ZAAL 3 A
KESSELSKRAMER Achter in Zaal 3 vind je een opstelling van het communicatiebureau KesselsKramer. Het bureau is bekend vanwege zijn controversiële reclames. Het werk van KesselsKramer is herkenbaar aan de tegenstrijdigheden die de ontwerpen oproepen.
Zoek de affiches A, B en C in de opstelling en omschrijf de OPDRACHT 7.1 voorstelling, boodschap en functie van ieder ontwerp.
A
BEELD LEZEN
B
Voorstelling: Boodschap: Functie:
B
Voorstelling: Boodschap: Functie:
C
C
Voorstelling: Boodschap: Functie:
Deze affiches moeten mensen verleiden om iets te kopen of te doen OPDRACHT 7.2 en zijn in de praktijk enorm succesvol gebleken. Toch worden er beelden gebruikt die niet direct positieve associaties oproepen. Waarom denk je dat deze aanpak toch succesvol is?
SAMENSTELLING Sanne Keetels BRONNEN Bhaskaran, Lakshmi Design: Geschiedenis van design en de invloed van stromingen en stijlen op de hedendaagse vormgeving. Kerkdriel: Liberero, 2006 Kees Broos Piet Zwart. Uitgave Haags Gemeentemuseum, 1973. Esther Cleven (Conservator Graphic Design Museum) Informatieve hand-out. 2008 Dick Dooijes en Pieter Brattinga A history of the Dutch affiche 1890-1960. Amsterdam: Scheltema & Holkema, 1968 P. den Hertog, E. Angel and J. Martin Kunst op Niveau. Arnhem: Lambo, 2010 Steffen Keuning, Emiel Heijnen en Michiel Maas De Bespiegeling. Houten: Noordhoff Uitgevers, 2001 Dick Maan Paul Schuitema: Beeldend organisator. Rotterdam: 010, 2006 Karlijn Muller et al De Culturele Ladekast: Een doorlopende leerlijn cultuureducatie. Tilburg: 2013. Philip B. Meggs & Alston W. Purvis History of Graphic Design. Mieke Rijders R.N. Roland Holst. Amsterdam: Stadsuitgeverij Amsterdam, 1992 Herbert Spencer Pioneers of Modern Typography. Aldershot: Lund Humphries, 1969 Studio 3 History of Graphic Design for a rainy day. 2011.
Wat vind jij van die aanpak? Zou je er zelf gevoelig voor zijn?
OPDRACHT 7.3 Leg uit.
KIJKWIJZER VOORTGEZET ONDERWIJS 100 JAAR NEDERLANDS GRAFISCH ONTWERP
MOTI MuSEuM OF THE IMAGE
11
NAAM:
INTRODuCTIE
Welkom in MOTI, het enige museum voor beeldcultuur in de wereld! Beeldcultuur is een algemene term voor allerlei soorten beelden (video, foto’s, graffiti etc.) die iets proberen te communiceren. In de overzichtstentoonstelling ligt de nadruk op grafisch ontwerp zoals affiches en andere geprinte ontwerpen. Steeds vaker wordt beeld gebruikt om iets te communiceren. Iedereen kan snel en gemakkelijk beelden maken, bewerken en via social media verspreiden. We denken en doen steeds meer in beeld. Dit zal alleen maar toene men nu de technologische mogelijkheden dit toelaten. In deze visuele wereld, is het dus belangrijk om naast begrijpend lezen ook begrijpend kijken te leren. Begrijpend kijken, ofwel visuele geletterdheid, is de vaardigheid die bij het maken van deze kijkwijzer centraal staat. Je leert zelfstandig en op een kritische en actieve manier naar de vorm, functie en inhoud van grafische beelden te kijken en deze te interpreteren.
Begane grond Wissel-tentoonstellingen
Zaal 2
Zaal 3
Zaal 1
Hal Entree
De kijkwijzer is verdeeld in drie onderdelen die overeenkomen met de drie OPBOuW zalen waarin de overzichtstentoonstelling is opgesteld. In de kijkwijzer wordt gebruik gemaakt van QR codes om filmpjes te kunnen bekijken via de smartphone. Daarvoor heb je wel een QR app nodig op je telefoon die je gratis in het museum of thuis kunt downloaden.
Kelder Overzichtstentoonstelling Dutch Graphic Design
Hier start de kijkwijzer beeldlezen.
CENTRALE HAL
Zaal 2
Auditorium Zaal 3
MuSEuM OF THE IMAGE
Zaal 1
Hier kijk je naar de vormgeving van grafische ontwerpen tussen 1890 en 1945 Zaal 1 en leg je een verband met de toen heersende kunststromingen.
ZAAL 3 A
THONIK Thonik is een reclamebureau met een divers repertoire. Ze zijn onder andere bekend geworden met het SP en VPRO logo en een reclame voor thuiszorg. Deze reclame veroorzaakte veel opschudding, omdat er een naakte oude dame in te zien is. In 1967 verschijnt actrice Phil Bloom als eerste vrouw naakt op tv in het programma Hoepla van de VPRO. Dit leidde tot grote opschudding. Tegenwoordig schrikken we niet meer zo snel van naakt op tv. Toch leidde ook het reclamefilmpje van Thonik voor de SP over de thuiszorg tot veel commotie. Voor meer info: scan de QR code.
INTERDISCIPLINARITEIT De klassieke domeinen van grafische vormgeving, zoals het ontwerpen van boeken en affiches, beginnen te vervagen. Het onderscheid tussen verschillende media staat onder druk en de grafische kenmerken en toepassingen worden opnieuw bezien. Grafische vormgeving is meer en meer een interdisciplinaire activiteit. Dit betekent dat verschillende disciplines zoals bijvoorbeeld mode en films met elkaar gecombineerd worden. Grafische vormgevers beperken zich niet meer tot het gedrukte product, maar gaan ook aan de slag met ruimtelijk werk en sociaal interactieve projecten.
Zoek in Zaal 3 naar twee voorbeelden van ontwerpen/werken OPDRACHT 6.1 waarbij grafisch ontwerp is losgekomen van traditionele gedrukte producten. Geef de naam van de kunstenaar en een omschrijving van het werk. Voorbeeld 1: Voorbeeld 2:
Loop naar de opstelling van Thonik en leg uit hoe interdisciplinariteit OPDRACHT 6.2 ook bij dit reclamebureau zichtbaar is.
Hier kijk je naar de verschillende toepassingen van grafisch ontwerp tussen Zaal 2 1945 en 1990 en de daarbij horende functies.
Hier kijk je naar moderne toepassingen van grafisch ontwerp waarbij de lijn Zaal 3 tussen verschillende disciplines vervaagt.
A
4
3
B
Bekijk het thuiszorg filmpje van Thonik (linker schermpje rode tafel). OPDRACHT 6.3 Vind jij het shockerend om een oude vrouw naakt te zien op TV?
1 2 5
01
Niet de alleen de SP (Socialistische Partij), maar ook de politiek OPDRACHT 6.4 partij PSP (Pacifistisch Socialistische Partij) gebruikte in 1971 een foto van een naakte vrouw voor hun verkiezingsaffiche (afbeelding B). Waarom denk je dat juist (linkse) politieke partijen vaak gebruik maken van naakt in hun campagnes?
6
10
ZAAL 3
MASSAMEDIA Met massamedia worden communicatiemiddelen bedoeld, waarmee een groot aantal mensen kan worden bereikt. Voorbeelden hiervan zijn: dag- en weekbladen, film, video, internet en omroep. Voor deze media is het belangrijk dat de boodschap helder overgebracht wordt, zodat het voor een groot publiek begrijpbaar is. Korte pakkende berichten en aangrijpende beelden zijn daar een voorbeeld van.
Met welke vormen van massamedia kom jij dagelijks in aanraking?
OPDRACHT 5.1 1.
A
PRIME TIME PARADISE In deze videofilm van Persijn Broersen en Margit Lukacs zweeft de kijker door een eindeloos landschap van bevroren fragmenten uit mediabeelden. Het zijn beelden die we dagelijks op tv zien. Ontdaan van hun oorspronkelijke context gaan de beelden nieuwe relaties aan en creeëren een nieuwe werkelijkheid. Persijn Broersen en Margit Lukacs onderzoeken de hedendaagse mediacultuur. Waar kijken we eigenlijk dagelijks naar en hoe gaan we om met deze constante stroom van informatie. Voor meer info: scan de QR code.
CENTRALE HAL A
Grafische vormgeving ontstaat als apart vak aan het begin van de 20e eeuw als gevolg van allerlei technologische ontwikkelingen. Maar al voor de 20e eeuw is er sprake van beeldtaal.
B
2. 3.
BEELDCuLTuuR DOOR DE EEuWEN
Loop naar de trap van de centrale hal. Op het raam achter de trap OPDRACHT 1.1 is de ontwikkeling van beeldcultuur weergegeven (zie afbeelding A pagina 01). Vanaf het blokje start kun je in een cirkelende beweging van binnen naar buiten de geschiedenis volgen tot je rechtsonder in de hoek bij de smartphone uitkomt. Een aantal vlakken zijn nog leeg. In welke vlakken zou jij de afbeeldingen (links) plaatsen? Noteer het nummer van het lege vlak in de tabel hieronder.
A
Bekijk de film Prime Time Paradise (+/- 10 min). Wat voor soort OPDRACHT 5.2 beelden zie je zoal? Is er een rode draad in te herkennen?
Nummer: Functie:
B
Nummer: Functie:
C
C
Nummer: Functie:
Als je naar de film kijkt krijg je het gevoel dat je gewichtsloos door OPDRACHT 5.3 verschillende ruimtes zweeft. Hoe weerspiegelt dit gevoel onze relatie met de constante informatiestromen waar we dagelijks mee te maken hebben?
D
Nummer: Functie:
E
D
Nummer: Functie:
F
Nummer: Functie:
“De massamedia bepalen samen het beeld van de ExTRA OPDRACHT 5.4 werkelijkheid.” Leg deze stelling uit.
De reden voor het gebruik van beeldtaal kan enorm verschillen. Wat OPDRACHT 1.2 denk jij dat de functie is van de afbeeldingen die hiernaast staan? Maak een keuze uit de volgende opties: informatievoorziening, identiteit uitstralen of schoonheid. Meerdere opties per afbeelding zijn mogelijk. Let op: het gaat hier niet om de functie van het voorwerp zelf, maar om de afbeelding(en) die erop staan.
E
Het kunstwerk bestaat uit al bestaande media beelden die ExTRA OPDRACHT 5.5 niet door de kunstenaars zelf zijn gemaakt. Het is een kenmerk van postmodernistische kunst dat bestaande beelden en voorwerpen gebruikt worden voor een nieuw kunstwerk. Wat vind jij daarvan? Is het nog wel een origineel kunstwerk te noemen? Waarin ligt de toevoeging van de kunstenaar volgens jou?
Als je kijkt naar de geschiedenis van beeldcultuur zie je dat OPDRACHT 1.3 ontwikkelingen in beeld en taal vaak het gevolg zijn van technologische uitvindingen. Noem drie uitvindingen die van groot belang zijn geweest voor de ontwikkeling van beeldcultuur. Uitvinding 1: Uitvinding 2:
F
09
Uitvinding 3:
02
ZAAL 1 A
INvLOEDEN uIT DE vRIJE KuNST In de beginjaren van het grafische ontwerpvak, hebben de ontwerpers een achtergond in de vrije kunst als schilders of architecten. Daardoor hebben de eerste ontwerpen vaak een sterk illustratief karakter en zijn de parallellen met de toen heersende kunststromingen goed te herkennen.
Omschrijf de visuele elementen van het affiche Delftsche Slaolie, OPDRACHT 2.1 hiernaast afgebeeld.
ZAAL 2 A
Lijn:
Kleur:
B
JuGENDSTIL EN ART NOuvEAu Als reactie tegen de industrialisatie ontstaan rond 1890 de kunststijlen Jugendstil en Art Nouveau; in Nederland ook wel bekend als de Slaoliestijl. Deze stromingen, die qua vormgeving veel op elkaar lijken, pleiten voor het samengaan van kunst en ambacht. Kenmerkend voor beide stromingen zijn de organische vormen en motieven uit de natuur. Hierboven zie je een voorbeeld van een Jugendstil affiche van de Nederlandse kunstenaar Jan Toorop voor Delftsche slaolie uit 1894.
OPDRACHT 4.6 Op afbeelding A zie je het logo van de NS en op afbeelding B zie je het logo van British Rail. Van welk idee gaan beide logo’s uit?
B
Compositie:
ONTWERP EN COMMuNICATIE
STRIPING Achterin Zaal 2 vind je een politiemotor. In 1992 kreeg Studio Dumbar de opdracht om een nieuwe huisstijl voor de politie te ontwerpen. Ze kwamen met het idee van striping. De twee gekleurde strepen staan symbool voor de twee taken van de politie; waakzaamheid en dienstbaarheid. Scan de QR code voor meer uitleg over het ontwerpproces.
C
De huistijl was zo succesvol dat de overheid besloot het ook voor OPDRACHT 4.8 andere dienst-/hulpverleningen te gebruiken. Behalve de politie, wie maken er nog meer gebruik van een soortgelijke striping en wat zijn de kleuren ervan?
Ritme:
Licht/schaduw:
Dienst-/hulpverlening
Streep kleuren
Perspectief:
D
OPDRACHT 2.2 Doorzoek Zaal 1 en noteer de namen van ontwerpers wiens werk overeenkomsten vertonen met de Jugendstil. TIP. Zoek niet alleen naar affiches, maar kijk ook in de vitrine. Naam ontwerper: Naam ontwerper: Naam ontwerper: Naam ontwerper:
IDENTIFICEREN De herkenbaarheid van een bedrijf wordt mede bepaald door de huisstijl. Een huisstijl is de visuele identiteit van een bedrijf en bepaalt voor een gedeelte hoe het bedrijf door het publiek gezien wordt. De huisstijl omvat onder andere de naam, logo, kleur, typografie (lettertype), vormentaal en fotografiestijl. Een goede huisstijl is direct herkenbaar, verwijst naar de functie van het bedrijf en zet een positief imago neer.
Waarom denk je dat striping zo succesvol is? Wat voor assocciaties OPDRACHT 4.9 roept het bij je op en hoe beïnvloedt dat het imago van de politie?
Ook het logo van de politie bevat verwijzingen naar de ExTRA OPDRACHT 4.10 twee taken van de politie. Kijk naar het logo op de motor en geef aan hoe de twee taken gesymboliseerd zijn. Dienstbaarheid
In de landen rond de Middellandse zee wordt de Jugendstil ExTRA OPDRACHT 2.3 ook wel Modernismo genoemd. Vind jij deze stijl een moderne uitstraling hebben? Verklaar je antwoord.
03
08
Waakzaamheid
ZAAL 2 A
ACTIvEREN EN PRIKKELEN Grafische ontwerpen kunnen verschillende functies hebben. Voorbeelden van ontwerpen die activerend en prikkelend zijn bijvoorbeeld maatschappelijk kritische affiches. Zij proberen de lezer bewust te maken van een sociaal probleem, iemands meningen te veranderen, en tot actie aan te sporen.
B
ONTWERP EN COMMuNICATIE
ZAAL 1 A
INvLOEDEN uIT DE vRIJE KuNST
Na de tweede wereldoorlog ontwikkelt grafisch ontwerp zich verder en beginnen ontwerpers de aandacht te verleggen naar de functie van het ontwerp in plaats van de vormgeving. De beeldtaal wordt aangepast aan het doel. In Zaal 2 ligt de aandacht niet op de vormgeving maar op de boodschap en de functie van een ontwerp. Wat probeert de ontwerper met ons te communiceren?
Affiche 1:
OPDRACHT 4.1 In Zaal 2 vind je een touchscreen. Raak het scherm aan tot je een veld met verschillende ontwerpen voor je ziet. In de tabel hieronder staan een aantal mogelijke functies van grafisch ontwerp onder elkaar. Koppel steeds één ontwerp van het scherm aan één van de functies in de tabel.
Affiche 2: ExTRA OPDRACHT 2.5
Structureren:
1.
Identificeren:
2.
Activeren:
3.
B
Verleiden: Amuseren :
Zoek het Nelson Mandela affiche (afbeelding B) van het ontwerperscollectief Wild Plakken (vitrinekast midden van Zaal 2) en beantwoord de volgende vragen.
Wat is de boodschap van dit affiche volgens jou?
OPDRACHT 4.2
OPDRACHT 2.4 Hiernaast zie je een Art Deco affiche van Jan Toorop Levensverzekerings Maatschappij Arnhem (1900). Zoek in Zaal 1 naar twee affiches met vergelijkbare visuele kenmerken.
ART DECO Art Deco is een internationale decoratieve stijl die in de jaren twintig van de 20ste eeuw in Frankrijk ontstaat en voort vloeit uit de Jugendstil. Invloeden uit het herontdekte Egypte zijn er duidelijk in aanwezig. Kenmerkend voor de vormgeving is het gebruik van geometrische vormen en stilering van vormen uit de natuur.
C
OPDRACHT 2.6 affiches?
D
OPDRACHT 4.4 Hoe probeert Wild Plakken ons tot actie aan te sporen? Welke visuele technieken gebruiken zij daarvoor?
Waaraan zijn de Egyptische invloeden te herkennen in deze
De Art Deco stijl was vooral populair bij de rijke laag van de ExTRA OPDRACHT 2.7 samenleving. Zoek in Zaal 1 naar het affiche Hotel Hamdorff (1900) van Willy Sluiter en leg uit waarom deze stijl vooral rijke mensen aan zal spreken.
Wat is de functie van het affiche (hoe moet de lezer reageren op
OPDRACHT 4.3 de boodschap?)
Noem drie visuele overeenkomsten tussen de twee affiches.
Om te begrijpen wat er met een affiche bedoeld wordt, moet je vaak OPDRACHT 2.8 goed kijken. Zoek in Zaal 1 naar het affiche Openbare Arbeidsbemiddeling (1900) van Chris Lebeau. Daarin zie je een werkgever en een werknemer die tot een arbeidsovereenkomst komen. Wie is de werkgever en wie is de werknemer en waar zie je dat aan? Werknemer:
Werkgever:
E
OPDRACHT 4.5
07
Vind jij dat Wild Plakken geslaagd is in hun opzet? Leg uit waarom.
ALLEGORIEëN Bij politieke affiches wordt vaak teruggegrepen naar traditionele motieven zoals helden, heraldiek en allegorieën. Een allegorie is een symbolische voorstelling waarbij een idee of abstract begrip (bijvoorbeeld deugden en ondeugden) wordt verbeeld door een personificatie. De direct herkenbare voorstelling is symbolisch voor een niet direct zichtbare inhoud.
04
Het affiche bevat een allegorie (zie tekst linksonder). Waar zie je die OPDRACHT 2.9 (omschrijf) en welk abstract begrip wordt daarmee gesymboliseerd denk je?
04
ZAAL 1 A
vERNIEuWINGSDRANG
PAuL SCHuITEMA Hij liet zich inspireren door de hiernaast genoemde kunststromingen. Ook hij zette zich af tegen het traditionele en omschrijft de splitsing tussen traditioneel en modern als volgt: “Gisteren: artistiek, decoratief, symbolisch, fantastisch, onmaatschappelijk, lyrisch, passief, romantisch, esthetisch, theoretisch, ambachtelijk, kunst. Vandaag: reëel, direct, fotografisch, zakelijk, concurrerend, argumenterend, actief, actueel, doelmatig, praktisch, technisch, werkelijkheid.”
B
Aan het begin van de 20e eeuw zoeken kunstenaars in Europa naar een passende beeldtaal in een steeds sneller wordende samenleving. De gruwelijke ervaringen van de Eerste Wereldoorlog leiden tot het ontstaan van de kunststroming Dada in Zwitserland, die zich afzet tegen alle traditie. In Nederland daarentegen, gelooft men meer in structuur en harmonie dat door de architectuur en grafische ontwerp van De Stijl wordt weerspiegeld. In Duitsland worden onder de naam Bauhaus scholen opgericht waar filosofie en techniek de basis vormen van ontwerpen. In Rusland komt het Constructivisme tot bloei en wordt de nieuwe beeldtaal gebruikt om politieke ideeën tot uitdrukking te brengen. Ondanks onderlinge verschillen hebben deze kunststromingen met elkaar gemeen dat de kunstnijverheid voor hen heeft afgedaan. De nieuwe visuele taal is een reactie op het ornamentele en ambachtelijke van de Jugendstil en Art Nouveau. De kunstenaar moet zich richten op de hedendaagse techniek en de daardoor mogelijk gemaakte massaproductie van functionele zaken.
Er is een groot visueel verschil tussen de affiches van Wilhelmina OPDRACHT 3.1 Drupsteen (afbeelding B) en Paul Schuitema (afbeelding C). Plaats bij iedere affiche drie woorden uit Schuitema’s quote (zie tekst A) die hij zou gebruiken om de affiches te omschrijven.
C
Affiche Wilhelmina Drupsteen
Ondanks de visuele verschillen hebben de affiches ook een OPDRACHT 3.2 overeenkomst. Welke?
D
BAuHAuS Het Bauhaus had een belangrijke invloed op Schuitema. Het Bauhaus kent een belangrijke rol toe aan de industrie, want die kan in grote oplages een product aan de massa leveren. Een goed ontwerp volgens het Bauhaus is geschikt voor massaproductie en is uiterst functioneel.
Affiche Paul Schuitema
ExTRA OPDRACHT 3.3 Paul Schuitema deelde de mening van de Bauhaus kunstenaars (zie tekst D) en vond dat “de grafische kunst uitermate functioneel [moest] worden; drukwerk heeft verkopen tot doel.” Geef twee argumenten waarom het affiche van Schuitema dat doel waarschijnlijk beter zal bereiken dan het affiche van Drupsteen. 1.
ZAAL 1 A
vERNIEuWINGSDRANG
OPDRACHT 3.4 Zoek in Zaal 1 naar het BKI affiche van Paul Schuitema. Welke visuele overeenkomsten kun je herkennen tussen de boekomslag De Stijl [hiernaast afgebeeld] van Theo van Doesburg en het affiche van Paul Schuitema? Noem er drie. 1. 2. 3.
B
NIEuWE TyPOGRAFIE EN DE STIJL De functionaliteit waar Schuitema naar op zoek was vond hij terug in de beeldtaal van De Stijl. De eerste stap naar vernieuwing voor Paul Schuitema was het ontwikkelen van een nieuwe typografie, waarbij hij zich liet inspireren door medeoprichter van De Stijl, Theo van Doesburg. De Stijl kunstenaars wilde de orde en harmonie die schuilgaan achter de dagelijkse wanorde en chaos laten zien door middel van een volledige abstracte visuele taal. Deze taal bestaat slechts uit horizontale en verticale (zwarte) lijnen en de primaire kleuren rood, blauw en geel.
OPDRACHT 3.5
In welk opzicht wijkt Schuitema af van de kenmerken van De Stijl?
In welke ontwerpen maakt Schuitema gebruik van fotomontage (zie OPDRACHT 3.6 tekst C )? Noem er twee. 1. 2.
Waarom zou Schuitema wel gebruik willen maken van fotografisch OPDRACHT 3.7 beeld en niet van illustraties? Tip: lees Schuitema’s uitspraak (tekst A, pagina 5) nog eens goed door.
C
NIEuWE FOTOGRAFIE EN DADAISME Waar Paul Schuitema in eerste instantie het gebruik van beeld volledig had losgelaten, kwam hij daar later toch weer op terug door gebruik te maken van fotomontage. Dit is een techniek die hij van de Dadaisten overnam, waarbij verschillende foto’s en fotofragmenten als een collage over elkaar gelegd worden. De Dada kunstenaars verzetten zich tegen traditie en het idee van de kunstenaar als creatief genie. Ze noemden zichzelf daarom monteurs in plaats van kunstenaars om het belang van techniek in hun werk te onderstrepen.
Volgens Schuitema is fotografie geheel objectief. Het ExTRA OPDRACHT 3.8 medium kan niet anders dan de werkelijkheid en dus de waarheid weergeven. Geef een argument voor en tegen deze bewering. Voor:
2.
Tegen:
05
06
