Beeldverhaal ‘Landschap van de Verbeelding’ Zichtbaar en beleefbaar maken van de Linie van Frederik Hendrik
Colofon Stichting De Groene Vesting
Tekst: Tekstbureau Noor Reigersman
Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door
Secretariaat: Postbus 23, 5390 AA Nuland
Eindredactie: Henk Smeets en Rob de Vrind
ondersteuning van de gemeente Vught
T 06 474 95 332
Lay-out en fotografie: Monique van der Linden
Juni 2014
[email protected] www.degroenevesting.nl
Aanwezigen bijeenkomst ‘bouwstenen voor het beeldverhaal Landschap van de Verbeelding’ 24 maart 2014: Joeri de Bekker
OVSL
Peter Pennings
Wethouder gemeente Vught
Jan van den Berg
Kring Vrienden van ‘s-Hertogenbosch
Harriët Pullens
HAS Hogeschool
Gerard Berkelmans
De Groene Vesting
Noor Reigersman
Tekstbureau Noor Reigersman
Bas Bloks
Gemeente Vught
Patrick van de Riet
HAS Hogeschool
Rob Brinkhof
Gemeente ‘s-Hertogenbosch
Jan van Roekel
De Groene Vesting
Rinus van Engelen
Kooiker “Oude Kooi”
Gerard van Run
Koffie- en theetuin “Buitenlust”
René Ficq
Nationaal Monument Kamp Vught
Peter Rutten
Waterschap Aa en Maas
Mira Ficq
Stichting Lokale Geschiedschrijving Vught
Mieke Sanders
Monumentencommissie Vught
Joost Findhammer
Provincie Noord-Brabant
Jeff van Schijndel
Kring Vrienden van ‘s-Hertogenbosch
Martijn Fliervoet
Brabants Landschap
Henry Silooy
Ministerie van Defensie – Dienst Vastgoed
Ronald van Genabeek
Gemeente ‘s-Hertogenbosch
Frits Grips
Monumentencommissie Vught
Leo Sluijmer
Architectenbureau Leo Sluijmer
Jac Hendriks
Staatsbosbeheer regio Zuid
Henk Smeets
Vughts Museum
Teun Holla
De Groene Vesting
Edwin Smit
HAS Hogeschool
Wim Kievits
Monumentencommissie Vught
Koos Theuws
Nationaal Monument Kamp Vught en
Martijn Kivit
Erfgoed Installaties
De Groene Vesting
Monique van der Linden
Monique van der Linden Fotografie
Harold Verkuijlen
Gemeente Vught
Bart Linsen
CLAS - OTCo -
Henric Vermeer
Fitt-Outdoor
Opleidings- en Trainingscentrum Genie
Rob Vriends
HAS Hogeschool
Jos Maas
Ex-wethouder gemeente Sint-Michielsgestel
Rob de Vrind
De Groene Vesting
Fons Mandigers
Natuurmonumenten
Peter van der Wiel
Gemeente Vught
Defensie – Sectie Juridisch Beheer
Boerenschans
Kwartier van Pynssen
Moerputten
Deuteren
Eendenkooi van Van Grobbendonck De Gement Fort Sint Anthonie Fort Isabella
Nationaal Monument Kamp Vught Vughtse heide Heischans
Drie Gezusters Oud Herlaar Kasteel Maurick Hoofdlegerplaats Vught
IJzeren Man
Voorwoord
Het burgerinitiatief De Groene Vesting heeft
wordt ingespeeld op de nieuwe economische
tot doel het verder ontwikkelen van de om-
dragers: erfgoedtoerisme en landschappelijk
melanden van ’s-Hertogenbosch en het in gang
verantwoord ondernemen.
zetten van nieuwe economische impulsen in
Dit regionaal beeldverhaal – het Landschap
het gebied van de Linie van Frederik Hendrik.
van de Verbeelding – gaat over het gebied ten
Het instrument ‘regionaal beeldverhaal’ wordt
zuiden en ten zuidwesten van ‘s-Hertogen-
hiervoor ingezet, met als uitgangspunt het
bosch en is een van de in totaal vier beeldver-
beleg van ’s-Hertogenbosch in 1629. Daarbij
halen van de Groene Vesting. Het doel van het beeldverhaal is het inspireren en activeren van ondernemers en organisaties.
LANDSCHAP VAN DE ONTWIKKELING
Samen met overheden moeten zij de ruimte-
LANDSCHAP VAN DE VERWIJZING
lijke kwaliteiten van het gebied koppelen aan nieuwe economische activiteiten en mogelijkheden. Hierbij gaat het om ondernemers en organisaties die zich inzetten voor land- en tuinbouw, natuur, landschap, waterbeheer, cultuur, recreatie en toerisme. Zij geven, samen met de overheden, richting aan de kwaliteitsontwikkeling van het landschap en de vitaliteit van het gebied. De vitaliteit van het platteland moet worden veiliggesteld. Dit is de enige
LANDSCHAP VAN DE VERBEELDING
manier om de fraaie landschappen te bewaren LANDSCHAP VAN DE BELEVING
en levend te houden.
De Linie van 1629 tot 2029...
De Linie van Frederik Hendrik spreekt tot de
1629 – biedt schitterende cultuurhistorische en
verbeelding en is daarom een ideaal aankno-
recreatieve vooruitzichten.
pingspunt om diverse activiteiten aan op te hangen. De Linie vormt een rode draad door
Tijdens de Tachtigjarige Oorlog veroverde
de ommelanden rondom ‘s-Hertogenbosch,
de staatsgezinde ‘Stedendwinger’ Frederik
met zichtbare en onzichtbare elementen. Het
Hendrik in 1629 het strategisch liggende
verhaal erachter – de strategische functie uit
’s-Hertogenbosch dat in handen was van de
Spanjaarden. De staatsgezinden waren opstan-
bevelhebbers met elkaar werden verbonden.
en waarschijnlijk 1.500 boeren uit het gebied
delingen uit de noordelijke Nederlanden, die
Deze Linie bestond uit twee onderdelen. Naar
Overbetuwe. Naar binnen toe was er een
zich verzetten tegen de Spaanse overheersing.
buiten toe was dat de circumvallatielinie van
aanvalslinie: de contravallatielinie van circa 25
ongeveer 45 kilometer. Het was een ring van
kilometer. Deze werd pas na de voltooiing van
‘s-Hertogenbosch werd wel de ‘Moerasdraak’
dijken, schansen, hoornwerken, redoutes en
de circumvallatielinie aangelegd om de stad
genoemd vanwege zijn onbereikbare ligging in
grachten, om Spaanse ontzettingstroepen van
te belegeren, de mensen te beletten de stad te
de moerassen, waar Dommel en Aa samenko-
buitenaf tegen te houden. Deze ring werd in
ontvluchten en om het gebied kleiner te maken
men. Het toch al drassige gebied was boven-
drie weken aangelegd. Soldaten en boeren
dat drooggemalen moest worden. In totaal
dien onder water gezet door de Spanjaarden.
werkten mee. 24.000 soldaten, 4.000 ruiters
waren de dijken ruim honderd kilometer.
Daarom was het niet mogelijk om loopgraven te maken naar de wallen van de stad. De kanonnen konden niet dicht genoeg bij de stadswallen gebracht worden om die te beschieten. Doordat in 1628 de Spaanse zilvervloot door Piet Hein was buitgemaakt, kwam er geld
100 km dijk
17 hoornwerken
94 redoutes
9 schansen
24.000 soldaten
1.500 boeren
beschikbaar voor een nieuw soort veldtocht. En met de kennis van waterbouwkundige Jan Adriaanszn. Leeghwater konden de moerassen rondom ‘s-Hertogenbosch worden drooggelegd. Daardoor kon de stad worden veroverd. Frederik Hendrik liet een Linie van dijken bouwen waarmee de kwartieren van zijn
6 kwartieren
4.000 ruiters
Frederik Hendrik gebruikte bestaande kastelen
Op 11 september 1629 lukte het Frederik
verloren gegaan. Maar met behulp van kaarten
en huizen als verblijfplaatsen en uitvalsbases.
Hendrik om een bres te slaan in het Vughter
– zoals de Expugnatio Sylvae-Ducis uit 1631
Verder maakte hij gebruik van de hoge plek-
bolwerk. Op 14 september 1629 gaf de stad
– geschreven bronnen, schilderijen en opgra-
ken in het landschap waar hij zes kwartieren
zich over. Frederik Hendrik had de Spaanse
vingen is de Linie geheel te traceren. Dankzij
liet optrekken voor zijn manschappen, die on-
troepen verslagen. Een legendarische over-
deze bronnen en nog bestaande delen van de
der leiding stonden van edelen uit de Staatse
winning en hét keerpunt in de Tachtigjarige
Linie, zoals dijken en kastelen, komt het beleg
troepen. De kwartieren werden versterkt met
Oorlog!
heel dichtbij.
Door de aanleg van wegen, wijken en ruilver-
Wie nu door het Landschap van de Verbeel-
kavelingen is het grootste deel van de Linie
ding wandelt of fietst, ziet een open landschap:
aarden wallen en kanonnen. Daarnaast liet Frederik Hendrik Dommel en Aa afdammen. Het water werd om de Linie heen weggeleid via de kanalen en greppels die hij liet graven. Vervolgens werd het water binnen de contravallatielinie op het laagste punt weggepompt door twee wind- en drieëntwintig rosmolens. Voor het droogleggen waren de soldaten al opgerukt naar achtereenvolgens Fort Isabella en Fort Sint Anthonie. Deze forten waren gebouwd om de enige toegangsweg van Vught naar ‘s-Hertogenbosch te kunnen verdedigen tegen de aanvallers. Nadat het water was gezakt, kon men de stad nog dichter naderen.
moerassen en laaggelegen, verlaten gebieden met bloemrijke schrale graslanden. De monumentale leegte en weidsheid zijn kenmerkend. Er heerst stilte, vooral als de wind uit het westen waait. Natuurbehoud, waterberging, extensieve recreatie en landbouw vormen de steunpilaren van dit deel van de Linie. De hoger gelegen bebouwde plekken zijn van een afstand zichtbaar en verbeelden de ontoegankelijkheid van het gebied zoals dat er in 1629 uitzag. Op de Vughtse heide is de natuur rijk aan bos en hei. De cultuurhistorische belevingswaarde is daar hoog met onderdelen van de vesting ’s-Hertogenbosch en de hoofdlegerplaats Vught: het Kwartier van Frederik Hendrik. Hoe behoud je dit allemaal voor de volgende generaties? En hoe kun je het beter benutten?
gekoppelde evenementen en activiteiten. Er is
een stevige relatie tussen stad en platteland.
Vierhonderd jaar na het beleg – in 2029 – moet
tegen die tijd een robuuste en samenhangende
Dijken, wegen, de vesting en waterlopen van
het landschap zijn hersteld. Landschap en
structuur met de elementen natuur, water,
de Linie zijn dan op een aantal locaties gereno-
cultuur zijn dan beeldbepalend en er is route-
landschap, cultuurhistorie, multifunctionele
veerd en de contouren van een aantal verdedi-
gebonden recreatie, dat wil zeggen aan elkaar
landbouw, recreatie en toerisme. Verder is er
gingswerken zijn versterkt.
Iconen in het landschap
Hoofdlegerplaats Vught
niet alleen voordelen. Eeuwenlang werd het
Na de onderwaterzetting van het gebied
dorp geteisterd door doortrekkende huurle-
rondom ’s-Hertogenbosch door de Spanjaar-
gers, plunderingen en gedwongen inkwartie-
den was de stad alleen nog bereikbaar via
ringen, zoals in 1629.
enkele hoogten, zoals bij Hintham en het stra-
In 1629 was Vught – het Kwartier van Frederik
tegisch gelegen Vught (afgeleid van ‘fuchte’ of
Hendrik – gedurende vierenhalve maand één
‘vocht’). Vught lag tussen de contravallatie- en
groot tentenkamp. Met 13.500 soldaten was
de circumvallatielinie in. Het dorp is gebouwd
deze hoofdlegerplaats verreweg het grootste
op een uitloper van de hoge zandgronden
kampement. Dankzij schilderijen van Pau-
die aansluit op de geïsoleerde hogere delen
wels van Hillegaert is er veel bekend over die
waarop eind twaalfde eeuw ‘s-Hertogenbosch
periode. De muren rondom de legerplaats
werd gesticht.
omsloten de twee kasteeltjes Kouwenberg en
De positie van Vught werd belangrijker door
Spreeuwenburg. Daarbuiten bevonden zich de
de succesvolle opkomst van ’s-Hertogenbosch.
kastelen Oud en Nieuw Herlaar
Het dorp werd eeuwenlang doorkruist door zandwegen naar Luik en Antwerpen, en in de
In het Vughtse kartuizerklooster vestigden zich
achttiende eeuw liep de eerste verharde weg
in 1472 monniken die afkomstig waren van
van ’s-Hertogenbosch dwars door Vught naar
Eikendonk. Het klooster werd enkele malen
Luik. Rijke en vooraanstaande Bosschenaren
aangevallen door Bosschenaren die kwaad
vestigden zich in Vught. Daar lieten ze kasteel-
waren omdat kloosterlingen geen belasting
tjes en buitenplaatsen bouwen om de stad in
hoefden te betalen. In 1578 werd de ruïne
de zomermaanden te ontvluchten.
van het klooster door het stadsbestuur van
Maar de strategische ligging verschafte Vught
’s-Hertogenbosch in brand gestoken om een
Kartuizerklooster
Taalstraat
Oud Herlaar Spreeuwenburg
Kouwenberg
Heymshuys/ Heymshuys/ Kasteel Kasteel Maurick Maurick
St.-Lambertuskerk
Dorpsstraat
St.-Pieterskerk St.-Pieterskerk op op Maurickplein Maurickplein
Pestdijk
Marktveld Afdamming Afdamming Dommel Dommel
vrij schootsveld te hebben. Desondanks is het
werd gesloopt, het Marktveld, de Dorpsstraat
Op het dak van de St.-Lambertuskerk staat
klooster nog eeuwenlang op kaarten vermeld.
en de Taalstraat. In de Taalstraat (destijds
tijdens Open Monumentendagen een stellage
Taterstraat geheten) was het druk met troepen
van acrylaatplaten met daarop fragmenten
De toren van de St.-Lambertuskerk stak overal
die naar het front gingen of juist weer terug-
uit het schilderij van Pauwels van Hillegaert.
bovenuit. Deze werd door Frederik Hendrik
keerden. Het leven in de legerplaats was onbe-
Zo kun je het hedendaagse panorama be-
als uitkijkpost gebruikt. De bebouwde kom
houwen en lawaaiig. De soldaten liepen elke
kijken, gecombineerd met beelden uit 1629.
van Vught bestond in 1629 uit het huidige
dag kans om te sneuvelen en zochten vertier
De toeschouwer stapt hier moeiteloos in het
Maurickplein met St.-Pieterskerk die rond 1880
en vergetelheid.
verleden.
Spreeuwenburg
Kartuizerklooster
Kouwenberg
St.-Lambertuskerk
Frederik Hendrik
Oud Herlaar
Taalstraat
Kasteel Maurick
Pauwels van Hillegaert, ca.1631
In 1846 werden er acht lunetten op de destijds
Om meer te weten te komen over de geschie-
er, dankzij kunstexposities, aan hun trekken.
veel grotere Vughtse heide gebouwd, wat de
denis van Vught – zoals het beleg van 1629 en
En natuurlijk mag een bezoek aan Nationaal
weg vrijmaakte voor het oprichten van een
de Tweede Wereldoorlog – is een bezoek aan
Monument Kamp Vught niet ontbreken. Over
legerkamp. Daar konden de Nederlandse troe-
het Vughts Museum in de Petruskerk zeer de
latere krijgskunst is veel te vinden in het Ge-
pen zich terugtrekken tijdens een eventuele
moeite waard. Ook kunstliefhebbers komen
niemuseum.
aanval door de Fransen.
Kartuizerklooster
St.-Janskathedraal Kouwenberg
De theekoepel van Spreeuwenburg is nog herkenbaar in de gevel van voormalig café Het Bijltje.
Taalstraat Uitzicht vanaf de Lambertustoren
F. Henry de Nassau
Kasteel Maurick Frederik Hendrik vorderde in 1629 kasteel Fr(ater) Michael (bisschop Ophovius)
Maurick in Vught om daar zijn hoofdkwartier op te slaan – op de grens van het kampement. Het kasteel diende als buitenplaats en was dus moeilijk te verdedigen. Maar Frederik Hendrik had vanuit de toren wél een goed zicht op ‘s-Hertogenbosch. Frederik Hendrik kreeg veel bezoek op Maurick. Behalve zijn gemalin Amalia van Solms en zijn secretaris Constantijn Huygens, bezochten leden van de Staten-Generaal hem, en tevens vorsten en hoge edelen uit heel Europa. Ze wilden de unieke belegeringswerken graag zien om daarvan te leren, zoals kroonprins Frederik van Denemarken en keurvorst Frederik V van de Palts. De koning en koningin van Bohemen logeerden op het imposante kasteel Oud Herlaar, dat zich direct achter Maurick bevond. Op 14 september 1629 was kasteel Maurick even het middelpunt van Europa: het capitulatieverdrag werd daar getekend, in het bijzijn van de voltallige Staten-Generaal.
Maurick wordt omringd door water. Vroeger was er een open verbinding met de Dommel. Er zijn plannen om de oude waterloop naar het kasteel te herstellen. Destijds waren er vlakbij een brug en een veer over de Dommel. Een voetveer over het riviertje kan het kasteel via het water weer met Oud Herlaar verbinden, waardoor de doorgaande route langs de Linie weer hersteld zou worden. Een aanlegsteiger zou het aanbod compleet maken. In het parkbos bij het kasteel nestelt een kolonie blauwe reigers. Dit zijn nazaten van de reigers die tijdens middeleeuwse banketten werden gegeten. De historische beleefbaarheid van het parkbos zou groter worden als iets van het legerkamp teruggebracht werd. Als je Maurick verlaat, bevindt zich links de Pestdijk. In 1630 en in 1666 brak in Vught de pest uit. Reizigers meden Vught en trokken via deze dijk, die daar zijn macabere naam aan ontleent, om het dorp heen. In 1629 vormde de Pestdijk de oostgrens van het kampement.
Fort Isabella
benaming voor deze zwakke schakel in de
is het wachtgebouwtje boven de toegangspoort
Vanuit Vught werd op 25 mei 1629 de aanval
verdediging van ’s-Hertogen-bosch.
met de bijnaam ‘De Puist’. Eind negentiende
ingezet op Fort Isabella. Niet lang daarvoor,
Hoewel het fort werd omschreven als ‘zo sterk
eeuw verloor het fort zijn militair nut. Alleen
tijdens het Twaalfjarig Bestand in 1620, was het
als de stad Groenlo’, slaagden de Staatse troe-
De Puist werd gespaard, waar zich nu een
fort gebouwd op deze natuurlijke verhoging
pen erin om het fort snel te veroveren.
klein museum bevindt. In 1917 werd er een
in het drassige gebied. Oorspronkelijk bevond
Grote delen van fort zijn verloren gegaan. Er
kazerne gebouwd voor de Koninklijke Land-
zich daar een gehucht Het Reut, maar dat was
liggen alleen nog wat restanten van de bui-
macht. De militaire functie werd in 1993 op-
afgebroken zodat de vijand zich daar niet kon
tengracht, de negenpuntige wal en de oude
geheven, waarna het een asielzoekerscentrum
verschuilen. Deze verhoging werd ook wel
toegangspoort uit 1703. Oorspronkelijk was
werd. Nu zijn er appartementen en bedrijfjes
‘Vijands Hoge Werk’ genoemd, een dichterlijke
Fort Isabella een vijfhoekige schans. Opvallend
in gevestigd, in een groene omgeving vol
historische elementen en moderne accenten.
en fietsbrug over de spoorlijn en randweg is
opsnuiven: er bevindt zich een aanlegsteiger
Het Koffie- & Theecafé ’t Stroopsoldaatje is een
deze plek vanaf Fort Isabella tegenwoordig
bij de restanten van het fort.
aanrader om even neer te strijken. De sfeer op
ook te bereiken. Informatiepanelen ontbreken
het terrein ademt creativiteit dankzij de onder-
alleen nog.
Om bij de stad te kunnen komen – zodat er
nemers, kunstenaars, studenten en passanten
Sint Anthonie werd waarschijnlijk rond 1600
een bres in het Vughter bolwerk geslagen
die elkaar hier ontmoeten.
gebouwd en beschermde samen met Isabella
kon worden – moest Frederik Hendrik eerst
de verbinding tussen Vught en ’s-Hertogen-
twee galerijen aanleggen, oftewel overdekte
Als je het huidige ’s-Hertogenbosch vanuit het
bosch. Na Isabella viel Sint Anthonie ook snel
loopgraven. Een verwijzing naar die galerijen
zuiden binnen rijdt, kom je bij de plek waar
in handen van Frederik Hendrik. Wie de aan-
wordt binnenkort zichtbaar gemaakt door
Fort Sint Anthonie zich bevond. Met een voet-
valsroute volgt, maar nog even de historie wil
moderne architectuur.
Het Kwartier van Pynssen
Als de schans en een klein stukje van de
De Boerenschans aan de noordzijde van de
De Bossche gouverneur in Spaanse dienst,
circumvallatielinie hersteld worden en aan de
Moerputten is verdwenen. Deze ligt nu onder
Anthonie Schets van Grobbendonck, bezat bij
voet hiervan weer natte natuur wordt gereali-
de A59. Misschien kan er iets van de schans
Deuteren een buitenhuis. In 1629 vorderde
seerd, dan waant de wandelaar zich nog meer
zichtbaar worden gemaakt als de nieuwe af-
kolonel Pynssen dit huis. Eromheen werd het
in het verleden in dit deel van ‘s-Hertogen-
slag bij Vlijmen wordt aangelegd. Halverwege
Kwartier van Pynssen opgericht – ook wel het
bosch. Een mooie vervlechting van cultuurhis-
de Boerenschans en de Deuterense Schans zijn
Kwartier van Rees genoemd. Het bood plaats
torie en natuurontwikkeling.
duidelijke sporen van een redoute te zien. Wel-
aan 2.500 soldaten. Het buitenhuis en de Deuterense schans, die het kwartier beschermde, zijn er niet meer. Het huis werd in 1799 vernield door ijsschotsen. Er liggen nog stukken roodgebakken steen, mogelijk afkomstig van het vernielde huis. Deuteren leek wel een eiland in een binnenzee. “Het volk moest door het water waden, tot onder de armen toe,” schreef Frederik Hendrik in 1629. De wateroverlast beperkte de agrarische mogelijkheden: Deuteren bleef een arm gehucht met hooguit twee koeien per boerderij. De huizen moesten regelmatig wijken voor militaire schermutselingen, want de Deuterense terpen en donken waren van strategisch belang.
licht kan daarmee iets worden gedaan?
Vlijmenseweg
Vlijmenseweg
volkstuinen
Luchtfoto 1944
Deutersestraat
volkstuinen
Luchtfoto 1944
Deutersestraat
Referentie: Fort De Roovere is een schans bij Halsteren. De schans is op spectaculaire wijze gerenoveerd.
Ingenieurskunst
Waterbeheersing speelde een cruciale rol in
Maas werden er twee kanalen naar en over de
de militaire strategie van Frederik Hendrik.
Vughtse heide aangelegd.
Het water vormde een groot nadeel voor hem, maar dat wist hij om te vormen tot een
De Hollandsche Dijk – een imponerend
voordeel.
onderdeel van de Linie – liep dwars door de Gement, tot aan het kwartier van Pynssen
De Dommel werd ter hoogte van Veerhuis
in Deuteren en vervolgens langs de Bossche
‘t Vaantje te Sint-Michielsgestel afgedamd en
Sloot tot Engelen. Het was een ingewikkeld
omgeleid. Deze inhammen zijn nog steeds
karwei om een dijk aan te leggen in een gebied
te zien. Om het water af te voeren naar de
waar drie meter water op stond. Er moest dan
Referentie: Flow Line, Michael McGillis, 2007
Referentie: Lang was Schokland omgeven door de Zuiderzee; nu
Omgevingskunstenaar Michael McGillis gebruikte wilgentakken
ligt het voormalige eiland in de Noordoostpolder. De gerecon-
die hij rood spoot.
strueerde havenhoofden helpen de bezoeker zich voor te stellen waar ooit schepen voeren: daar groeit nu gras.
ook worden ‘geheid’. Vervolgens werden er
De dijk was een knap staaltje ingenieurskunst:
goed zichtbaar geweest. Als het droog is, dan
een dam van rijshout en een borstwering van
hij was zo stevig, dat er kanonnen overheen
zijn de verkleuringen nog steeds te zien –
wilgentenen gebouwd, waartussen aarde en
vervoerd konden worden. Langs de dijk wer-
weliswaar niet erg duidelijk. Met landart zou
plaggen werden aangebracht. Dit alles werd
den redoutes geplaatst.
de Linie hier beter te beleven zijn. Bovendien zou het een prachtige aanvulling zijn als het
via de Maas en Dieze aangevoerd door schuitjes van boeren uit Holland. En daar dankte de
Het beloop van de dijk is tot aan de ruilverka-
profiel van de uiteinden van de Hollandsche
Hollandsche Dijk zijn naam aan.
veling in de jaren zestig van de vorige eeuw
Dijk – aan weerskanten van de Gement –
hersteld kan worden. Dit kan met behulp
in de zomer. Dat past wel bij het roemrijke
waterberging bij extreem hoge waterstanden.
van de plaggen die vrijkomen om schrale
verleden van deze locatie!
Het andere deel van de Gement blijft droog, en
graslanden te ontwikkelen. Een bloemenrand
Behalve de Hollandsche Dijk werd er nog een
daar zijn dijken voor nodig. Zo ontstaat er een
of een strook heldergeel koolzaad kan het
tweede dijk aangelegd van het Kwartier van
herinrichting van landbouw, natuur en water-
ontbrekende deel tussen beide dijkuiteinden
Pynssen over de Vughtse heide om een verbin-
berging.
suggereren.
ding te hebben met het Kwartier van Frederik
Maar er zijn meer manieren om de Holland-
Hendrik. Deze dijk was onderdeel van de
Niet alleen op de Vughtse heide, maar ook in
sche Dijk beter beleefbaar te maken. Bijvoor-
contravallatielinie.
de Moerputten werden in 1629 verschillende kanalen gegraven. Goed waterbeheer is ook
beeld door oude prenten af te beelden op een glasplaat, zodat beleving van de dijk concre-
Waterbeheersing in dit gebied is nog steeds ac-
hier nog steeds uitermate belangrijk, nu om
ter wordt. Of door middel van laserstralen
tueel: een deel van de Gement is bestemd voor
verdroging tegen te gaan.
Landschappen
van weleer
De moerassige weilanden in de Gement en
centratiekamp Vught. Zo zijn er al eeuwenlang
de broekbossen in De Moerputten zijn fraaie
tekenen van krijgshistorie in dit gebied.
getuigen van de lage ligging van het gebied. Er zijn echter ook hoger gelegen gebieden,
De Vughtse heide was ten tijde van Frede-
zoals de Vughtse heide. Daar heeft zich logi-
rik Hendrik vele malen groter dan nu. Het
scherwijs dan ook een belangrijk deel van de
was een open golvende vlakte met vochtige
krijgsgeschiedenis afgespeeld; niet alleen in
en droge stukken hei, stuifzand en vennen.
1620 (slag van Lekkerbeetjen) en 1629. In 1846
Frederik Hendrik liet de zandheuvels met de
werden hier lunetten gebouwd, en in 1942 con-
grond gelijkmaken, om de vijand geen kans
te geven zijn leger onverhoeds aan te vallen.
Op de meest noordelijke redoute van de Drie
voltallige Staten-Generaal. De karren waarmee
Nu is het voor een groot deel bebost, maar alle
Gezusters bevond zich op 17 september 1629
het Spaanse garnizoen de stad verliet, waren ge-
voornoemde natuurelementen zijn nog steeds
een grote witte feesttent. Van daaruit aan-
leverd door Frederik Hendrik. Hij stuurde zelfs
aanwezig.
schouwde Frederik Hendrik de uittocht van
gidsen mee tot aan België.
Andere krijghistorische relicten zijn de restan-
het verslagen Spaanse garnizoen, in gezel-
Om die bijzondere gebeurtenis te laten herleven,
ten van drie redoutes – de Drie Gezusters. De
schap van zijn gemalin, de koning van Bohe-
zou een monument van cortenstaal geplaatst
Moeder van de Drie Gezusters was een schans,
men, de kroonprins van Denemarken, de her-
kunnen worden, met daarop gravures van de
eveneens op de Vughtse heide.
tog van Wittenbergh en andere hoge adel en de
uittocht. De afbeeldingen daarvan zijn bekend.
Vanaf de redoutes kun je wandelen naar de – verdwenen – heischans ten oosten van de fusilladeplaats van concentratiekamp Vught. Vanaf deze plek was het hele gebied te overzien, zelfs over de heuvels heen. Hier stonden het voetvolk en de ruiterij elke dag één uur voor zonsondergang opgesteld, onder oppercommando van Frederik Hendrik. De heischans zou opnieuw gebouwd kunnen worden van aarde die vrijkomt als de schietbanen gesaneerd worden. Op de uitgestrekte heide werd in 1498 een galg gebouwd. Deze zogenoemde drietorentjesgalg was goed zichtbaar vanaf de weg – nu de Loonsebaan. In ruil voor het ophangen en ‘tentoonstellen’ van mensen die in ’s-Hertogenbosch waren terechtgesteld, kreeg Vught enkele privileges. Het bezorgde
Referentie: In 2002 werd de Engelse Schans tussen Groenlo en Lichtenvoorde gereconstru-
de inwoners de bijnamen ‘Galgenlichters’ of
eerd. De Engelse Schans was onderdeel van de insluitingslinie rondom Groenlo en werd
‘Leerlichters’. De galg werd tot 1795 gebruikt.
aangelegd door het Staatse leger onder bevel van Frederik Hendrik in 1627.
De plek waar de galg heeft gestaan, verdient
Foto: Cees Kuppens, www.vliegerfoto.nl
wel een landmark.
De Gement
Sinds de Gement onder de Ecologische Hoofd-
Leegte is nog steeds een kernwaarde in de
structuur (EHS) valt, is er meer belangstelling
uitgestrekte Gement. In het begin van de
voor. Delen van het gebied zijn afgeplagd,
negentiende eeuw was de Gement een nat en
waardoor er natte en schrale graslanden zijn
onbewoond gebied met gemeenschappelijke
ontstaan – een eldorado voor onder meer
hooilanden – waar het zijn naam ‘Gement’ aan
weidevogels, kikkers en salamanders. Een deel
dankt. In de zomer was het drassig, en van
van het gebied is, zoals gezegd, bestemd voor
september tot mei stond het gebied helemaal
waterberging bij hoge waterstanden van Maas
blank.
en Dommel. Een ander deel is voor agrarisch
Referentie: Vogelkijkwand natuurgebied Ruidhorn bij Uithuizen. Foto: Feiko van der Veen, Focusgroningen
gebruik. De twee gebieden worden dan gescheiden door een dijk die van oost naar west loopt. Studenten zijn bezig met plannen voor een soort vogelboulevard die wordt gecombineerd met een fietsroute langs de randen van het gebied, zoals de Deutersestraat. Inclusief een vogelkijkhut, waar natuurminnaars hun hart kunnen ophalen. Verder zijn er plannen voor plasdraszones waar de Linie zich bevond, en dat zou het fascinerende plaatje van de weidse vergezichten met bloemrijke oevers en karakteristieke knotwilgen compleet maken. Dankzij de nog te bouwen wallen rondom het Referentie: Aan de oost-, noord-, en zuidzijde
waterbergingsgebied komen er weer nieuwe verbindingswegen rondom het drassige ter-
In de Gement komen natuur, water en his-
wordt Schokland begrensd door een strook
rein. Deze worden met bestaande wandelrou-
torie bijeen. Het is een natuurlijk cultuur-
natte natuur. Het waterpeil is hier omhoog
tes verbonden. Net als ten tijde van Frederik
landschap, waar mensen wonen en werken.
gebracht om inklinking van het voormalige
Hendrik kan de wandelaar daar straks over-
Door een meer extensief agrarisch gebruik,
eiland tegen te gaan. Aan de westzijde wordt
heen lopen, uitkijkend over de lager gelegen
ontstaan er meer mogelijkheden voor
het eiland begrensd door het Schokkerbos. De
ommelanden. Rust en ruimte blijven gewaar-
landschap, natuur, water, cultuurhistorie
contouren van het voormalige eiland zijn dui-
borgd, aangezien de paden uitsluitend langs
en recreatieve beleving op een duurzaam
delijk herkenbaar door deze twee natuurzones.
de buitenranden lopen.
economische en ecologische grondslag.
Copyright: ANP Photo - Your Captain
Eendenkooien
kooiker Rinus van Engelen. Ook zijn voorvade-
Op de natte graslanden van de Gement staan
ren hadden de kooi al in pacht. Eendenkooien
twee historische eendenkooien. Ze zijn om-
kregen in 1604 afpalingsrechten die nog steeds
ringd door bosschages en struiken, waardoor
van kracht zijn. Het afpalingsrecht houdt in dat
ze lijken te verzinken in de weidsheid. Het
er binnen een straal van 750 tot 1.200 meter bij
is niet moeilijk voor te stellen dat de kooiker
de kooi geen activiteiten mogen plaatsvinden.
vroeger van september tot mei per bootje naar
Tegenwoordig worden de eendenkooien nog
de kooi ging. De oudste eendenkooi was van
gebruikt voor het ringen van eenden en voor
Van Grobbendonck en wordt nu gebruikt door
vogeltellingen.
De Moerputten
Hierdoor wordt het gebied bij uitstek geschikt
De Moerputten is een van de schaarse laag-
voor moeras- en weidevogels.
veenmoerassen ten zuiden van de grote
Opvallend aanwezig is de gele Moerputten-
rivieren en valt eveneens onder de EHS. Dit
brug, de enige manier om in de Moerputten
ontoegankelijke gebied ligt nog lager dan de
te komen. Deze brug is een onderdeel van een
Gement, maar was een tijd lang desondanks
verdwenen spoorlijn naar Waalwijk, ook wel
niet nat genoeg om de natuur tot volle wasdom
het ‘Halvezolenlijntje’ genoemd. De naam is
te laten komen. Recent heeft men het grondwa-
een knipoog naar de schoenproducenten die
terpeil verhoogd, wat ten goede komt aan de
grondstoffen voor schoenen langs dit lijntje
blauwgraslanden. Hierdoor ontstaan moe-
lieten vervoeren. De dijk waarop het spoor lag,
rasbossen en vochtige bloemrijke graslanden.
is bewaard gebleven. Het wandelpad over de
dijk biedt een prachtig uitzicht. Een herstelde
daken van boerderijen. De rietlanden zijn een
Deuterense schans in de verte zou het plaatje
broekbos geworden. Als je het talud van de
compleet maken.
spoordijk af daalt, kom je bij een knuppelpaadje dat door het broekbos slingert. Je loopt dan
Doordat het water in de Moerputten door een
door het ‘kleinste regenwoud’ van Nederland,
zandrug werd tegengehouden, ontstond er
met grillig gevormde elzen en wilgen. Er staat
veen. Dit werd gewonnen, waardoor er veen-
moeraswolfmelk, en hop verstrengelt zich met
putten ontstonden die nog steeds te zien zijn.
de bomen.
Het veen werd te drogen gelegd op de even-
Voor de beleefbaarheid van de Linie zou
eens nog zichtbare legakkers.
het goed zijn als er een wandelpad vanaf de
De Moerputten bestond vroeger grotendeels
Vughtse heide langs de Linie naar de Moerput-
uit rietlanden. Het riet werd gebruikt voor de
tenbrug voert.
Economische dragers
Het is goed toeven in Vught met zijn cultuurhis-
De route van ’s-Hertogenbosch naar Luik ging
torie, mooie natuur en ligging vlak bij ‘s-Herto-
onder meer door de Taalstraat. Het is dan ook
genbosch. Ook vroeger was het dorp aantrekke-
niet verwonderlijk dat zich hier veel herbergen
lijk om te verblijven. Het dorp werd doorkruist
bevonden. Ook in latere eeuwen bleef dat zo.
door wegen, met daaraan tal van herbergen.
Ds. S. Hanewinckel schreef omstreeks 1800:
Daar konden reizigers overnachten als ze niet
'Vervolgends dronk ik een kopje Thee, heb-
op tijd in ’s-Hertogenbosch konden zijn. De toe-
bende uit mijne Herberg een uitmuntend gezigt
gangspoort tot de stad, de Vughterpoort, werd
over den Steenweg naar Bokstel. Zoo ver mijne
’s avonds uit veiligheidsoverwegingen geslo-
oogen zien konden, zag ik op deezen Weg eene
ten. Het had voordelen voor reizigers om wat
menigte van afgaande en aankomende Rijdtui-
langer in Vught te blijven: in ’s-Hertogenbosch
gen, Karren en Wandelaars - ô welk een heerlijk
waren de accijnzen op drank erg hoog.
gezigt!' Maar ook elders was én is veel horeca in Vught. Zoals de Loonse Baan die de circumvallatielinie bij de Bréautélaan doorkruiste. Herberg de Hut, gelegen op een knooppunt van wegen, werd al in de vijftiende eeuw genoemd. Deze herberg stond op de locatie waar zich nu Brasserie Brac bevindt – een ideaal uitgangspunt om de Vughtse heide op te gaan. Dat geldt ook voor café-restaurant De Heuvel, gebouwd op een historische plek: vlak bij de meest zuidelijke van de Drie Gezusters en de drietorentjesgalg.
Aan het historische en nog steeds levendige Marktveld in het centrum van Vught bevindt zich allescafé De Gereghthof, op een ‘boogscheut’ afstand van kasteel Maurick. Deuteren was lange tijd dé pleisterplaats voor mensen die vanuit het noordwesten naar de veemarkt in ’s-Hertogenbosch wilden. Net als in Vught bleven ook hier mensen overnachten als de Koepoort dicht was. Dat deden ze in een van de vier herbergen annex boerderijen. In Deuteren hoefde men zelfs helemaal geen belasting te betalen. Bier was de gangbare drank, omdat water vaak vervuild was. Een nostalgische herberg zou een trekpleister kunnen zijn voor toeristen die graag een Liniebiertje willen drinken – met btw. Tot begin vorige eeuw maakte het lage gebied rond Deuteren als overlaat deel uit van het stroomgebied van de Dommel. Door het gebied opnieuw geschikt te maken voor waterberging
komt de historie weer tot leven. De relatie tussen Deuteren en het cultuurland De Honderd Morgen – waar Deuterense boeren vroeger hun vee weidden – wordt dan weer zichtbaar. Een overnachting in een bed and breakfast met uitzicht over de Gement zou aanlokkelijk zijn. De stevige Deuterense stadsrand nodigt uit om iets met dat uitzicht te doen. Een ander mooi uitzicht over de Gement is te zien vanaf de dijk bij het spoorwachterhuisje, Wachtpost 21. Daar vlakbij zou met glazen wanden een uitspanning voor koffie en thee
de landschap in samenhang met de Linie op
toepasselijk zijn. Zo zijn er allerlei aantrekke-
gerealiseerd kunnen worden in de dijk van de
unieke wijze beleefd kunnen worden. De auto
lijke arrangementen denkbaar.
spoorlijn.
kan hier worden geruild met een elektrische
Er wordt gewerkt aan een erfgoedroute voor
fiets, step of kano – en de ontdekkingstocht
leerlingen uit het voortgezet onderwijs, die bij
Nadat ’s -Hertogenbosch in 1874 zijn status
kan beginnen! Met behulp van apps en andere
de IJzeren Man zou moeten starten.
als vesting had verloren, kon ook buiten de
technieken. Dit geldt ook voor de lunetten en
vestingmuren worden gebouwd. Er was veel
uiteraard Nationaal Monument Kamp Vught.
Voor de recreant die de Linie te voet, per fiets
zand nodig, dat uit de Vughtse heide werd ge-
Natuur, landschap, educatie, recreatie, cul-
of boot wil verkennen, zijn er enkele tochten
wonnen. Daardoor ontstond het meer De IJze-
tuur en historie worden in één logisch verhaal
mogelijk. In de zomer worden vaartochten
ren Man. Dit natuurbad heeft veel potentie.
met elkaar verweven. En na de tocht zou het
gehouden vanaf kasteel Nieuw Herlaar langs
Vanaf een hoge uitkijktoren zou het omringen-
nuttigen van een maaltijd met streekproducten
Oud Herlaar en Maurick naar bolwerk Sint Jan.
En omgekeerd. Er is een niveauverschil tussen
prikkelt de fantasie. Kunst, cultuurhistorie en
alvast verwijzen naar de volgende bijzondere
het water van de Gement en de Bossche Broek,
natuur kunnen op verrassende wijze tot een
plek. Het complexe verhaal kan in logische
maar een botenlift– oftewel overtoom – kan ter
unieke belevenis worden samengesmeed.
stappen worden afgelegd en overstijgt de ge-
plekke uitkomst bieden.
Verder zijn er fietsroutes langs de Linie en di-
meentegrenzen. Op die manier ontrolt zich de
Waarom deze vaartochten niet combineren met
verse historische wandelroutes, zoals Hendriks
onderlinge samenhang tussen ommelanden en
kunst? Het fraaie gebied rondom Oud Her-
ronde rondom Maurick en Vught.
’s-Hertogenbosch. Op bepaalde punten moet de
laar zou een museaal landschapspark kunnen
De routes kunnen verduidelijkt worden met een
auto geparkeerd kunnen worden, zoals bij Fort
worden, met een aanlegsteiger voor de boot.
beeldschermpje op de fiets of een geluidsdrager.
Isabella of bij kasteel Maurick. En dan te voet of
De roemrijke cultuurhistorie van het kasteel
Nieuwe technieken bieden uitkomst en kunnen
per fiets verder. Zo nu en dan even pauzerend
bij de ‘poosplaatsen’ – keien met gedichten
Culturele evenementen, exposities en natuur-
een evenement ter herinnering aan de capitula-
langs de Dommel.
educatie kunnen eveneens bijdragen aan meer
tie van ‘s-Hertogenbosch. De kwartieren waren
historisch besef en meer kennis over het ge-
soms echte dorpen, zoals Vught, waarvandaan
Deze initiatieven nodigen uit om bij aan te
bied. Om dieper op de historie in te gaan, zijn
de aanvallen plaatsvonden. Daar leefden, aten
sluiten. Bijvoorbeeld door het organiseren van
er exposities en vaste collecties in het Vughts
en sliepen de belegeraars ook. Ze zochten er
gecombineerde tochten, zoals per boot van
Museum, Nationaal Monument Kamp Vught,
vertier om hun angsten even te vergeten. Is
Fort Isabella naar Nationaal Monument Kamp
het Geniemuseum en De Puist bij Isabella. En
daar iets mee te doen? Of een veldslag naspe-
Vught of Cromvoirt en dan met de fiets verder.
wat te denken van theater in de beeldentuin
len op de Vughtse heide? Als er weer meer
Bijzondere locaties om tijdens de ontdek-
van Oud Herlaar? Of jaarlijks op 14 september
plaats is voor de hei…
kingstocht te overnachten, zoals in historische boerderijen met uitzicht op de Gement. Of overnachten met allure in Landgoed Huize Bergen. Informatie over de Linie ter plekke is mogelijk door middel van panelen, informatieborden, zichtlijnen, uitkijk- en uitzichtposten. Al lezend en kijkend kan men het verleden laten herleven, zoals bij de Heischans of de Hollandsche Dijk. Bezichtigingen in historische boerderijen langs de Linie kunnen inzicht geven in het dagelijks leven van weleer.
visualisatie studenten
Doe mee en denk mee!
Er moeten acties verbonden worden aan de ma-
unieke cultuurhistorische verhaal en de inzet
nifestatie 2029, de vierhonderdjarige herdenking
van zijn inwoners een aantrekkelijk vestigings-
van de overgave aan Frederik Hendrik. Organi-
klimaat gaan vormen voor recreatie en toerisme.
seer je eigen activiteiten en ondersteun projecten
De strategische functie van de Linie heeft dan
van anderen. Verhalenvertellers zijn hierbij on-
plaatsgemaakt voor een cultuurhistorische en
misbaar om de identiteit van deze streek krachti-
recreatieve functie en moet in de toekomst weer
ger te maken. Op deze manier wordt er gebouwd
terug te vinden zijn in het landschap. Landbouw
aan een landschappelijk aantrekkelijke regio, die
en cultuur zijn beeldbepalend. Achterliggende
óók draagkrachtig is. Overheden vervullen een
verhalen en aan elkaar gekoppelde evenementen
faciliterende rol, en bedrijven zijn onontbeerlijk.
en activiteiten – de zogenoemde routegebonden
Het Landschap van Verbeelding kan door zijn
recreatie – versterken de Linie van 1629.
De Groene
Vesting en de vier
Landschappen
Het Masterplan ‘De Groene Vesting, een leven-
vormen de pijlers van dit deel van de Linie.
de Linie’ beschrijft vier op de Linie gebaseerde
Niet-toegankelijke plekken zijn van een af-
landschappen, zoals die er in 2029 uit zouden
stand zichtbaar en vormen nieuwe metaforen
kunnen zien. Deze vier landschappen vormen
van de ontoegankelijkheid van weleer.
het wenkend perspectief van het burgerinitiatief De Groene Vesting.
Zuid: Landschap van de Beleving Een kleinschalig cultuurlandschap, op de over-
West: Landschap van de Verbeelding
gang van hoog naar laag en van droog naar
Moerassen en lage, ‘lege’ gebieden bepalen het
nat, bepaalt het beeld. Er heerst een gezellige
beeld. Er heerst stilte. Natuurbehoud, water-
en ontspannen sfeer. Landschapsherstel, recre-
berging, extensieve recreatie en landbouw
atie en toerisme en multifunctionele landbouw
bepalen hier het beeld. Op enkele plekken is de Linie gereconstrueerd, vooral daar waar verbindingen zijn hersteld. Oost: Landschap van de Verwijzing Een modern grootschalig landschap, met infrastructuur en stedelijke ontwikkelingen, bepaalt het beeld. Gekoppeld aan belangrijke vervoersassen van Nederland en gecombineerd met meer natuurlijke en recreatieve verbindingen. Hier wordt gewerkt en de vaart zit erin. De Linie is slechts op enkele plekken terug te vinden, vooral in namen, lijnen en contouren. Noord: Landschap van de Ontwikkeling Het gebied is zeer gevarieerd. Stad en landschap zijn met elkaar verweven. Er heerst een dynamische sfeer. Hier wordt geleefd. Een gedeeltelijke reconstructie van de Linie heeft bijgedragen aan de vormgeving en realisatie van met name de natuur en waterdoelstellingen. Via routegebonden recreatiemogelijkheden is het gebied beleefbaar.
Deze vier landschappen zijn richtinggevend
heersing en de zorg voor een aantrekkelijk
voor onderzoek, projectontwikkeling en uit-
buitengebied rondom de stad ’s-Hertogen-
voering van activiteiten die de Linie zichtbaar
bosch centraal staan. De Groene Delta kent
en beleefbaar maken. Deze vier landschappen
een regionale aanpak en een nauwe samen-
vormen tevens de basis voor beeldverhalen
werking met gemeenten in de directe regio.
vanuit het verleden, via het heden, naar de
Het zichtbaar en beleefbaar maken van de Li-
toekomst. Ze dienen om de betrokkenen te
nie wordt door De Groene Delta beschouwd
enthousiasmeren voor gebiedsontwikkelingen
als een van de belangrijkste speerpunten.
en zodoende stad en platteland met elkaar te verbinden. Het is goed om daarbij aan te slui-
De Groene Vesting werkt nauw samen met
ten op de kernwaarden van het gebied.
de gemeenten ’s-Hertogenbosch, Vught, Sint-
Die kunnen als volgt worden samengevat:
Michielsgestel en Heusden, en met de water-
Natuurwaarde: groen in en om de stad
schappen en terreinbeherende organisaties.
Landschapswaarde: open deltagebied
Daarnaast wordt samengewerkt met private
Water: dynamiek van groen en blauw
partijen in het gebied van de linielandschap-
Contrast: rood en groen (scherpe overgang
pen omdat zij mede-eigenaar zijn. Deze
stad en platteland)
samenwerking tussen publieke en private
Cultuurhistorie: verleden kunnen aanraken,
partijen speelt op een bijzondere wijze in op
kunnen beleven
het beleefbaar maken van een uniek deltalandschap. Het motto ‘behoud door ontwik-
De Groene Vesting is strategisch verbonden
keling’ krijgt hiermee zowel een maatschap-
met De Groene Delta. De Groene Delta is een
pelijk als landschappelijk verantwoorde
belangrijke ontwikkeling, waarin de waterbe-
invulling.
