Beeldverhaal ‘Landschap van de Beleving’ Zichtbaar en beleefbaar maken van de Linie van Frederik Hendrik
Colofon Stichting De Groene Vesting
Tekst: Tekstbureau Noor Reigersman,
Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt
Secretariaat: Postbus 23, AA Nuland
Jos Bertens, Harrie Maas
door ondersteuning van de
T 06 474 95 332
Eindredactie: Teun Holla, Jan van Roekel
Gemeente Sint-Michielsgestel
[email protected],
Lay-out en fotografie: Monique van der Linden
www.degroenevesting.nl
Joeri de Bekker
December 2012
De volgende ondernemers, overheden, orga-
Hutten Exclusieve Catering
nisaties en professionals hebben meegewerkt
Kasteel Maurick
aan de totstandkoming van dit beeldverhaal:
Landgoed de Wamberg Maud Christan, Interieur architect
Architectenbureau Leo Sluijmer
Natuurmonumenten
Aspergeboerderij Ter Stege
Oog voor Schoonheid, landschapsarchitectuur
Baker Tilly Berk ,accountants en belasting
Plantenkwekerij Kapteijns
adviseurs
Provincie Noord Brabant
Bart Somers, kunstenaar
Melkveebedrijf VOF Sterks
Bed and Breakfast De Keer
Puckworks
Bed and Breakfast De Horzikse Hoeve
RMB Noordoost-Brabant
Brabantse Milieu Federatie
Rundveehouderij E. van Grinsven
Brabants Landschap
Staatsbosbeheer regio zuid
Buurtvereniging de Poeldonk
Stichting Het Groene Buiten
Restaurant Croy- de Pettelaar
Stichting ‘s-Hertogenbosch Vestingwerken
Gemeente ‘s-Hertogenbosch
Tuinbouwbedrijf Vennenhof
Gemeente Sint-Michielsgestel
Van Orrikes Theehuis
Heemkundekring De Plaets
Veehouderij F. van Grinsven
Heemkundevereniging De Heerlijkheid
Waterschap De Dommel
Herlaer Herberg de Poeling Hertogboeren
Waterschap Aa en Maas ZLTO
Coudewater
Wamberg
Eykendonck
Pettelaarse Schans
Kasteel Maurick
Kwartier v. Brederode
Mugheuvel Out Herlaer Haanwijk
Nieuw Herlaer
Jufferschans
Motteburcht
Voorwoord
Het doel van het burgerinitiatief De Groene
de nieuwe economische dragers: erfgoedtoe-
Vesting is het verder ontwikkelen van de om-
risme en landschappelijk verantwoord onder-
melanden van ’s-Hertogenbosch en het geven
nemen.
van nieuwe economische impulsen aan het
Dit regionaal beeldverhaal – het ‘Landschap
gebied van de Linie van Frederik Hendrik.
van de Beleving’ – gaat over het gebied ten
Het instrument regionaal beeldverhaal – met
zuidoosten van ‘s-Hertogenbosch en is een van
als uitgangspunt het legendarische beleg van
de in totaal vier beeldverhalen van de Groene
’s-Hertogenbosch in 1629 – zal daarbij ten volle
Vesting.
worden benut. Hiermee wordt ingespeeld op
Het beeldverhaal is bedoeld om ondernemers en organisaties te inspireren en te mobiliseren,
LANDSCHAP VAN ONTWIKKELING
om samen met overheden de ruimtelijke kwa-
LANDSCHAP VAN VERWIJZING
liteiten van het gebied te koppelen aan nieuwe economische activiteiten en mogelijkheden. Het gaat om ondernemers en organisaties die zich bezighouden met land- en tuinbouw, waterbeheer, natuur, landschap, cultuur, recreatie en toerisme. Samen met de overheden moeten ze richting geven aan de ontwikkeling van de kwaliteit van het landschap en de vitaliteit van het gebied. De vitaliteit van het platteland moet zeker gesteld worden, want dat is de
LANDSCHAP VAN VERBEELDING
enige manier om de landschappen te bewaren, LANDSCHAP VAN BELEVING
mooi en levend te houden.
De Linie van 1629 tot 2029...
De Linie van Frederik Hendrik, die door dit
doordat in 1628 de Spaanse zilvervloot door
gebied loopt, is een uitstekend en inspire-
Piet Hein was gekaapt, was er geld voor een
rend middel om diverse activiteiten aan op
nieuwe veldtocht die op een andere leest was
te hangen. De Linie als grote samenbindende
geschoeid: met de kennis van Jan Adriaansz
inspiratiebron vormt een rode draad door het
Leeghwater werden de moerassen rondom
gebied, met zichtbare en onzichtbare elemen-
‘s-Hertogenbosch drooggelegd, zodat de bele-
ten. Het bijzondere verhaal erachter spreekt
gering van de stad mogelijk werd.
tot de verbeelding. De oorspronkelijk strategi-
Frederik Hendrik liet een Linie van dijken
sche en waterkerende functie biedt prachtige
bouwen die hij tevens gebruikte om de
cultuurhistorische en recreatieve perspectie-
kwartieren – oftewel kampementen – van
ven.
zijn bevelhebbers met elkaar te verbinden. Verder liet hij de Dommel en Aa afdammen
In 1629 veroverde de ‘Stedendwinger’ prins
en het toestromende water werd om de Linie
Frederik Hendrik van Oranje Nassau tijdens
heen weggeleid naar de grachten en greppels
de Tachtigjarige Oorlog het strategisch gele-
die hij had laten graven. Daardoor stopte de
gen ’s-Hertogenbosch – bij de samenvloeiing
watertoevoer. Vervolgens werd het water uit
van de Dommel en de Aa – op de Spaansge-
het gebied weggepompt door twee wind- en
zinden. ‘s-Hertogenbosch was heel moeilijk
drieëntwintig rosmolens . Nadat het gebied
bereikbaar vanwege de omringende moeras-
was drooggelegd, konden de soldaten opruk-
sen, en werd daarom wel de ‘Moerasdraak’
ken naar de stad.
genoemd. Loopgraven maken naar de wallen
De Linie van dijken, kanalen en grachten
van de stad, de gebruikelijke aanvalsme-
werd aan beide zijden verdedigd. Naar
thode in die tijd, was dus niet mogelijk. Maar
buiten toe was dat de Circumvallatielinie van
ongeveer vijfenveertig kilometer, om Spaanse hulptroepen van buitenaf tegen te houden en om het gebied droog te kunnen malen. Naar binnen toe was dat de Contravallatielinie van circa vijfentwintig kilometer, om mensen te beletten de stad te ontvluchten. Frederik Hendrik maakte gebruik van enkele bestaande dijken ten noordoosten van Den Dungen, die op de overgangen van hoge naar lage gebieden – dus van droog naar nat – liggen. Hij voegde er nieuwe dijken aan toe en versterkte die met fortificaties. Hij gebruikte bestaande kastelen en boerderijen als verblijfplaatsen en uitvalsbases. Hij maakte ook gebruik van de hoge plekken in het landschap waar hij de zes kwartieren liet inrichten voor zijn manschappen die onder leiding stonden van edelen uit de Staatse troepen. Deze kwartieren werden versterkt met aarden wallen en kanonnen. Soms was de afstand tussen de kwartieren te groot en op die plekken werden schansen gebouwd.
Op 11 september 1629 lukte het Frederik Hendrik om een bres te slaan in het Vughter bolwerk. En op 14 september 1629 gaf de stad zich over en daarmee had Frederik Hendrik ook de Meierij van ‘s-Hertogenbosch in handen. Een legendarische overwinning! Van de Linie zijn slechts enkele resten bewaard gebleven. Door de aanleg van wegen, wijken Archeologische opgravingen in kaart gebracht
en ruilverkavelingen is het grootste deel van de Linie verloren gegaan, maar ook omdat Frederik Hendrik de Linie moest laten opruimen, om te voorkomen dat de vijand op dezelfde manier de stad weer terug zou veroveren. Maar met behulp van kaarten – zoals de Ex Pugnatio Sylvae-Ducis uit 1631 – geschreven teksten, schilderijen en de recente opgravingen in verband met de omlegging van de ZuidWillemsvaart is de Linie geheel te traceren. Dankzij de vele historische bronnen en nog
Detail van Ex Pugnatio Sylvae-Ducis met de locatie van één van de opgravingen.
bestaande dijken en kastelen, die onderdeel uitmaakten van de Linie, is het niet moeilijk om je in de zeventiende eeuw te wanen.
Wie nu door het gebied wandelt, ziet hier en
hoe benut je het beter? Vierhonderd jaar na
ten natuur, water, landschap, cultuurhistorie,
daar een kleinschalig cultuurlandschap met
het beleg – in 2029 – moet het landschap weer
multifunctionele landbouw, recreatie, toerisme
kronkelige weggetjes, weilandjes, beemden,
allure hebben. Landbouw en cultuur zijn er
en een stevige relatie tussen stad en platteland.
bosjes en fraaie vergezichten. De overgangen
beeldbepalend en er is routegebonden recre-
Dijken, wegen, de vesting en waterlopen van
van hoog naar laag bepalen het beeld. Van
atie, dat wil zeggen aan elkaar gekoppelde
de Linie zijn dan op een aantal plekken gere-
oudsher werden deze hooggelegen zandrug-
evenementen en activiteiten. Er is een robuuste
noveerd, evenals een aantal verdedigingswer-
gen – oftewel donken – door wegen met
en samenhangende structuur met de elemen-
ken waarvan de contouren zijn versterkt.
elkaar verbonden. Op deze soms langwerpige zandruggen lagen linten van boerderijen. In 1629 waren vrijwel alle donken bewoond. Restanten van deze donken zijn nog steeds goed te zien. Maar de ruilverkaveling heeft ook hier flink toegeslagen, zoals onder meer in het buitengebied van Den Dungen. Daar zijn de donken afgegraven en het witte zand werd onder andere in de laaggelegen delen van‘s-Hertogenbosch gebruikt om huizen op te bouwen. De sfeer in het gebied met zijn terrasjes en uitspanningen is gezellig, gastvrij en Bourgondisch. Onvermijdelijk gaat de volgende gedachte naar de toekomst. Hoe behoud je dit alles? En
1627
Iconen in het landschap
Frederik Hendrik gebruikte kastelen en boerde-
voorziening over een boerderij of zelfs meerdere
rijen als onderkomen en uitvalsbases. Deze iconen
boerderijen met moestuinen, weilanden en boom-
in het landschap zijn parels van duurzaamheid,
gaarden. Deze boerderijen werden vaak het eerst
want ze bestaan vaak al eeuwen. En de kastelen
gebouwd, en pas later het kasteel. Dit alles gaf een
en boerderijen die niet meer bestaan, hebben net
grote economische stimulans aan het buitenge-
zulke mooie verhalen en ook dat is belangrijk
bied. Na de verovering door Fredrik Hendrik trok
cultureel erfgoed.
veel katholieke adel naar de Zuidelijke Nederlan-
Van oudsher was er over en weer een levendig
den en raakte menig buitenplaats in verval.
contact tussen stad en platteland. Veel buiten-
Hier ligt de uitdaging om de economische wissel-
plaatsen en kastelen beschikten voor hun voedsel-
werking van weleer weer op te pakken.
Frederik Hendrik vorderde in 1629 kasteel
plaats en een ommuurde tuin en is gelegen in
vragen om er iets mee te doen. Een bed and
Maurick in Vught om daar zijn hoofdkwartier
prachtige ongerepte parkbossen. Op het land-
breakfast? Een uitspanning, waar fietsers en
van te maken. Het kasteel had muren die niet
goed liggen nog historische dijken – sommige
wandelaars kunnen uitrusten? Of een infor-
dikker waren dan zestig centimeter en het was
waren een onderdeel van de Linie – en een
matiecentrum, zoals in een van de schuren op
dus niet in alle opzichten goed verdedigbaar.
oude redoute van de Linie. De Linie kruiste de
het landgoed is gerealiseerd: het bezoekerscen-
Maar Frederik Hendrik had wel een goed
Dommel ter hoogte van Veerhuis het Vaantje,
trum van Brabants Landschap.
zicht op ‘s-Hertogenbosch en dat was erg
waar het water werd afgedamd en omgeleid.
Als je de oprijlaan van Haanwijk verlaat, stuit
belangrijk.
Tegenwoordig gaan de vaartochten van de
je op het dorpje Halder. In Halder is in de
Het oudste deel van de burcht dateert uit circa
Hertogboeren erlangs. Wandelend over de
vorige eeuw een Romeinse pottenbakkersoven
1400, maar het is in de negentiende eeuw erg
dijk, uitkijkend over de Dommel met de laag-
gevonden en vele aardewerken scherven.
veranderd. Behalve dineren kan men ook voor
gelegen broekgronden, is het niet moeilijk om
Verder is er een enorme hoeveelheid Romeinse
zakelijke bijeenkomsten en vergaderingen
je voor te stellen dat Frederik Hendrik hier met
terecht in kasteel Maurick– net als Frederik
zijn manschappen is geweest.
Hendrik, die zijn besprekingen hield in de
Het Koffie- en Theehuis Haanwijk, ook wel
voormalige kaartenkamer. Het zou een mooie
Het Haantje genoemd, straalt gezelligheid
aanvulling op het bestaande aanbod zijn als
en authenticiteit uit. Ertegenover staat een
je met een pontje de Dommel zou kunnen
wederopbouwschuur uit de jaren vijftig van
oversteken. In dat parkbos waarlangs Dommel
de vorige eeuw, opgetrokken in rode bak-
stroomt, huist al heel lang een kolonie blauwe
steen. Deze stijl greep terug op de traditionele
reigers.
boerderijbouw van de streek. Daarna werd de bouwstijl industriëler.
Het sfeervolle landhuis op landgoed Haanwijk
Er zijn nog meer van dergelijke oude schuren
dateert uit 1649. Het heeft een oude binnen-
in het Land van Beleving, schuren die erom
Nieuw Herlaar
munten opgegraven, die te bekijken is in het
is van een stervormig padenstelsel. Vroeger
Oudheidkundig Museum van Sint-Michielsge-
had men vanaf een van de assen zicht op de St.
stel. Liggen er nog meer schatten die opgegra-
Janskathedraal van ‘s-Hertogenbosch. De ster-
ven moeten worden? Is daar een evenement
vorm is een decor op zich: uitermate geschikt
omheen te organiseren?
voor een verrassend spel. Acteurs en actrices duiken op in lanen en verdwijnen weer. Er zijn
Haanwijk
Ook het Sterrenbos in Sint-Michielsgestel is
genoeg spannende verhalen uit deze streek om
een icoon uit lang vervlogen tijden. Het dateert
na te spelen...
uit de eerste helft van de achttiende eeuw. Het
In het Sterrenbos staat een monumentale
diende voor de jacht en schonk het landgoed
boerderij. Daar woonde jarenlang de bekende
allure. Vanuit het middelpunt lopen paden
schilder Leon Adriaans. Hij had zijn atelier in
naar de grenzen van het bos, zodat er sprake
het schuurgedeelte van de boerderij en die is op aanvraag toegankelijk voor publiek, evenals Adriaans’ fascinerende werk dat er is tentoongesteld. Wellicht een inspiratiebron voor kunstenaars om workshops te houden… Landgoed De Wamberg in Berlicum is gelegen in een landschap dat al vroeg agrarisch was. De stichting van 's-Hertogenbosch in 1185 was van grote invloed op deze omgeving. De groeiende stad trok handelaren en ambachtslieden aan. De stijgende vraag naar voedsel
Sterrenbos
1769
maakte ontginning van de woeste gronden van
baar maken voor de eigentijdse bezoeker? Van-
komen, keerde hij die om en zag tot zijn ver-
deze streek noodzakelijk om de inwoners van
af het St. Janslaantje was vroeger de St. Jan te
bijstering een wassen kerkje en twee wassen
‘s-Hertogenbosch van voedsel te voorzien. Het
zien. Een uitkijkpost zou de historie nog meer
kloostertjes in de korf. De Bossche Milla van
is een aantrekkelijk gebied met een zestiende-
laten herleven. Hoe keek Frederik Hendrik van
Kampen die toch al een klooster wilde stichten,
eeuws kasteel binnen een omgrachte tuin en
daaruit naar ‘s-Hertogenbosch?
besloot dat op die plek te doen. Is hier niet iets te organiseren wat met bijen te maken heeft?
fraai park, omringd door prachtige boerderijen. Misschien geschikt om een bed and break-
Het middeleeuwse klooster Coudewater werd
Coudewater biedt tegenwoordig ruimte aan
fast in te vestigen?
na de inname van ‘s-Hertogenbosch in 1629
kunstenaars. In de vijftiende eeuw had dit
In 2012 werden op het terrein van de Wamberg
opgeheven als klooster. Het verhaal achter
klooster een aantal beelden die duidelijk door
resten van greppels en wallen – met verkleu-
Coudewater is bijzonder. In de vijftiende eeuw
één meester gemaakt waren. De anonieme
ringen in de grond – gevonden van de Linie
hield een zekere Peter de Gorter daar bijen.
maker wordt De Meester van Coudewater
van Frederik Hendrik. Hoe kun je die zicht-
Toen hij op een dag gezang uit een korf hoorde
genoemd.
De Sint Jan is niet meer zichtbaar vanaf het Sint Jans Laantje
‘sporen’ van Leon Adriaans op de schuur bij de boerderij waar hij woonde.
Bijen terug op Coudewater?
Op het landgoed De Pettelaar loop je eerst over
Vanuit horecagelegenheid De Pettelaar kun-
een lange donk en daarna kijk je uit op de hooi-
nen diverse mooie fiets- en wandeltochten
landen. Als die gemaaid zijn, is het begin van het
worden ondernomen.
moeras heel goed te zien. Het landschap loopt daar duidelijk enigszins omlaag in de richting
Kasteel Nieuw Herlaar bestaat nog wel, maar
van ‘s-Hertogenbosch. Een prachtig voorbeeld
van het oorspronkelijke gebouw zijn alleen
dat eigenlijk onveranderd is gebleven sinds de
de vijftiende-eeuwse toren en de middel-
zeventiende eeuw. Je kunt je goed voorstellen dat
eeuwse kelders over. De rest van het gebouw
Frederik Hendrik, staand op de donk, over de
stamt uit de achttiende en negentiende eeuw.
verraderlijke moerassen heeft uitgekeken naar
In de eenentwintigste eeuw werd er opnieuw
het onbereikbare ‘s-Hertogenbosch.
veel veranderd. Het kasteel werd in de
In 1623 werd hier de Pettelaarse Schans ge-
vijftiende eeuw gebouwd als leen van Oud
bouwd, een belangrijk onderdeel van de vesting-
Herlaar.
werken rondom ‘s-Hertogenbosch, waar Frederik Hendrik zes jaar later ook gebruik van maakte.
Van kasteel Oud Herlaar, dat waarschijnlijk al in de elfde eeuw bestond, is vrijwel niets bewaard gebleven. Het werd gesloopt in 1736, maar enkele muren bleven staan, die gebruikt zijn voor de huidige witte boerderij uit 1840. De bestemming ligt nog open. Vanuit Oud Herlaar werd onder andere Nieuw Herlaar gesticht. Zoveel kastelen bij elkaar in de buurt vraagt om een bijpassende activiteit.
Langs de hele Linie staan diverse boerderijtypes. Vooral Den Dungen heeft een grote diversiteit aan historische boerderijen – de kortgevel-, langgevel- en hoekboerderij en krukhuisboerderijen. Vele zijn verbouwd en hebben een andere bestemming gekregen, zoals Bed & Breakfast ‘De Keer’ aan het De kartuizers, die zich in 1467 op de Ei-
einde van de Poeldonksedijk. Lange tijd
kendonk vestigden maakten al snel na hun
was het een herberg, waar handelsreizigers
intrek in het klooster melding van het moeras-
bij wateroverlast in de gelagkamer konden
sige gebied bij Den Dungen. De Dommel en de
overnachten. Tijdens het beleg van
Aa, en zelfs de Maas kwamen tot hier, zetten
‘s-Hertogenbosch zijn veel boerderijen in
het land rondom het klooster regelmatig blank,
Den Dungen vernield.
en daar hadden de monniken geen zin in. Ze
Den Dungen ontstond in de middeleeuwen
trokken weg en het klooster werd in 1477
als een beekdalnederzetting op een aantal
verkocht. Eikendonk bestaat niet meer. Er zijn
donken in het stroomgebied van de Aa.
alleen nog enkele eeuwenoude lindes te zien,
Inwoners van het dorp streden eeuwenlang
die nog uit die tijd stammen.
tegen wateroverlast. Op de Keer staat een schutskooi. Als de
Het zeventiende-eeuwse slotje De Muggen-
boeren hun vee kwijt waren, konden ze die
heuvel is aan het eind van de achttiende eeuw
terugvinden in omheinde schutskooien.
gesloopt. De plek waar het heeft gestaan, is
Tegen betaling konden ze hun dieren terug-
goed te zien vanaf de Keerdijk bij Den Dungen.
krijgen.
Waterbeheersing
was, is en blijft cruciaal
Waterbeheersing was, is en blijft cruciaal
vaar- en natuurtochten, bruggetjes, veerpont-
Waterbeheersing speelde een cruciale rol in de
jes, knuppelpaden, (civieltechnische) water-
militaire strategie van Frederik Hendrik. Het
speeltoestellen kan het gebied op een prachtige
vele water dwarsboomde hem, maar gaf hem
manier beleefd worden.
ook kansen die hij wist te benutten. En dat is
Hoe dichter je ‘s-Hertogenbosch nadert, hoe
nog steeds zo: datzelfde water biedt een hui-
lager het gebied wordt. De broekbossen en
dige ondernemer ook kansen. Met zichtlijnen
drassige weilanden in de Bossche Broek en
zoals uitkijktorens en een panoramakijker zijn
de Dooibroek getuigen van de zompigheid
mooie uitzichtpunten te creëren waardoor het
van deze streek. De gevarieerde vegetatie
landschap zich voor je ontrolt. Maar ook met
van broekbossen, beemden, waterplassen en
moerassige delen met rietkragen en wilgen zijn
zich uitstrekt tot aan de Dungense Brug te ont-
een lust voor het oog en de vele watervogels
sluiten – zonder dat er veel druk op dit gebied
maken het fascinerende plaatje compleet. De
komt te liggen. Het doel is een intensiever re-
natuurliefhebber die graag met laarzen aan
creatief gebruik met een permanent paviljoen,
in de natuur struint, kan hier zijn of haar hart
verblijfsrecreatie en/of een natuureducatiecen-
ophalen.
trum, waarbij de karakteristieke elementen van
De Meerse Plas zou heel aantrekkelijk kunnen
het gebied moeten worden versterkt.
zijn voor zwemmers, duikers en vissers, als de plas wordt opgeknapt. De gemeente Sint-
Frederik Hendrik gebruikte rosmolens, toen
Michielsgestel heeft plannen om dit gebied dat
er in die warme zomer in 1629 nauwelijks
wind was om de moerassen met windmolens
nog in 1995 werd ‘s-Hertogenbosch weer een
Dungen werd vaak zwaar getroffen. Destijds
droog te malen. Paarden – rossen – brachten
soort Moerasdraak met een ondergelopen Bos-
waren de wielen stille getuigen van ramp-
uitkomst. Een rosmolen terugbrengen in het
sche Broek en A2. Het waterschap heeft een
zalige dijkdoorbraken, nu zijn het pittoreske
landschap laat de geschiedenis weer spreken.
projectgroep in het leven geroepen om maat-
parels in het landschap.
Op meerdere plaatsen in het gebied zijn oude
regelen uit te voeren die ‘s-Hertogenbosch
De dijken zelf zijn karakteristieke landschaps-
sluisjes te zien die het water moesten keren,
voortaan moeten beschermen tegen dergelijke
elementen die dikwijls begroeid zijn met wilde
zodat het binnendijkse gebied niet meer onder
wateroverlast.
kers, meidoorn en hazelaar. Het zijn belangrijke schakels tussen leefgebieden van dassen,
water liep. Deze sluisjes zijn nu nog ‘alleen’ van cultuurhistorische waarde. De eeuwige
Al in de vijftiende eeuw schreven de kartui-
struweelvogels en dagvlinders. In het Arbore-
strijd van Nederlanders tegen water is hier
zer monniken van Eikendonk dus al over het
tum D’n Hooidonk zijn veel planten en bomen
goed te zien.
drassige gebied. Vroeger overstroomden grote
te bekijken.
En die strijd is niet helemaal gewonnen. Zelfs
delen van dit gebied regelmatig. Vooral Den
Frederik Hendrik maakte gebruik van be-
Kloosterstraat een open, veel grootschaliger
stad en platteland moet hier aantrekkelijker
staande dijken, zoals de dijken op Haanwijk,
landbouwgebied is. Bed & Breakfast Horzikse
worden.
de Pleinsedijk in Sint-Michielsgestel en delen
Hoeve aan de Horziksedijk, Bed & Breakfast
van de ringdijk om Den Dungen die onder-
de Keer, Van Orrikes’ Theehuisje, Herberg de
De Dungense Keerdijk is op enkele plaatsen
deel uitmaakten van de Circumvallatielinie.
Poeling, Koffie- en Theehuis ’t Haantje, Café
gebruikt voor de Linie. Maar niet overal, want
Waar vroeger Frederik Hendrik en zijn man-
De Fuik profiteren van deze cultuurhistori-
Frederik Hendrik vond de dijk hier en daar te
schappen over de dijken trokken, maken er
sche iconen. Mogelijk kunnen onderdelen van
zwak. Wie zich in vroeger tijden wil wanen,
nu wandelaars en fietsers gebruik van. Vanaf
de Linie hier zichtbaarder gemaakt worden.
kan dat bij uitstek op deze dijk! Aan de ene
de ringdijk in Den Dungen hebben ze zicht
Tevens is het de bedoeling dat van het gebied
kant is over de velden de toren van de kerk
op twee soorten landschap: de binnenpolder
rondom de Kloosterstraat – het gebied paral-
van Den Dungen te zien en aan de andere kant
van Den Dungen is een kleinschalig akker-
lel aan de A2 – een waardevoller recreatiege-
de toren van de Stint Jan in ‘s-Hertogenbosch.
landschap, terwijl de buitenpolder rondom
bied wordt gemaakt. De verbinding tussen
Historie en heden vervlechten zich hier.
Pieter Aertsen 1569
‘Moestuin van Den Bosch’ lééft!
Al eeuwenlang trekken boeren – vooral Dun-
groenten betrof twee markten: de Dungense en de
gense boeren – met zelfgeteelde koolsoorten
Vlijmense.”
en prei naar de markten in de regio. Vooral
Dat was natuurlijk onder meer te danken aan
op de Bossche markt waren en zijn de Dun-
de goede grond in Den Dungen, maar ook
gense kooplieden een vertrouwd beeld. De
de waterhuishouding moet goed zijn. Niet
Dungense boeren hebben van oudsher een
te droog, niet te nat. En dat was het geval na
goede naam op de markt, zoals de bekende
het bouwen van de ringdijk ten tijde van de
Bossche verteller Kees Spierings in zijn boek
wapenstilstand van 1609 tot 1621.
‘Wij waren nog een stadje’ (‘s-Hertogenbosch,
Den Dungen had een hoge dichtheid van
1965) schreef: “Voor moeder bestonden er wat de
agrarische bedrijven in een klein binnendijks
gebied, waardoor intensievere grondbewer-
het gebied eromheen en in de stad zelf, leggen
king nodig was. Daar was veel mest voor
zij een koppeling tussen stad en platteland. En
nodig, en die was voorhanden door die vele
daarmee zetten ze de cultuurhistorie en het
agrarische bedrijven. Bovendien werden er
toerisme in de streek in een breder perspectief.
menselijke feces uit ‘s-Hertogenbosch aangevoerd. De Dungense boeren namen mest mee
Bij multifunctionele landbouw moet onder
terug, als ze na afloop van de markt per boot
andere gedacht worden aan productie en ver-
of kar terugkeerden.
koop van streekproducten aan professionele
Nog steeds zijn de Dungense producten op
afnemers als cateraars, restaurants, markten,
de Bossche markt een begrip. En nog steeds
winkels en winkels in de boerderij zelf. Het
worden de waren aangeprezen met bordjes
gaat om streekgewassen en oude gewassen,
waarop ‘Den Dungen’ staat vermeld. Wie over
in en buiten Den Dungen. Puur eten wordt
de Bossche markt slentert, ziet hier de relatie
gekoppeld aan cultuurhistorie, want cultureel
platteland met stad prachtig verbeeld. Ligt
erfgoed kan ook beleefbaar worden gemaakt
hier een kans om marktbezoekers te laten zien
door de gastvrije en gezellige eetcultuur van
waar het voedsel vandaan komt?
deze streek, streekproducten en oude gewassen zoals hop, gerst, haver, boekweit en spelt.
De Hertogboeren in onder andere Den Dungen
Zelfoogsttuinen waar mensen tijdens hun fiets-
en Sint-Michielsgestel zijn een groep enthou-
en wandeltochten hun kruiden en gewassen
siaste agrariërs. Ze wilden iets gaan doen met
uit kunnen halen en ideeën met elkaar kunnen
de Linie en de mooie natuur en sloegen de
uitwisselen. Smaaktochten, dineren bij de boer.
handen ineen. Met verschillende recreatiemo-
Boerderijwinkels met bijvoorbeeld de Breder-
gelijkheden op en rond hun erven, maar ook in
ode-peer. Smaaktafels tijdens een oogstfeest?
Met voedsel en gerechten uit de zeventiende
Het is de bedoeling om hop- en gerstvelden
eeuw? Uiteraard met Liniebier. Typische
langs de Linie aan te leggen, bijvoorbeeld bij
streekgerechten en een streekproductenlijn.
het kampement van Bredero. En de bieren
Behalve met voedsel zijn agrariërs ook bezig
moeten verkrijgbaar zijn in de horecagelegen-
met het aanleggen van bloemrijke akkerranden
heden die op of aan de Linie liggen. Maar dit
en bescherming van weidevogels door nest-
moet nog verder worden ontwikkeld om het
bescherming. Andere nevenactiviteiten zijn
rendabel te maken.
zorgboerderijen en agrarische kinderopvang. Speciale aandacht verdienen de exclusieve Liniebieren. De bedoeling is dat ze gemaakt gaan worden van lokale hop en gerst, en geproduceerd door plaatselijke bierbrouwerijen. Getooid met namen van de veldheren van Frederik Hendrik. Omdat bier veiliger was dan het vaak vervuilde water – zeker in steden als ‘s-Hertogenbosch – dronken de meeste mensen ten tijde van Frederik Hendrik bier, ook het ‘gewone’ volk. Bovendien was bier voedzaam en het bevatte toen nog weinig alcohol. Met hop kreeg bier meer smaak en bleef het langer goed.
Brederode peer Hop en Spelt
Dynamiek
met nieuwe
economische dragers
Dankzij onder meer de Hertogboeren is er al
Hertogboer en veehouder Erik van Grinsven
flink wat recreatie en toerisme in het ‘Land-
en aspergeteelster Helma ter Stege. Hertogboer
schap van Beleving’, zoals het Vestingfietsen
Peter van de Ven is bekend om zijn aardbeien.
en de vaartochten van Hertogboeren Fons
Er zijn fietstochten die langs de Linie voeren
Sleutjes en Nicky Sanders over de Dommel,
en diverse historische wandelroutes, zoals de
waarbij de samenhang tussen dorpen en
‘Bredero’s ronde’ rondom Den Dungen en ‘Hen-
buitenplaatsen veel duidelijker wordt en de
drik’s ronde’ rond Maurick en Vught.
historie zich op een begrijpelijke wijze ontrolt.
Deze initiatieven nodigen uit tot méér… Zoals
Verder zijn er sportieve en recreatieve tochten,
het organiseren van (historische) belevingstoch-
de mogelijkheid bij diverse Hertogboeren om
ten en evenementen. Huifkartochten en gecom-
op een terras te genieten, en rondleidingen bij
bineerde tochten. Nieuwe horecagelegenheden
en bijzondere overnachtingsmogelijkheden aan de Linie. Bijvoorbeeld overnachten met allure in de Wamberg of in Haanwijk. Of overnachten op een boot, verwijzend naar de boten waarmee de Dungense boeren hun kolen naar de Bossche markt brachten. Bijzondere horeca, bijzondere boerderijcampings, logies bij de boer die mooie verhalen over ‘zijn’ streek kan vertellen. Ten tijde van Frederik Hendrik ging men te paard. Ruiterroutes en stalling van je paard om de Linie op een andere manier te ervaren. Vaarroutes met diverse ‘doe-’ en rustplekken. Bezichtigingen in historische boerderijen, rondleidingen, exposities. Informatie over de Linie is mogelijk door middel van informatiepunten, bebording, zichtlijnen, uitzichtfuncties, uitkijkposten zoals Frederik Hendrik ze liet bouwen en palen. Bij het kampement van Bredero bijvoorbeeld komt een informatiepaneel. En een picknickplek. Fietsers, wandelaars en ruiters kunnen even een pauze nemen en de omgeving vanuit historisch perspectief bezien. Oude verhalen komen tot leven.
Kunst en cultuur maken gelukkig
Op diverse manieren kunnen recreanten en toe-
Het kampement van Bredero, een van de
risten op een waardevolle manier veel te weten
zes kwartieren, bij de boerderij van Sleut-
komen over het gebied van de Linie, zoals het
jes aan de Keerdijk, werd in 2012 opnieuw
vroeger was en wat er nu leeft. Culturele evene-
bemand. Deze keer door drie wethouders
menten kunnen daaraan bijdragen. Waarom niet
van ‘s-Hertogenbosch, Sint-Michielsgestel
elk jaar op 14 september een groot evenement?
en Vught. Ook al is het kampement niet bewaard gebleven, de historie kwam even
De Jufferschans maakte deel uit van de Circum-
weer tot volle bloei. Dat kan opnieuw luk-
vallatielinie, maar er is niets meer van te zien. In
ken, maar dan grootser. Elk jaar een kampe-
2008 maakte Matthijs Bosman een ontwerp voor
ment van Bredero, maar dan in eigentijdse
een openluchttheater: het Theater La Damois-
vorm?
elle. Bosman gaat iets in werking zetten wat in
Het vijfhoekige kampement van Bredero
2029 een belangrijke rol gaat spelen tijdens het
was net als andere kampementen een
vierhonderdjarig jubileum van het beleg van
soort flink dorp met wallen, waarvandaan
‘s-Hertogenbosch.
aanvallen plaatsvonden. Maar er werd
ook gegeten gedronken geleefd en geslapen. ’s-Hertogenbosch is nog steeds – net als destijds – vanaf die plek te zien. Met Landart kan de Linie op prachtige wijze beleefbaar gemaakt worden. Bijvoorbeeld met de ijzeren paarden van beeldhouwer Bart Somers, waarmee hij naar de paarden van Frederik Hendrik en graaf Ernst Casimir verwijst. Paarden die bescheiden aanwezig zijn: je ziet het landschap erdoorheen. Zelf zegt Somers erover: “Ik haal de echo van het verleden terug.” En: “Het jaar 1629 is niet verder weg dan één swipe op je i-phone.” Maar het kan ook met de uitleg van een gids, varend in een fluisterboot van Nicky Sanders over de Dommel langs de Vughterweg. Want daar zouden Somers’ paarden erg goed tot hun recht kunnen komen: oprijzend op de dijk langs de Bossche Broek, met uitzicht op de stad en de St. Jan. Door de elegante contouren van de ijzeren paarden heen doemt de strijd in het landschap van 1629 op als een echo uit het verleden.
Al doende leert men
Met exposities en natuureducatie kunnen
er vlakbij, waar ook veel te ontdekken valt.
recreanten en toeristen veel leren over het
Het arboretum Hooidonk is een geweldige
gebied van de Linie. Op de Heemzolder in
plek voor natuureducatie. Her en der kwam
Den Dungen ligt informatie over de streek,
educatie al ter sprake in de vorm van histo-
onder meer over Eikendonk, net als in het
rische wandel-, vaar- en fietstochten onder
Oudheidkundig Museum in Sint-Michiels-
leiding van gidsen, informatiepanelen, eve-
gestel en het bezoekerscentrum van het Bra-
nementen met streekgerechten, theater en
bants Landschap op het terrein van Haan-
beeldende kunst.
wijk en niet te vergeten het oude bakhuisje
Doe mee en denk mee!
Er moeten acties verbonden worden aan de
van zijn inwoners een aantrekkelijk vestigings-
manifestatie 2029, de vierhonderdjarige viering
klimaat gaan vormen voor recreatie en toeris-
van de overwinning van Frederik Hendrik.
me. De strategische functie van de Linie heeft
Organiseer eigen activiteiten en help mee met
plaatsgemaakt voor een cultuurhistorische
projecten van anderen. Verhalenvertellers zijn
en recreatieve functie en moet in de toekomst
hierbij onmisbaar om de identiteit van deze
weer terug te vinden zijn in het landschap.
streek te versterken. Op die manier wordt er
Evenals de waterkerende functie die op enkele
stap voor stap gebouwd aan een landschappe-
plekken hersteld zal moeten worden. Land-
lijk aantrekkelijke en economisch draagkrach-
bouw en cultuur zijn beeldbepalend. En aan
tige regio. Overheden vervullen een facilite-
elkaar gekoppelde evenementen en activiteiten
rende rol, en bedrijven zijn onontbeerlijk.
– de zogenoemde routegebonden recreatie –
Het ‘Landschap van Beleving’ kan door zijn
met de achterliggende verhalen versterken de
unieke cultuurhistorische verhaal en de inzet
Linie van 1629.
De Groene
Vesting en de vier
Landschappen
Het in 2008 verschenen Masterplan ‘De Groene
de Linie gereconstrueerd, met name daar waar
Vesting, een levende Linie’ beschrijft vier op de
verbindingen zijn hersteld.
Linie gebaseerde landschappen, zoals die er in 2029 uit zouden kunnen zien. Deze vier land-
Oost: Landschap van de verwijzing
schappen vormen het wenkend perspectief
Een modern grootschalig landschap, met infra-
van het burgerinitiatief De Groene Vesting.
structuur en stedelijke ontwikkelingen, bepaalt het beeld. Gekoppeld aan belangrijke ver-
West: Landschap van de verbeelding
voersassen van Nederland en gecombineerd
Moerassen en lage ‘lege’ gebieden bepalen het
met meer natuurlijke en recreatieve verbin-
beeld. Er heerst stilte. Natuurbehoud, water-
dingen. Er heerst een snelle sfeer. Hier wordt
berging, extensieve recreatie en landbouw
gewerkt. De Linie is slechts op enkele plekken
vormen de pijlers van dit deel van de Linie.
terug te vinden, vooral in namen, in lijnen en
Niet-toegankelijke plekken zijn van een af-
contouren.
stand zichtbaar en vormen nieuwe metaforen van de ontoegankelijkheid van weleer.
Noord: Landschap van de ontwikkeling Het gebied is zeer gevarieerd. Stad en land-
Zuid: Landschap van de beleving
schap zijn met elkaar verweven. Er heerst een
Een kleinschalig cultuurlandschap, op de over-
dynamische sfeer. Hier wordt geleefd. Gedeel-
gang van hoog naar laag en van droog naar
telijke reconstructie van de Linie heeft bijge-
nat, bepaalt het beeld. Er heerst een gezellige
dragen aan de vormgeving en realisatie van
en ontspannen sfeer. Landschapsherstel, recre-
met name de natuur en waterdoelstellingen.
atie en toerisme en multifunctionele landbouw
Via routegebonden recreatiemogelijkheden is
bepalen hier het beeld. Op enkele plekken is
het gebied beleefbaar.
Deze vier landschappen zijn richtingge-
De Groene Vesting is strategisch verbonden
vend voor onderzoek, projectontwikkeling
met De Groene Delta. De Groene Delta is een
en uitvoering van activiteiten die de Linie
belangrijke ontwikkeling, waarin waterbeheer-
zichtbaar en beleefbaar maken. Deze vier
sing en zorg voor een aantrekkelijk buitenge-
landschappen vormen tevens de basis voor
bied rondom de stad ’s-Hertogenbosch cen-
beeldverhalen vanuit het verleden, via het
traal staan. De Groene Delta kent een regionale
heden, naar de toekomst. Ze dienen om
aanpak en een nauwe samenwerking met ge-
de betrokkenen te enthousiasmeren voor
meenten in de directe regio. De Groene Delta is
gebiedsontwikkelingen en zodoende stad
een initiatief van de provincie Noord-Brabant
en platteland met elkaar te verbinden. Het is
en de gemeenten ’s-Hertogenbosch, Vught,
goed daarbij aan te sluiten op de kernwaar-
Sint-Michielsgestel en Heusden, samen met de
den van het gebied. Die kunnen als volgt
waterschappen en terreinbeherende organisa-
worden samengevat:
ties. Het zichtbaar en beleefbaar maken van de Linie wordt door De Groene Delta beschouwd
Natuurwaarde: groen in en om de stad
als een van de belangrijkste speerpunten om
Landschapswaarde: open deltagebied
dit te bereiken. Deze samenwerking tussen pu-
Water: dynamiek van groen en blauw
blieke en private partijen speelt op een bijzon-
Contrast: rood en groen (scherpe overgang
dere wijze in op het beleefbaar maken van een
stad en platteland)
uniek deltalandschap. Het motto ‘behoud door
Cultuurhistorie: verleden kunnen aanraken,
ontwikkeling’ krijgt hiermee een maatschappe-
kunnen beleven
lijk verantwoorde invulling.
