in agenda's en planningsoftware. Hij structureert onze wereld. Gelukkig maar.... Hij leidt ons en terroriseert ons ook, of, afhankelijk van je wereldbeeld over oorzaak en gevolg, we laten ons door hem terroriseren. Kairos is de god van 'het juiste moment'. Zonder hoofdletters. Daarom moeten we wat meer ons best doen om zijn interventies te herkennen. Kairos komt langs, soms als een schim, soms als een verleiding, soms als een wake-up call, vaak buiten onze wil en ons denken om. Het vervelende van Kairos is dat ie maar één keer langs komt. Dat is niet helemaal waar, maar als je
'het juiste moment' van Kairos niet herkent, dan ziet ie er de volgende keer dat hij langs komt anders uit. Hoeveel Kronos en hoeveel Kairos is er in ons leven? Wie zal ons komend jaar leiden? Wat is er nodig, wat moet ik loslaten om meer bevriend met de ander te worden? Met opstellingen is er ook vaak zo'n juiste moment: 'Ik wist dat ik hier moest zijn, al heb of had ik geen idee waarom', horen we regelmatig deelnemers aan een opstellingen workshop of opleiding zeggen. Als instituut beginnen we bijvoorbeeld dit jaar een aantal nieuwe opleidingen, meer ingegeven door Kairos dan door Kronos, het voelt als het juiste moment... Kronos lijkt wat meer aan de kant te staan van het persoonlijke geweten, de wil. Maar ook aan de kant van het collectieve geweten: doen wat het systeem, familie, organisatie of zich herhalende patronen vanuit het
verleden van je vragen of vergen. Soms zonder dat we ons er bewust van zijn. Kairos lijkt meer in verbinding te staan met die kracht die we 'geest' noemen, een grotere kracht die ons leidt in onze bestemming. En de seizoenen? Zijn die meer in dienst van Kronos of van Kairos? In elk geval: ze zijn er gewoon, die seizoenen. Er liggen weer een aantal voor ons, die op ons afkomen en ons steeds weer zullen optillen als golven. Wat zal de bijdrage zijn voor jou van Kronos, en wat die van Kairos, de komende seizoenen? We wensen je veel leesplezier, en een goede tijd...... Namens het team van het Hellinger Instituut, Jan Jacob Stam
Over Oordelen Het Leven Is Zoveel oordelen heimelijk’ aanmatigend wat goed is en fout maar het leven gaat haar weegs wat wij er ook van vinden Hilbrand Westra -3-
Ontwikkelingen in opstellingenwerk Jan Jacob Stam Het waait flink hier, in de felle zon op Harvard. In de vlagen waaien bladeren omlaag. Overal staan stoelen op de gazons met mensen die werken of van de zon genieten. Tijd voor bespiegelingen. Vijftien jaar opstellingen in Nederland, wat is er veranderd in die tijd?
De leider. In het begin had je een Leider van een opstelling. Naar believen kon die autoritair zijn en bepalen wie een opstelling mocht doen en wat er zou worden opgesteld. Langzamerhand verschoof die rol naar die van begeleider, iemand die samen met de cliënt onderzoekt wat zinvol is om op te stellen. Verdere ontwikkelingen gaan in de richting van een gastheer of gastvrouw, iemand die vooral helpt om de condities te scheppen waarbinnen een opstelling zich als vanzelf ontrolt.
Het bewegen van representanten In het begin waren de representanten statisch, bleven op hun plek en werden als pionnen door de begeleider bewogen en op andere plaatsen neergezet. Op een gegeven moment mochten representanten gaan bewegen. Overigens mag dat nooit een oplossing zijn voor een begeleider die niet weet wat hij of zij moet doen. Er zijn meerdere manieren om representanten uit te nodigen om te bewegen, en die hebben allen een ander effect. Meer hierover valt te lezen in het artikel over 'de vier bewegingen', elders in dit magazine. Daarna kregen we de fase dat de cliënt niet meer de representanten opstelt, maar de representanten zichzelf opstellen. In het begin maakte me dat doodsbenauwd, want ik
dacht tot dan toe dat het óf het innerlijk beeld was dat de client van zijn systeem opstelt, óf het de energie was die de client aan elke representant mee gaf in het proces van bij de schouders pakken en opstellen. Weer een hypothese over de werking van opstellingen aan barrels! Het bleek al vlot dat als representanten zichzelf opstellen dat een minstens zo werkbare uitgangsopstelling geeft als wanneer de cliënt dat doet. Bij weer verdergaande vormen kiezen de representanten zichzelf uit. Beter gezegd, ze laten zich uitkiezen. Ze voelen: 'Volgens mij ben ik de moeder', 'Volgens mij ben ik de medewerkers'.
Structuur en veld Dan is er de ontwikkeling van structuur naar veld. Je kunt een familieof organisatiesysteem zien als een structuur met een vader en een moeder of met een directie en medewerkers en klanten, maar je kunt een systeem ook zien als een veld, waarin de functies verdichtingen van dat veld zijn. Nét zoals je licht kunt zien als deeltjes, fotonen, of als golven. Beide zienswijzen zijn waar en zinvol. Wanneer je een familie meer als een structuur ziet, kun je kijken naar verstrikkingen en mogelijke oplossingen. Wanneer je de familie als veld ziet, is een symptoom, een ziekte bijvoorbeeld, een kenmerk van het familieveld als geheel, en is het relatief toevallig bij welk familielid het symptoom zich openbaart. Als we een systeem als veld willen benaderen, wordt het belangrijk om eerst samen met de groep van aanwezigen een sfeer te maken waarin we dat veld kunnen waarnemen. Het lijkt er ook op dat na zo'n opstelling niet alleen het -4-
innerlijk beeld van de cliënt veranderd is, maar ook het veld in en om de cliënt. Dat veranderde veld, dat om je heen hangt, neem je mee terug naar je bedrijf of gezin, en zonder veel te zeggen kan het nieuwe veld met het oude integreren. Bij deze 'veld-benadering' gedijen vooral opstellingen over maatschappelijke vraagstukken. We doen bijvoorbeeld een zwerm-opstelling, waarbij vijf medewerkers, vijf managers en vijf klanten worden opgesteld. Aan de bewegingen van de zwerm zie je meteen wat de bewegingen in het veld zijn. Bij een vraag van een politieke partij in Letland, waarbij onder andere in een zwermopstelling de oprichter van de partij en de idealen van de partij werden opgesteld, werd meteen duidelijk dat de idealen angst opriepen bij de bevolking, en de enige kans op vertrouwen was als de oprichter werkelijk de mensen in de ogen zou kijken. Maar de idealen verhinderden dat. Wil een veld veranderen, dan lijkt er een impuls van buitenaf nodig te zijn. Het is altijd spannend óf zo'n impuls er komt en van wie van de aanwezigen die dan komt. Dat hoeft niet de begeleider te zijn.
Persoonlijk geweten, collectief geweten en geest. Omdat systemen compleet willen zijn nemen ze leden van zo'n systeem in dienst om eerdere gaten in het systeem te dichten. Als in een vredesorganisatie oorlog wordt buitengesloten komt dat via een omweg weer binnen de organisatie terug. Als een grootvader als slechte man werd buitengesloten gaat een kleinzoon hetzelfde doen als wat grootvader deed. Toen Hellinger het derde geweten
dat hij Geest noemde, had waargenomen, kwam er een heel nieuwe aanpak van opstellingen naar voren. Vanuit de geest begint veranderen met de wereld nemen zoals die is. Vanuit de geest kijken we naar systemen voorbij de gevangenschap in goed en kwaad, licht en donker, dader en slachtoffer, oorzaak en gevolg. Leven en werken in afstemming met geest betekent dat je leeft in afstemming met je bestemming en je in je werk voelt of je inspanningen hun bestemming kunnen bereiken. Dat heeft heel praktische consequenties. Bijvoorbeeld: Marketing vanuit het persoonlijk geweten begint met bedenken wat voor producten je in de markt wil zetten en daar dan via een aantal doelen en stappen naar toe werkt. Marketing vanuit geest betekent dat je je blootstelt aan wat de samenleving je probeert te vertellen, en in afstemming daarmee laat je je in dienst nemen. Wat je construeert vanuit het persoonlijk geweten kost een boel energie. Wat ontstaat in afstemming met geest vraagt vooral bewondering om te kunnen groeien.
Oplossing voor alles? De pretenties van opstellingen zijn
steeds bescheidener geworden. In het begin was er hoop of verwachting dat we alles konden helen of oplossen met opstellingen. En ook dachten we dat het mogelijk was om met een opstelling patronen in het verleden te veranderen. Langzaam is dat groots maken van opstellingen naar bescheidenheid omgeslagen. Meer van oplossingen naar oplossingsruimte. Meer van het veranderen van patronen naar het inzicht krijgen in patronen. We werken meer en meer met de hypothese dat het inzicht krijgen in patronen waarvan je je tot dan toe niet bewust was, je de mogelijkheid geeft om anders met die patronen om te gaan. Maar de keuze en het handelen zijn aan de cliënt zelf.
Zelfopstellende opstellingen De meest vergaande vormen van opstellingen zijn op dit moment de zelfopstellende opstellingen. Daarbij zit je met de deelnemers in een kring. Iedereen is gelijk. Eerst maak je een veld, door ieder welkom en aanwezig te laten zijn precies zoals hij of zij is, met alle achtergronden die hij of zij mee brengt. In een ronde zegt ieder één woord dat uitdrukt hoe hij of zij op dat moment is. Daarna ontstaat
een 'Ma', een betekenisvolle leegte. Als iemand voelt dat zich een vraagstuk of thema door hem of haar wil aandienen, dan begint hij te spreken. Als iemand uit de kring vervolgens voelt dat zij iets representeert, dan staat zij op, meldt wat ze representeert en volgt de bewegingen die het veld haar ingeven. Zo komen er meerdere representanten in het veld. Soms neemt iemand tijdelijk de rol van begeleider, voor de duur van een interventie. Als een representant zijn of haar boodschap heeft afgegeven in het systeem, gaat die representant weer zitten. Allen voelen wanneer de opstelling klaar is. Die eindigt dan weer in een 'Ma'. Soms wil iemand nog wat zeggen, maar er wordt niet nabesproken of geïnterpreteerd. In eerste instantie lijken deze opstellingen misschien vreemd, maar meer en meer lijken ze heel natuurlijk te zijn en de grens tussen de buitenwereld waarin een vraagstuk zich afspeelt en de opstelling vervaagt steeds meer. Steeds meer gaan we naar 'opstellingen en passant'. Waar volgende ontwikkelingen in opstellingenland ons naar toe zullen brengen? We weten het niet, maar laten ons verrassen.
In memoriam Margreet Mossel Margreet Mossel is op 15 september 2011 overleden, ongeveer drie jaar nadat bij haar de diagnose borstkanker werd gesteld. Dit is ook de periode die ze besteed heeft aan de vertaling van Hellingers boek 'Bewegingen van de Geest'. Dit boek heeft haar onder andere tijdens haar periode van omgaan met de kanker begeleid. Margreet is met haar ziekte omgegaan zoals ze in het leven stond: zuiver tot op het bot. In Nederland hoorde ze tot de tweede generatie opstellers. Ze hield van Bert Hellinger, intens. Zonder ophouden heeft ze de diepere betekenis achter zijn werk en uitspraken proberen te doorgronden. Zorgvuldig heeft ze Hellinger gevolgd en gedocumenteerd en ongetwijfeld een van de meest uitgebreide Hellinger bibliotheken achtergelaten. In Nederland heeft ze een grote bijdrage geleverd aan de ontwikkeling van het systemisch werk door een aantal boeken van Hellinger te vertalen. Dat lijkt eenvoudiger dan het is: steeds moesten er Nederlandse woorden gezocht worden die passend verwoorden wat Bert beoogt. Het woord 'Geist' was wel een van de lastigste. In het Nederlands is dat 'geest' geworden. Na lang dubben en zonder hoofdletter. Soms was de zuiverheid van Margreet ook om hoorndol van te worden. Zelden was het goed en precies genoeg. Dat heeft er ook toe geleid dat, zoals Margreet het zelf zei in een van onze laatste gesprekken, een paar dagen voor haar dood, 'maar weinig mensen het met mij uitgehouden hebben'. Margreet, ik ben je innig dankbaar voor je bijdragen, je collegialiteit, je onvoorwaardelijke loyaliteit in je hele zijn. Waar je ook bent, ik ben ervan overtuigd dat je als een kritisch geweten de ontwikkelingen blijft volgen en hoop en gun je een big smile als je naar de wereld en de ontwikkeling van systemisch werk kijkt. Vaarwel! Jan Jacob Stam
-5-
Waaraan ontleent een organisatieopstelling haar betekenis? Georg Senoner, Italië Hoe kunnen we de werking van organisatieopstellingen in woorden en metaforen zo beschrijven dat ze ook door managers begrepen en geaccepteerd worden? De meeste opdrachtgevers die zich overgeven aan de ongebruikelijke ervaring van een organisatieopstelling, hebben behoefte aan een zodanige verklaring ervan dat ze het met hun eigen wereldbeeld in overeenstemming kunnen brengen. Als organisatieadviseur zoek ik naar theorie die het me mogelijk maakt om een zinvolle verbinding te leggen tussen opstellingswerk enerzijds en andere methoden en instrumenten anderzijds. Familieopstellers speken graag over concepten als ‘het wetende veld’, ‘beweging van de ziel c.q. geest’, ‘ordening van de liefde’ of ‘basisprincipes van het systeem’. Al deze begrippen gaan ervan uit dat in de opstelling een hogere instantie of onontkoombare wetmatigheden werkzaam zijn die de waarheid aan het licht brengen. Als het om existentiële levensvragen gaat verlaten mensen zich graag op een hogere macht. Gaat het echter om managementvragen dan wordt meestal verwacht dat gehanteerde methoden wetenschappelijk onderbouwd zijn; wat je daaronder ook mag verstaan. Ik wil enkele verschijnselen onder de loep nemen die zich voor kunnen doen in organisatieopstellingen en laten zien wat de wetenschap als aanzetten tot verklaring daarvan biedt.
hiervoor een plausibele uitleg. Gerald Hüther schrijft in zijn boek ‘Die Macht der inneren Bilder’ (2009) enkele hoofdstukken met titels als: Beelden brengen structuur aan in het geheugen – Beelden bepalen de waarneming – Beelden definiëren het denken, voelen en handelen – Beelden geven vorm aan de samenleving. Als we de communicatie tussen zenuwcellen in onze hersenen verstaan in termen van beelden, dan is het niet zo verwonderlijk dat we die beelden ook in de werkelijkheid buiten onszelf kunnen weergeven. De meeste cliënten zijn verrast dat het opgestelde beeld iets laat zien waar ze eerder niet aan gedacht hadden, maar dat hun wel logisch voorkomt. Michael Polanyi heeft al in 1966 in zijn boek ‘The tacit dimension’ beschreven dat ons handelen mede aangestuurd wordt door een impliciet weten dat we niet onder woorden kunnen brengen. Ook recenter hersenonderzoek bevestigt dat de meeste schakelingen in onze hersens slechts bewust worden als ze door bijbehorende patronen van prikkels geactiveerd worden (Joachim Bauer, ‘Warum ich fühle , was du fühlst’). In een opstelling kunnen we kennelijk in onze zenuwcellen díe prikkelpatronen activeren en bewust maken die als ‘verborgen weten’ ons handelen sturen. Maar hoe lukt het om precies díe beelden te activeren die bepalend zijn voor de oplossing van het probleem?
Innerlijke beelden en impliciet weten
Mentale modellen
Alleen al het feit dat cliënten moeiteloos de ‘juiste’ plaats voor elk element vinden vraagt om een verklaring. Hersenonderzoek geeft
Ik ben ervan overtuigd dat het model dat de adviseur impliciet of expliciet gebruikt om de situatie van zijn cliënt te begrijpen en -6-
elementen voor de opstelling te kiezen in beslissende mate mede bepaalt welke innerlijke beelden geactiveerd worden. Dat model vestigt de aandacht op aspecten en causale verbanden waar de cliënt eerder nog niet aan gedacht had, of plaatst die in een nieuwe context. Ook een familieopsteller vertrekt vanuit een model dat overeenkomt met zijn concepten over verstrikking, ordening van de liefde, enzovoorts. Daarmee richt hij de aandacht op gebeurtenissen in de familie en activeert hij de bijbehorende patronen. Ik durf de stelling aan dat het door Matthias Varga von Kibéd beschreven verschijnsel van meerlagigheid in een opstelling door een overeenkomstig denkmodel van de opsteller veroorzaakt wordt en niet zomaar ‘vanzelf’ tevoorschijn komt.
Present zijn, resonans en intentie Eén van de belangrijkste factoren die het verloop van een opstelling beïnvloeden is de resonans tussen adviseur en cliënt. Deze kan zich ontwikkelen wanneer de adviseur met zijn presentie en oplettendheid de juiste ruimte creëert. Door die resonans kunnen vastzittende lichamelijke en psychische processen loskomen en zich ontvouwen. De presentie is echter niet neutraal, maar nauw verbonden met de intentie van zowel de adviseur als de klant. Bovendien heeft de intentie een beslissende invloed op het verloop van de opstelling. Als ik van veel collega’s hoor dat ze eenvoudigweg volgen wat de opstelling laat zien, dan moet ik toch ook denken aan experimenten van Jan Jacob Stam die duidelijk laten zien welke invloed zelfs de onuitge-
sproken intentie van de begeleider heeft op wat er met representanten gebeurt. Als je dan bovendien nog denkt aan de vele interventies van opstellers die onmiskenbaar met een bepaalde bedoeling zijn gepleegd, dan wordt het wel heel lastig om vol te houden dat het ‘wetende veld’ de opstelling leidt. Vaak ontstaat er iets tussen cliënt, begeleider en representanten, dat zich goed laat omschrijven door ‘veld’. Voor mij is het echter een proces van co-creatie waarin, door de afstemming tussen alle betrokkenen en het samensmelten van hun impliciete en expliciete weten, iets nieuws ontstaat.
Representerende waarneming en lichamelijke ankers Emotionele en lichamelijke reacties van representanten, doorgaans de representerende waarneming genoemd, verdienen ook een nadere verklaring. Het is vaak verrassend hoe goed ze bij de situatie van de cliënt passen en je vraagt je af waar de representanten hun informatie vandaan halen. ‘Datgene wat werkt in de opstelling lijkt van buiten te komen en kan niet herleid worden naar bewustzijn, persoonlijke informatie, individueel gevoel of gedrag….’, schrijft Jakob Schneider in een artikel in Praxis der Systemaufstellungen 1/2008. Dit ‘van buiten’ noemen veel opstellers ‘het (wetende) veld’. Maar volgens mij werpt dit concept meer vragen op dan het beantwoordt.
Natur - Neurobiologie und Aufstellungsarbeit’, Freda Eidmann/Gerald Hüther 1/2008 en ‘Aufstellungsarbeit als Sensemaking’, Claude Rosselet/Georg Senoner 1/2010. Neurobiologie heeft aangetoond dat emotionele patronen die gekoppeld zijn aan lichamelijke reacties -ook wel lichaamsankers genaamdsteeds opnieuw tevoorschijn komen wanneer de actueel beleefde situatie lijkt op een reeds opgeslagen ervaring. Je kunt je dus voorstellen dat patronen in een opstelling, die overeenkomsten vertonen met patronen die de representant al eerder in zijn leven heeft opgeslagen, het betreffende lichaamsanker activeren. Een deel van de opgeslagen patronen vormt een ‘basismatrix’ waarin ook de prenatale ervaring van verenigbaarheid van groei en binding is ondergebracht. Die vroege ervaring stelt ons in staat om te herkennen hoe het lichamelijk aanvoelt of iets ‘juist’ is; dat wil zeggen of het verenigbaar is met de behoefte aan binding én met die aan autonomie.
Betekenisgeving De theorie van ‘sensemaking’ volgend kun je het hele gebeuren van een opstelling zien als een voor-
Om het verschijnsel van de ‘representerende waarneming’ te onderzoeken kunnen we de vraag: ‘Waar komt het weten van de representanten vandaan?’ vervangen door twee andere vragen: ‘Hoe komt de reactie van representanten tot stand?’ en ‘Hoe komt het dat cliënt en begeleider die reacties als passend en zinvol beschouwen?’ Twee theorieën, ook in eerder genoemd tijdschrift beschreven, geven interessante aanknopingspunten: ‘Ein geniales Design der -7-
raad grondstof. Daaruit selecteren cliënt en begeleider aanwijzingen, vermengen die met hun eigen opgeslagen ervaringen en theorieën, om zo vervolgens een eenduidige verklaring van de opstelling te construeren. Zo bezien zijn uitspraken van representanten niet meer dan grondstof. Wat uiteindelijk aan betekenis wordt toegekend aan de opstelling ontstaat door een vermenging van die grondstof met het geactiveerde impliciete en het expliciete weten die zodanig gekoppeld wordt aan een nieuw voorval dat het zinvol is en houvast geeft.
De juiste oplossing of een volgende stap In een organisatieopstelling krijgen representanten –op z'n minst impliciet- de opdracht: ‘Zoek een goede plek voor jezelf’. Natuurlijk is het dan niet verwonderlijk dat na een tijdje iedereen zich min of meer lichter en tevreden voelt. Hoe weten we echter dat de inzichten uit de opstelling ook gelden in het leven van alledag van de cliënt. Karl Weick signaleert het probleem dat ontstaat als onze eerder opgeslagen gedragspatronen niet de verwachte uitwerking hebben,
waardoor we uit ons vertrouwde levensritme raken. We haperen en proberen de nieuwe ervaringen in overeenstemming te brengen met de opgeslagen theorie. Daarbij gaat het ons niet om DE waarheid, maar om wat aannemelijk is en door de sociale omgeving bevestigd wordt. Een oplossing is dus ook gelegen in een plausibele verklaring die het ons mogelijk maakt opnieuw vol vertrouwen in de stroom van het leven te stappen en de volgende stap te durven zetten, terwijl we onze identiteit daarbij bewaren.
Waarheid of verzinsel Wat is het waarheidsgehalte van inzichten die we verwerven in een organisatieopstelling? Is het van
wezenlijk belang dat we de ware gebeurtenissen kennen? Of gaat het meer erom dat we onze belevingen en emoties zinvol ordenen en daarvoor een aannemelijk verhaal maken waaraan we vertrouwen, moed en koersbepaling ontlenen? ‘In opstellingen laten zich krachten zien die zich aan iedere subjectivering en objectivering onttrekken’, schrijft Jakob Schneider (Praxis 1/2008). Ik respecteer die zienswijze. En toch blijf ik ernaar streven om wat ik in opstellingen meemaak zoveel mogelijk te sub- en objectiveren. Als Jakob dan verder schrijft: ‘Wat zich in opstellingen laat zien is tevoren voor ons bepaald…’ kan ik het daar mee eens zijn als ik
mezelf zie als deel van onze wereld en erken dat ik slechts binnen déze wereld, met zijn wetten en toevallen die ons bepalen, mijn leven vorm kan geven. Ik zie opstellingen als een proces van co-creatie, waarin we samen een nieuwe, adequate manier van omgaan met de betreffende situatie simuleren. We ontwikkelen als het ware een prototype van een nieuw gedragspatroon. We vormen en simuleren samen een volgende fase in ons leven en geven die betekenis. Als dat lukt, beleef ik dat als waarheid…. en vaak als wonder. Vertaling: Anton de Kroon
Transformatie van relaties Jakob Robert Schneider Van de vele manieren waarop je naar opstellingen kunt kijken kies ik voor dit artikel voor die invalshoek, waarbij je focust op de verandering in relaties, enerzijds door te begrijpen en anderzijds door heilzame beelden. Daartoe beschrijf ik een casus om daarna op de twee genoemde aspecten in te gaan. In de beschrijving plaats ik gerepresenteerde personen en andere elementen tussen aanhalingstekens.
De opstelling ‘Wat kan ik doen voor mijn zoon?’ is de vraag die een vrouw stelt. Ze is gescheiden van haar man, vanwege zijn alcoholverslaving. De zoon is 35 jaar en ook aan de drank. De vader van de vrouw is tamelijk jong gestorven als gevolg van overmatig drinken. Op mijn verzoek kiest ze representanten voor zichzelf en haar vader. Als eerste stelt ze ‘vader’ op. Hij staat midden in de ruimte, onbeweeglijk; het lijkt alsof hij in de verte kijkt. Haar eigen representant plaatst
ze aan de rand, enigszins terzijde van ‘de vader’; ze kijkt naar hem. Zonder enige zichtbare aanleiding laat de ‘dochter’ zich opeens naar voren op de grond vallen. ‘Vader’ reageert niet. Na enige tijd vraag ik ‘de dochter’ weer te gaan staan en aan cliënte vraag ik ‘het alcoholgebruik van vader’ op te stellen. Dit trekt ‘vader’ aan zijn mouw en wijst hem op de grond voor zijn voeten. Deze kijkt omlaag en krijgt vochtige ogen. Op mijn vraag wat er gebeurd is in het leven van haar vader vertelt cliënte over diens tweeling broertje dat een paar dagen na de geboorte overleden is. Ik plaats een representant voor de moeder van de vader vóór hem op de grond met in haar armen een representant voor het dode broertje. ‘Moeder’ weert toenaderingen van ‘de vader’ af. Inbreng van de ‘echtgenoot van moeder’ verandert niets. Op mijn vraag aan ‘moeder’ om beide kinderen in haar armen te sluiten zegt ze: ‘Nee; ik wil niet dat mijn andere zoon ook sterft’. Als ik -8-
haar duidelijk maak dat één kind dood is en dat het andere leeft, wordt het voor haar mogelijk om beide te omarmen. Dan gaat ‘de echtgenoot’ achter zijn vrouw staan en neemt ‘het alcoholgebruik’ de plek in waar ‘de echtgenoot’ eerst stond. Cliënte raakt ontroerd door dit beeld; haar representant lijkt onaangedaan. ‘De vader’ zet een paar stappen achteruit en kijkt om zich heen alsof hij een nieuwe wereld ziet. Plotseling laat de representant van cliënte zich weer op de grond vallen. ‘Daar ligt nog een dode!’ roept ze. Cliënte vertelt dat de allerbeste kameraad van haar vader in de oorlog naast hem werd neergeschoten en dat hij zijn poging om zijn dode vriend mee te nemen moest staken. Ik laat de representant van cliënte opstaan en verzoek iemand als ‘de gevallen vriend’ op de grond te gaan liggen. ‘Niet weer een dode,’ schreeuwt ‘de vader’, werpt zich op ‘het alcoholgebruik’ en roept: ‘Nu heb ik je opnieuw nodig.’ Na enig aandringen is ‘de vader’ bereid om ‘het alcoholgebruik’ los
te laten en afscheid te nemen van zijn ‘gevallen vriend’, die ik inmiddels al gevraagd had op te staan. Ze omarmen elkaar en huilen beide. Na geruime tijd maakt ‘de vader’ zich los, draait zich naar zijn ‘dochter’ en zegt; ‘Ik heb je niet gezien. Nu zie ik je.’ Ze omhelzen elkaar terwijl cliënte lacht en huilt tegelijkertijd.
Transformatie Deze opstelling lijkt iets ten goede veranderd te hebben in de relatie tussen cliënte en haar overleden vader. Dat noem ik transformatie: in de relatie ontstaat iets nieuws dat over het oude heen groeit en heling teweeg brengt. Wat verondersteld en ook vaak ervaren wordt, is dat daarmee ook iets verandert in de relaties tussen de vrouw, de vader van haar zoon en de zoon zelf. Begeleider en representanten grijpen een aangedragen kwestie aan om boven het voorval zelf uit te stijgen. Dat leidt naar wat ik noem de oorsprong, de kern of de grotere samenhang. Als de daar beleefde ervaring krachtig genoeg is dan is die in staat om van daaruit de relatie tussen personen of in een geheel systeem te transformeren.
Begrijpen Om relaties te kunnen veranderen hebben we inzicht nodig in de dynamiek tussen de betreffende personen en moeten we kennis hebben van wat er eerder gebeurd is met hen. Een opstelling kan allerlei kanten op gaan. Als begeleider sta ik iedere keer weer voor keuzes: welke informatie is nodig, wat laat ik opstellen, wanneer en hoe intervenieer ik in de opstelling, enzovoorts. Waarom heb ik de moeder van cliënte niet opgesteld en het alcoholgebruik wel? Waarom heb ik niet zonder woorden gewerkt? En zo zijn er nog veel meer vragen te stellen. Bij wat ik doe is voor mij bepalend dat ik het begrijp en dat cliënten het kunnen begrijpen. Ik wil dat ook representanten en omstanders het kunnen begrijpen. Waarom drinkt
de vader van cliënte? Wat was de ingrijpende gebeurtenis die hem ertoe gebracht heeft een leven te leiden dat hemzelf en zijn relaties beschadigt en in gevaar brengt? Maar……, wat is begrijpen? Het gaat mij niet om het rationele, het causale, het aha-gevoel of het grotere geheel waardoor we dingen snappen. Ik bedoel iets heel anders. Onder begrijpen versta ik: je kunnen inleven en kunnen meeleven. In zekere zin uit jezelf treden en je echt IN de ander plaatsen. Niet in het beeld dat we van de ander hebben, maar in de manier waarop de ander, precies zoals hij is -ingebonden in de context van zíjn levenons via de opstelling verrassend en op een nieuwe manier tegemoet treedt. Dit is precies wat representanten zo waardevol maakt voor een cliënt; zij bewegen zich zo volstrekt onafhankelijk van diens verwachtingen. Ze staan voor iets of voor iemand anders en door dat te zijn wordt de cliënt daarmee in contact gebracht. Begrijpen overbrugt scheidende ervaringen, door geraakt te worden. Aan dat geraakt worden kunnen we meestal ook zien dat de cliënt, bewust of onbewust, iets begrepen heeft. Als ik zie dat een cliënt geraakt wordt, dat het bij hem binnen komt, dan zie ik dat als een teken dat hij vanaf nu begrijpt en weet. Dat weten vindt plaats in zijn hart, waar de liefde stroomt.
De herstellende werking van heilzame beelden Maar, invoelen en meevoelen is vaak bedrieglijk. Dat wat scheidt ontstaat meestal uit de noodzaak om te overleven en zich te beschermen. Opstellingen vind ik zo behulpzaam om op zielsniveau gebeurtenissen in relaties anders waar te nemen. Akelige en bedreigende ervaringen en ideeën kunnen een correctie ondergaan door heilzaam werkende beelden. Psychotherapie heeft met religies en rituelen gemeen dat ze tegenover beleefde schrik, pijn en onrecht helende beelden en erva-9-
ringen stelt, waarmee op zielsniveau de ervaring verankerd wordt hoe tegengestelde ervaringen ineen vloeien. Bert Hellinger heeft het ooit beschreven als een zwarte en witte cirkel die één worden. Net als in allerlei methoden van traumatherapie is een switch nodig: van het vasthouden aan belastende belevingen en ideeën naar het relativeren of zelfs het vervangen ervan door beelden die verlichting teweeg brengen. Wil op zielsniveau iets kunnen helen dan mag/kan het verschrikkelijke niet het verschrikkelijke blijven. Dat is de reden dat ik in opstellingen, indien nodig, ertoe neig met behulp van de representanten te werken naar heilzame beelden. Als het om reeds gestorven personen gaat noem ik dat vaak ‘hemelse beelden’. Daarmee bedoel ik de voorstelling van doden die in vrede zijn. Daarom vroeg ik aan de grootmoeder van cliënte: ‘Neem beide kinderen in je armen,’ en de op de grond liggende dode om op te staan toen de dynamiek eenmaal duidelijk was. Dit ingrijpen maakt het mogelijk om ingesleten traumatische ervaringen te overschrijven met beelden waarvan de boodschap is: ‘Het is voorbij. Nu is het goed.’ Feiten kunnen we niet veranderen. Maar in de beleving en in de werking ervan in de ziel kunnen we tot op zekere hoogte iets transformeren. En vaak is dat voldoende. Eerder gepubliceerd in Praxis der Systeemaufstellung Vertaling: Anton de Kroon
Vier bewegingen van het leven Jan Jacob Stam Het begon als een oefening in een opleiding. ‘Hoe maken we duidelijk aan begeleiders van opstellingen in opleiding dat de manier waarop ze representanten in een opstelling uitnodigen om te bewegen, enorm veel invloed heeft op hoe de opstelling zich verder ontwikkelt?’ En zo kwam er bij ons een kleine oefening op, waarbij er vier miniopstellingen gedaan worden over één en dezelfde levensvraag van de cliënt. De representanten gaan steeds terug naar hun uitgangsopstelling voordat de begeleider hen uitnodigt voor een volgende beweging.
1e uitnodiging: ‘Volg de beweging die je wilt maken’, ‘Ga waar je naartoe wilt’. Deze uitnodiging spreekt meer tot de wil, is meer mentaal en resoneert met het persoonlijke geweten dat je vertelt waar je bij hoort en waar niet. (onze ervaring is overigens, dat in een opstelling deze uitnodiging zelden leidt tot het verhelderen, dan wel veranderen van een onderliggend patroon of dynamiek) 2e uitnodiging aan de representanten: ‘Als vanuit dit systeem, door jou heen, een beweging komt, volg dan die beweging’. Je kunt je voorstellen dat bij de eerste uitnodiging je bijvoorbeeld de neiging zou hebben om uit je familiesysteem weg te gaan, als daar de druk hoog is, en je bij de tweede uitnodiging juist het systeem ingaat en je je jong overleden opa in de ogen kijkt. Deze tweede beweging doet meer een beroep op het collectieve geweten, en maakt duidelijk hoe je, soms
onbewust, ingebonden of verstrikt bent in een familie- of organisatiesysteem. 3e uitnodiging: ‘Wacht, tot je gegrepen wordt door een grotere beweging, mogelijk van voorbij dit systeem, en ga met die beweging, precies zoals die komt’. Dit doet een beroep op het veld van de geest, een grotere beweging die ver uitstijgt boven individuele familie-, organisatie-, en culturele systemen. Het gaat om een grotere beweging die allen in dienst neemt. Noem het misschien zoiets als je bestemming of weg. De beweging die in de opstelling opdoemt is vaak niet van te voren te bedenken. De 4e uitnodiging luidt: ‘Je bent vrij, werkelijk vrij, om al datgene te doen, dat nodig is om een goede plek te vinden in dit systeem voor jou én het geheel’. Deze uitnodiging doet een beroep op het verantwoordelijkheidsgevoel van de leden van het systeem. Ze kunnen bijvoorbeeld een extra representant in de opstelling brengen als ze voelen dat er ‘levenskracht’ of een ander element ontbreekt. Siegfried Essen heeft deze autopoiese (zelf-scheppende) opstellingen ontwikkeld vanuit het idee dat de leden van een systeem zelf hun hulpbronnen kunnen organiseren.
De reacties van de deelnemers aan de (internationale) opleidingsgroep waren verbijsterend: ‘Juist omdat ik álle vier bewegingen gezien heb, is een levensvraag waar ik de afgelopen twaalf jaar mee geworsteld heb, - 10 -
me opeens duidelijk geworden’. ‘Dit zijn werkelijk vier bewegingen van het leven, en ze zijn er alle vier.
Soms volg ik de een, dan weer de ander’. Tijdens ons sabattical hebben Bibi en ik eindeloos met deze vier bewegingen gespeeld en geworsteld. We hebben ze aan Bert Hellinger voorgelegd: ‘Een grote stap voorwaarts’, was zijn eenvoudige commentaar. Matthias Varga was buitengewoon geïnteresseerd en begon meteen methodisch fijn te slijpen. Verrassend was het om te ontdekken dat je voor deze vier bewegingen helemaal geen opstelling nodig hebt. Als ik aan Bibi vroeg: ‘Wat wil je doen’ kwam er, soms tot mijn grote frustratie, vaak geen antwoord. Het was de verkeerde vraag voor haar. Diezelfde vraag leidde bij míj altijd tot een enorme stroom ideeën en wensen. Maar de tweede vraag: ‘Wat vraagt het systeem (werk of familie) nou van je’ genereert bij Bibi een boel ideeën, sterker nog: ze handelt al. Zij kent deze systeemvraag goed. Voor mij werkt deze vraag soms belastend en blokkerend. Op de derde vraag konden we elkaar ongelooflijk vinden: ‘Wat trekt je nu om te doen? Waar brengt het veld je? Waar brengt je lichaam je heen?’. Als we die volgden betekende dat bijvoorbeeld dat we een onherbergzame berg opzwierven in Ierland terwijl we een uur eerder daar nog geen enkel idee van hadden. Of ik in de bergen in Frankrijk ’s ochtends begon te lopen zonder nog te weten waar naartoe, en opeens bleek ik op weg te zijn naar
een voor mij nog onbekend plateau waar het Franse verzet zich schuil had gehouden.
Het bleek ongelofelijk makkelijk om aan mensen door de telefoon deze vier bewegingen duidelijk te maken. Denk zelf maar eens aan een levensvraag of een beslissing die je te nemen hebt, of eenvoudig aan wat je vandaag gaat doen. En stel je dan alle vier de vragen: ‘Wat wil ik doen?’. ‘Wat vraagt het systeem van me?’. ‘Wat trekt me aan vanuit een grotere beweging?’. ‘Hoe vind ik een goede
plek voor mij en het geheel?’. Misschien merk je ook wat je natuurlijke neigingen zijn, en welke patronen je makkelijk volgt? En wat er zou gebeuren als je een ander patroon wat meer zou volgen? En welke patronen volgt je parter? En je kinderen? Vier bewegingen, bewegingen van het leven……
Familiebedrijf: één wereld, twee systemen Michael Blumenstein, Oostenrijk Hoe kunnen mensen in beide systemen effectief ondersteund worden, zowel in hun eigen ontwikkeling als die van het bedrijf? Hoewel een mens alleen uit zijn eigen familie kan afstammen krijg ik als adviseur vaak te horen: ‘Ik kom voort uit een familiebedrijf.’ Dan worden innerlijke beelden kennelijk meer gevormd door de context van het bedrijf dan door die van de familie. In dat ene zinnetje weerspiegelt zich niet alleen de grote potentie van die organisatievorm, maar ligt ook de kiem voor grote drama’s. We zijn ons er vaak niet van bewust dat de structuur van het familiebedrijf, ondanks allerlei problemen, tot op heden het succesvolste sturingsmodel is. Daarmee werden de grootste winsten en de meest zekere arbeidsplaatsen geschapen. Inclusief eenmanszaken is 80 – 90% van alle ondernemingen een familiebedrijf. In de daarbij behorende gezinnen wordt veel over het bedrijf gepraat, net als over de toekomst van de volgende generatie. Maar er is ook de andere kant van de medaille. Een familiebedrijf biedt alle betrokkenen ruimte voor de grootst denkbare familiedrama’s en een reusachtige kans om er gek
van te worden. Daarom is één van de meest geliefde interventie concepten van adviseurs erop gericht om cliënten zo ver te krijgen dat ze beide systemen, ‘familie’ en ‘bedrijf’, los van elkaar zien. In ieder geval maakt dat het werk voor een consultant eenvoudiger, of hij nu advocaat, psychotherapeut, belasting- of bedrijfsadviseur is. Hij kan zich dan beperken tot het ene (ofwel bedrijf, ofwel familie) en zeggen dat hij helaas niets kan doen aan problemen van het andere, omdat dat zijn werkterrein niet is. Cliënten komen er vaak pas veel later achter dat hoogstens enige verlichting ontstaan is op één aspect, maar dat er geen algemene oplossing gecreëerd is. Anderzijds voelen eigenaren van een familiebedrijf heel goed aan dat een adviseur die echt de kernthema’s aansnijdt, hen heel diep in hun ziel kan raken. Dan zijn ze er niet meer zo zeker van of hun verdedigingsmechanismen daartegen bestand zullen zijn. Vaak ontstaat de houding: ‘Niemand kan me helpen, ik zal het zelf moeten oplossen!’ Er zijn niet zoveel mensen die geleerd hebben om over innerlijke processen en gevoeligheden te praten, laat staan daarbij hulp te vragen. En - 11 -
Individu Ik als ondernemer
Familie Relaties
Bedrijf Persoon en rol
daarmee komt een derde systeem in beeld: de ondernemer als individu. We hebben dus niet met twee, maar met drie systemen van doen. Hoe zou je mensen in een dergelijke structuur kunnen adviseren, met duurzaam resultaat? Waar moet het dan over gaan? Net als ieder ander mens vormt iemand uit een ondernemersgezin zijn eigen beeld van hoe de wereld in elkaar zit. Hij heeft niet beurtelings een beeld over de familie en een beeld over het bedrijf. Dat is veel te ingewikkeld als we -ongeveer vanaf ons derde levensjaaronze plek in onze familie proberen in te nemen. Dat ene beeld over hoe de wereld in elkaar zit wortelt zich steeds dieper in ons. Het is volstrekt zinloos om daarvan twee beelden te willen maken. We kunnen cliënten hoogstens ondersteunen om binnen het gegeven van dat ene beeld een nieuwe ordening te ontwikkelen. De
interne ordening binnen het grotere geheel van het ene beeld kan hen helpen om keuzes te maken en nieuwe wegen in te slaan. Ontwikkeling van de nieuwe ordening moet recht doen aan alle drie elementen: individu, familie en bedrijf. Als adviesbureau hebben we langzamerhand geleerd hoe we dit soort processen kunnen begeleiden en welke houding daarbij behulpzaam is. Vaak werken we daarin met adviseurs vanuit meerdere disciplines samen met het familiebedrijf in een dialogisch-systemische aanpak. Samen met de familie ontwikkelen
we een plan hoe men het bedrijf zó kan voortzetten dat men met een gezond bedrijf als familie een goed leven kan leiden. Voor de familie is het vaak een zware opgave om dat plan uit te voeren. Daarom ondersteunen wij in die uitvoeringsfase zeer intensief, zó, dat er weer flow ontstaat. In de workshop van Michael Blumenstein legt hij uit hoe het begeleiden van familiebedrijven gaat aan de hand van inleidingen en vooral concrete cases vanuit de deelnemers. Zie bij ‘Workshops uitgelicht’. Vertaling: Anton de Kroon
Dank aan alle pesters Bibi Schreuder Als we door een systemische bril naar pesten kijken, zien we dat het pestgedrag dienstbaar is aan het grotere geheel: het wil iets aan het licht brengen dat niet ‘in orde’ is in het grotere systeem. Het kan de functie hebben om het systeem weer compleet te maken, of om een uitstaande schuld in dat systeem te vereffenen. Misschien moeten we pesters eigenlijk wel dankbaar zijn, voor wat ze ons willen laten (in)zien... Deze gedachten zijn niet zo makkelijk inpasbaar in de manier van denken waar we aan gewend zijn. 'Hoezo dankbaar zijn; voor al dat leed wat berokkend wordt in het leven van degene die gepest werd? En moeten we die pesters dan maar hun gang laten gaan?' Nee, maar er zijn meer manieren om met pestgedrag om te gaan, dan het direct te willen stoppen. Ik wil je uitdagen om zo’n andere manier van denken, het systemisch denken, toe te laten, al is het alleen maar tijdens het lezen van dit artikel. Systemisch denken houdt in dat je zonder oordelen, een individu ziet als een onderdeel van een groter geheel, een levend systeem.
Bert Hellinger, die het systemisch werk met opstellingen ontwikkelde, zag dat de werking van systemen door drie principes worden gestuurd: - Systemen willen compleet zijn in die zin, dat ieder lid recht heeft op een plek - Systemen hebben een ordening - Ieder systeem zoekt naar balans in nemen en geven. Door systemisch te kijken krijgen we inzicht in hoe onderliggende krachten uit het systeem, bijvoorbeeld het familiesysteem, ons gedrag onbewust beïnvloeden. Wij mensen hebben -als kuddedier- nog een oerinstinct dat onbewust het grotere geheel dient. Één van die instincten is dat we continu ‘scannen’ of we erbij horen en onbewust: of alles erbij hoort. Vanuit het kuddeleven gezien is het er niet meer bijhoren levensgevaarlijk: de eerste de beste leeuw kan je pakken zonder de bescherming van de kudde als geheel. Een kudde ‘weet’ dat ieder zijn plek heeft en ieder weet er zijn functie en dat waarborgt de veiligheid.
- 12 -
Weten door onderdeel van een systeem te zijn. Al heel vroeg leren we de signalen te herkennen welk gedrag gewenst is, en met welk gedrag we het risico lopen er niet meer bij te horen. Zodra je jezelf over ‘wij’ hoort spreken, weet je dat je onderdeel bent van dat systeem. Je weet –zonder dat dit je ooit verteld hoeft te zijn- hoe het toegaat bij ‘ons’ en dat dat anders is dan bij ‘jullie’. Voor kinderen is het van levensbelang dat ze bij de ouders en familie horen. Het neemt de patronen van die familie over, het is trouw aan de normen en waarden, zo hoort het erbij, en dat geeft een gevoel van onschuld en zekerheid. Zodra je ontrouw wordt, voel je je schuldig en onzeker. In de loop van het leven neem je deel aan steeds meer systemen. Naast het basis systeem van de familie, wordt een kind in school, of misschien eerst in de kinderopvang, deel van een ander ‘wij’, een ander systeem, met andere normen en regels die laten merken hoe je er hier bij hoort. Het primaire systeem is echter de
familie, en ieder kind is in eerste instantie trouw aan zijn eigen familie. Dit is voor een groot gedeelte een onbewuste loyaliteit. Veel gedrag wordt op een of andere manier gestuurd door de onderliggende krachten van die loyaliteit aan het familiesysteem.
tijdens een schoolkamp, en misschien zijn er gebeurtenissen in de doofpot gestopt door het bestuur, zonder dat iemand van de teamleden of leerlingen daar iets van weet. Dan toch kan het zijn dat leerlingen, of het team ‘in dienst genomen worden door het systeem’ om dit buitengeslotene in beeld te brengen.
Systemen willen compleet zijn. Soms gebeuren er pijnlijke dingen, waar we liever niet aan denken of over spreken. Verdriet, pijn of schaamte kan het leven zo moeilijk maken dat het ‘er niet meer aan denken’, verder leven mogelijk maakt. Zo kunnen nare gebeurtenissen, of het verlies van iemand, verdrongen worden. Maar uiteindelijk is het een illusie, de feiten zijn gewoon gebeurd, alleen de emoties of de oordelen en meningen kunnen de feiten op dat moment niet aan. Systemen zijn pas compleet als iedere gebeurtenis, ieder systeemlid erbij mag horen.
Gedrag zien als richtingaanwijzer. Het systeem zorgt ervoor dat later, soms generaties later, degene die buitengesloten werd, door het gedrag van een familielid weer in beeld gebracht wordt. Voor Kinderen is het van groot belang (dat kuddedieren instinct!) dat er een veilig, en dus compleet systeem is. Ze lijken voelsprieten te hebben voor verstoringen in het systeem. Zodra er in het systeem iets of iemand ontbreekt, of als mensen niet hun eigen plek in het systeem innemen, zullen kinderen daar onbewust op reageren met ‘vreemd’ gedrag. Ook andere systemen, zoals bijvoorbeeld een schoolorganisatie, willen compleet zijn. Hoewel ieder –anders dan bij je familie- slechts tijdelijk lid is van het systeem school, kunnen er ook in dit systeem mensen of gebeurtenissen buitengesloten zijn. Mensen die ontslagen zijn om redenen waar maar liever niet meer over gesproken wordt, de schaamte over de leerling die vermist raakte
Het onbewuste gedrag van kinderen wijst volwassenen waar ze te kijken hebben voor oplossingen. Helaas doen ze dat op een onbeholpen manier, met gedrag dat de aandacht trekt. Daardoor wordt er juist níet gekeken naar wat er in het grotere geheel niet in orde is, maar reageren we met het willen corrigeren van het gedrag. Met een systeemopstelling komt aan het licht, waar het ‘lastige’ gedrag van het individu, naar verwijst. Dan wordt opeens helder dat het pestgedrag niet alleen draait om twee kinderen, maar dat deze kinderen onbewust wijzen op het ontbreken van iemand, of op een verstoorde ordening van het systeem. Meestal is het gedrag een herhaald patroon. Een patroon dat zijn wortels heeft in het familiesysteem, of misschien heeft het te maken met de schoolorganisatie. We kunnen ook zonder een opstelling te doen systemisch kijken. En dat heeft heel veel effect. Als we maar durven kijken zonder oordeel, zonder dat we van te voren weten wat te doen…
Pesten om iemand te her–inneren Ieder heeft recht op een plek 'Liever word ik gepest, dan dat ik er helemaal niet meer bij hoor..' zei een meisje in een artikel over pestgedrag bij meisjes (‘koninginnen en krengen’, Volkskrant, 6 oktober 2006). Deze uitspraak benadrukt hoe belangrijk het kennelijk is om erbij te horen. En, feitelijk gezien, als je slachtoffer bent, weet je zeker dat - 13 -
je erbij hoort; daders bestaan niet zonder slachtoffers, en ook slachtoffers hebben daders nodig om te bestaan. Naast de neiging om de aandacht op de pesterij te richten is het interessant om te kijken wat maakt dat zo’n meisje het gevoel heeft dat ze er niet bij hoort. Waarschijnlijk, werkt ook zij hard om een systeem compleet te maken. Door het ‘er niet bijhoren’, her-innert ze -geheel onbewust!- iemand die er in het systeem niet bij mag of mocht horen. Misschien haar moeder, die vroeger ook gepest werd, misschien een tante, die verliefd werd op een Duitser, en na de oorlog met pek en veren werd ingesmeerd? Misschien dat het pesten van dit meisje, haar wil uitdagen om weer in het hier en nu aanwezig te zijn en haar eigen plek in te nemen? Pesten is een vorm van buitensluiten. Met het herhalen van het patroon, laat het pestgedrag iets, of iemand die is buitengesloten, weer in beeld komen. Het buitensluitende pesten her-innert diegene die was buitengesloten. Hoe passend is in dit licht het Engelse woord voor herinneren: to remember: weer lid van het systeem laten worden..
Is pesten iemand helpen om op zijn eigen plek te gaan staan? Ordening Een ervaren lerares doet een opstelling over een klas die 'haar het bloed onder de nagels vandaan haalt'. Ze voelt zich machteloos en ziet er tegen op om deze klas les te geven. De lerares stelt een representant op voor de meisjes in de klas en een voor de jongens en daarna stelt ze zichzelf erbij op. In de opstelling blijkt dat de jongens de macht hebben in deze klas. De lerares die zelf in de opstelling staat, wordt gevraagd of ze gesteund wordt door de schoolleiding. Ze antwoord dat ze niet zo veel heeft aan de leiding, 'die man is niet capabel voor zijn taak'. De representant van de jongens begint hierop hard te
lachen. Er wordt een representant voor de schoolleiding bij opgesteld. De jongens draaien zich nu helemaal van de lerares af. De lerares voelt zich vermoeid en draait zich van de schoolleiding af. Dan vraagt de begeleidster van de opstelling haar om naar de schoolleider te kijken en te zeggen: 'ik wil dat je me steunt. Ik kan het niet alleen met deze klas..' Ze kan het bijna niet zeggen, maar zegt het wel na een tijdje. Direct is te zien dat de jongens naast de meisjes gaan staan en gespannen kijken naar de lerares. Als de lerares zich omdraait, kijken de jongens en meisjes haar aan en zeggen dat ze nu wel aan het werk willen gaan. Deze opstelling laat zien dat het pestgedrag van de leerlingen ‘wijst’ naar verstoorde orde in de organisatie. De lerares had oordelen over de schoolleiding. Daarmee kwam ze systemisch op een positie terecht ‘boven’ de schoolleiding. Door steun te kunnen vragen aan de schoolleiding, nam ze weer haar eigen positie in het systeem in.
Wordt iemand gepest om een uitstaande schuld in te lossen? Balans in nemen en geven Relaties, zowel in werk als in vriendschappen, blijven levendig door een continue uitwisseling. De een geeft, de ander neemt. Het is voelbaar (door gevoelens van ‘schuld en onschuld’) als je meer genomen hebt dan de ander. Dat drijft meestal weer tot geven. Soms blijft er schuld. Dat is in orde, zolang dat gewoon erkend wordt. Maar soms neemt iemand niet de verantwoordelijkheid voor de schuld, het wordt niet erkend als feit, maar bijvoorbeeld met verzachtende omstandigheden omkleed. Sommige mensen vragen zich af waardoor ze zich toch altijd schuldig voelen, zonder dat daar reden toe is. In opstellingen zien we dan dat dit verbonden is met een nog uitstaande schuld, die erkend wil
worden, bijvoorbeeld van een grootvader, die het erfdeel van zijn broer verkwanselde. Ook allerlei gedrag, zoals overmatig veel geven aan anderen, of zichzelf als underdog zien kan de onbewuste drang zijn om een schuld uit het verleden in te lossen. Onbewust kan iemand zo steeds terecht komen in de slachtofferrol. Als we een gepest kind (of volwassene) zien en onszelf betrappen op de gedachte:'Ja, nou vraagt ze er ook om..!' , zou dit wel eens een signaal kunnen zijn dat hier sprake is van schuldinlossing voor een systeem. Dat als mogelijkheid toelaten, geeft al ontspanning.. Als iemand een uitstaande schuld voor het systeem inlost met gepest worden, houdt diegene zich bezig met het verleden, en is dus niet meer op de eigen plek in het systeem. Iedere poging om alsnog iets te doen voor het verleden, is een ordeverstorende illusie: Dat wat eerst was in de tijd was eerst, en daarna komen degenen die daarna leven. Daarom noem ik het systemisch denken vaak ‘paradoxaal denken’: Er zijn krachten vanuit het systeem die iemand in dienst nemen om wat incompleet of uit orde is, weer in beeld te brengen, of schulden in te lossen, en datzelfde systeem laat niet toe dat de orde verstoord wordt. Het verleden kan niet hersteld worden. De patronen worden er alleen maar door versterkt.
Erkennen dat het is, zoals het is Net zo paradoxaal voelt het toepassen van systemisch denken: Iets kan alleen veranderen door eerst te erkennen dat het is zoals het is.. Zonder enig oordeel de feiten zien, en erkennen dat het is zoals het is, werkt helend voor het hele systeem, en dat heeft weer een bevrijdende uitwerking op alle leden van dat systeem. Het voelt misschien geforceerd om dat vreselijke pestgedrag te zien als iets ‘positiefs’. Ook wij professionals - 14 -
zijn gebonden aan onze eigen systemen en trouw aan de denkpatronen die daar bijhoren. Systemisch kijken is vaak zo anders dan we in ons westers denken gewend zijn, dat we met 'ja, maar', liever trouw blijven aan onze vertrouwde denkpatronen. Ik daag je uit om, al is het maar voor één experiment, helemaal zonder oordelen of ja-maren, een pester, maar ook de gepeste, te erkennen voor wat hij of zij mogelijk doet voor het grotere systeem. En dan, nog steeds oordeelloos, af te wachten en te zien welke effecten je merkt. Je kan bijvoorbeeld in je verbeelding de pester en de gepeste voor je zien en zeggen: 'Dank je, dat jullie opgemerkt hebben dat iets in het systeem niet in orde is. Ook al weet ik nog niet wat, ik zie dat jullie hard werken om het aan het licht te brengen.' De kunst is dus, -en de taak?- om onszelf als professionals een systemische blik te gunnen, en niet in de patronen voort te gaan, maar vanuit een oordeelloze houding te luisteren naar wat het systeem ons via het lastige gedrag, of pesten te vertellen heeft. Dit is een ingekorte versie van een artikel dat in november 2011 in ‘Kinderwijz’ is verschenen.
Nu Bert Hellinger Het nu is een tussenpoos –zo lijkt het ons tenminste– tussen dat wat komt, en dat wat was. Echter het nu is de enige tijd die bestaat. Het komende moet nog komen, het gebeurde is voorbij. Toch werkt dat wat in het verleden gebeurde nog na in het nu en het nu oriënteert zich op het komende en bereidt het voor. Kijken we te veel naar het komende, hoewel het er nog niet is, bijvoorbeeld omdat we ons zorgen maken over dat wat komen kan, dan neemt het komende de plaats in van het nu. We hebben meer aan het nu en hebben meer aan zijn overvloed met al zijn mogelijkheden, als het komende in het nu verregaand open blijft en ruimte open laat voor het onverwachte. Vóór al kunnen we direct op het komende antwoorden, hoe het ook komt, vrij van zorgen en vrij van hoop, in het moment helemaal bereid voor het komende. In het moment laten we het komende bij de krachten waar het
vandaan komt. We zijn in harmonie met deze krachten voor het komende bereid, gebundeld bereid, nu bereid. Zoals het komende ons van het nu wegtrekt, evenwel naar voren, trekt het in het verleden gebeurde ons weg van het nu. Het trekt ons terug in iets wat voorbij is. Het trekt ons met onze gevoelens terug in iets wat in het verleden gebeurd is, bijvoorbeeld in iets wat in onze jeugd nog niet afgemaakt of voltooid werd. Wij vullen het nu met deze gevoelens. In plaats van een handelwijze die ons voorwaarts brengt, ervaren we dat we door deze gevoelens verlamd worden. Wij herhalen in het nu iets uit het verleden in plaats van het erbij te laten, en het voorbij te laten zijn. Al het leven dat vervuld verder gaat, leeft met al zijn mogelijkheden in het ogenblik nu. Hoe worden wij in ons leven succesvol? Als het nu er zuiver als het nu mag zijn, zuiver als het ons nu
mogelijke, en gebundeld in onze gedachten en gevoelens. Deze reiniging is een prestatie. Hij is wel de meest omvattende prestatie. Hij volbrengt het volle leven succesvol nu, uitsluitend nu. We hoeven ons alleen maar voor te stellen, hoe we met deze zuivere bundeling op het nu iets plannen, iets door onderhandelen tot stand brengen, iets op gang brengen, iets sturen, iets doen. Wat voor werking hebben wij met deze bundeling op anderen? Hoe geven we ze leiding? Hoe nemen we ze mee, gebundeld succesvol in dit moment nu en nu en nu, met het doel voor ogen nu, zoals het nu verschijnt en ons nu trekt, van nu tot nu, iedere keer anders en nieuw. Bert Hellinger Uit: 'Erfolge im Leben/Beruf' Vertaald door Regina en Evert Veenman, verschijnt voorjaar 2012 bij Het Noorderlicht
Theory U en Opstellingen Werk Een bijzondere ontmoeting met Otto Scharmer en Arawana Hayashi Jan Jacob Stam 19 oktober 2011: 'Komt u voor het roeien of voor MIT?' vraagt de immigration officer wanneer ik na een uur aan de beurt ben. Tegenwoordig duurt het langer om de USA binnen te komen dan om Rusland binnen te mogen, het land waar ik net vandaan kom. Terwijl ik mijn rechterhand op het vingerafdrukapparaat leg gaat hij gezellig verder: 'Ik weet niet of roeien en studeren wel samen gaat'. Intussen wordt naast mij een Nederlandse student die hier voor roeien is tussen twee agenten afgevoerd,
ongetwijfeld 'voor nadere inspectie'. 'Weet je van wie ze hadden moeten leren roeien? Van de Vikingen! Die zijn helemaal hierheen geroeid!' Weer wat wijzer stap ik de nieuwe wereld in. Ik ben in Boston om een paar dagen te experimenteren met Otto Scharmer, die een bekende veranderaar is aan het Sloan Institute, de management afdeling van het MIT. Die Otto is sinds een paar jaar een beroemde man, maar het is leuk om gewoon twee dagen samen met een groep - 15 -
van in totaal elf geïnteresseerden te experimenteren met opstellingen. Arawana Hayashi, die in het Presencing Institute de tak van het Social Presencing Theatre ontwikkelt, heeft een aantal mensen uit de USA uitgenodigd. Ze vliegen vanuit het hele land binnen. Vanuit Europa zijn we met zijn drieën: Maria Sturm en ik uit Nederland en Georg Senoner uit Italië. De jongste in het gezelschap is een jongen van 28 die sustainable management studeert en daarvoor deze zomer in Ghana was. Dus we
hadden ook meerdere generaties in de zaal. Gisteren hebben we een opstelling gedaan waarin de banken, de politiek, de multinationals, China (als opkomende cultuur), onderwijs, de kerkelijke instituties, de mensen die gewelddadig tegen zichzelf zijn, de armen en hun moeders en de aarde voorkwamen. Daarnaast was er een element dat nauw verbonden was met 'the emerging future'.Voor deze mensen die op wereldschaal bezig zijn met veranderingen en social movements, was het een heel indrukwekkende ervaring. Wat ze er vooral uit wilden leren was wat de momenten zijn waarop het ene systeem over gaat in het andere. Otto spreekt van een samenleving 1.0 als de centralistische samenleving; 2.0 als de samenleving van in divisies verdeeld centralisme; 3.0 als een netwerksamenleving en 4.0 als een samenleving die nog moet komen (moet, want het zijn idealisten, die oprecht vinden en voelen dat er iets moet veranderen in deze wereld; dat is een verschil met mij, die denkt dat verandering begint met de wereld te nemen zoals die is). Heel interessant was dat in de opstelling, die zich geheel op eigen kracht ontwikkelde, de verschillende fasen te zien waren en ook een begin van hoe 4.0 er uit zou kunnen zien. Bij fase 4.0 ontstond een nieuw soort bewustzijn, bijna een collectief bewustzijn. In elk geval een waarnemen van andere spelers in het veld en de behoefte om nieuwe betekenis te geven aan de samenleving. Als multinational was het grappig
om een aantal leidende principes door alle fasen heen te hebben en te houden: het gevoel oprecht iets goeds te doen in de wereld; de aandacht voortdurend te richten op daar waar iets levendigs aan het beginnen is; autonomie willen houden; en ten slotte als een soort tegenpool: de angst alleen gelaten te worden of alleen over te blijven. Bij de nabespreking sprak elk van de elf representanten, meest nog vanuit de rol, wat ze meegemaakt hadden in hun 'journey'. Die ronde was enorm rijk. Een kortere, tweede ronde, gaf een reflectie op het geheel. Het andere voor ons interessante was dat deze veranderaars van het 'fameuze' MIT, die al jaren denken en doen over de ontwikkeling van organisaties en grotere systemen, geïnteresseerd bleken in onze fenomenologische manier van naar organisaties en sociale systemen kijken. Het was ook bijzonder dat Otto Scharmer de initiatiefnemer was in deze zelfopstellende opstelling. De meeste mensen waren vrijwel blanco als het om opstellingen ging. De dag ervoor hadden we met elkaar een een structuuropstelling, de waardendriehoek gedaan om te zien waar ieders aandacht voor deze twee dagen lag en een archetype opstelling naar een quote van Nietsche. Bij de Gobal Opstelling van vandaag was geen begeleider, alleen een sterk veld van betrokken mensen die bereid zijn kwetsbaar te zijn, grenzen te naderen en te onderzoe- 16 -
ken. Meestal ben ik huiverig voor opstellingen over grote wereldthema's. Tot mijn verrassing was er geen moment een gevoel van grandiosity in de zaal. Het maakte eerder iedereen heel bescheiden. Na afloop vraagt Otto: 'Wat is de minimale structuur om dit soort opstellingen te kunnen laten ontstaan en beschikbaar te maken voor betrokken veranderaars?' 's Avonds heb ik een lang gesprek met Otto over zijn wortels, waarin Rudolf Steiner en Goethe een belangrijke rol spelen. Otto voelt zich erg verbonden met de fenomenologische manier van kijken van Steiner, omdat dat mensen kan helpen vrij te denken en buiten bestaande patronen te denken. Het Presencing Institute ontwikkelt zogenaamde 'awareness based social technologies' met als doel om die beschikbaar te maken voor veranderaars, innovators en local communities. Ik denk dat opstellingen zeker onder de categorie awareness based social technology valt en ben ook benieuwd of en hoe in de toekomst de benadering van het Presencing Institute en die van opstellingen aan elkaars uitganspunten en ontwikelingen kunnen groeien. De volgende avond gaan we nog even kijken naar de Occupy Boston beweging, een tentenkamp in het financiële district. Noam Chomsky houdt een lezing in de buitenlucht over hoe het zover gekomen is met Amerika. Het is wel weer bijzonder om een massabijeenkomst mee te
maken. Iedereen op straat is ontzettend beleefd en respectvol naar elkaar. De roeiwedstrijden op de Charles River en de wandelingen door Boston en niet te vergeten Harvard University Campus waren een welkome verandering en nodig om alle indrukken te laten bezinken. Twee dagen later begon het eerste Gobal Forum, waar een kleine driehonderd mensen van over de hele wereld voor twee dagen bijeen kwamen om uit te wisselen en te cocreëeren rond Theory U. De eerste ochtend overviel me: Na het zo intens experimenteren nu weer in zo'n grote groep. Bovendien werd er veel gepraat, met name succesverhalen. Gelukkig kende ik Marcello van het cosmetica concern Natura uit Brazilië. Hij had het over de schaduwkanten en hoe daar mee om te gaan in zijn grote bedrijf. Dat was een hele opluchting voor mij, dat van die schaduwkanten onder ogen zien. In de middag besteedde we veel aandacht aan 'The Village', en 'Social Presencing Theatre', heerlijk met het lijf bezig zijn en minder praten.
Langzaam zakken we met zijn allen van downloading naar sensing. 's Avonds moet ik helaas het vliegtuig halen naar Parijs, en kan de tweede dag niet meemaken. Otto had al gezegd dat hij op de tweede dag alle deelnemers in groepen van tien tot een proces wilde uitnodigen, dat alles weg heeft van een zelfopstellende opstelling, rond het thema van de zich ontwikkelende wereld en de drie grote kloven: de ecologische kloof, de spirituele kloof en de sociale kloof. Overigens was het verbijsterend om te horen dat op dit moment drie maal zoveel mensen op aarde zichzelf doden, dan dat ze anderen doden, oorlogen meegerekend (de spirituele kloof). Ik probeer Otto nog tot voorzichtigheid te manen, maar hij is vastbesloten tot dit experiment. Van Maria krijg ik de volgende dag een enthousiaste sms: het experiment was intens, veel mensen haalden er een diepe ervaring uit. In de groepen van tien waren een aantal rollen voorgegeven: the marginalized poor, the suppressed self, mother earth, small business, big business, media, farmers, government en de overige rollen ter aan-
- 17 -
vulling door de groep zelf. In de grote groepsnabespreking bleven een aantal dynamieken doorgaan: zo kreeg degene die government had gerepresenteerd helemaal niet het woord en begon big business te schreeuwen. Arawana heeft daarna uitvoerig een proces begeleid waarbij ieder de rol los kon laten, waarna er een 'Ma' (betekenisvolle stilte) van een kwartier was waarbij ieder de indrukken kon laten inzinken en de betekenis voor zichzelf naar boven kon laten komen. Maria: 'Maar toen 's middags werd voorgesteld om in groepen over te gaan naar prototyping, het maken van voorstellen en beginnen van actie op grond van de ervaring van de ochtend, werd het me teveel en ging het te snel. Een wandeling langs de rivier voelde voor mij meer passend'. We hebben allemaal het gevoel dat deze ontmoeting er een was met veel betekenis. Betekenis voor onszelf, die aanwezig waren, en betekenis voor zowel de verdere ontwikkeling van opstellingen als van Theory U.
Functies van symptomen of ziekte Bibi Schreuder Met familieopstellingen kijken we hoe iemand is verbonden met -en in- het grotere systeem. We kijken naar het familiesysteem en de hele geschiedenis van die familie. Mensen hebben gereageerd op de gebeurtenissen die ze meemaakten, op een manier die voor hen op dat moment de beste manier was om door te leven. Een overlevingsstrategie is bijvoorbeeld om niet meer aan de pijnlijke dingen die gebeurd zijn te denken, zodat we de pijn niet steeds weer hoeven te voelen. We praten er niet meer over, en zo kunnen we verder met ons leven. Systemen willen echter compleet zijn. Als er iemand, of iets wordt 'doodgezwegen' in een familie, hoort deze er niet meer bij. Maar eenmaal familielid zijnde, kan je daar niet meer níet bijhoren.. Er wordt een bestaande verbinding verbroken, er zit een 'gat' in het systeem. Wat we zien in opstellingen is dat kinderen geneigd zijn 'beschikbaar te zijn' om de gaten in het systeem te vullen. Het is een soort -onbewust!- instinct om het systeem compleet te maken, omdat het kind, dat zo afhankelijk is van het familiesysteem, een incompleet systeem als onveilig of niet kloppend ervaart.
Inzichten uit het Sisc onderzoek Sisc = Symptoms/Illness and Systems Constellations, een internationaal onderzoeksproject naar de effectiviteit van familieopstellingen bij ziekte en symptomen, op initiatief van Gunthard Weber. Bibi Schreuder initieerde de Nederlandse onderzoeksgroep. Wat we gezien hebben in de sisconderzoeksopstellingen, is dat symptomen ook een dergelijke functie kunnen hebben. Het symp-
toom probeert datgene in beeld te brengen, wat in het familiesysteem buiten beeld geraakt was. Het lijkt erop dat bij lichamelijke ziekte en symptomen, er vaak al generaties lang een patroon van ‘de pijn niet voelen’ wordt doorgegeven. De fysieke pijn nu, heeft in die zin de functie om weer te voelen, én het ‘wil’ verbinden wat verbroken is geraakt. Voor heling, hebben we te zoeken naar waar de verbindingen verbroken zijn. Door te erkennen wat er gebeurd is, en te erkennen dat het er ook bij hoort, komen er andere opties vrij om het te eren, dan alleen door ziek te zijn..
Functies van symptomen Dat ziekte een functie kan hebben in iemands leven dat weten we allang. Ziekte kan aandacht geven, of kan iemand ‘vloeren’ die teveel van zijn lichaam vergt. En ziekworden geeft ons ook vaak aan dat we niet gelukkig zijn met wat we doen, en dwingt ons dan om keuzes te maken, bijvoorbeeld in werk. Met het sisc onderzoek leerden we herkennen dat een symptoom of ziekte ook functies vervult voor het gehele systeem. Alleen al het kijken naar de functie van een symptoom voor het grotere geheel en dus het erkennen dát het een functie heeft voor het systeem, leek ontspanning te brengen bij de client..
Geheim De ene keer is het symptoom een richtingaanwijzer naar een geheim. In het interview dat de onderzoekers vooraf met een bepaalde cliënt hielden, werd ook een genogram gemaakt, en het werd deze cliënt duidelijk, dat ze altijd met een - 18 -
geheim had geleefd. Zij had nooit zo beseft dat het uit beeld zijn van haar biologische vader zoveel invloed op haar gezondheid kon hebben. Geheimen zijn er meestal niet voor niets. Een geheim wordt uit nood geboren. Meestal bestaat de nood eruit dat er iets is gebeurd dat niet past in de omgeving. Er is schaamte in het spel, of er kan –om welke reden dan ook- geen verantwoordelijkheid genomen worden voor wat er gebeurd is. Meestal staat iemand voor de keuze om schuld te bekennen en daarmee misschien een zware straf te krijgen, of het geheim te houden. Vaak ontstaat zo’n dilemma als er het gevoel is dat men niet vrij is in het handelen. Bijvoorbeeld een minderjarige die zwanger wordt gemaakt door een familielid, of na een verkrachting. Of een soldaat die handelt in opdracht van zijn meerdere. Of iemand is in een situatie verwikkeld geraakt waar de normen van familie, kerk of maatschappij hen geen mogelijkheid biedt een andere uitweg te vinden dan het gebeurde geheim te houden. Of er nou schuld is of onschuld, het leven met een geheim is een zwaar leven. Kinderen merken aan hun ouders als iets voor hen zwaar is. Ze willen het leven van de vader of moeder verlichten. Onbewust proberen ze -op een kinderlijke denk manierdat wat het zo zwaar maakt voor hun ouders ongedaan te maken. Of kinderen 'denken' dat als zij zelf dit zware met zich meedragen, dat hun ouders het dan niet hoeven te doen. Zo kan het zijn dat generaties lang iets 'zwaars' in de familie meegaat. nogal wat klachten die niet makkelijk te diagnostiseren waren, bleken in opstellingen verbonden te zijn met een geheim in de familie.
Een geheim heeft -systemisch gezien- een verbindende functie. Als bijvoorbeeld de norm van kerk of familie verbiedt om sex te hebben voor het huwelijk, en ook een abortus verbiedt, dan komt een ongehuwde vrouw die zwanger is geraakt in een loyaliteitsconflict. Als een huwelijk niet mogelijk is en ze het kind wil houden, wijst de familie en kerk haar af. Als ze een abortus pleegt ook, tenzij ze iemand kan vinden die ze kan vertrouwen en het met haar geheim wil houden. Het gevoel afgewezen te worden voelt als ‘er niet meer bij horen’. Deze ‘erbij willen horen’- kracht stuurt als een oerinstinct ons handelen. Door het zwanger raken, of de abortus, geheim te houden, hoort ze er nog bij. Het geheim verbindt zodoende die aspecten, die in de werkelijkheid niet bijeen gebracht kunnen worden. In de generaties daarna wordt de zwaarte van met een geheim leven meegenomen in het verdere leven. De zwaarte heeft waarschijnlijk niet zo zeer te maken met het geheim zelf. Dat mag geheim blijven. Maar de zwaarte heeft te maken met de worsteling van niet bijeen te brengen aspecten in het leven. De loyaliteit naar de groep waar men bij hoort komt in het geding door gebeurtenissen in de werkelijkheid van dat moment. En dat -weer dat oerinstinct!- brengt mensen in nood, soms zo sterk, dat het mensen er toe zet zich, of de ander, van het leven te beroven. Overigens zien we in opstellingen dat het voor veel vrouwen die in het dilemma zaten als in bovengenoemd voorbeeld, een goede oplossing was om in het klooster te gaan. De kerk is goed in het bewaren van geheimen. En waarschijnlijk zijn er zo heel wat kinderen ter adoptie, of aan weeshuizen weg gegeven. En de vrouw kon bij de gemeenschap blijven horen.
Voor het kind is er echter geen plek, en ook niet voor de gevoelens van de moeder. Het zal dus vanuit systemisch oogpunt waarschijnlijk zijn, dat er generaties later iemand in die familie is die op de een of andere manier verbonden lijkt te zijn met dit weggegeven kind, of met de gevoelens van de moeder ervan. Misschien wordt die verbinding wel tot uiting gebracht door ongewenst kinderloos te blijven…
Houvast Een andere keer lijkt het symptoom een soort houvast te zijn, dat de cliënt in het leven niet kan vinden. Dan krijgt het een vergelijkbare functie in het leven als bijvoorbeeld het geloof kan hebben. Systemisch gezien zou het mogelijk zijn dat de ziekte de houvast geeft dat ergens anders in het systeem verloren is gegaan. Misschien wel doordat een geloof niet werd toegestaan? We hebben geen voorbeelden hiervan meegemaakt om hier te beschrijven. Maar het was in enkele opstellingen wel opvallend hoeveel steun (een representant van) een symptoom bood, die de representant van de cliënt haast op een devote manier aannam.
Ziekte kent de ordening Een aantal keren hebben we in een opstelling gekozen voor een ‘zittende representant’ voor het symptoom. De representant gaat dan wel in de rol, maar blijft aan de kant zitten, en meldt wanneer er relevante veranderingen waargenomen worden. Een enkele keer stond deze representant gedurende de opstelling op en stapte de opstelling binnen. Dat was een duidelijk signaal dat het symptoom een functie had te vervullen: het leek of het symptoom het niet aan kon zien dat de cliënt zich met iets uit het verleden bemoeide. Het symptoom nam die taak op zich, om de cliënt hiervan te bevrijden. Hier heeft het symptoom dus de - 19 -
functie om de cliënt haar of zijn plek te geven in het systeem. De plek in het hier en nu, als kind van haar of zijn ouders. Deze cliënt was in een dynamiek terecht gekomen waar ze meer op de plek van de ouders van de ouders stond. Of soms zie je dat mensen de ‘rechter van vorige generaties’ zijn geworden en (bijvoorbeeld als wereld verbeteraars) alsnog het verleden willen herstellen. Het erkennen van de feiten, het uitspreken van bijvoorbeeld : 'de dader hoort erbij', of: 'oorlog hoort erbij', geeft de cliënt de ruimte om zich vanuit de eigen plek in het systeem, op de eigen toekomst te richten. De representant van het symptoom gelooft het vaak nog niet direct dat een cliënt zijn eigen plek weer inneemt. Hij 'blijft in de buurt om de cliënt op het rechte pad te houden', zoals een representant van de ziekte van Meuniere een keer zei. Zijn functie was vooral om de cliënt te dwingen in het hier en nu te zijn, en zich niet met het verleden te bemoeien met de illusie daar nog iets aan te kunnen veranderen. Deze cliënt moest ook wel in het hier en nu zijn, zijn evenwichtsstoornissen dwongen hem om heel alert te zijn. En voortdurend moest hij beslissingen nemen of hij die dag die met duizeligheid begon, de gewone dingen wel of niet kon doen.
Maatje Soms lijkt het symptoom een maatje te zijn, die als een soort tweelingzus of –broer verbonden is met de cliënt. Eigenlijk was in iedere opstelling waarbij we het symptoom opgesteld hebben, een band, soms een innige band, tussen de representant van de cliënt en de representant van het symptoom. Deze band lijkt op de loyaliteit die we in opstellingen vaak zien met een familielid, dat buiten beeld geraakt was. Het bleek echter dat als
we diegene, die buiten beeld geraakt was, in de opstelling in beeld brachten, dat er wel emoties vrijkwamen, zeker ook bij de cliënt aan de kant, maar dat er nog geen relevante beweging in de opstelling kwam. Iedere opstelling over een ziekte of symptoom is anders. Er is geen enkel verband tussen bepaalde symptomen en bepaalde familiedy-
namieken. Toch kan het opmerken van de functies van het symptoom, de begeleider helpen om tot vragen of testzinnen te komen in de opstelling. En voor de client geeft het feit dat de ziekte ook een functie heeft, vaak een volkomen nieuw perspectief om met de ziekte om te gaan.
Verliezen Bert Hellinger 'Wat, in het lange nagloeien van haarden, randen van roet, hebben ogen aanschouwd: uitzicht op leven, voor altijd verloren. Ach de verliezen, wie kent ze, der aarde? Enkel wie toch op het loflied vertrouwt, Zinge het hart, in de eenheid geboren.'1. Zo schrijft Rainer Maria Rilke in zijn tweede Sonnet aan Orpheus in het tweede deel. Elk ogenblik gaat iets verloren. Het is voor altijd voorbij. Het is voor altijd voorbij omdat het volgende al present is, dat op zijn beurt evenzo, wat de tijd betreft, in de vorm van een verlies plaats zal maken voor het volgende dat komt. Dat is de ene zienswijze als we bij het afzonderlijke blijven. Doch het hart bewaart de verliezen dankbaar en prijzend als iets kostbaars omdat het geboren is in een geheel. Zo vergaat het ons met alle verliezen. Als onze blik op hen blijft rusten, zijn we voor altijd verloren. We kijken naar hen hoe ze vergloeien en, na de gedoofde vlammen, naar de achtergebleven roet. Was het ‘t laatste vuur? Ontbrandt na zijn vlammen alweer het volgende vuur, het vuur van het geheel, dat verder gloeit, de volgende levende
liefde? Ontstaat uit haar brokstukken een ander, groter huis? Tot het succes horen daardoor tegelijk zijn verliezen, vaak zware verliezen. Hij haalt uit hen een bijzondere, nog grotere kracht. Zij steken het volgende vuur aan. Wat gebeurt er bij onze verliezen met ons hart? Neemt het de verliezen in het volgende ogenblik mee? Neemt het ze gloeiend mee in het blijvende grote geheel? Hoe nemen we de verliezen werkelijk in ons grote geheel mee? Door ze voorbij te laten zijn. Uitsluitend als we accepteren dat ze verloren gegaan zijn, horen ze bij ons grote geheel. Als ze weg en verloren mogen zijn, geven de verliezen ons
- 20 -
vrij voor het volgende komende, zoals wij eerst hén vrijgegeven hebben. Bert Hellinger Uit: 'Erfolge im Leben/Beruf' Vertaald door Regina en Evert Veenman Verschijnt voorjaar 2012 bij Het Noorderlicht 1. Vertaald door W. Blok, W. Bronzwaer en C.O. Jellema
Systemisch interveniëren Anton de Kroon en Siebke Kaat Nieuwe opleiding Soms bestaan in organisaties taaie problemen die je maar niet opgelost krijgt. Toepassing van gewone middelen als training, coaching, reorganisatie, vervanging van personen e.d. brengen niet de oplossing waarnaar men zo naarstig op zoek is. Dan is kennelijk iets anders nodig dan wat al geprobeerd is vanuit groepsdynamica, organisatiekunde, enzovoorts. Dit is een vertrouwd werkterrein voor het Hellingerinstituut met al vele jaren opleidingen en workshops op het gebied van organisatieopstellingen en systemisch werk. Nieuw is dat we nu ook een zesdaagse opleiding voor adviseurs, coaches, (interim)managers aan gaan bieden zonder te werken met organisatieopstellingen. Hierin maak je je vertrouwd met de systemische basishouding. Je ontdekt wat je bij kunt dragen door organisaties te zien als levende systemen. Vanuit de grondprincipes van systemisch werken leer je de wortels van problemen herkennen en van daaruit rechtstreeks interventies plegen in organisaties of delen daarvan. Zo zul je bijvoorbeeld niet meer automatisch op zoek gaan naar weer een nieuwe teamleider als er in korte tijd drie achter elkaar mislukt zijn. Je zult dan eerder zoeken naar feiten over wat er met die plek gebeurd is in het verleden. Is de eerste teamleider op een vervelende manier vertrokken? Is er wel een echte plek voor de functie zelf, helemaal afgezien van wie hem vervult?
Nieuw boek Dezelfde thematiek en werkwijze komen aan de orde in: De organisatie als levend systeem; een boek dat voorjaar 2012 verschijnt. Hierin wordt de lezer meegenomen in de systemische benadering van organisaties. Het beschrijft de herkomst van systemisch werken, legt de grondprincipes ervan uit, vertaalt die in praktisch hande-
len en geeft talloze voorbeelden. Het biedt handvatten voor al die organisatieopstellers die zo graag systemisch willen werken en zo weinig in de gelegenheid zijn om dat met opstellingen te kunnen doen. Het boek richt zich overigens op mensen die nog niets van systemisch werken weten. Zo is het ook een geschikt boek om kennis te maken met de systemische benadering. De personen achter zowel opleiding als boek introduceren we kort.
Siebke Kaat: Wat in de achtergrond meespeelt. Ik ben een jaren-70 kind. Opgegroeid met het idee dat je kunt worden wat je wilt, dat ieder gelijke rechten en kansen heeft en dat het niet uitmaakt uit wat voor nest je komt. Maar toch…. Vanuit mijn studie psychologie werd ik als vanzelf getrokken naar alles wat licht werpt op de context van mensen. Ik liep stage in de psychiatrie en was verbaasd dat er nooit gekeken werd naar het nest waaruit iemand kwam, noch naar de plek waar hij straks weer terecht zou komen. Alles werd individueel en persoonlijk geduid. Ik ging verder in de sociale en organisatie-psychologie en werkte binnen en voor organisaties, als (team)coach, trainer en adviseur. En ook daar merkte ik: als er iets niet lukt wordt er vooral gekeken naar de persoon en de mogelijkheid om hem bij te spijkeren, of hoogstens naar het team en de mogelijkheden om de personen daarbinnen beter te laten samenwerken. Ook hier miste ik de bredere context. Ik verdiepte me in de Gestalttherapie waarin ik mijn gewaarzijn leerde benutten, de Contextuele therapie, die me leerde dat ook het verleden bij de context hoort, en het systeemdenken dat duidelijk maakte dat alles wat gebeurt ergens een functie heeft. En toen kwam ik in aanraking met de opleiding Systeemdynamiek in Organisaties, die me - 21 -
hielp om de verschillende inzichten in een groter geheel te plaatsen. Met de methode van opstellingen kon ik echter in mijn praktijk als adviseur weinig, maar met de achterliggende systeemdynamische invalshoek en het benutten van mijn gewaarzijn des te meer. Het bleek een geweldige verrijking te zijn voor mezelf en de organisaties waar ik voor werk.
Anton de Kroon: Er is wat er is. Open staan voor wat het leven me brengt, ook voor datgene waar ik niet om gevraagd heb; dat is waarin ik geloof. In Hellingers termen: alles is er en mag er zijn, precies zoals het is. In termen van Theorie U: veranderen begint van binnen uit. Systemisch gezien: problemen vervullen een functie ten behoeve van het geheel. Tien jaar geleden, na lezing van een eerste Hellinger boek, was de opleiding familieopstellingen een openbaring voor me. Daar wilde ik meer van, en dan met name voor mijn werk als organisatieadviseur. Zo koos ik daarna voor de opleiding Systeemdynamiek in Organisaties. Weliswaar opgeleid tot organisatieopsteller werkte ik nog steeds als ‘gewoon’ adviseur. Meer dan menige opdrachtgever kon ík het idee krijgen dat een opstelling behulpzaam zou kunnen zijn bij de oplossing van het vraagstuk waaraan we werkten. Daar zat ik dan in mijn eentje met een, in mijn ogen, goed idee. Dus ging ik op zoek naar een andere weg om op hetzelfde niveau te kunnen werken. Ik vond die in het denken en praten vanuit een systemische invalshoek, in een acquisitiegesprek, een MTvergadering, een RvB-bespreking, bij een teambegeleiding en in individuele coaching. En dat wérd me toch leuk; en succesvol! Gesprekspartners konden dan bijvoorbeeld even stil vallen en zeggen: ‘Oh, zo heb ik het nog niet eerder bekeken.’
Wat is systemisch de positie van de ondernemingsraad in de organisatie? Christiaan Groen en Angelique Matthijssen De positie van de ondernemingsraad in de organisatie is hiërarchisch gezien bijzonder te noemen. We weten uit opstellingen dat de officiële hiërarchie en systemische hiërarchie kunnen afwijken van elkaar. In de afgelopen 50 jaar is er, juridisch gezien, een positie voor de ondernemingsraad gecreëerd, deze valt, als het ware, buiten de formele hiërarchie. Vraag is: Wat is nu systemisch gezien de positie van de ondernemingsraad?
Unieke positie Uit organisatieopstellingen blijkt allereerst in ieder geval de unieke positie van de ondernemingsraad. Deze positie is duidelijk onderscheidend van medewerkers, klanten, bestuurder(s) en managers. Verder is het interessant om te kijken naar enkele andere belangrijke verschillen met andere onderdelen van de organisatie. Onder andere op het vlak van hiërarchie, ontstaan en samenstelling, en historie, zijn er verschillen met de rest van de organisatie zichtbaar. Hiërarchie Er is afgezien van de (vice)voorzitter en (vice)secretaris en eventueel ambtelijk secretaris, geen echte officiële hiërarchie binnen de ondernemingsraad. Vaak worden er wel taken verdeeld en subteams gecreëerd, maar feitelijk gezien ontbreekt het bij zowel de voorzitter als bestuurder aan het mandaat om mensen (zomaar) in of uit de ondernemingsraad te zetten.
(extreme derd)
gedragingen
uitgezon-
Ontstaan en samenstelling Een ondernemingsraad bestaat in principe uit, door de medewerkers, gekozen leden. Strikt gezien zouden deze leden democratisch gekozen moeten zijn. Soms worden in de praktijk OR-leden soms eerder “geronseld” dan gekozen. Er is echter wel een duidelijke afbakening (en daarmee existentie van het systeem) : Je bent formeel OR lid of je bent het niet. Door de nadruk die er ligt op dit lidmaatschap en het ontbreken van een formele hiërarchie heeft de ondernemingsraad vaak een verenigingsachtige-cultuur, waarbij er binnen de ondernemingsraad geregeld het dingen met elkaar doen en voor elkaar doen centraal staat. Historie In de dynamiek tussen ondernemingsraad en bestuurder is er vaak sprake van een gelaagdheid. Aan wat of aan wie is een OR trouw in zijn keuzes voor samenwerking met bestuurder? En wat betekent het als een bestuurder volledig in de samenwerkingsrelatie met zijn OR gelooft en erin investeert; wat is de prijs van zijn relatie met bijvoorbeeld het management team en de raad van commissarissen/toezicht? Vanuit de historie die de ondernemingsraad met zich meedraagt kunnen dergelijke loyaliteitsvraagstukken onbewust meespelen in de onderlinge verhoudingen.
- 22 -
Symptoomdrager We zien dat de positie van de ondernemingsraad, steeds weer verschillend is per organisatie. De ondernemingsraad is zeker niet per definitie altijd “in verbinding” met de medewerkers. De ondernemingsraad kan soms meer in verbinding zijn met bijvoorbeeld klanten, vakbondsbewegingen, bestuurder(s) of doelen van het organisatie. Vaak is de ondernemingsraad wel een symptoomdrager van de organisatie en geeft deze informatie over wat er in de organisatie speelt.
Organisatieopstellingen voor Ondernemingsraden Op 17 januari 2012 en op 4 april 2012 geven Angelique Matthijssen en Christiaan Groen een workshop organisatieopstellingen voor ondernemingsraden. Tijdens deze workshop worden diverse opstellingen afgewisseld met korte stukken theorie over de systemische positie van de ondernemingsraad in de organisatie. Deze workshop is vooral interessant voor medezeggenschapsleden (ook individueel), medezeggenschapstrainers en organisatieadviseurs.
Systemisch coachen Jan Jacob Stam, Bibi Schreuder en Angelique Matthijssen Systemisch coachen Zonder enige twijfel heeft de methode van opstellingen, zoals ontwikkeld door Bert Hellinger en vele, vele anderen, ons geleid naar een oceaan van systemische inzichten en een rijke bron van sytemische principes. Het is echter niet altijd nodig, en soms ook niet wenselijk of mogelijk, om de methode van opstellingen te gebruiken voor goed systemisch werk met een cliënt. Systemisch coachen is zo'n werkvorm, toegesneden op de één op één setting, waarbij we de volle diepte van systemisch werk kunnen inzetten zonder opstelling. Deze ontwikkeling, van het ontkoppelen van de principes van systemisch werk en de methode van opstellingen, gaf ons in om nu een opleiding systemisch coachen in Nederland aan te bieden, die we in de afgelopen jaren al een aantal keren met veel plezier in andere landen op verzoek hebben uitgevoerd.
Opleiding systemisch coachen Systemisch coachen is een kunst, een houding en voor een deel techniek. Het is de kunst van het tot leven brengen van de systemen waar de cliënt deel van uit maakt en het doen oplichten van de patronen daarin. Het is de houding van de coach die maakt dat de organisatie- culturele-, en familiesystemen bereid zijn zich te openen; de oordeelsloosheid van de coach en de kwaliteit van zijn of haar perceptie die vertrouwen geven nieuwe paden op te gaan. Het is de techniek van de juiste vragen stellen, de precisie om de juiste interventies voor te stellen en waar te nemen wat daar de effecten van zijn.
Systemisch coachen verschilt op een aantal belangrijke punten van klassieke (management) coaching: We gebruiken een andere vorm van informatie, namelijk vooral de onbewust of halfbewust opgeslagen holografische informatie die iemand heeft op het moment dat je deel uitmaakt van een systeem. We moeten dus toegang tot die informatie zien te krijgen. We gebruiken in het coachingsproces de systemisch fenomenologische principes om patronen en onderstromen in een systeem te benaderen, te ontrafelen en flow en energie weer bereikbaar te maken: systemen willen compleet zijn; systemen willen uitwisselen; systemen zoeken naar een intrinsieke ordening. De focus is in eerste instantie het welzijn van het systeem als geheel, en daarbinnen of daarna het welzijn van de cliënt. De liefde voor de cliënt stroomt dus via de liefde voor het systeem als geheel. Meestal is systemische coaching van korte duur: wanneer er een patroon aan het licht gekomen is, is er vaak een incubatietijd nodig voor de coachee, waarin beelden bezinken en nieuwe patronen beginnen te kristalliseren. In die zin heeft systemische coaching paralellen met het U proces van theory-U. In deze nieuwe opleiding van acht dagen in vier blokken leer je alle facetten van het proces van systemisch coachen kennen en toepassen: systemische perceptie, patronen herkennen en interventies, de onderliggende theorie van het ontstaan van patronen in systemen en de innerlijke houding en gesprekstechnieken waarbij het coachingsproces floreert. - 23 -
Tijdens het eerste blok worden kleine oefengroepen gevormd die tussen de blokken door bijeenkomen om het geleerde te oefenen. Onder Systemische Coaching verstaan we niet het doen van opstellingen met voorwerpen of vloerankers. Systemische coaching is een gespreksvorm, die bijvoorbeeld ook uitstekend per telefoon kan gebeuren. We zullen in de opleiding echter wel, om het leerproces te verdiepen, zo nu en dan oefenen met opstellingen, al dan niet met voorwerpen.
Voor wie is deze opleiding? Voor coaches. Zowel management coaches als persoonlijke coaches. Het is niet nodig om van te voren een opleiding familie- of organisatieopstellingen gedaan te hebben, het is wel handig om een aantal malen opstellingen mee gemaakt te hebben. (Voor mensen die een opleiding opstellingen hebben afgerond kunnen bij het Hellingerinstituut de korte opleiding systemisch coachen van 3 dagen volgen) Met gegadigden voor deze opleiding houden we een telefonisch intakegesprek om verwachtingen over en weer goed op elkaar af te stemmen. We behandelen theorie, oefenen met eigen casuïstiek van deelnemers en werken met gastcliënten onder supervisie van de opleiders. Er wordt een opleidingsmap verstrekt. Na het voltooien van de opleiding wordt er een certificaat uitgereikt.
Verhalen uit het veld In de zomer van 2011 stuurden we alle deelnemers aan onze opleidingen en workshops een brief met de hartelijke uitnodiging een bijdrage te leveren aan het magazine 2012. De focus is: werken vanuit het hart van systemisch werk. Er zijn ons veel prachtige verhalen, foto’s en gedichten gestuurd. Dank daarvoor. Zo veel wordt bijgedragen aan de ontwikkeling van het systemische veld, het is een rijkdom. Met zorg hebben we een aantal van deze bijdragen gekozen om te publiceren in dit tijdschrift.
'Als ik verdwijn kun jij blijven' Ruud Knaapen 'Waar wil je naar kijken? 'vraag ik . 'Ik wil graag weten hoe het komt dat ik niet lang kan blijven bij een werkgever', antwoordt zij, een vrouw van middelbare leeftijd. Op een gegeven moment moet ik vanzelf gaan of gebeurt er iets waardoor ik op moet stappen.' Terwijl ze dat zegt kijk ik naar de uitdrukking op haar gezicht: iets in haar straalt wanneer ze dit zegt. Er komt een vreemde vraag bij me op die eigenlijk al onderweg is naar haar: ' Wie kan blijven als jij gaat ?' vraag ik haar. 'Geen idee' antwoord ze onmiddellijk en misschien ook wel net iets te snel. Ik vraag haar, met haar vraag, in het midden van de bak te gaan staan zonder enige verdere instructie. Het paard dat tot dan toe bewegingloos
in de hoek had gestaan komt in beweging en loopt langzaam met een grote boog achter de vrouw langs en gaat vervolgens met zijn schouder tegen haar schouder aan staan. Heeeeel voorzichtig, bijna alsof hij haar een impuls geeft. Hierop beginnen beide langzaam te bewegen, bijna teder, van links naar rechts, zonder dat het fysieke contact verbroken wordt. Nauwelijks zichtbaar en toch is het er, de beweging. Weer komt een zin bij me op, die er eigenlijk al is. 'Er is maar plek voor een' hoor ik mezelf zeggen. De beweging stopt onmiddellijk, ik zie de vrouw verkleuren in haar gezicht. 'Dat herken ik wel' zegt ze. 'Ik was de helft van een tweeling, we waren een nakomeling na 4 kinderen. Ik
weet nog dat het voor mijn ouders veel was dat er nog een kind kwam, toen kwamen er twee, wij dus'. Ze is aangedaan en het blijft even stil, dan zegt ze: 'Volgens mij doe ik dit in mijn werk ook'. 'Wat?' vraag ik. 'Plaats maken voor een ander als er op een of andere manier schaartse ontstaat rondom een plek, daar ben ik heel gevoelig voor' . Ik geef haar terug dat ik als begeleider bijna niet in de gaten had gehad dat zij als enige van de groep nog niet geweest was. Meestal werk ik met maximaal 7 personen per dag in verband met de tijd, vandaag heb ik een uitzondering gemaakt en waren het er acht. www.wind.nu
Je zelf toe eigenen Margriet Wentink Opstellingen als traumaverwerkingsmethode in individuele begeleiding Onlangs las ik een artikel1 van Maarten van Buuren, waarin hij de Romeinse schrijver en filosoof Seneca citeert: ‘Eigen jezelf toe’. Een oproep om jezelf te verzamelen en een samenhangend geheel te worden. Het raakte aan de essentie van mijn dagelijks werk met opstel1 Trouw, 21.02.2011: Vindica te tibi: Eigen jezelf toe. Maarten van Buuren (1958), schrijver en hoogleraar Franse Letterkunde.
lingen als traumaverwerkingsmethode. Zomaar een dag, een individuele sessie: Ze komt met haar verlangen ‘mijzelf weer terug te vinden’. Hij lijkt aanvankelijk wat cryptisch, die zin, die een lange nagalm in de ruimte heeft. Ze vertelt ook wat ze weet van haar familie van herkomst, maar vooral van het gevoel innerlijk gefragmenteerd te zijn. Als begeleider zie ik telkens in haar ogen een diepte, die je toe zou kunnen schrijven aan verbinding met verre geslachten, maar net zo goed aan - 24 -
iets anders. Ze stelt mij in de ruimte op als representant voor haar ‘verlangen’. Zelf gaat ze tegenover haar ‘verlangen’ staan. Wij kijken elkaar lang en zwijgend aan. Er trekt een siddering door de representant en de cliënt krimpt in elkaar. Dan zeg ik, als representant van haar ‘verlangen’: Het is als met een autoruit bij een botsing, opeens in duizend kleine stukjes. De cliënt schokt en begint te huilen. Ze vertelt over een schokkende gebeurtenis in haar leven, waarbij ze, zoals ze zegt, het gevoel had dat ze in delen uiteen is
gevallen. En hoe daarna het gevoel is gebleven dat ze nooit meer helemaal heel is geworden. Sinds ik in groepen en individuele sessies, vrijwel alleen nog maar gebruik maak van een specifieke opstellingsmethode die ontwikkeld is door Franz Ruppert (Ruppert 2010), heb ik ontelbaar veel ervaringen opgedaan met opstellingen als traumaverwerkingsmethode. De essentie van deze methode is dat de cliënt de mate waarin herinneringen aan traumatische gebeurtenissen worden opgehaald zelf bepaalt en doseert. Daardoor zijn veiligheid, autonomie en het voorkomen van hertraumatiseren gewaarborgd. Dit gebeurt onder andere door de volgende methodische kenmerken: de vraag van de cliënt, ‘het verlangen’ als representant wordt opgesteld de cliënt onmiddellijk zelf in de eigen opstelling plaats neemt de bewegingen in de opstelling komen voort uit de wisselwerking tussen de cliënt zelf (aangezien deze in de opstelling staat) en de representanten. Met name dit laatste zorgt er voor dat de cliënt zelf bepaalt wat zichtbaar kan worden in een opstelling. Omdat deze opstellingswerkwijze meer gebaseerd is op een meergenerationele psychotraumatologie dan op het systemisch fenomenologisch werk,
Beyond Collectief Volk-Land Cultuur Familie Kern gezin Vader Moeder Delen
van
Persoon
spreek ik zelf inmiddels eerder van opstellingen als traumaverwerkingsmethode dan van systeemopstellingen of familieopstellingen. Waar systeemopstellingen zich richten op het systeem, richt deze werkwijze zich op de intrapsychische dynamiek binnen de persoon. De focus ligt in de opstelling en bij de onderliggend theorie niet in de eerste plaats bij het herstel van de relaties binnen het systeem, maar bij het herstel van de verbroken verbinding van de persoon met delen van zichzelf. Ofwel, bij het gehoor
geven aan het innerlijk verlangen dat oproept tot: ‘Eigen jezelf toe’. Ik sta open voor reacties, vragen en discussie en ben te bereiken via: www. interaktiel.nl Literatuur: Ruppert, Franz. Symbiose en Autonomie. Een weg uit symbiosetrauma en destructieve afhankelijkheid. Traumaopstellingen als nieuwe benadering. Eeserveen, Akasha (2010)
De project manager Geerte Vink Dinsdag ochtend half 9. Over een half uur heeft ze weer de conference call met alle project team leden. Die bevinden zich op verschillende plekken in Nederland en India. Sinds haar eerste kennismaking met systemisch werken stelt ze in gedachte het hele team op voorafgaand aan de wekelijkse telefonische vergadering. Met name de regel dat iedereen in het systeem recht heeft op een plek is goed bij
haar blijven hangen. Het is een dynamiek die ze zelf heel goed herkent uit haar eigen leven. Bij haar eerste project waar ze deze methode gebruikte viel op dat ze in het begin steeds de testmanager vergat op te stellen. Dat irriteerde haar enorm want die testmanager deed juist uitstekend haar werk. Op het moment dat ze die irritatie los liet en ook die 'fout' zonder beoor- 25 -
deling kon laten zijn voor wat die was ging het steeds makkelijker. Ook het project ging steeds vlotter. Mensen kwamen met slimme oplossingen voor de blokkades die zich aandienden en de samenwerking werd steeds beter. Het project werd met succes afgerond. Een paar maanden na afloop van het project kwam ze een van de projectleden, de service manager,
op de gang tegen. Die zat duidelijk om een praatje verlegen. Na een kort gesprek over hoe het nu met beiden ging kwam naar boven wat de werkelijke reden was. De service manager maakte de project manager een prachtig compliment. 'Het is zo prettig om in jouw projecten mee te werken'. Blijkbaar voelde hij zich bijzonder gezien. Dat gaf de project manager een enorme kick. Om gezien te worden moet je beginnen zelf te zien. Dat was een van de lessen uit de opleiding Systeem Dynamieken in Organisaties. Wat een
mooi voorbeeld was dat van hoe dat in de praktijk werkt! Sinds dat eerste project gebeurt het wel dat ze opgeslokt wordt door de waan van de dag en de hectiek van de omgeving. Wanneer ze wel weer komt tot de systemische aanpak lijkt alles zo veel makkelijker te gaan. Dat is nog iets waar ze wel mee worstelt. Mag het wel makkelijk gaan? Gelukkig is het niet altijd makkelijk want juist het gedoe en de overwinning daarvan maakt dat ze
leert en wakker blijft. Deze keer is de conference call weer erg goed gegaan. Het project is in een spannende fase. Er wordt getest en daar komen natuurlijk de nodige foutjes uit. Maar iedereen staat open voor discussie over de prioriteiten en de oplossingen. Morgen gaat ze met alle partijen het implementatie plan doorlopen en dan hopelijk over twee weken naar productie. Ze kan toch stiekem een klein beetje genieten van het feit dat haar projecten steeds makkelijker gaan.
[email protected]
Volgen in de dood Bernard Schut Familie-opstellingen gaan nogal eens over dood en leven. Daarbij word ik steeds weer aangegrepen door het familielid dat z'n eigen leven niet meer leeft omdat een ander dood is gegaan. De loyaliteit, de niet-zichtbare binding blijkt zo sterk dat volgen tot in de dood de (on-)bewuste wens of misschien wel keus is. En dan zie ik een man of vrouw staan naast zijn of haar overleden geliefde, totaal gefocust op deze overledene, daarmee onbereikbaar voor de levenden. Ik vermoed dat veel lezers meegemaakt hebben hoe de begeleider de volger weer oog voor het leven laat krijgen, zonder de geliefde te vergeten. Enige tijd geleden vroeg collega O. een gesprekje te voeren met Peter, een van zijn mentorleerlingen uit havo-4. Hij had een vermoeden van faalangst. In het gesprek met Peter bleek geen sprake te zijn van faalangst. Wel gaf Peter aan dat hij erg ongeconcentreerd was. Op de vraag of hij een idee had wat de achterliggende oorzaak was, vertelde Peter dat hij met zichzelf in de knoop zat sinds het plotseling overlijden van zijn beste vriend Mike. Dat Mike onverwacht was overleden door een enzymdefect wist ik. Wat ik niet wist, was dat Peter zo'n goede
vriend van hem was geweest. Peter vertelde dat hij zelfs de knuffel van Mike als aandenken had gekregen. In gedachten zag ik Peter staan naast de overleden Mike. 'Peter,' zei ik, 'Ik heb gezien en geleerd dat het heel gewoon is dat iemand die z'n beste vriend verliest achter die vriend aan wil, dat je ook dood zou willen zijn omdat je bij hem wil zijn. Is dat bij jou ook zo?' Peter antwoordde dat dit inderdaad zo was. Het vervolg van het gesprek ging over hoe het voor Mike zou zijn als Peter inderdaad voor de dood zou kiezen: het lot dat Mike getroffen had zou daardoor nog zwaarder worden. Daarna heb ik de rollen omgedraaid: 'Peter, stel je voor dat jij plotseling zou zijn overleden, het verdriet dat dit tot gevolg zou hebben bij velen en dat je beste vriend (Mike) je zou willen volgen. En dat hij dat zou doen. Wat zou dat voor jou betekenen, zou dat je wens zijn?' En zo konden we weer bij het leven komen. Peter vertelde dat hij dan zou willen dat Mike z'n leven zou vervolgen, zoals het bij hem past, zonder hem te vergeten. En hij zou weten dat er een moment zou komen dat ze elkaar weer zouden ontmoeten. Zo kon Peter zelf voelen dat Mike hem zijn eigen leven toewenste en dat dat - 26 -
voor beiden het beste was. Tot slot hebben we het gehad over hoe Peter zijn vriend kon eren. We zijn gekomen tot een klein altaar, hebben besproken waar dat zou moeten staan, wat er neergezet zou moeten worden, en op welk moment van de dag Peter erbij zou gaan zitten om weer even bij Mike te zijn en met hem van gedachten te wisselen. Mocht hij op een ander moment van de dag teveel aan Mike denken, dan zou hij tegen zichzelf zeggen dat hij het tot bij het altaar zou bewaren.
[email protected]
Ontmoeting met het leven Esther van der Valk 'Werken (en zijn) vanuit het systemisch hart.'
Ontmoeting met het leven
Eigenwijs als ik ben, heb ik het thema iets aangepast. Voor mij is het vanzelfsprekend om vanuit het systemisch hart de wereld te beschouwen en zo te werken. Het begint met mijn hart dat openstaat voor de ontmoeting met alles om mij heen, zonder doel of opdracht en dan is er zoveel waar te nemen…..
Vanaf een rots kijk ik naar de mensen strand op en af, de beweging gaat door ik kijk neem waar en laat het schouwspel en het leven binnenkomen van het kind dat vol overgave het zand wegstampt de baby met serieuze blik op de ogen van mama gericht de tiener die niet gezien wil worden het gezin, ‘samen’ op vakantie
rechtop, vól aanwezig, een uitstraling die verder reikt
Daar komt een oudere dame de zee uitlopen in badpak en witte badmuts
www.valkconsult.nl www.teamkracht.nl
onze blikken raken elkaar en raken ons van binnen het leven wordt tot in de vezels gevoeld met een glimlach nemen we alweer afscheid maar zijn eeuwig verbonden in het hier en nu.
Multiculturele opstellingen op Bali Marie-josé Mentink Sinds ruim een jaar geef ik familieopstellingen op Bali, het kleurrijke Hindoe-eiland met haar speciale energie. De smeltkroes van culturen die je hier ziet, maakt de opstellingen extra interessant en uitdagend: het temperament van de Zuid-Amerikanen, de rust van de Scandinavische mensen, het zwijgen van de Chinese vrouwen en een statige Indiër die een Nazigrootvader vertegenwoordigt. Deze stroom van buitenlanders verandert het eiland echter ook in rap tempo. En dat verontrust me soms, bijvoorbeeld om te zien hoe rijstvelden plaatsmaken voor villa’s, restaurants en resorts. Toen er opstellingsvragen kwamen die gingen over deze verschillende belangen, was ik dan ook zeer verheugd. Om de dynamieken die er spelen zichtbaar te laten worden en hierdoor nieuwe inzichten te krijgen. Zo is er een school voor 15 verstandelijk gehandicapte jongeren, het initiatief van een westerse man die
al jaren in Ubud woont en werkt. De school heeft een open karakter en ligt aan een veld waar jongeren uit de wijk vaak samenkomen. De integratie verloopt echter niet zoals gewenst en men heeft veel last van de jongeren. Gesprekken hierover hebben geen effect en daarom besluit de man een hek om de school te laten plaatsen. Toen iemand hem adviseerde hier eerst een opstelling over te doen, was hij direct bereid en benieuwd. Een verrassende opening werd zichtbaar, toen representanten van de vrouw van het dorpshoofd en andere Balinese vrouwen uit de wijk in de opstelling kwamen. Zij wilden erbij betrokken worden en de gehandicapte jongeren leren kennen, om hen zo te kunnen opnemen in hun gemeenschap. De school is immers in hun wijk gebouwd. De transactie tussen het dorpshoofd en de man bleek voor hen veel te snel tot stand te zijn gekomen. Tevens werd de netelige positie van de Balinese manager - 27 -
van de school zichtbaar. Balinezen spreken zich nooit direct uit over zaken en in de opstelling bleek de representant van de manager dan ook zichtbaar opgelucht met deze nieuwe uitkomst. Hij was niet gelukkig met het besluit voor een hek, bleek nu. Voor een aantal representanten bleek het ook een ervaring om even ‘in de slippers’ van de Balinezen te staan en te ervaren hoe het is om ongevraagd een dergelijke school in je wijk te krijgen. In plaats van een hek is er nu een speelterrein gekomen, waar zeer enthousiast gebruik van wordt gemaakt. Tevens biedt de school 3 middagen per week opvang voor kinderen uit de wijk en wordt er op zondag gratis Engelse les gegeven. De droom die de man aanvankelijk had, is alsnog uitgekomen. En mijn droom om nog meer van dergelijke opstellingen te faciliteren, ga ik ook waarmaken!
[email protected]
De ontwikkeling naar ……. Ronald Lowijs
In 2001 ben ik voor het eerst in aanraking gekomen met het fenomeen systemisch werken. Na het volgen van enkele workshops familieopstellingen ben ik onder de indruk geraakt van de systemische wijsheden en de systemische wetmatigheden die ons omringen. Het ‘smaakte naar meer’ en al snel werd ik deelnemer in de groep voor de basisopleiding familieopstellingen. Het was toen januari 2002. Deze opleiding heb ik bejubeld en verwenst. Bejubeld omdat voor mij brokstukken uit mijn eigen leven op een subtiele manier op hun plek vielen, verwenst omdat ik geen concrete mogelijkheden zag om met familieopstellingen te werken, wat kon ik er nog meer mee dan een verkregen persoonlijk inzicht en welke niet standaard uitvoeringsvorm is voor mij passend? Natuurlijk maakte en maak ik er in mijn coach- en assessmentpraktijk regelmatig gebruik van, maar ik wilde wat anders… Het liet me niet los en ik koos, zonder direct hier een rationele reden voor te hebben, er een jaar later voor om me in te schrijven voor de vervolg opleiding. Wederom met veel genoegen en weerstanden de opleiding doorlopen, maar wat moest ik er nu mee…? Wat me wel duidelijk werd was dat thema’s zoals zingeving, nut van mijn bestaan, wat is dood gaan, wat is er na de dood, wat wil ik van mijn
leven maken -om maar eens wat levensbeschouwelijke dwarsstraten te noemen- mij bleven bezig houden. Naast het systemisch werken heb ik me ook geworpen op de boeken van Walls, The Course in Miracles, Deepak, etc. Meters aan wetenschappelijke, religieuze en esoterische uitspraken zijn aan mij voorbij getrokken, hebben me aan het denken gezet, maar wat moet ik met al die wijsheden… en wat is hierin een passende werkvorm? Vijf jaar geleden heb ik een oude liefde van mij weer opgepakt, het fotograferen. Ik ontdekte, na jaren dit terrein niet bewandeld te hebben, dat mijn kennis en persoonlijke ontwikkeling een andere blik op fotograferen wierpen. Zoals ik in mijn dagelijkse praktijk als coach en psycho-diagnosticus op zoek ben naar het mooiste en het beste in de mens, ontdekte ik dat ik dat ook doe in de fotografie. Het zal niemand verrassen dat ik me uitsluitend als portretfotograaf positioneer. Ik ben op zoek door mijn lens naar het mooiste en en beste van de mens. Ik doe nu wat ik deed, maar wel met een geheel andere blik. Ik heb anders leren kijken, nogal essentieel voor een fotograaf. Mijn hernieuwde belangstelling heeft zich ontwikkeld naar een passioneel gedreven portretfotograaf. Maar toch, de roep naar meer diepgang en intensiteit bleef aanwezig. Ongeveer anderhalf jaar geleden kwam ik in contact met een stichting (Make a Memory) die zich ten doel stelt vakkundig vervaardigde foto’s aan te bieden aan ouders/ familie van ernstig zieke, stervende of overleden baby’s vanaf 24 weken zwangerschap en kinderen tot en met 16 jaar. Deze stichting was op zoek naar professionele fotografen voor de regio in Noord Nederland. Na een korte e-mail, een uitvoerig telefoongesprek en een beoordeling van - 28 -
wat ingezonden werk was ik drie weken later op pad voor mijn eerste opdracht. Het fotograferen van een overleden kindje van 40 weken oud… Nu, na meer dan ruim zestig opdrachten voor de stichting gedaan te hebben, begin ik te begrijpen waarom ik de opleidingen familieopstellingen gevolgd heb. Zonder er nadrukkelijk op te letten ontdekte ik tijdens de opnames dat zich een systemisch proces aan mij ontvouwde. Ik werd mij bewust van mijn focus. Ik wil tijdens de opnames ruimte bieden voor het verschrikkelijke lot wat ouders treft. Daarbinnen wil ik het intense verdriet op een dusdanige manier vastleggen dat ouders en eventuele broertjes en zusjes door het verdriet heen liefdevol kunnen kijken naar het kind(je). De intenties hierbij zijn dat het gestorven of snel te sterven kind op een bepaalde manier kan blijven 'leven' bij de familie en dat gevoelens van troost en een dierbare herinnering ontstaan. Het werken voor de stichting kwam op het juiste moment en geeft een passende vorm aan mijn verlangen te werken aan zingevingsvraagstukken. Doorredenerend is het naar mijn idee ook goed mogelijk foto’s met dezelfde intentie te maken in opstellingssituaties, ook al komt het kind niet meer zichtbaar in beeld. (Zie foto). Hebben jullie vragen, wil je verder doorpraten over mijn bevindingen of denk je dat mijn werkwijze als fotograaf een bijdrage kan leveren aan een uitkomst van een familieopstelling, dan stel ik het op prijs als je contact met me opneemt. ronald@fotografieronaldlowijs.nl
Binnen Buiten Monik Vervliet Voor mij als leerkracht wordt systemisch werken steeds meer een nieuwe manier van 'zien'. Dat wat je al duizend keer meemaakte, ziet er plots anders uit. Nieuw. Alsof je het niet eerder zag. Zo ontvouwde zich onlangs –na een voorval met een ‘moeilijk’ kind op school en nachtelijk gepieker- het volgende beeld. Stel je voor. Je hebt bezoek. Je bezoeker komt binnen en zegt: (kijkend naar je pas geschilderde muren) 'Oh wat een leuke kleuren. Het ziet er niet uit !' Je fronst je wenkbrauwen. Even later, terwijl je gezellig zit bij te kletsen:
'Ja, dat vond ik ook een boeiende film. Ik verveelde me dood.' Tijdens het eten: 'Mmm, wat een heerlijk soepje. Het smaakt vreselijk.' En zo gaat het maar door. De hele tijd. Wat doet dat met je ? Denkend aan het kind in onze school dat we als ‘moeilijk’ en ‘zeer onrustig’ ervaren, viel me het volgende binnen: Wat als dit kind, naast de buitenkant, ook binnenkanten ziet, hoort, ruikt, voelt, ... Mijn binnenkant ? De binnenkant van andere kinderen? De binnenkant van onze school ?
En wat als die berichten mekaar tegenspreken ? Dat wordt een heel gedoe. Een hels gedoe. Je zou van minder al ‘onrustig’ of ‘moeilijk’ worden. Misschien nodigen deze kinderen mij/ onze school wel uit om te kijken naar hoe dat zit met mijn/ onze binnen- en buitenkant ? We hebben het vaak over consequent zijn. En hoe belangrijk dat is. Terecht. Maar misschien vragen deze kinderen een nog diepgaandere manier van consequent zijn. Die van mijn binnen- en buitenkant. Of op z’n minst de moed om daar eens naar te kijken. Monik is leerkracht in het buitengewoon onderwijs, Vilvoorde
Stille verhalen over de verbondenheid en verstrikking tussen Nederland en Indonesië Erna Speek en Irene Grijpink Ach doekoen, hoor je de ether zindert nog steeds stille verhalen. Er zijn in Nederland ongeveer een miljoen mensen die door geboorte, familiebanden, diensttijd of juist -weigering, iets met het verleden in Nederlands-Indië te maken hebben. Wij, Erna Speek en Irene Grijpink, ontmoetten elkaar in ons verhaal en daarmee in het verhaal over onze vaders. Erna’s vader weigerde destijds om naar Indië te gaan en deel te nemen aan de 'politionele acties'. Hij kwam daardoor in de gevangenis. Irene's vader ging wel en kwam terecht in een vuile oorlog. Beide
vaders waren op dat moment nog jonge mannen, van wie de jeugd door de Tweede Wereldoorlog op de kop was gezet. Hun keuze, hoe verschillend ook, heeft hun latere leven ingrijpend beïnvloed en daarmee ook dat van hun kinderen. Wij, de kinderen, merkten dat in het delen van onze verhalen, zich vele verhalen roerden. Zo troffen we ook het verhaal achter de keuze van onze vaders aan. Een 'schreiend' en hartverscheurend verhaal over verborgen familiebanden. Het deed ons goed daar naar te kijken, het bracht ons bij 'de stilte in het midden'. Het bracht ons ook verder in de heling van ons eigen - 29 -
'gewonde' systeem. Schuld, schaamte, woede, onrust, angst, intens verdriet en wanhoop maakten plaats voor onthullen, insluiten, rust, vergeven en liefde. En een diepe stilte. Wij waren en zijn diep bewogen. Dit zette ons in beweging om het verhaal van onze ontmoeting te delen met anderen. Het verwonderde ons hoe vaak en gemakkelijk de verhalen van anderen kwamen. Van Nederlanders, van Indo's, van Indonesiërs, van Chinese Indiërs, van burgers en van militairen. Het verwonderde ons hoe de verbondenheid en de verstrikking van het grote systeem Nederland-Indonesië verborgen aanwezig was in de familiesystemen. Hoe de verbondenheid
en verstrikking in al hun facetten nog steeds resoneerden in talrijke families. Elke keer dat wij ons verhaal in de ontmoeting vertellen, treffen wij bij de ander gretigheid, vreugde en dankbaarheid aan om het eigen verhaal te vertellen, om het eigen facet in de ontmoeting te belichten. Het belichten van de persoonlijke verhalen roept steeds weer het verlangen naar een helende beweging wakker. Wij willen deze beweging graag
voortzetten in een grotere beweging die een ruimte creëert voor deelname. Om deze ‘beweging van deelname’ verder vorm te geven, organiseren we begin 2012 een bijeenkomst in het midden van het land. Iedereen die een stil verhaal wil delen of een verborgen facet wil belichten in relatie tot Nederlands-Indië, is van harte welkom. Stuur een mail naar Erna (
[email protected]) of Irene (
[email protected]). Je kunt ons ook volgen via de website www. heilig-vuur.nl
Laten wij samen in vertellen bewogen onze ziel helen.
Werken vanuit het hart van systemisch werk Mieke Dado Decennia van levens vol wijsheid wezens en krachten die creëren en vernietigen Cirkel in cirkel in cirkel Levens aan een zijden draad verbonden in het grote web van verleden, heden en toekomst.... waar door erkenning stroming ontstaat waarin tijdloosheid de tijd verslaat waarin onmacht krachtig zichtbaar wordt en waar zichtbaar wordt Dat liefde uit alles bestaat... In 1997 kwam ik voor 't eerst in contact met systemische opstellingen, toen vooral familie-opstellingen genoemd. Voor mij was het een thuiskomen in de bevestiging dat alles met alles verbonden is en dat nu handen en voeten kreeg. Een weg die zichtbaar maakt wat ons vanuit het onbewuste beweegt: de cirkel, waarvan het midden (hart/ de ziel) van binnen naar buiten eenmaal geraakt, de levende verbinding toont, waarin heden, verleden en toekomst één worden en niet meer los van elkaar bestaan. In die
cirkel waar zichtbaar wordt, hoe gevangen je raakt als een verbinding een binding wordt; die antwoord geeft op de eenzaamheid van afgescheiden zijn met angstig gesloten ogen... Ik voelde zo de grootsheid van de mogelijkheden van en de herkenning in het werk met opstellingen, dat het nog 7 jaar duurde, voordat ik een opleiding aandurfde. Het heeft me bescheiden gemaakt, dankbaar en zachter. Het besef dat er geen geheel meer bestaat als iets of iemand geen plek krijgt, maakt nederig in de positieve zin van het woord. Krijgt een plek in het dagelijkse leven. Inmiddels begeleid ik zo'n 6 jaar opstellingen voor groepen, paren en individueel. Voor mij voelt het als het betreden van een heilige cirkel, die er in wezen altijd is, maar dan zo bewust te ervaren is: het wetend veld, waar zoveel licht schijnt, dat ook wat donker is in de spotlight komt te staan. De ruimte waarin de ziel van alle wezens en tijden een stem krijgt en vrij mag bewegen wat tot dan toe gevangen was... - 30 -
Met dit schrijven wil ik het licht laten schijnen op mijn ervaring van de kracht van oerzang en -klank binnen het opstellingenwerk. Hoe oerzang en natuurwijsheid de verbinding met onze oorsprong direct aanspreken in de cirkel van het wetend veld. Zingen heb ik altijd graag en veel gedaan en ongeveer 8 jaar geleden kwam m.n. als ik in het bos was, of in een ander natuurgebied, zang door mij heen als was het een wezen (inmiddels weet ik dat het dat ook is). Geen tekst als van een lied, maar wel een taal. Een taal die iedereen verstaat. De taal van het hart. Het heeft lang geduurd voordat ik dit durfde laten klinken en toen ik dit toeliet als ik alleen met mijn hond was gebeurde er iets bijzonders. Ik loste op in de tijd en zag beelden, kreeg informatie over de plek waar ik was of over mijn eigen geschiedenis. In mij werd het soms heel rustig, dan weer stroomde er tranen of voelde ik me blij. Naarmate ik meer zong kwam het steeds vaker voor dat in allerlei situaties, bijv. tijdens een sessie met een cliënt, of zittend aan een ziekbed van iemand
zang naar me toekwam en hier ben ik aan gaan toegeven. Door het positieve effect van harten die open gingen en ineens ruimte voelden voor iets wat er eerst niet toegankelijk was ging ik me vrijer voelen om ook tijdens opstellingen deze impuls te volgen. Het effect was/is groot. Een voorbeeld van een bijzondere situatie was met een cliënt in een groep die kampte met schuldgevoelens t.a.v. haar overleden man. Toen ze zijn naam noemde kwam er zang en vroeg ik of ze het goed vond als ik zong wat ik hoorde. De vrouw stemde toe. Eerst begon ze te huilen en toen ik stopte zat ze met een glimlach naast me. Ze zei: 'Ik ben eruit, het is goed zo!' Verrast vroeg ik haar wat er gebeurd was. Zij vertelde dat ze haar man nooit haar verdriet had kunnen tonen toen hij ziek was en daarmee afstand had gecreëerd. Tijdens het zingen had ze hem gezien en toen zij huilde had hij naar haar uitgereikt en haar omarmd. Zij had hem toegelaten en dat was de heling. Het had op de hele groep een effect. Er
kwam ineens veel lucht. Dit was een bevestiging van wat ik vermoed dat er gebeurt.
Ik zie het zo: Alle wezens brengen trillingen van verschillende frequenties voort. Door gebeurtenissen kan er aan die frequenties iets veranderen. De herinnering aan de ziele-frequentie waarin we verbonden zijn en elkaar herkennen blijft ongeschonden in ons opgeslagen. Ik vermoed dat we elkaar hierdoor ook kunnen blijven raken als we open zijn. Wanneer je bijv. met een groep gaat werken is iedereen daar op zijn/ haar frequentie van dat moment. Dat geeft trillingen die niet allemaal met elkaar resoneren en dat geeft bijvoorbeeld onrust of spanning. Daaronder zit een toon waarin we elkaars gelijke cq. evenbeeld zijn. De toon die de kortsluiting opheft en stroming toegankelijk maakt door die trillingen op te pikken van wat gemeenschappelijk gedragen wordt. Het effect is tot nu toe steeds dat mensen 'zakken' en ontspannen
in hoe het is en ik geloof dat het de tonen van die frequentie zijn die dan in mij opkomen om te zingen. Dan wordt een ieder geraakt in iets dat als thuis voelt en dat geeft rust en openheid. Voorlopig ben ik hier nog niet in uit-ontdekt en verheug ik me iedere keer weer op alle toonsoorten die ons mogen verwelkomen en verbinden. Zo heb ik bijv. ook ervaren dat zang behulpzaam bleek in een situatie waarin iemand niet durfde kijken naar wat gezien wilde worden. De blokkade verdween waardoor zijn ogen weer durfden te zien. Deze rijkdom is mij gegeven en geef ik nu gepaste ruimte als aanvulling binnen het opstellingenwerk. Ik voel me dankbaar naar alle mensen, wezens en krachten van steen tot ster, dieren en plantenwereld die mij voorgingen en ook nu nog dagelijks onderwijzen en steunen in hoe mezelf en anderen te zien en erkennen. Wellicht tot gauw... Een warme groet, Mieke www.vinaya.nl
Schnappssong A systemic schnappssong should reveal something about systemic dynamics and constellation work, hidden forces, you know… And as a schnappssong should it give some good reason to take a drink. In these songs I think both requirements are met. Johan Storgård To the music of Paul Dresslers On the Banks of the Wabash, Far away, the official state song of India:
The Humble Consultant When we see the cornfields bowing in the wind There is always someone bowing them back up So when the Constellator looses the connection Then the Knowing Field will serve as his back up And when the customer makes changes in the project Then the Business Coach just makes another draft But when the drought is pressing down the thirsty axes Then this Bowing Field will have another cup. -- 31 31 --
Structuur maakt emoties los Rudy van der Noord Dat systemisch werken ook binnen het basisonderwijs heel bruikbaar kan zijn, ontdekte ik vorig schooljaar. De groep waaraan ik les gaf stond bekend als moeilijk. De sfeer was niet goed, de resultaten bleven achter. Extra zorg en aandacht hadden weinig effect. Tot ik aan de slag ging met systemisch werken in de klas: de sfeer verbeterde en de resultaten gingen omhoog. Met 25 jaar ervaring als onderwijzeres was ik wel wat gewend. Toch lag ik vorig jaar soms wakker van de problemen in mijn klas. Een paar kinderen trokken alle aandacht naar zich toe en er was vaak onenigheid. Lessen sociale vaardigheid hielpen wel iets, maar het effect was maar van korte duur. Door mijn opleiding tot coach had ik al kennis van systemisch werken. Vorig jaar ontdekte ik bij toeval ECL1: systemisch werken binnen de basisschool. Ik verdiepte me in de methode en besloot de proef op de som te nemen. De eerste stap was structuur aan te brengen in de groep. In de kring liet ik alle kinderen van oud naar jong zitten. Dat maakte emoties los! Verbazing: ‘Ben jij ouder dan ik?’, blijdschap: ‘Nu ziet tenminste iedereen dat ik de oudste ben!’ en boosheid: ‘Was ik maar twee dagen eerder geboren dan had ik dáár kunnen zitten…’. Maar welke emoties er ook speelden, de opdracht gaf structuur. En tot mijn verbazing was de sfeer na afloop duidelijk meer ontspannen.
kringopstelling. Bijvoorbeeld alle oudste kinderen van een gezin bij elkaar, de jongsten bij elkaar en de middelsten van het gezin er tussenin. Wat bleek: vrijwel alle oudsten ervoeren hun positie op dezelfde manier. Datzelfde gold voor de middelsten en de jongsten. Prachtige gesprekken kwamen op gang.
graag over vertellen. Later over vaders die dag en nacht werken, over gescheiden ouders en over vaders die soms weken in het buitenland of op zee zitten. In de altijd drukke klas werd het langzaam stil. Iedereen luisterde naar elkaar. Na de pauze kwam zelfs het verhaal over de vader die nog geen stip op het papier verdiende.
Het volgende project ging over vaders. Iedereen kreeg de opdracht een blad te vullen over hun vader. Foto’s, tekeningen, collages: alles mocht, zolang het maar over hun vader ging. Voor een van de leerlingen was deze opdracht te moeilijk. Hij had zo’n hekel aan zijn vader dat hij zelfs geen stip op papier kon zetten die symbool zou kunnen staan voor zijn vader. Samen hebben we toen besloten dat hij een collage over zijn opa zou maken.
Vanaf dat moment is er iets binnen de groep veranderd. De kring is een plaats geworden waar het veilig is om je verhalen te vertellen, om over je gevoelens te praten en je emoties te laten zien. Er is meer respect voor elkaar gekomen, meer begrip, meer rust. En daar waar rust is, ontstaat ruimte om te werken, om te leren en om plezier te maken.
Een week later waren alle blaadjes gevuld. In de kring vertelde iedereen iets over zijn vader. Eerst kwamen de verhalen over vaders waar kinderen trots op zijn en
Elke week maakten we een andere 1 Enhancing Childrens Learning. ECL is een werkwijze die inzicht geeft in groepsprocessen. Door die processen te beïnvloeden kun je het emotionele welbevinden van kinderen verbeteren.
- 32 -
De sfeer in de klas en de werkhouding verbeterden, waardoor het ook met de resultaten steeds beter gaat. Het is de eerste keer dat ik volgens ECL werkte, maar zeker niet de laatste!
[email protected]
Vertellen, zien en actie Verbinden van NLP, opstellingenwerk en psychodrama bij talentontwikkeling Nita Wissink In mijn werk als coach bij de Rotterdamse School kom ik regelmatig in aanraking met clienten die hun kwaliteiten of talenten verder willen ontwikkelen. Afhankelijk van de cliënt bepaal ik de invalshoek van mijn aanpak: vanuit NLP, opstellingenwerk of psychodrama. In de praktijk ben ik steeds meer bezig die drie disciplines met elkaar in verbinding te brengen. Vanuit mijn achtergrond als NLPcoach werk ik graag met het NLP outcome-model. Dit is een eenvoudig maar doeltreffend werkmodel. Hiermee verken je als coach samen met je cliënt systematisch waar iemand stagneert in zijn ontwikkeling, op welke manier hij zijn barrières kan doorbreken en hoe hij zijn talenten tot ontwikkeling kan brengen. Je helpt je cliënt om een heldere blik op zijn huidige situatie te formuleren, en een zintuiglijk specifiek beeld van de toekomst te creëren. Gezamenlijk verken je daarna welke factoren dat toekomstperspectief ofwel belemmeren ofwel dichterbij brengen. En welke stappen je cliënt kan zetten. Het NLP outcomemodel laat zich makkelijk vertalen in een structuuropstelling. Het krijgt extra impact wanneer cliënten hun situatie niet alleen in woorden vertellen, maar ook met behulp van een opstelling zichtbaar maken. De structuuropstelling die ik hiervoor heb ontwikkeld bestaat uit vier elementen. Als eerste de cliënt zelf. Het tweede element is het talent dat de cliënt verder wil ontwikkelen, of meer beschikbaar wil hebben. Het derde element is de rem: dit representeert alles wat de ontwikkeling of de zichtbaarheid van het talent tegenhoudt. Het laatste element tenslotte
is het ‘gaspedaal’. Dat representeert al datgene wat de ontwikkeling of de zichtbaarheid van het talent versterkt. De opstelling verloopt vervolgens in drie fasen. Fase 1 is een neutrale opstelling (zie 1e schema). Voor cliënten zonder ervaring met opstellingen is het introduceren van vaste elementen een soepele manier om aan opstellingen te wennen. De neutrale opstelling ziet er als volgt uit:
veel rolinformatie mee. De cliënt (protagonist) krijgt door het geven van de rolinformatie gevoel bij de verschillende elementen (wat zijn de -vaak positieve- intenties van rem en gaspedaal). Een tweede verschil is de rol van de cliënt in het spel. Hij is in psychodrama een actief onderdeel van het spel. Hij heeft de mogelijkheid om in het systeem als actor met nieuw gedrag te experimenteren. Psychodrama verbindt als het ware de systeemdynamiek met actie.
Talent Rem
Gaspedaal Cliënt
De cliënt benoemt in deze eerste fase de specifieke invulling van zijn rem en zijn gaspedaal. In fase 2 verplaatst de cliënt de drie representanten zoals hij/zij het heden ervaart. Waar staan rem en gaspedaal ten opzichte van het talent? Dat kan bijvoorbeeld leiden tot een opstelling waarin de rem tussen de cliënt en het talent staat. In fase 3 verandert de cliënt de opstelling naar de gewenste, toekomstige situatie. Hij organiseert hier als het ware de gewenste hiërarchie in zijn kwaliteiten. Nog een andere invalshoek krijg je wanneer je psychodramatisch werkt. Hierbij krijgen de op te stellen elementen (antagonisten) - 33 -
Voor mij is het verbinden van deze drie manieren van werken het spoor dat ik de komende jaren verder wil onderzoeken. Ben je geïnteresseerd om mee te denken en te experimenteren? Neem gerust contact op. Email:
[email protected]. Nita is psychodramaturg, NLPcoach, opsteller.
Opleidingen bij het Bert Hellinger Instituut Bij het Bert Hellinger Instituut gaan opleidingen, nieuwe ontwikkelingen, verdieping, exploratie van toepassingsmogelijkheden en uitwisseling hand in hand. Opleidingen vormen een enorm goede basis om je het gedachtegoed van systemisch werk en de daarbij behorende methodes, zoals opstellingen eigen te maken. Daarnaast ondersteunen opleidingen dikwijls de deelnemers in hun persoonlijke proces van groei en ontwikkeling. Het systemisch werk ontwikkelt zich nog steeds in hoog tempo en wordt steeds breder toegankelijk. Workshops van gastdocenten, aanvullende opleidingen en vervolgopleidingen zijn goede manieren om in contact te blijven met de verdiepingen, verbredingen en nieuwe inzichten in binnen- en buitenland die zich voortdurend aandienen. Voor mensen die langer geleden een (basis-) opleiding hebben gevolgd biedt een vervolgopleiding een goede ‘update.’
Basis
Opleiding Familie Opstellingen
Verdieping
Vervolgopleiding Systemisch Werk
Opleiding Ziekte en Gezondheid
Advanced System Dynamics in Organisations
Aanvullend
Routeplan opleidingen
Organisatieopstellingen voor Familieopstellers
Familieopstellingen voor Organisatieopstellers
Systemisch Coachen voor Opstellers
Opleiding Systeem Dynamiek in Organisaties
International Training System Dynamics in Organisations
Opleiding Systemische Pedagogiek
Opleiding Systemisch Coachen
Opleiding Systemisch Interveniëren
Basisopleidingen Basisopleidingen zijn complete, afgeronde opleidingen waarna je het systemisch werk of opstellingen kunt toepassen in je werk. Basisopleiding Systemisch Werk met Familieopstellingen
levert een gedegen opleiding voor de beginselen van het begeleiden van Familieopstellingen en de Systemische houding en waarneming. Systeemdynamiek in Organisaties
De opleiding is een basisopleiding voor zowel mensen die organisatie opstellingen willen leren begeleiden als voor diegenen die het systemisch gedachtegoed willen gebruiken bij hun werk met of in organisaties. Internationale opleiding System Dynamics in Organisations
opleiding Systeemdynamiek in Organisaties wordt gegeven door Jan Jacob Stam, Bibi Schreuder en gastdocenten in drie blokken van vijf dagen. De veelheid van nationaliteiten en achtergronden geeft aan deze opleiding een bijzondere intensiteit, vrolijkheid en glans. Organisatie vraagstukken en maatschappelijke vraagstukken raken elkaar in deze opleiding. Opleiding Systemische Pedagogiek.
Een opleiding systemisch denken en handelen zonder opstellingen, gericht op het werk in en om onderwijs. Vernieuwend en intens.
Deze Engelstalige versie van de - 34 -
Nieuw! Opleiding Systemisch Coachen
Deze achtdaagse opleiding is bedoeld voor coaches die hun arsenaal willen uitbreiden en hen die coach willen zijn of worden. Alle aspecten van systemisch werk in gespreksvorm (zonder voorwerpen of representanten) worden eigen gemaakt: de principes, de houding, de vaardigheden en het creëren van een holding space. Het geleerde kan meteen toegepast worden in de eigen praktijk. Het is niet nodig van te voren een opleiding voor systemisch werk afgerond te hebben. Uitgebreide informatie elders in dit blad.
Nieuw! Opleiding systemisch interveniëren
Met systemisch interveniëren onderzoek je, zonder een opstelling, hoe het komt dat een organisatie(onderdeel) niet in zijn volle kracht lijkt te zijn. Je brengt een beweging op gang waardoor de organisatie terugkomt in zijn eigen sterkte en
veerkracht waardoor de energie in het gehele systeem weer gaat stromen. In deze zesdaagse opleiding leer je organisatievraagstukken benaderen vanuit de systemisch-fenomenologische basishouding en te handelen
vanuit de grondprincipes van systemisch werken. Een verrijkende opleiding voor adviseurs, coaches, (interim)managers; geen (voor) kennis over systemisch werken of opstellingen nodig.
Aanvullende Opleidingen Aanvullende, korte opleidingen hebben ten doel om je bekwamen in een aanpalend vakgebied als waar je je basisopleiding in hebt voltooid. Organisatieopstellingen voor Familieopstellers
Familieopstellingen voor organisatieopstellers
De opleiding is een korte opleiding voor familieopstellers die zich ook willen bekwamen in Systemisch werk in organisaties en Organisatieopstellingen.
De opleiding is een vijfdaagse opleiding voor organisatieopstellers die willen leren patronen vanuit een familiesysteem te herkennen en familieopstellingen willen kunnen begeleiden.
Systemisch Coachen (kort)
In drie dagen oefenen we in theorie en praktijk intensief het proces van systemisch coachen, waarbij zich bij de cliënt een vergelijkbaar proces inzet als bij een opstelling. Voorkennis van systemisch werk, opstellingen en liefst het voltooid hebben van een basisopleiding zijn vereist.
Verdiepingsopleidingen Het doel van verdiepingsopleidingen is om je sterk en vertrouwd te voelen in het werken met opstellingen en systemisch werk vanuit je eigen profiel. Vanuit de essentie van systemisch werk Vervolgopleiding
De ‘Vervolgopleiding’ is een verdiepingsopleiding voor zowel mensen met een achtergrond in familieopstellingen als in organisatieopstellingen. Het maakt je sterker en zekerder in je eigen stijl als opsteller en geeft daarnaast een state of the art. Parel onder de opleidingen van het Hellinger Instituut.
Opstellingen met ziekten en symptomen
Advanced training Organizational Constellations
Door Stephan Hausner. Een opleiding van drie blokken van drie dagen om je het systemisch gedachtegoed over ziekten en symptomen eigen te maken en opstellingen rond ziekte en gezondheid te leren begeleiden.
Six day training into the heart of the matter: organizational constellations, constellations with societal issues; orders of change and applications. (2013)
Over al deze opleidingen, de uitgangspunten, manier van werken en voorwaarden voor deelname is uitgebreide informatie te vinden op de website van het Hellingerinstituut.
- 35 -
Workshops uitgelicht In deze rubriek worden veel, maar niet alle workshops die het Hellinger Instituut aanbiedt, in hun volle omvang uitgelicht. Voor een volledig overzicht kunt u kijken op de agenda op blz 41-43 Voor een volledige inhoud verwijzen we naar de website. Voor vragen kun je ons altijd mailen of bellen.
Management Constellations, op zoek naar systeemstructuren voor succes.
Eéndaagse workshops familie opstellingen met een thema
Eéndaagse workshops organisatie opstellingen met een thema
Door Jan Jacob Stam
Door Jan Jacob Stam
Verlies 24 april Opstellingen zijn eigenlijk niet zo geëigend om rouw of een verlies te verwerken. Ze helpen wel om toegang te krijgen tot het Grote Geheel, voorbij leven en dood, voorbij schepping en verlies. Voor mensen die worstelen met een verlies en hen die daarin anderen ter zijde staan.
Geld 6 februari 'Geld dat verkregen heeft door een inspanning heeft de neiging te blijven, geld dat verkregen is zonder inspanning heeft de neiging te vervliegen'. Wanneer is geld een zegen en wanneer is het een vloek? Aan geld, geld verdienen, geld krijgen, geld uitgeven en investeren zijn vele systemische aspecten verbonden. Zowel aspecten waar we ons bewust van zijn als onbewuste patronen waar we in deze workshop zicht op kunnen krijgen. Na een inleiding verdiepen we via cases van deelnemers.
Georg Senoner, Bolzano, Italië Georg leidde 20 jaar lang een fiks familiebedrijf voordat hij full-time consultant werd. Dit tekent zijn manier van werken met opstellingen in bedrijven: hij werkt uitsluitend met opstellingen waarbij de leden van het management-team zelf representeren, en bedt de opstelling in een groter advies- of ontwikkeltraject in. Op een natuurlijke manier switcht hij met de klant van ondernemerstaal naar systemische taal en opstelling, en daarna naar interpretatie en integratie van de informatie uit de opstelling. Het type opstelling dat Georg daarbij gebruikt ontleent veel kracht vanuit het gedachtegoed van de structuuropstellingen. Het Epidaurus Model Georg ontwikkelde het Epidaurus Model om te kunnen bepalen welk perspectief voor de klant het meest relevant is bij een opstelling. Dit seminar is voor consultants, managers en bedrijfseigenaren met enige voorkennis en ervaring met opstellingen, en uiteraard ook voor ieder die met opstellingen in organisaties werkt. Naast inleidingen zal gewerkt worden met cases van de deelnemers. Het is daarbij ook mogelijk dat een consultant een gastcliënt(team) meeneemt voor de duur van een opstelling. Voor de gastcliënt is dat kosteloos. 4 en 5 juni € 345,-
Tussen werk en privé 3 september Soms vlot ons werk niet omdat er verborgen banden zijn met iets uit onze eigen achtergrond, onze familie of onze cultuur. Met wie ben ik verbonden als ik geen geld kan verdienen met datgene, dat ik graag doe? Waar komt die innerlijke blokkade vandaan, die ik wel voel maar niet kan plaatsen? In deze workshop belichten we hoe dat 'niet vlotten' in zijn werk gaat en hoe we kunnen ontdekken wat er speelt. Ouders 8 november Mag ik nog een hekel hebben aan mijn ouders? Waar wordt die hekel nog meer door gevoed, dan alleen dat ik niet weet hoe ik met hen om moe(s)t gaan en dat ze mij niet echt gezien hebben? Ik kan het verleden niet veranderen, maar toch....... Opstellingen kunnen het verleden niet veranderen, maar wel helpen om anders naar dat verleden te kijken. Een workshop voor wie worstelt met een of beide ouders of hen domweg nog een keer wil ontmoeten. - 36 -
Vastgelopen! 13 april Vastlopen is een daad. Vastlopen is niet leuk en voelt soms beroerd. Hoeveel energie zit er niet opgesloten in het vastlopen! Wat heeft het vastlopen ons te vertellen, vanuit systemisch perspectief! Wanneer we van het vastlopen weg willen, gaat wezenlijke informatie verloren. Als we het vastgelopen zijn toelaten, komt iets nieuws vaak uit onverwachte hoek. Oefeningen, opstellingen en theorie maken deze dag tot een geheel. Voor vastlopers en zij die dat dreigen te doen. Veranderen in organisaties 14 mei Wat is weerstand, gezien vanuit systemisch perspectief? Wat zijn voorwaarden voor een succesvolle verandering. Hoe kan ik voorgenomen veranderingen van te voren al testen om te zien wat het effect is
op de rest van de organisatie en de klanten? Wat heb ik over het hoofd gezien bij een voorgenomen verandering? Wat is het effect van een investering en welke investering is passend. Inleidingen over deze thema's, maar vooral ook gelegenheid voor deelnemers om hun cases in te brengen en met een opstelling een volgende stap te maken. Voor veranderaars en zij, die dat willen zijn.
De Kracht in Krimp 10 september Op globale schaal, in organisaties en overheid en als individuen hebben we te maken met krimp. Wat ís krimp eigenlijk, vanuit systemisch perspectief? Hoe kunnen we de broekriem aanhalen, hoe kunnen we medewerkers ontslaan, hoe kunnen we beleid maken met minder middelen? Hoe kunnen we goed omgaan met krimp, zodat we de kracht van krimp kunnen inzetten voor dat wat is of komt? Beinvloed krimp de leidende principes van ons bedrijf. Onder welke voorwaarden is krimp groei? Startende bedrijven 17 oktober Een bedrijf start met een idee, soms een eigen idee, soms zonder het te beseffen een idee van iemand anders. Dan wordt het idee materie. En na verloop van tijd ontstaat vanuit de oprichting een organisatiesysteem. Wat zijn, vanuit systemisch perspectief, de voorwaarden waaronder een bedrijf succesvol kan starten en een plek in de samenleving kan innemen. Beschouwingen, cases, theorie en met veel inzichten naar huis...... Voor zzp-ers en andere startende ondernemers. Familiebedrijven 27 november 80% van de bedrijven in nederland zijn familiebedrijven. Sommigen al vele generaties lang, sommigen nieuw. Voor je het weet heb je een familiebedrijf, bedoeld of onbedoeld. Dat roept allerlei vragen op:
in welke mate moeten we het familiesysteem gescheiden houden van de organisatie? Hoe lossen we conflicten in een familiebedrijf op? Welk systeem heeft voorrang? Hoe gaan we met opvolging om? Het kan enorm verrijkend zijn om vanuit systemisch perspectief naar je familiebedrijf te kijken, verbonden, en ook op afstand. Cases, inleidingen over verschillende aspecten van het familiebedrijf en oefeningen vormen de ingredienten voor het menu van deze dag. NB: Voor alle eendaagse workshops van Jan Jacob geldt: de eerste zes deelnemers die van te voren melden dat hij/zij een case wil inbrengen komt aan de beurt.
Partners in leven, partners in werk Bibi Schreuder en Jan Jacob Stam Zoeken we een partner die bij ons past of vinden we onbewust iemand met in de achtergrond dezelfde dynamieken als die in onze achtergrond spelen? Welke patronen weerspiegelen in onze relatie? Als we boos zijn, is het dan onze eigen boosheid of is het de boosheid die van een voorouder die niet ge-uit kon worden? Hoe kunnen we onze moeilijkheden omzetten in een impuls om verder te gaan, ook al zou dat kunnen betekenen dat we scheiding onder ogen moeten zien? Hoe sterk is de liefde in de relatie en hoe sterk is de ziel van de relatie? Voor mensen, die vragen hebben over relaties, over wat wel lukt en wat niet lukt, in liefde, leven en werk. 12 en 13 maart € 255,Partners betalen samen € 385,-
Otto Scharmer, de auteur van Theorie U, heeft vanuit zijn fenomenologische achtergrond een aantal verschijnselen ontdekt die nieuw licht werpen op veranderprocessen. Of beter gezegd: hij heeft een compleet nieuw licht ontstoken. Hij ontdekte namelijk dat veranderen begint van binnen uit. En hij ontdekte dat leren van de toekomst een heel ander effect heeft dan leren van het verleden. Theorie U behoort tot de zogenaamde 'Awareness Based Social Technologies'. Het gaat in deze benadering meer om praktijk dan om theorie, meer om ervaren dan om technologie. Het is toepasbaar op de ontwikkeling van individuele personen, organisaties en de samenleving als geheel. In deze workshop zullen we ervaren hoe dat gaat, via vele oefeningen en processen. Daarbij zullen we de intelligentie van het veld, van het lichaam en van het denken uitnodigen om samen te werken. We zullen ook ondervinden hoe we, voorbij het individu, de intelligentie van een groep als geheel kunnen inzetten voor veranderingsprocessen. De combinatie van presencing en co-creëren geeft een bijzondere energie tot verandering. Deze workshop is zowel voor mensen die het U-proces willen ervaren omdat dat op dit moment in hun leven past, als voor mensen die er professioneel mee willen werken. Een syllabus biedt onderliggende theorie. Datum: 15 en 16 november Deelname kost € 375,-
Familiebedrijven Workshop door Michael Blumenstein
Wordt de U ook van jou? Theorie U: doorbraak en flow in ontwikkeling Jan Jacob Stam en Anton de Kroon - 37 -
Familiebedrijven vormen een essentieel onderdeel van een gezonde economie. In deze bedrijven leiden persoonlijke motivatie en zaken-
instinct tot een unieke combinatie van bestaanszekerheid, carrièreperspectief en economische onafhankelijkheid. Vaak leidt dit tot heel bijzondere relaties, zowel binnen het bedrijf als met de omgeving. Ondanks allerlei moeilijkheden biedt de structuur van familiebedrijven waarschijnlijk het meest succesvolle leiderschapsmodel van onze tijd. Hét kenmerk is de vervlechting van het familie- en het bedrijfssysteem. Enerzijds kan dat een kracht zijn, anderzijds een last en belemmering. Genoemde vervlechting is de resultante van financiële verwachtingen (winst en inkomen voor de familie), organisatorische vereisten (leiderschap en samenwerking) en psychologische behoeften (erbijhoren, continuïteit, solidariteit en toewijding). In deze workshop leer je hoe je vanuit de Systeemtheorie advieswerk kunt structureren en die structuur ook kunt toepassen in organisatieopstellingen. De focus wordt daarbij gericht op de verschillende niveaus van sociale systemen in familiebedrijven, hoe je die kunt onderscheiden en hoe je daarmee de cliënt kunt ondersteunen in het creëren van nieuwe ideeën. Er wordt gewerkt met de inbreng van praktijkvragen van deelnemers: ondernemers, familieleden, adviseurs en overige geïnteresseerden.
- Leven we zoals we willen leven? Hoe bereiken we een vervuld leven? - Zijn onze relaties bevredigend? En wat kunnen we in dat verband doen? - Wat is er nodig om gelukkig te sterven? Achter deze vragen komen we al onze biografische en systemische ervaringen en patronen tegen die ons gidsen en soms inperken op ons pad. De erfenis van vele generaties, opgeslagen in ons lichaam en onderbewustzijn, kent voetafdrukken van talloze ontmoetingen met de dood. In deze workshop zal Ursula een zoektocht begeleiden naar onze relatie met de Dood om onze onbewust opgeslagen programma's en patronen te kunnen 'updaten', zodat we weer een frisse en inspirerende relatie met het leven en onze dierbaren kunnen aangaan. Ze brengt meer dan twintig jaar professionele passie mee, altijd op zoek naar de vonk voorbij menselijk lijden. In de afgelopen jaren heeft Ursula zich enorm ontwikkeld. Haar blik en bijhorende werkwijze hebben zich verfijnd in het aangezicht van de nood van haar cliënten, het groeiende begrip van de menselijke complexiteit en het web van menselijke relaties.
Datum: 14 en 15 april € 345,-
Dit is een masterclass voor begeleiders van opstellingen en therapeuten. Kom, leer en heb plezier!
Leven in aangezicht van de Dood
Datum, 8 en 9 december € 345,Voertaal Engels
Ursula Franke-Bryson 'Sterf liever terwijl je nog leeft, dan te leven als gevangene van de angst om te sterven' Prediker: Ontmoetingen met de Dood
Masterclass: Principes en overwegingen in het opstellingen proces
Elke dag is een stap dichter naar de dood. Dat roept vragen op over de manier waarop we leven, zoals:
In deze workshop zal Jakob werken met thema's en vragen van deelnemers op zijn precieze manier die
je raakt. Maar vooral zal Jakob toelichten wat zijn overwegingen zijn tijdens het proces van opstellen en op welke onderliggende principes zijn overwegingen zijn gebaseerd. Dit kan enorm ondersteunend zijn om een denkproces op gang te brengen bij de deelnemers over de bewuste en onbewuste principes die je zelf hanteert in je (systemisch) werk als helper of opsteller. Elders in dit magazine vind je een voorproefje in het artikel van Jakob. Smaakt dit naar meer, want deze heldere denker en voeler heeft veel in huis, dan ontmoeten we je graag in zijn workshop. Datum 23 en 25 november € 445,-
Systeemopstelling en Dialoog Een introductie in dialogisch systeemopstellingenwerk Eelco de Geus Een seminar voor mensen met ervaring in het systeemopstellingenwerk, die geinteresseerd zijn in het verder ontwikkelen van een dialogische houding en van dialogische toepassingen van systeemopstellingen in groepen en (lerende) organisaties. De systeemopstelling is een complexe dialoog tussen de vraagsteller, de begeleider, de aanwezige representanten en het systemische veld, dat door middel van de constellatie ontstaat. Zo zijn we in een familieopstelling in dialoog met de mensen waarmee we leven, met onze ouders en voorouders en de geschiedenis, waarmee de familie is verbonden. Een organisatieopstelling is een dialoog tussen de vraagsteller, begeleider, representanten en de diverse werkzame elementen in en om het systeem van de organisatie.
Jakob Schneider
- 38 -
De dialoog is een wezenlijke methode, om betekenissen tussen mensen te transporteren en een collectief denkproces in gang te
brengen. Tussen mensen en in groepen en organisaties blijft informatie over het algemeen fragmentarisch, dat wil zeggen: bepaalde gedachten en gevoelens worden uitgewisseld, maar vele worden niet uitgesproken en/of niet gehoord. In de dialoog maken we een beweging voorbij aan het fragmentarische denken, doordat iedere deelnemer luistert naar de ander en de mogelijkheid heeft zichzelf kenbaar te maken. We luisteren ‘aan onze oordelen, persoonlijke standpunten en aannames voorbij’, naar dat wat zich tussen het gesprokene door aan nieuwe gezichtspunten, mogelijkheden en impulsen toont. Dialoog vindt soms spontaan plaats, maar is meestal niet vanzelfsprekend. Het vraagt een hoog bewustzijn van de deelnemers, om werkelijk naar elkaar te kunnen luisteren en eigen persoonlijke standpunten op te kunnen schorten, ten dienste van het 'collectief'. In het seminar systeemopstelling & dialoog wordt op 'dialogische' wijze met systeemopstellingen gewerkt en worden de basisprincipes van een dialoogproces in een groep of in een organisatie geintroduceerd en geoefend. Het dient zowel de ontwikkeling van de eigen 'dialogische' innerlijke houding ( Martin Buber & David Bohm), als het leren kennen van een practisch en diepgaand systeemdynamisch instrument voor gemeenschaps- en organisatieontwikkling Datum: 13 – 15 oktober Prijs: € 445,-
De organisatie van de toekomst systemisch bekeken De snel veranderende wereld om ons heen heeft een grote invloed op de wijze waarop wij leven en werken. Ook organisaties zijn voortdurend aan verandering onderhevig. Steeds duidelijker wordt dat de wijze waarop wij het werk tot nu toe
organiseren niet de wijze zal zijn waarop het werk in de toekomst georganiseerd wordt. In de workshop “De organisatie van de toekomst” onderzoeken we hoe die organisatie er uit zou kunnen zien. Wat zijn de peilers in de organisatie van de toekomst en hoe verschilt de organisatie van de toekomst van die van nu. In deze 2 daagse workshop wordt louter onderzocht en geëxploreerd. Er wordt geen theorie aangereikt. De workshop is bedoeld voor ervaren organisatieopstellers en mensen die anderszins in- en met organisatieontwikkeling en leiderschap werken. Gastvrouwen voor deze workshop zijn Sheila Lanting-Rodrigues Loopes en Baps Simons. Ze kennen elkaar en het terrein van organisatie- leiderschap- en mensontwikkeling ‘al decennia lang’. Ze zijn verslingerd aan het systemisch werk. Ze werken graag vormvrij en doen niets liever dan het systemisch werk steeds verder exploreren. Datum: 5 en 6 maart € 295,-
De Ondernemingsraad, systemisch beschouwd Angelique Matthijssen en Christiaan Groen Een organisatieopstelling is een systeemanalyse. In de structuren in organisaties, zeker in de Nederlandse situatie, is ook de positie en de rol van de ondernemingsraad bepaald. Systemisch is het vaak interessant wat er wel of juist niet gebeurt, juist ook vanuit en door deze positie. En hoe dat zijn effecten kan hebben op allerlei lagen in de organisatie. In deze workshop willen we onderzoeken, aan de hand van opstellingen, hoe datgene waar de OR voor staat nog meer zijn bestemming kan bereiken. Deze workshop is bedoeld voor leden van ondernemingsraden en - 39 -
andere medezeggenschapsorganen. Uiteraard is het mogelijk met meerdere leden van een ondernemingsraad te komen. Ook voor trainers en adviseurs van ondernemingsraden is dit een interessante workshop. We zullen ingebrachte casussen opstellen. Aan het eind van de dag zullen er nieuwe inzichten zijn voor de eigen ondernemingsraad of over medezeggenschap in bredere zin. 17 januari en 3 april € 150,-
Leiderschap en systemisch werken. Jan Andreae Op macroniveau zitten we in een grote overgang. Van nationale staten naar een mondiaal systeem. Nationale problemen kunnen niet meer nationaal opgelost worden. Door de nieuwe media zijn we wereldwijd snel aan elkaar verbonden. Dat betekent dat we in een tijd leven met een tsunami aan prikkels. De stilte, als portaal naar reflectie, lijkt bijna verdwenen. Veel mensen zijn zoekend, afwachtend en/of onrustig als het gaat over deze tijd en over de toekomst. In toenemende mate zien we ook vormen van terugtrekking, regressie, zoals polarisatie, verharding in de taal, toename van onveiligheidsgevoel. De workshop leiderschap en systemisch werken zal zicht geven op: - Waar zijn we zelf in een terugtrekkende beweging, regressie. - Hoe komen we daar uit. - In welk perspectief moeten we gaan staan. Inzichtoefeningen, werken met opstellingen en het beoefenen van stilte zijn de basis van deze tweedaagse workshop. Datum: 29 en 30 oktober € 345,-
Nationale en internationale evenementen Bert Hellinger Bert (86 jaar) is weer in goede doen, na een periode van ziekte vorig jaar. Hij reist weer, geeft seminars en internationale opleidingsweken in zijn thuisbasis Bad Reichenhal, samen met zijn vrouw Maria Sophie. Wie hem mee wil maken en aan het werk wil zien, kan het beste naar www.hellinger.com reizen en speuren waar je hem aan het werk kan zien.
Hatching the Eggs Broedplaats en Gunthard Weber Internationale broedplaats en workshop met Gunthard Weber De broedplaats is inmiddels een bekend verschijnsel: een intense bijeenkomst van co-creëren in het veld van organisatieontwikkeling vanuit systemisch perspectief. Het is de plek waar ontluikende ideeën, gedragen door het veld dat we creëren, in één klap een paar stappen verder komen, soms in een onverwachte richting. Het is drie dagen van uitwisselen door te doen en bij te dragen, te nemen van het veld en gewoon ook in stilte te zien wat er komt. Het doel is niet alleen dat ieder van ons geïnspireerd en verrijkt weer verder gaat, maar ook dat het hele veld van systemisch organisatie-werk in Nederland en deze keer ook daarbuiten, een beetje opgetild wordt. De vorige twee versies waren buitengewoon levendig en inspirerend. We zijn benieuwd wat deze keer ons brengt.
naar leeftijd'. De broedplaats is ook een beetje een eerbetoon aan Gunthard. Op 12 september geeft hij een eendaagse workshop. De broedplaats zelf is de drie aansluitende dagen:13-15 september. Voertaal Engels, deze keer. Feest is altijd één van de ingrediënten. Prijs € 280,- voor broedplaats en Gunthard Weber € 180,- alleen broedplaats € 150,- alleen Gunthard Weber
IOCTI-V International Organization Constellation Training Intensive. Elke twee jaar keert dit evenement in oktober terug. De eerste twee keer in Nederland, daarna twee keer in Mexico, en nu weer 'om de hoek' in Bilbao, Spanje, waar Guillermo Echegaray en zijn crew een prachtig centrum gevonden hebben met een goede energie in de heuvels van dit markante land. Een week van intens leren in
Gunthard heeft het veld van organisatieopstellingen geopend. Eigenlijk gaat hij ook een beetje met pensioen, maar zoals bekend, is met pensioen gaan niet zo eenvoudig in het veld van opstellingen. 'Wie in dienst genomen is luistert niet zo - 40 -
meerdere groepen naar ervaring of belangstelling. Tien trainers en honderd deelnemers. 7-14 oktober 2012 www.IOCTI2012.com
Internationaal congres systemisch werk in organisaties Amsterdam of omstreken 26-28 april 2013 Organisatie Jan Jacob Stam in samenwerking met INFOSYON, het International Forum for Systemic Constellations in Work and Organisations (vooraf gegaan door een driedaags seminar met Insa Sparrer en Matthias Varga von Kibéd)
Internationaal congres systeemopstellingen Kopenhagen. In samenwerking met ISCA, de overkoepelende internationale organisatie van systeem-opstellingen 2-5 mei 2013
Kalender 2012 Alle opleidingen en workshops vinden plaats in de Zeven Linden te Groningen het opleidingsinstituut van het Bert Hellinger Instituut Nederland, tenzij anders vermeld. Prijzen zijn inclusief koffie/thee en lunches.
Basisopleidingen Opleiding Familieopstellingen (15 dagen) Opleiders: Bibi Schreuder, Angelique Matthijssen, Jan Jacob Stam Ursula Franke en Christine Blumenstein-Essen Groep 22 20 september 2012 t/m 10 mei 2013 € 3500,Opleiding Systeemdynamiek in Organisaties (15 dagen) Opleiders: Siebke Kaat, Anton de Kroon, Jan Jacob Stam en Christine Blumenstein-Essen Groep 21 9 februari 2012 t/m 12 oktober 2012 Groep 22 27 september 2012 t/m 12 april 2013
€ 3400,€ 3450,-
International Training System Dynamics in Organisations (voertaal engels) Opleiders o.a. Jan Jacob Stam, Bibi Schreuder, Georg Senoner (Italie), Claude Rosselet (Zwitserland), Christine Blumenstein-Essen (Oostenrijk) Groep 23 23 maart 2012 t/m 6 oktober 2012
€ 3500,-
Opleiding Systemische Pedagogiek (9 dagen) Opleider: Bibi Schreuder en Judith Hemming Groep 7 10 november 2012 t/m 28 september 2013
€ 1400,-
Basisopleiding Systemisch Interveniëren (6 dagen) Opleider: Siebke Kaat en Anton de Kroon Groep 1 29 maart 2012 t/m 22 juni 2012
€ 1375,-
Vervolgopleidingen Systemisch Coachen (3 dagen) Opleider: Bibi Schreuder Groep 2 21 t/m 23 mei 2012
€ 535,-
Systemisch Coachen Opleiding (8 dagen) Opleider: Bibi Schreuder en Jan Jacob Stam Groep 1 14 juni 2012 t/m 20 november 2012
€ 1450,-
Vervolgopleiding Systemisch Werken (8 dagen) Opleiders: Jan Jacob Stam en Guni Baxa Groep 9 13 februari 2012 t/m 27 juni 2012
€ 1925,-
Familieopstellingen voor Organisatieopstellers (5 dagen) Opleiders: Bibi Schreuder en Angelique Matthijssen Groep 5 13 november 2012 t/m 19 december 2012
€ 950,-
Organisatieopstellingen voor familieopstellers (4 dagen) Opleiders: Angelique Matthijssen en Jan Jacob Stam Groep 7 11 december t/m 25 januari 2013
€ 950,-
- 41 -
Kalender 2012 Vervolgopleiding Opstellingen met Ziekte en Symptomen (9 dagen) Opleider: Stephan Hausner Groep 2 31oktober 2011 t/m 26 september 2012
€ 1850,-
Workshops Workshops familieopstellingen Datum za 21 en zo 22 j anuari 2012 za 18 en zo 19 februari 2012 do 26 en vr 27 april 2012 za 23 en zo 24 juni 2012 di 4 en wo 5 september 2012 zo 21 oktober di 6 en wo 7 november 2012 do 13 en vr 14 december 2012
Begeleider Elmer Hendrix Elmer Hendrix Angelique Matthijssen Elmer Hendrix Bibi Schreuder Elmer Hendrix Bibi Schreuder Bibi Schreuder
€ 255,€ 255,€ 255,€ 255,€ 255,€ 125,€ 255,€ 255,-
Thematische workshops familieopstellingen Partner-relaties ma 12 en di 13 maart 2012
Bibi Schreuder en Jan Jacob Stam
€ 255,-
Verlies di 24 april 2012
Jan Jacob Stam
€ 165,-
Gezondheid en Ziekte di 15 en wo 16 mei 2012
Bibi Schreuder
€ 255,-
Tussen werk en privé ma 3 september 2012
Jan Jacob Stam
€ 165,-
Ouders do 8 november 2012
Jan Jacob Stam
€ 165,-
Thematische workshops organisatieopstellingen 6 maal 1 dag van 10 – 18 uur
Jan Jacob Stam
Geld ma 6 februari 2012
€ 185,-
Vastgelopen vr 13 april 2012
€ 185,-
Veranderen in Organisaties ma 14 mei 2012
€ 185,-
De Kracht in Krimp ma 10 september 2012
€ 185,-
- 42 -
Kalender 2012 Startende bedrijven wo 17 oktober 2012
€ 185,-
Familiebedrijven di 27 november 2012
€ 185,-
Thematische workshops Ondernemingsraden 2 maal 1 dag van 10 – 18 uur Angelique Matthijssen en Christiaan Groen di 17 januari 2012 di 3 april 2012
€ 150,€ 150,-
Thematische workshop Theorie U do 15 en vr 16 november 2012
€ 375,-
Jan Jacob Stam en Anton de Kroon
Workshops rond vragen van en over het onderwijsveld voor ouders en onderwijs thema: leermoeilijkheden, ADHD, dyslexie, PPDnos, etc. vr 3 februari 2012 Bibi Schreuder 10.00 - 18.00 uur
€ 125,-
thema: pesten,conflicten wo 6 juni
€ 125,-
Bibi Schreuder
10.00 - 18.00 uur
Workshops Internationale trainers Gastdocenten workshops Matthias Varga von Kibéd en Insa Sparrer di 31 jan t/m do 2 februari 2012 Thema: Syst-miniaturen
€ 575,-
Michael Blumenstein za 14 en zo 15 april 2012
Thema: Familiebedrijf: één wereld, twee systemen
€ 345,-
Eelco de Geus za 13 t/m ma 15 oktober 2012
Thema: Systeemopstelling en Dialoog
€ 445,-
Jacob Schneider vr 23 t/m zo 25 november 2012
Thema: Masterclass Principes en overwegingen bij opstellingen
€ 445,-
Ursula Franke za 8 en zo 9 december 2012
Thema: Leven in aangezicht van de Dood
€ 345,-
Meer informatie en aanmelden via www.hellingerinstituut.nl
- 43 -
Het Noorderlicht Uitgeverij Het Noorderlicht is in 2002 opgericht door Jan Jacob Stam en Bibi Schreuder. De uitgeverij beoogt een bijdrage te leveren aan het toegankelijk maken van systemisch werk voor het Nederlands taalgebied. Daartoe verzorgt ze Nederlandstalige uitgaven van boeken van Bert Hellinger en anderen. De uitgeverij beoogt, binnen de haar gegeven mogelijkheden, een zo hoog mogelijke kwaliteit te leveren. Dat betekent dat de vertalingen die ze uitbrengt, zo goed mogelijk de bedoelingen van de auteurs weergeven. Die boeken worden vertaald en uitgegeven, waarvan de opinie in het veld is dat ze een hoge kwaliteit hebben. De uitgeverij is nauw verbonden met het Bert Hellinger Instituut Nederland.
Leven, zoals het is Bert Hellinger, Gunthard Weber, Marianne Franke-Gricksch, Albrecht Mahr en Jakob Schneider € 15,978 90-80687-41-7.
De Helende kracht van de werkelijkheid Wilfried Nelles 978-90-77200-90-05. € 18,-
De wijsheid is voortdurend onderweg
Gedachten aan God
Bert Hellinger 978-90-80687-45-5. € 32,90
Bert Hellinger 978-90-77290-10-1. € 22,-
Jij hoort bij ons!
Zelfs als het me mijn leven kost
Marianne Franke-Gricksch 978-90-80687-49-3. € 18,-
Stephan Hausner 978-90-77290-11-8. € 22,-
Het Verbindende Veld
Daders en slachtoffers voorbij
Jan Jacob Stam. Organisatieopstellingen in de praktijk. 978-90-77290-02-6. € 12,50 Engelstalige versie: Fields of Connection 978-90-77290-08-8. € 19,-
Bert Hellinger 978 9077 290 149 € 21,-
De kunst van het Helpen
Unravelling branding systems
Bert Hellinger 978-90-77290-05-7. € 20,-
Wim Jurg 978-9077-290-132 € 19,-
Kind en familielot
De bewegingen van de Geest
Ingrid Dykstra 978-90-77290-06-4. € 17,50
Bert Hellinger 978 9077 290 200 € 28,-
Als ik mijn ogen sluit, kan ik je zien
Sysytemisch bekeken
Ursula Franke 978-90-77290-07-1. € 18,-
Met behulp van deze kaarten kunt u onderzoeken in hoeverre het organisatiesysteem in balans is. € 5,-
Deze boeken zijn on-line te bestellen
www.hetnoorderlicht.com Middelberterweg 13A - 9723 ET Groningen – Nederland telefoon: 00 31 (0)50 5020680 - fax: 00 31 (0)50 5425400 - 44
[email protected] - www.hetnoorderlicht.com
