Bejaarden en begeerte in het theater

jaargang 42 | juli/augustus 2010 | nummer 7/8

Tijdschrift voor Verzorgenden

Themanummer: Ouderen en seks

Bejaarden en begeerte in het theater Klinische les: hitteprotocol Over lust en liefde Seksuele ontremming en dementie Kijk ook op

10TVV007-8_juli/augustus .indd 1

Jet Berkhout praat vrijuit met ouderen over seks 29/06/10 3:40 PM

10

TvV juli/augustus 2010


29/06/10 3:40 PM

Seks en verliefdheid op hoge leeftijd

Vlinders in bejaarde buiken Het Zuidelijk Toneel speelt in de maanden juni en december het stuk Bejaarden en Begeerte. Over de verlangens van 65-plussers, de manier waarop zij met seksualiteit omgaan en hoe zij hun liefdesleven ervaren. Jet Berkhout, schrijfster van De thuishulp (waarin enkele romances op hoge leeftijd werden besproken), bezocht de voorstelling en sprak na afloop met de acteurs en het publiek. Tekst Jet Berkhout

Het deurbeleid is streng. Als 29-jarige mag ik niet naar

voor het onderzoek waren de acteurs eigen opa’s. Beiden

binnen zonder escorte van een 65-plusser. Omdat ik niet

werden op hoge leeftijd opnieuw verliefd. Kocken vertelt:

zo gauw een oude bekende wist in de buurt van Tilburg,

‘Ik had mijn grootvader nog nooit zo puberaal gezien. Zijn

waar ik de voorstelling bezoek, word ik gekoppeld. Oscar

verliefdheid was zo hevig, dat hij beweerde dat alle liefdes-

Kocken, een van de acteurs, en voorafgaand aan de voor-

liedjes op de radio over hem gingen.’ De Man vult hem

stelling gastheer, zegt dat zoiets een fluitje van een cent is.

aan: ‘Voordat mijn grootvader verliefd werd en lyrisch

‘Meisjes!’, roept hij naar een tweetal grijze dames dat de

over zijn vriendin vertelde, had ik hem altijd als “oud

foyer binnenkomt. Ze lachen schalks. ‘Heeft u het tegen

mens” beschouwd, een ander soort als het ware. Nu bleek

ons?’ Hij knikt en vraagt of ze jonger dan vijfenzestig zijn.

hij exact dezelfde gevoelens te kunnen hebben als ik.’

Nu lachen ze voluit. ‘Welnee, ik ben halverwege de zeven-

Beide grootvaders stierven voordat De Man en Kocken

tig en Clara is al tachtig!’ Mijn gezelschap.

goed en wel hadden gevraagd hoe dat nu werkte, begeerte op hoge leeftijd. Ze besloten onderzoek te doen en trok-

Opa’s verliefd

ken van verzorgingshuis naar soos, van aanleunwoning

Er ging maandenlang onderzoek vooraf aan het toneelstuk

naar buurthuis.

Bejaarden en Begeerte. Kocken en collega-acteur Lucas De

Ik krijg nog meer gezelschap: Alex Westland van tachtig.

Man interviewden honderden personen boven de vijfen-

Hij kent Clara Basters en Miep Baarsler van het vrijwilli-

zestig over hun liefdesleven, hun seksleven en verliefdheid

gerswerk dat ze alle drie doen voor De Zonnebloem. De

op hoge leeftijd. Van de resultaten maakten ze een voor-

partners van meneer Westland en mevrouw Basters zijn

stelling, waarin afwisselend wordt gespeeld, voorgelezen,

overleden, Mevrouw Baarslers man leeft nog. Ze maken

gezongen en het publiek wordt ondervraagd. Aanleiding

vaker uitstapjes met elkaar, vertellen ze. Direct ontfermen de drie zich over mij, als toegewijde grootouders. Ik voel me zelfs een beetje trots wanneer ik aan de arm van

Scène uit Bejaarden en Begeerte; Foto Guus Dubbelman

mevrouw Basters de theaterzaal betreed. Daar klinkt uit een oude speaker zachte jazzmuziek. Mevrouw neuriet



11

29/06/10 3:40 PM

mee. ‘Ken je het ook?’, vraagt ze. Vaag, knik ik aarzelend.

haar een strik. Midden in de stilte begint ze te zingen,

Acteur Oscar Kocken en collega Lucas De Man wijzen ons

‘What a wonderful world’. Het duurt een half couplet voor-

galant onze stoelen. Ze zijn strak in het pak, de haren

dat de hele zaal meezingt. Ze is een lichte toets in het

gekamd. Mevrouw Basters knipoogt naar me.

stuk, tussen de gesproken teksten van Kocken en De Man door. Er komen nog meer klassiekers langs, zoals ‘Kijk

Betere seks

eens in de poppetjes van mijn ogen’ en ‘Que sera, sera’.

‘Wie is de oudste van ons allemaal?’, vraagt Kocken en hij

Wanneer zij en De Man als een verliefd paartje dansen,

kijkt onderzoekend rond. ‘Wie is er ouder dan zeventig?’

vergeet je bijna dat ze zijn oma had kunnen zijn.

Bijna de helft van de handen gaat omhoog. ‘Tachtig of

‘Ho! Uw jasje moet dicht!’, roept iemand vanuit de zaal.

ouder?’ Mevrouw naast me houdt trots haar hand

Acteur De Man probeert na te doen hoe mannen vroeger

omhoog. Maar de oudste dame in de zaal blijkt niet zij,

een meisje versierden. Hij bakt er weinig van. ‘Niet zo

maar een dame van zesentachtig. Bijna jaloers kijkt ieder-

dicht op het meisje, als u danst. En niet naar de boezem

een hoe Kocken bij haar neerknielt en een gedicht voor-

staren.’ De Man geeft het op. ‘Maar stel ik kan niet dan-

draagt. Ten slotte overhandigt hij haar het papier met een

sen, waar versier ik dan een meisje? Moet ik soms naar de

handkus. Het blijkt tekenend voor de hele voorstelling,

Heuvelstraat?’ Nu is iedereen in de zaal alert. Want inder-

waarin de ouderdom wordt gevierd en geëerd. Door het

daad, in Tilburg was de Heuvelstraat altijd de ontmoe-

deurbeleid voel ik me als jongere niet alleen een minder-

tingsplek. Daar werd geflaneerd. Jongens aan de ene kant,

heid, maar ook een beetje een groentje.

meisjes aan de andere kant. Hopen op oogcontact als je

‘Wist u, dames en heren’, Lucas De Man kijkt vragend de

elkaar passeerde. ‘Hoe liet u dan merken dat u iemand

zaal rond, ‘dat 85% van u geen of zeer beperkte seksuele

aardig vond?’, vraagt De Man. ‘Knipogen’, wordt er geroe-

voorlichting heeft gehad? En als er al sprake was van voor-

pen. Mevrouw Basters naast me zegt luid: ‘Je zakdoek

lichting, dit negatieve voorlichting was?’ Hier en daar

laten vallen.’ Het blijkt universeel te zijn: in elke stad, in

wordt geknikt. ‘Maar wist u ook’, roept Kocken, ‘dat 75%

elk dorp was een straat of laan waar jongens en meisjes

van de ouderen de seks in de loop der jaren alleen maar

elkaar ontmoetten.

beter vindt worden?’ Er klinkt bewonderend gemompel. Echt? Ik kijk schuin naar mijn gezelschap.

Kom maar op

‘Toen we aan de interviews begonnen, dachten we aanvan-

Dan leest De Man een fragment voor uit het dagboek van

kelijk dat we de ouderen met fluwelen handschoentjes

ene Jacques, wiens vrouw aan alzheimer lijdt. ‘De laatste

moesten aanpakken’, vertelt acteur Kocken me later. ‘We

keer.’ Het wordt ineens muisstil in de zaal. Jacques bezoekt

vreesden dat ze onmiddellijk dicht zouden klappen bij het

zijn vrouw in het verzorgingstehuis en daar heeft ze voor

onderwerp. Niets bleek minder waar. Binnen een paar zin-

het eerst in lange tijd een helder moment. Ze kijkt hem

nen ging het al over seks, zowel bij de heren als bij de

doordringend aan en vleit zich bevallig op haar eenper-

dames. Niets was te dol, ze staken elkaar aan met hun gre-

soonsbed. Hij kent die blik. Het is de ‘kom maar op met

tige openhartigheid. Onze vragen leken te voorzien in een

dat heerlijke lichaam blik’ en hij verdwijnt in de douchecel

behoefte tot ontboezemingen.’ Die onverwachte openhartig-

om zich uit te kleden. Wanneer hij naakt, met slechts een

heid komt volgens Kocken door het gesloten karakter van

riem om het middel terugkeert in de kamer, kijkt ze hem

de jaren veertig en vijftig. ‘Je moet bedenken dat praten

angstig aan en vraagt hem of hij haar alstublieft geen pijn

over seks in hun tijd een groot taboe was en daardoor

wil doen. Verslagen kleedt hij zich weer aan. Later, thuis,

onderling nog steeds is. Met hun eigen kinderen praten ze

als hij zich haar herinnert zoals ze was in betere tijden,

er ook liever niet over en zelfs de verpleging en psycholo-

masturbeert hij. Maar het lukt niet meer.

gen in het verzorgingstehuis vermijden dat soort vragen

‘Een wrange scène’, zegt meneer Westland na afloop van

vaak. Twee jonge jongens werkten dus blijkbaar wel.’

de voorstelling over het fragment. ‘Toen die passage werd voorgelezen had ik het even moeilijk.’ Zijn vrouw is vier

12

Zakdoekje laten vallen

jaar geleden overleden en leed aan alzheimer. ‘Als ik met

Een blonde dame van een jaar of zeventig betreedt het

haar ging wandelen en ons huis aanwees, vroeg ze waar

podium. Ze draagt een vlammend rode petticoat, in het

mijn echtgenote was. Ze had geen idee meer dat zij dat



29/06/10 3:40 PM

Midden in de stilte begint de vrouw met vlammend rode petticoat te zingen: 'What a wonderful world.' Het duurt een half couplet voordat de hele zaal meezingt. Foto Jasper Rijsdijk

zelf was.’ Zijn vrouw was drie weken dood, toen de eerste vrijster al aan de lijn hing. ‘Lijkt het je niet goed om weer een vrouw in huis te hebben?’, vroeg ze. Meneer Westland heft zijn handen ten hemel. ‘Amper drie weken na de begrafenis!’ Hij gelooft heus wel in liefde op latere leeftijd, zegt hij, maar hij hoeft er voorlopig nog niet aan. Niet zoals Emmy. Bakvissen Want personage Emmy wordt weer verliefd. Acteur Kocken beschrijft hoe zij eerst weken, maanden achtereen binnenskamers blijft na de dood van haar echtgenoot en ook zelf geen zin meer heeft in het leven. Maar als zij op een dag toch de deur uitgaat, ontmoet zij een bijzondere man, eveneens weduwnaar, met dezelfde interesses en voor wie zij een kinderlijke verliefdheid opvat. Het is wederzijds. En dan gebeurt iets wat zij nauwelijks voor mogelijk had gehouden: haar levenslust keert in alle hevigheid terug. Een onwaarschijnlijk verhaal? Mevrouw Basters en mevrouw Baarsler geloven best in verliefdheid op hoge leeftijd. ‘Niet zozeer bij een bestaand huwelijk’, zegt de laatste. ‘Verliefheid gaat immers altijd over. Zeventig jaar lang vlinders in je buik lijkt me niet haalbaar. Op een gegeven moment wordt zoiets “houden van”.’ Maar beide dames kennen in hun naaste omgeving ouderen die plotseling een nieuwe liefde vonden en zich als bakvissen gedroegen. Mevrouw Baarsler vertelt: ‘Een vriendin zei nooit meer een man te willen. Ze wilde de deur niet uit, was pessimistisch. Uiteindelijk brachten we haar in contact met een alleenstaande man en het was liefde op het

IJsberend over het toneel vertelt acteur Kocken beeldend

eerste gezicht. Ze namen hun relatie heel serieus. De man

hoe een vrouw klaar ligt in bed, wachtend op haar man

zei: “Ik ga niet op een matje in de zijkamer.” Dus kwam

die zich klaarmaakt voor hun eerste nacht samen. Er is

hij bij haar in bed. Ze hadden geen seks overigens, want

voorspel, ze zijn opgewonden, maar als het tot de daad

hij was aan zijn prostaat geopereerd.’ Mevrouw Baarsler

komt, wordt zijn geslacht slap en keert hij haar nurks de

zegt het heel gewoon. Misschien omdat zij, net als

rug toe. ‘Geen wonder dat het seksleven later beter werd’,

mevrouw Basters, wel goede seksuele voorlichting kreeg

zegt Kocken. Veel mannen dachten, vanwege de gebrekki-

van haar moeder. ‘Zij nam me al vroeg apart en vertelde

ge voorlichting, dat seks louter om penetreren ging. Net

me van de hoed en de rand.’ In tegenstelling tot de 85%

zoals sommige vrouwen dachten dat ze van een aanraking

die De Man en Kocken aanhaalden, bij hen dus geen

van de knie al zwanger konden raken.’ ‘Dacht een vrien-

teleurstelling tijdens de huwelijksnacht.

din van mij ook’, fluistert mevrouw Basters.



13

29/06/10 3:40 PM

Van links naar rechts: Clara Basters, Alex Westland, Miep Baarsler en Oscar Kocken. Onderaan: Jet Berkhout. Foto: Lucas De Man.

14

Nooit nooit

Een nieuwe liefde, vlinders in de ingedommelde buik.

‘Je hoeft heus niet altijd een open boek te zijn over seks’,

Zouden ze er zelf voor openstaan? Meneer Westland

zegt mevrouw Baarsler. Als het goed zit, zit het goed. Maar

hoeft er voorlopig nog niet aan, mevrouw Baarsler is

er moet wel duidelijkheid zijn.’ Zelf heeft ze haar eigen

getrouwd. Maar mevrouw Basters zegt: ‘Nooit nooit.’

kinderen uitgebreid voorgelicht. ‘Hoewel de school inmid-

De andere twee vallen haar bij. Zeg nooit nooit. En de

dels ook veel meer informatie geeft dan vroeger’, zegt ze.

acteurs? Kocken: ‘Ik hoop dat onze samenleving tegen

Dat juicht ze toe. Maar als ik haar vraag of ze voorstander

mijn zeventigste zo ruimdenkend is dat ik een lekker

is van seks voor het huwelijk, aarzelt ze even. ‘Ik ben niet

oud mokkel kan scoren en volop kan genieten van mijn

pertinent tegen’, antwoordt ze. ‘Maar de moraal van de

oude dag. Die weg ben ik nu alvast een beetje aan het

huidige generatie is wel erg vrij. Die hebben na het huwe-

plaveien.’

lijk niets meer te beleven.’ Mevrouw Basters knikt instem-

Toch is het niet makkelijk, een romance op hoge leeftijd.

mend.

‘Er wordt gekletst’, zegt mevrouw Basters. ‘Zeker in ver-



29/06/10 3:40 PM

De werkvloer Begrip voor een basisbehoefte zorgingstehuizen houdt iedereen elkaar in de gaten.’

Stel je voor dat je tijdens de verzorging van een cliënt over je

Baarsler: ‘Ook kinderen zijn vaak spelbrekers bij nieuwe

bil wordt gestreeld. Is dit een vorm van intimiteit of is het een

romances, zij verbieden hun alleenstaande vader of moe-

ongewenste intimiteit? Kan het zijn dat iemand je lief vindt en

der nog aan een relatie te beginnen. Bang om een erfenis

zonder woorden dit kenbaar wil maken? Of is het seksuele

kwijt te raken, of het volmaakte beeld van eeuwigdurende

ontremdheid? Maakt het uit of het een man of een vrouw is

liefde.’ De Man voegt daaraan toe: ‘In verzorgingstehuizen

die je aanraakt? Maak je het bespreekbaar en met wie? Met je

delen veel mensen een kamer en er is nauwelijks ruimte

collega’s, een arts, een psycholoog, of met de cliënt zelf?

om je als paartje terug te trekken.’ Kocken vertelt dat een

Mensen hebben recht op intimiteit. Ze moeten kunnen bemin-

verzorgster uit het verplegingstehuis in Tilburg ooit een

nen, plezier beleven, genieten van elkaars lichaam waarbij hun

prostituee voor een bewoner had geregeld. ‘Dat was toch

privacy niet geschonden wordt. Als jij door een cliënt wordt

geweldig’, zei iedereen. Maar het feit dat iedereen dit wist,

aangeraakt tijdens de verzorging kan dat duiden op behoefte

en vooral alleen dit voorbeeld, geeft wel aan dat het een

aan intimiteit. Misschien heeft degene die dat doet geen part-

grote uitzondering is op de regel.’

ner, en zoekt hij of zij zo onbeholpen naar intiem contact. Misschien is het ook gewoon lust. Professioneel reageren op

Hoop

seksuele ontremming betekent overigens niet dat verzorgen-

Maar het is niet zozeer de seks die ouderen missen, zeg-

den alles maar moeten accepteren of goedpraten.

gen mijn gelegenheidsgrootouders. Het is met name de

Toch is het goed dat de bespreekbaarheid van seksualiteit is

intimiteit. Meneer Westland: ‘Ik verlang vooral naar een

toegenomen, want er zijn nog steeds cliënten die geen kant op

arm om me heen.’ Mevrouw Baarsler zegt dat dat ook bij

kunnen. Iemand die op leeftijd is, heeft net zo goed zijn ver-

het verliefde stel in haar omgeving zo was. ‘Hij wilde bij

langens. Het taboe moet eraf. Zorgverleners moeten seksuele

haar in bed voor de warmte, de aanraking.’ Maar ook sim-

behoeften bij ouderen onderkennen. Er wordt veel óver hen

pelweg het weer samen zijn. ‘Ik ga niet graag alleen de

gepraat, veel minder mét hen. Seksualiteit is normaal en als

deur uit’, zegt meneer Westland. ‘Laatst dwong ik mezelf

seks belangrijk is voor een cliënt, maak het dan bespreekbaar.

naar een verjaardag te gaan. Ik zag er tegenop, maar ging

Maak, wanneer iemand een partner heeft, een ontmoeting

toch. Halverwege keerde ik om. Ik kon het niet.’

mogelijk door logeerkamers met een slot op de deur met

‘Zeg, kunnen jullie al dat leed eigenlijk wel aan?’, vraagt

tweepersoons hoog-ìaagbedden beschikbaar te stellen. Stel je

meneer Westland de acteurs plotseling. Kocken glim-

als zorgverlener als bemiddelaar op en zorg daarna dat je zo

lacht: ‘De verhalen hakken er wel in. Na afloop van som-

min mogelijk aanwezig bent.

mige gesprekken heb ik een uitgeput gevoel, alsof ik

Ook kun je de behoefte aan seksualiteit natuurlijk vastleggen

gehuild heb. Maar gelukkig zijn er ook veel vrolijke ver-

in het zorgleefplan. Is behoefte aan seksualiteit niet net zo

halen. Bovendien geven de gesprekken me hoop. Het is

gewoon als de basisbehoefte eten en drinken? Misschien nog

nooit te laat! Als je partner sterft, hoef je je tijd op aarde

wel belangrijker?

niet uit te zitten. Als je er maar voor openstaat, is er veel te genieten!’ Fráncy van Iersel Speeldata ‘Bejaarden en Begeerte’: 1 t/m 3 december: Utrecht 8 december: Kortrijk (België) 11 december: Amersfoort 17 t/m 19 december: Amsterdam 22 t/m 24 december: Almere De voorstelling kan op verzoek worden geboekt door zorginstellingen en buurtcentra Bejaarden en Begeerte: www.bejaarden-en-begeerte.nl Het Zuidelijk Toneel: www.hzt.nl Aan dit artikel werkten mee: Het Zuidelijk Toneel, Stichting Nieuwe Helden, Clara Basters, Miep Baarsler en Alex Westland, Anne Vries, Oscar Kocken, Lucas De Man



15

29/06/10 3:40 PM

Bejaarden en begeerte in het theater

Recommend Documents