B oek be s pr ek i n gen

317

Boekbesprekingen Algemeen Ilaria Porciani en Jo Tollebeek ed., Setting the standards. Institutions, networks and communities of national historiography Wessel Krul

320

Ian Morris, Why the West rules – for now. The patterns of history, and what they reveal about the future Rolf Strootman

321

Eelco Beukers en Corrie van Sĳl ed., Geschiedenis van de Zaanstreek Merel Klein

323

Oudheid Jacques Jouanna, Greek medicine from Hippocrates to Galen. Selected papers, Neil Allies vert., Philip van der Eĳk ed. Maithe Hulskamp Lucinda Dirven ed., Hatra. Politics, culture and religion between Parthia and Rome Jan Willem Drĳ vers

325 327

Middeleeuwen Hannah Skoda, Medieval violence. Physical brutality in Northern France, 1270-1330 Guy Geltner

328

Samuel K. Cohn, Popular protest in late medieval English towns Janna Coomans

330

VOL. 127, NO. 2, 2014

TVGESCH2014.2.indd 317

27-05-14 11:01

318

BOEKBESPREKINGEN

Nieuwe tijd Matthew Lundin, Paper memory. A sixteenth century townsman writes his world Dick E.H. de Boer

332

George Sanders, Het present van Staat. De gouden ketens, kettingen en medailles verleend door de Staten-Generaal, 1588-1795 Joop W. Koopmans

334

Mark Stoyle, The black legend of prince Rupert’s dog. Witchcraft and propaganda during the English Civil War Laurien van der Werff

335

Donald Haks, Vaderland en vrede, 1672-1713. Publiciteit over de Nederlandse Republiek in oorlog Guido de Bruin

337

Alicia C. Montoya, Medievalist Enlightenment. From Charles Perrault to Jean-Jacques Rousseau Eleá de la Porte

339

Nieuwste tijd J.Th.J. van den Berg en J.J. Vis, De eerste 150 jaar. Parlementaire geschiedenis van Nederland 1796-1946 Friso Wielenga

341

Wilfried Uitterhoeve, 1813 – Haagse bluf. De korte chaos van de vrĳwording Diederick Slĳkerman

343

Mark Mazower, Governing the world. The history of an idea Boris van H a astrecht

345

Jan Hein Furnée, Plaatsen van beschaafd vertier. Standsbesef en stedelĳke cultuur in Den Haag, 1850-1890 Yme Kuiper

347

Martin Bossenbroek, De Boerenoorlog Vincent Kuitenbrouwer

349

Spencer M. Di Scala, Europe’s long century. Society, politics and culture 1900-present Pepĳn Corduwener

351

TIJDSCHRIFT VOOR GESCHIEDENIS


27-05-14 11:01

319 Michael B. Miller, Europe and the maritime world. A twentieth-century history Karel Davids

353

René Bastiaanse, Onkuisheid. De Nederlandse biechtpraktĳk 1900-1965 Jan van Wiele

354

Rimko van der Maar en Hans Meĳer, Herman van Roĳen. Een diplomaat van klasse Bob de Graaff

356

Simon J. Potter, Broadcasting Empire. The BBC and the British World, 1922-1970 Huub Wĳfjes

358

Derek R. Peterson, Ethnic patriotism and the East African Revival. A history of dissent, c. 1935-1972 Frans Huĳzendveld

360

Joshua B. Freeman, American empire. The rise of a global power. The democratic revolution at home, 1945-2000 Jos van der Linden

362

Robert Caro, The years of Lyndon Johnson. The passage of power Erik de Gier

364

VOL. 127, NO. 2, 2014


27-05-14 11:01

320

BOEKBESPREKINGEN

Algemeen Ilaria Porciani en Jo Tollebeek ed., Setting the standards. Institutions, networks and communities of national historiography (Palgrave Macmillan; Basingstoke 2012) 456 p., ill., € 82,99 ISBN 9780230500051

Het gebouw van de geschiedenis In de tweede helft van de negentiende eeuw werd de geschiedwetenschap overal in Europa op een professionele manier ingericht. Er kwamen nieuwe leerstoelen, vaktĳdschriften, openbare archieven, commissies belast met de uitgave van bronnen, beroepsverenigingen en regelmatige congressen. Hierdoor ontstond een wetenschappelĳke infrastructuur die het mogelĳk maakte om sneller en efficiënter dan ooit tevoren grote hoeveelheden materiaal te bewerken en onderzoeksresultaten uit te wisselen. De moderne geschiedbeoefening is zonder deze hoge graad van organisatie niet meer denkbaar. Die negentiende-eeuwse opbloei van het vak had echter een kant die nu problematisch is geworden. Het historisch bedrĳf werd actief gesteund door de staat en er werd verwacht dat het aan de ideologie van de nationale staat een belangrĳke bĳdrage zou leveren. Dit is het hoofdthema van Setting the standards. Ilaria Porciani, hoogleraar in Bologna en een bekende specialiste op het gebied van het negentiende-eeuwse nationalisme, redigeerde eerder in dezelfde reeks Atlas of European historiography. The making of a profession, 1800-2005 (2010). Met Jo Tollebeek van de Katholieke Universiteit Leuven stelde zĳ nu dit vervolg samen. In eenentwintig doorgaans helder opgezette hoofdstukken, het werk van vĳfentwintig auteurs uit diverse Europese landen, wordt een breed beeld geschetst van het institutionele kader waarbinnen het geschiedbedrĳf zich in de afgelopen twee eeuwen heeft afgespeeld. Sommige artikelen nemen één land of regio als uitgangspunt, maar de opzet is nadrukkelĳk internationaal en comparatief, in overeenstemming met de doelen van de European Science Foundation die het project subsidieerde.

Het eerste deel van de bundel bespreekt de grote en inmiddels klassiek geworden historische instellingen. Deze ontstonden alle in de negentiende eeuw en dragen daar de kenmerken van: de nationale archieven, de reeksen bronnenuitgaven, de historische tĳdschriften, de biografische woordenboeken, de grote nationale overzichtswerken, de historische musea. Het tweede deel is gewĳd aan de beroepsorganisaties en de uitwisseling van vakkennis: de lokale, provinciale en nationale genootschappen en de academische prĳsvragen komen aan bod. Ook wordt aandacht besteed aan de onderzoeksinstituten, binnen de universiteiten en de wetenschappelĳke academies, maar ook daarbuiten, zoals de speciale onderzoeksscholen in Frankrĳk en de aan de kerk, vakbonden of politieke partĳen verbonden archieven en instituten, waarvan er ook in Nederland een aantal bestaan. Dit gedeelte besluit, na alle nadruk op de binnenlandse organisatie, met een hoofdstuk over de internationale contacten, onder meer via de internationale congressen en comités van samenwerking. Hier komt ook even de relatie met Amerika ter sprake. Veel van de bekende hoogleraren uit de negentiende en vroege twintigste eeuw gaven college aan huis en maakten van hun eigen woning en bibliotheek een soort onderzoeksinstituut. Het derde deel begint met een artikel over dit nu verdwenen verschĳnsel, maar concentreert zich vervolgens op de groepen historici die om de meest uiteenlopende redenen niet door de bestaande overheden werden begunstigd en daarom aan de marge van het geschiedbedrĳf bleven: de geestelĳkheid, de adel, de vrouwelĳke historici, de vertegenwoordigers van nationale minderheden en de historici die als politieke vluchtelingen hun land moesten verlaten. De verhouding tot de staat vertoonde overal in



27-05-14 11:01

321

ALGEMEEN

Europa veel overeenkomsten, maar er waren toch ook opvallende institutionele verschillen. Wie bĳvoorbeeld wil weten wat de achtergrond is van de voor buitenlanders vaak moeilĳk te doorgronden onderzoeksorganisatie in Frankrĳk, kan hier veel nuttige informatie vinden. De bundel is om meer dan één reden indrukwekkend. Het is imponerend om te zien hoeveel tĳd, werk en energie er vele generaties achtereen besteed zĳn om de complexe machinerie van de geschiedwetenschap gaande te houden. De manier waarop in de bundel een omvangrĳke en ogenschĳnlĳk tamelĳk droge kennis op een levendige manier wordt gepresenteerd, is even imponerend. In kennis en scherpzinnigheid doen de hedendaagse historici zeker niet voor hun collega’s uit het verleden onder. Toch is het boek als geheel vooral een terugblik geworden. In de inleiding van Porciani en Tollebeek klinkt een toon van verontrusting, zelfs van nostalgie. Er zĳn tal van krachten aan het werk die de fundamenten van het in de negentiende eeuw opgetrokken gebouw ondermĳnen. De argumenten die zĳ naar voren brengen zĳn al vaker besproken, maar zĳ krĳgen in deze context een bĳzondere urgentie. Het succes van het historische bedrĳf is een gevaar voor zichzelf geworden. De geschiedwetenschap heeft zich steeds verder gespecialiseerd en er verschĳnen talloze boeken en ar-

tikelen die steeds minder lezers bereiken. In het politieke debat speelt het historische argument nauwelĳks meer een rol en van hun kant zĳn de historici niet vaak meer geneigd om op te treden als woordvoerder van de natie of van bepaalde groepen binnen de natie. Het valt daarom niet te verwachten dat de staat nog lang bereid zal zĳn om grote en kostbare historische organisaties te blĳven financieren. Tegelĳkertĳd is de toeloop op de academische studie geschiedenis overal groter dan ooit tevoren. De meerderheid van de geschiedenisstudenten zal bĳgevolg een werkkring moeten vinden die met de historische vakwetenschap niets meer te maken heeft. Hoe ingrĳpend de gevolgen van de digitalisering zĳn, begint zich nu ook duidelĳk af te tekenen. Niet alleen verliezen archieven en bibliotheken een belangrĳk deel van hun vroegere functie, ook de uitwisseling van gegevens en het wetenschappelĳke debat veranderen in snel tempo van karakter. Porciani en Tollebeek besluiten met een korte en bezorgde overpeinzing over alles wat er gaande is en wellicht nog zal komen. Mocht het gebouw van de geschiedenis in de komende jaren instorten, dan is er in deze rĳk geschakeerde bundel nauwkeurig terug te vinden hoe het er ooit heeft uitgezien. Wessel Krul, Rĳksuniversiteit Groningen

Algemeen Ian Morris, Why the West rules – for now. The patterns of history, and what they reveal about the future (Picador; New York 2010) 768 p., ill., € 19,99 ISBN 9781400149988

Wedloop tussen Oost en West Hoe zou de wereld eruit gezien hebben als de Industriële Revolutie eerder in China had plaatsgevonden dan in Europa? Met een dramatische what-if-fantasie in antwoord op deze vraag begint Ian Morris dit vlot geschreven, populairwetenschappelĳke boek: koningin Victoria die zich in de stromende regen onder-

werpt aan de nieuwe Chinese gouverneur van Londen, die in een kanonneerboot de Theems komt opvaren. Waarom is het eigenlĳk niet zo gelopen? Why the West rules is een rĳke wereldgeschiedenis die systematisch de oostelĳke en westelĳke uiteinden van Eurazië met elkaar

VOL. 127, NO. 2, 2014


27-05-14 11:01

322

BOEKBESPREKINGEN

vergelĳkt. Morris volgt Kenneth Pomeranz in diens nadruk op geografische determinatie (The Great Divergence, 2000). Uitgangspunt van Morris’ boek is de veronderstelling dat China van nature beter geëquipeerd is dan Europa om vooraan te staan op het toneel van de wereldgeschiedenis. Het Chinese landschap biedt meer mogelĳkheden voor maatschappelĳke en economische groei. De huidige opkomst van China is in Morris’ optiek dan ook niets anders dan een terugkeer naar een natuurlĳke wereldorde waarin China het cultureel en economisch zwaartepunt in de wereld is. De westerse suprematie is een tĳdelĳk fenomeen. De Europese technologische en politieke demarrage begon pas rond 1750 en berustte op geografische toevalligheden: de nabĳheid van de beide Amerika’s met hun landbouwpotentieel en natuurlĳke hulpbronnen, en het toeval dat uitgerekend in het land dat vanaf de achttiende eeuw de sterkste Europese macht in NoordAmerika zou gaan worden – Engeland – grote hoeveelheden steenkool dicht aan de oppervlakte lagen. De veronderstelde gescheiden ontwikkeling van oost en west wordt vergeleken aan de hand van een door Morris ontworpen puntensysteem waarmee de relatieve complexiteit van samenlevingen berekend kan worden op grond van méér dan een schatting van het BNP. De methode wordt uiteengezet in het derde hoofdstuk, getiteld ‘Taking the measure of the past’, dat het hart vormt van dit vuistdikke boek. Het vereist een beetje suspension of disbelief. De data, vaak schattingen, waarop de berekeningen zĳn gebaseerd, zullen nog in boekvorm verschĳnen en zĳn voorlopig te vinden op Morris’ website. Veel aandacht krĳgt de Oudheid. De keuze daarvoor komt gedeeltelĳk voort uit het feit dat de Brit Morris, hoogleraar te Stanford, van huis uit archeoloog en oudhistoricus is, maar heeft ook inhoudelĳke gronden. In een uitstekende historiografische inleiding, waarin Morris verklaringsmodellen voor de European Miracle tegen elkaar afzet, benadrukt hĳ hoe in het westerse zelfbeeld al vanaf de achttien-

de eeuw een millenniumlange West-Europese Sonderweg gepostuleerd is door de uitvinding van een klassieke beschaving, waarvan de westerse civilisatie de erfgenaam zou zĳn: ‘In trying to explain why the West was now coming to rule, some eighteenth-century intellectuals imagined an alternative line of descent for themselves. Two and a half thousand years ago, they argued, the ancient Greeks created a unique culture of reason, inventiveness, and freedom. This set Europe on a different (better) trajectory than the rest of the world’ (p. 14). Het is dit ‘long-term locked-in’-verklaringsmodel – en varianten die er uit voortkwamen – dat Morris wil toetsen door de blik te richten op de extreme longue durée: hĳ begint circa 1,5 miljoen jaar geleden om de bezien of de ontwikkeling van verschillende menstypen in oost en west de ‘Great Divergence’ bevorderde. Het antwoord op deze vraag is ontkennend, maar het levert wel een fascinerend verslag op van recente vondsten en inzichten in de paleoantropologie. ‘Oost’ en ‘West’ worden ruim gedefinieerd. Binnen wat hĳ noemt de ‘lucky latitudes’, een zich over de breedte van Eurazië uitstrekkend gebied met de beste omstandigheden voor intensieve landbouw en verstedelĳking, onderscheidt Morris een oostelĳk uiteinde (het stroomgebied van de Gele Rivier en de Yangtse) en een westelĳk uiteinde (het Midden-Oosten en het Middellandse Zeegebied). Dit bipolaire model dat uitgaat van slechts twee dominerende mondiale beschavingskernen is de voornaamste zwakte van het boek. Geen ‘Asian globalization’ in deze wereldgeschiedenis, en evenmin een multipolair systeem waarin ook plaats is een voor een Iraanse of Indiase ‘core’. Centraal-Azië, de culturele carrousel waar west, oost en zuid door elkaar lopen, verdwĳnt naar de marge. Buiten beeld blĳft ook het complexe internationale systeem dat zich vanaf de hellenistische periode rond de Indische Oceaan ontwikkelde, evenals de politieke en economische impact van de verspreiding van Turkstalige volkeren over de breedte van Eurazië.



27-05-14 11:01

323

ALGEMEEN

Problematisch is ook de incorporatie van het Nabĳe Oosten in de Europese geschiedenis. Door aan te sluiten bĳ een eurocentrisch narratief dat de opmars van de westerse beschaving laat beginnen in Egypte en Mesopotamië, om vervolgens via Hellas en Rome terecht te komen in Atlantisch Europa, onderbouwt Morris onbedoeld de ideologie die Griekenland tot het ‘Westen’ rekent en het ‘Westen’ vervolgens concipieert als belangrĳkste erfgenaam van de grote beschavingen uit de Oudheid. Door het versmelten van West-Europa en en het Nabĳe Oosten blĳft een veel lastiger vraagstuk buiten beeld: waarom de complexe samenlevingen en machtige staten in de Vruchtbare Halvemaan en rond het oostelĳk deel van de Middellandse Zee het na 1700 aflegden tegen, of all places, het ruimschoots buiten de ‘lucky latitudes’ gelegen Noordwest-Europa (en in het verlengde daar-

van Noord-Amerika). Recente studies door onder meer Karen Barkey hebben laten zien dat het Osmaanse Rĳk in de zeventiende en achttiende eeuw geenszins de inflexibele Moloch was waar de westerse historiografie het rĳk lange tĳd voor hield. In de wedloop der beschavingen wint volgens Morris meestal het Oosten. Na een vliegende start van het Westen (dat wil zeggen het Nabĳe Oosten) in de vroege oudheid kwam rond 200 v.Chr. ook China op stoom. Vanaf ongeveer 500 n.Chr. loopt steevast het Oosten voorop – tot die opmerkelĳke westerse demarrage rond 1750. Die is nu weer voorbĳ. Op grond van zĳn berekeningen voorspelt Morris dat de westerse suprematie in 2045 definitief tot het verleden zal behoren. Rolf Strootman, Universiteit Utrecht

Algemeen Eelco Beukers en Corrie van Sĳl ed., Geschiedenis van de Zaanstreek (2 dln., W Books; Zwolle 2012) 800 p., ill., € 69,50 ISBN 9789040007880

Heilige Zaanse huisjes verbouwd Het verschĳ nen van de kloeke, tweedelige Geschiedenis van de Zaanstreek staat bepaald niet op zichzelf. Het boek is één van de meest recente publicaties in de stroom van stads- en streekgeschiedenissen die Nederland de afgelopen twee decennia heeft overspoeld: na onder meer Nĳmegen (2005), Amsterdam (20042007), Arnhem (2008), Ommelanden (2011) en de Beemster (2012) heeft nu ook de Zaanstreek een nieuw historisch overzichtswerk. Net als de meeste van deze boeken behandelt de rĳk geïllustreerde Geschiedenis van de Zaanstreek een breed scala aan politieke, economische, culturele en technische aspecten en ontwikkelingen over een lange periode, van prehistorie tot heden. En net als de meeste van deze andere stads- en streekgeschiedenissen is het boek tegelĳkertĳd bedoeld voor een breed publiek en voor vakhistorici.

De Geschiedenis van de Zaanstreek biedt echter geen klassieke integrale geschiedenis van nul tot nu. In plaats daarvan is ervoor gekozen het traditionele beeld van de Zaanstreek systematisch te bevragen. In 26 artikelen worden de heilige Zaanse huisjes stuk voor stuk aan nader onderzoek onderworpen. Was het (proto-)industriële karakter van de streek werkelĳk zo bĳzonder? En hoe zat het met die groene houten huisjes, en de doopsgezinde, socialistische en altĳd zuinige en schone inwoners? Op deze manier worden niet alleen de veronderstelde uniciteit en samenhang van de regio tegen het licht gehouden, maar wordt bovendien gezocht naar een karakteristiek van de Zaanstreek door de eeuwen heen. De Geschiedenis van de Zaanstreek is daarmee ook, en misschien wel in de eerste plaats, een geschiedenis van de beeldvorming over de Zaanstreek.

VOL. 127, NO. 2, 2014


27-05-14 11:01

324

BOEKBESPREKINGEN

Meer dan in dergelĳke streekgeschiedenissen gebruikelĳk is, zoekt het boek zo aansluiting bĳ de ontwikkelingen in de wetenschappelĳke geschiedschrĳving van de afgelopen decennia. De door gerenommeerde historici bezette raad van advies en leescommissie en het redactievoorzitterschap van Piet de Rooy zullen hier zeker aan hebben bĳgedragen. De 26 artikelen zĳn geschreven door bĳna evenveel verschillende auteurs, veelal specialisten op het betreffende gebied. Gevolg van deze opzet is wel dat de bĳdragen zeer verschillend van aard zĳn en sterk wisselend van kwaliteit. Het artikel ‘Tussen Crommenye en Twiske’ over de ontginning en bewoning van de Zaanstreek tussen circa 900 en 1500, geschreven door de historisch geograaf Chris de Bont en de archeoloog Piet Kleĳ, maakt het boeiende maar complexe proces van de ontginning goed inzichtelĳk voor een breed publiek. Ietwat schoolboek-achtige passages worden hier afgewisseld met intelligent onderbouwde beschouwingen over de herkomst van de ontginners. In een sterk, vrĳ technisch stuk over het Zaanse houten huis in de zeventiende, achttiende en negentiende eeuw weet de architectuurhistoricus Gerrit Vermeer op heldere wĳze de uniciteitsvraag te beantwoorden. Veel algemener van opzet is het artikel van de historicus Samuël Kruizinga over de Zaanse economie 1914-2010. In een degelĳke, toegankelĳke handboektekst plaatst hĳ de economische ontwikkelingen van de Zaanstreek in (inter) nationale context; terloops plaatst hĳ scherpzinnige kanttekeningen bĳ de veronderstelde de-industrialisatie van de regio. In het laatste artikel gaat historicus Eelco Beukers in op de Zaanse herinneringscultuur: hoe zĳn de eerder in het boek onderzochte beelden en ideeën over ‘Zaansheid’ precies ontstaan? In een tamelĳke lange maar goed leesbare bĳdrage geeft hĳ interessante en soms hilarische duidingen van het (im)materiële erfgoed. Helaas zĳn niet alle artikelen in de Geschiedenis van de Zaanstreek zo goed geslaagd. Het lukt freelance historisch onderzoeker Vibeke Kingma in haar stuk ‘Aantrekken en afstoten’,

over de verhouding tussen Amsterdam en de Zaanstreek van de vroegmoderne tĳd tot heden, niet deze verhouding in heldere karakteristieken te vatten. Het artikel van publicist Erik Schaap over het Zaanse verzet tĳdens de Tweede Wereldoorlog is ronduit tergend. In plaats van de aangekondigde kritische reflectie op het beeld van het uitzonderlĳk sterke Zaanse verzet, volgt een vrĳwel kritiekloze opsomming van helden en hun heldendaden. Daarbĳ blĳken niet alle behandelde onderwerpen zich even goed te lenen voor de ontmythologiserende aanpak, of wellicht zĳn niet alle auteurs even goed in staat om gevestigde beelden en opinies kritisch te bevragen. Soms krĳgt het ‘beelden bĳstellen’ bovendien een wat geforceerd karakter: dienen de ideeën van de zeventiende-eeuwse streekhistoricus Hendrick Jacobsz. Soeteboom over de middeleeuwse gezagsverhoudingen nu werkelĳk nog te worden weerlegd? In veel artikelen heeft de expliciete reflectie op de ideeën of beelden van Zaanse uniciteit echter wel degelĳk een meerwaarde. De auteurs gaan geregeld de dialoog aan met (vroeger) heersende opvattingen in maatschappĳ en historiografie. In het licht van recente ontwikkelingen in de nationale – en soms internationale – geschiedschrĳving wordt het Zaanse geschiedbeeld herzien. Op deze manier krĳgt niet alleen het Zaanse geschiedbeeld een structurele update, maar wordt ook de traditionele, verhalende streekgeschiedschrĳving naar een hoger plan getild. Bovendien legitimeert de nadruk op beeldvorming de behandeling van de Zaanstreek als één geheel: door ideeën, beelden en beleving van ‘Zaansheid’ als uitgangspunt te nemen, wordt het voor een streekgeschiedenis toch problematische gebrek aan politieke en geografische eenheid van de Zaanstreek althans gedeeltelĳk ondervangen. Toch kan dit niet verhelpen dat de artikelen dikwĳls een opsommend karakter krĳgen. Zeker wanneer het over bestuurlĳke of historisch-geografische onderwerpen gaat, worden de dorpen of bannen achtereenvolgens behandeld: een opzet



27-05-14 11:01

325

OUDHEID

die deze artikelen onvermĳdelĳk een repetitief karakter geeft. Ook het grote aantal artikelen en auteurs werkt herhaling in de hand. Iedere auteur wenst immers dat zĳn of haar artikel ook op zichzelf staat. Het geschiedbeeld blĳft zo versnipperd. De vraag is of dit een probleem is – er is immers niet voor niets afstand genomen van de traditionele integrale geschied-

schrĳving. Bovendien brengt een uitmuntende beeldredactie eenheid in het boek. Begeleid door sterke informatieve bĳschriften, maken de vaak prachtige, verhelderende afbeeldingen duidelĳk dat de Zaanstreek inderdaad een eigen geschiedenis verdient. Merel Klein, Universiteit van Amsterdam

Oudheid Jacques Jouanna, Greek medicine from Hippocrates to Galen. Selected papers, Neil Allies vert., Philip van der Eĳk ed. (Brill Academic Publishers; Leiden 2012) 404 p., € 185,- ISBN 9789004208599

Een goede arts houdt niet van geld en roem, maar van mensen. Highlights uit de geschiedenis van de antieke geneeskunde ‘Dieet vervangt medicĳn’ kopte de Volkskrant op 4 maart 2013. ‘Op maat gemaakte diëten zullen geneesmiddelen gaan vervangen.’ Tot eenzelfde conclusie kwamen Griekse artsen al in de vĳfde eeuw voor Christus. Aanpassingen in de leefwĳze van een patiënt zouden hem of haar op niet-indringende wĳze weer gezond maken. Sterker nog: wie zich hield aan een op de persoon afgestemde leefwĳze, hoefde niet eens ziek te worden. Na tweeënhalf millennium zĳn we weer op hetzelfde punt beland. Kunnen we dan toch leren van de geschiedenis? De geschiedenis van de antieke geneeskunde heeft vooral in de laatste drie decennia een enorme vlucht genomen en heeft inmiddels een heel eigen plaats verworven. Weinig klassieke vakgebieden zĳn onaangeroerd gebleven: niet alleen de Griekse en Latĳnse taal- en letterkunde, maar ook de klassieke archeologie, de antieke wĳsbegeerte en natuurlĳk de oude geschiedenis zĳn meer doordrongen gebleken van de antieke geneeskunde dan men lang heeft gedacht. De bundel artikelen die Philip van der Eĳk in overleg met auteur Jacques Jouanna heeft samengesteld, laat dit mooi zien: het boek is onderverdeeld in drie delen, die samen de veelzĳdigheid van het vakgebied illustreren.

Waarom een vertaling van zestien artikelen van de hand van Jouanna? Naast het feit dat de toegenomen interesse in het vakgebied roept om een betere toegang tot informatie, is deze Franse academicus sinds de jaren zeventig een medisch-historische grootheid met een opmerkelĳk divers oeuvre. In 1999 verscheen al een Engelse vertaling van Hippocrate (1992), een voor een breed publiek toegankelĳke, maar wetenschappelĳk sterke introductie op de Hippocratische geneeskunde. De onderhavige bundel belicht de belangrĳkste onderzoekspaden binnen de geschiedenis van de antieke geneeskunde, waaraan Jouanna grote bĳdragen heeft geleverd. Het eerste deel (‘Classical Greek medicine in its historical, literary and cultural context’) begint met een hoofdstuk dat de voornamelĳk magisch-religieuze Egyptische geneeskunde (van circa. 1550 v.Chr. tot en met de Ptolemeische tĳd) en de rationele Griekse geneeskunde (vanaf circa de vĳfde eeuw v.Chr.) naast elkaar zet. In het tweede hoofdstuk wordt aan de hand van de twee speeches van Alkibiades en Nikias (Thucydides 6.14) uit de doeken gedaan hoe medische metaforen een niet onbelangrĳke plaats hadden in de retoriek van Atheense politici. In hoofdstuk 3 zĳn de zaken omgedraaid: Jouanna laat zien dat ook onder VOL. 127, NO. 2, 2014


27-05-14 11:01

326

BOEKBESPREKINGEN

medische traktaten uitstekende voorbeelden van retoriek te vinden zĳn. Dat de rationele geneeskunde ook terugkeerde in de klassieke Griekse tragedies wordt aangetoond in het vierde hoofdstuk: terminologie en beschrĳvingen uit medische geschriften blĳken terug te komen op het toneel. Dit hoofdstuk vormt een tweeluik met het vĳfde, waarin wordt besproken hoe, ondanks het dominante rationalisme, het metaforische woordgebruik van de Hippocratische schrĳvers sporen vertoont van een veel oudere, achterhaalde visie op ziekte. Het zesde hoofdstuk gaat verder in op het Hippocratisch rationalisme. Aan de ene kant vielen Hippocratici in hun traktaten openlĳk medische pogingen van zieners en charlatans aan, terwĳl ze anderzĳds een uitstekende verhouding hadden met de traditionele religie van de grote heiligdommen. Jouanna plaatst deze voor ons toch ambivalente houding in tekstuele en historische context. Een tamelĳk recente ontwikkeling binnen de studie van de antieke geneeskunde is de groeiende interesse in de onderlinge relatie tussen antieke geneeskunde en filosofie. Het tweede deel van de bundel (‘Aspects of Hippocratic medicine and their relationship to Greek philosophical thought’) bevat artikelen waarin filosofisch getinte onderwerpen die karakteristiek zĳn voor het gedachtegoed en de praktĳk van de Hippocratische medici worden besproken. Veel van de onderwerpen zĳn ook nu nog actueel. In hoofdstuk 7 komen twee verschillende benaderingen van het concept ‘miasma’ aan bod: de één magisch-religieus (een ‘besmetting’ die religieus moet worden gereinigd), de ander rationeel (bĳvoorbeeld ingeademde lucht die zorgt voor ziekte en fysiek moet worden uitgedreven). In hoofdstuk 8 wordt duidelĳk wat Griekse artsen precies verstonden onder diëtetiek (niet alleen voedsel en drank, maar ook beweging) en dat veel van hun theorieën ook nu nog relevant kunnen zĳn. Hoofdstuk 9 gaat in op de invloed van water op de conditie van het lichaam, zoals is weergegeven in het Hippocratische traktaat Luchten, wateren, plaatsen. Was water goed of juist slecht voor de mens? In hoofdstuk 10 wordt

getoond op welke manieren wĳn een rol speelde in de Griekse geneeskunde. Overmatig gebruik kon voor ziekte zorgen, maar wanneer correct gedoseerd was het in de ogen van Griekse artsen zeer bruikbaar in geneesmiddelen. Hoofdstuk 11 bespreekt hoe de Hippocratische auteur van het traktaat Over de leefwĳze de fysiologie van de ziel, waarneming en cognitie zag. Zĳn visie vormt een belangrĳke stap in de bestudering van het menselĳk denken. In hoofdstuk 12 traceert Jouanna de geschiedenis van zwarte gal, het melancholisch temperament en de aandoening melancholie van de oudheid tot in de middeleeuwen. Het laatste deel van het boek (‘The reception of Hippocratic medicine in Galen and in late antiquity’) bevat vier hoofdstukken. De eerste drie daarvan bespreken hoe de tweede-eeuwse arts Galenus, wiens oeuvre zo’n anderhalf millennium lang de basis vormde van de westerse geneeskunde, omging met het gedachtegoed van zĳn (papieren) leermeester Hippocrates. In hoofdstuk 13 komt Galenus’ visie op de Hippocratische ethiek aan bod: een goede arts houdt niet van geld en roem, maar wel van werken en van mensen. Hoofdstuk 14 behandelt Galenus’ interpretatie van het concept ‘natuur’ en de uitdrukking ‘volgens de natuur’. De discussie daarover komt deels terug in hoofdstuk 15, waarin het belang dat Galenus toekent aan het beroemde Hippocratische traktaat Over de natuur van de mens (geschreven door Hippocrates’ schoonzoon) wordt besproken. Het laatste hoofdstuk van het boek is eveneens gewĳd aan dit traktaat: Jouanna bespreekt hier het Nachleben van de vier-sappenleer, die dankzĳ Galenus zelfs tot in de negentiende eeuw medisch relevant bleef. Alle artikelen in het boek zĳn overzichtelĳk georganiseerd en in prettig leesbaar Engels gesteld. Hoewel het derde deel wat specialistisch kan zĳn voor niet-medisch historici, geven vooral de eerste twee delen van het boek een gevarieerd en uitstekend te volgen beeld van de antieke Griekse geneeskunde. Maithe Hulskamp, Universiteit van Amsterdam



27-05-14 11:01

327

OUDHEID

Oudheid Lucinda Dirven ed., Hatra. Politics, culture and religion between Parthia and Rome (Franz Steiner Verlag; Stuttgart 2013) 363 p., ill., krt., € 58,99 ISBN 9783515104128

Hatra, een stad van verschillende culturen Het noord-Mesopotamische Hatra is waarschĳnlĳk ontstaan aan het einde van de eerste eeuw vóór of het begin van de eerste eeuw na Christus. Wellicht was er voor die tĳd al een nederzetting op de plaats van de stad, maar daarover is nauwelĳks iets bekend. De bloeiperiode van Hatra volgde in de tweede eeuw. Het was zowel in economisch als in strategisch opzicht een belangrĳke stad in het grensgebied tussen het Romeinse en Parthische rĳk, zoals onder meer blĳkt uit het feit de Romeinse keizers Trajanus (in 116-117) en Septimius Severus (in 197 en 199) beiden tevergeefs poogden om de stad te veroveren. De ligging van Hatra in het Romeins-Parthische grensgebied, in de ‘contact zone’ tussen oost en west, betekende dat de stad niet alleen economisch en politiekstrategisch, maar ook cultureel en religieus van belang was. Hatra is een goed voorbeeld van interactie tussen verschillende culturen: Parthische en Romeinse, maar bĳvoorbeeld ook nomadische invloeden zĳn in de stad waar te nemen. Hatra werd verlaten nadat de Sassanidische Perzen dit gebied veroverden in 240/241. Daarna is de stad nooit meer bewoond geweest en zĳn de ruïnes stille getuigen van Hatra’s korte en fascinerende geschiedenis. Sinds 1985 is Hatra een UNESCO World Heritage site. De onderhavige bundel bevat behalve de informatieve inleiding zeventien bĳdragen, waarvan de meeste zĳn gepresenteerd op een internationaal symposium in Amsterdam in december 2009, georganiseerd door Lucinda Dirven. Zĳ is als oudhistorica verbonden aan de Universiteit van Amsterdam en een specialiste op het terrein van (politieke) cultuur en religie van het antieke Nabĳe Oosten. Doel van het symposium was om de stand van zaken in het onderzoek naar Hatra vast te stellen, leemtes in de kennis te bepalen en plannen voor

toekomstig onderzoek te formuleren. De bundel bestaat uit drie delen: 1. ‘Between Parthia and Rome’; 2. ‘The City and its Remains’; en 3. ‘Culture and Religion on the Crossroads’. Het is onmogelĳk om hier alle zeventien bĳdragen te bespreken. Ik zal daarom kort ingaan op de inhoud en een aantal belangrĳke punten die in de bundel naar voren worden gebracht. De drie bĳdragen van deel 1 gaan in op Hatra en de politiek-militaire relatie tussen het Romeinse en het Parthische rĳk. De bĳdragen zĳn gebaseerd op literaire bronnen, die overigens alle van Romeinse herkomst zĳn. Een aantal keren wordt de vergelĳking met de karavaanstad Palmyra gemaakt: net als deze Syrische stad zou ook Hatra als een commercieel centrum met een eigen achterland in een netwerk van wegen (vooral naar het oosten) moeten worden gezien. Er is discussie over de vraag of de loyaliteit van de inwoners van Hatra bĳ de Parthen of de Romeinen lag, maar de meeste auteurs zĳn terecht van mening dat de band met de Parthen langduriger en bestendiger was dan met de Romeinen. Deel 2 bevat zeven bĳdragen die de geschiedenis van de stad behandelen vanuit het perspectief van het archeologische materiaal, inclusief de vele inscripties die in Hatra zĳn gevonden. Veel aandacht is er voor de vele heiligdommen in de stad, vooral voor de rechthoekige ‘temenos’ in het centrum van Hatra, dat verschillende heiligdommen herbergde. Vanwege die vele heiligdommen is Hatra wel aangeduid als een heilige stad of zelfs als een tempelstaat, hetgeen de vraag oproept naar het karakter van de stad. Op deze vraag wordt in een aantal bĳdragen ingegaan. Daaruit rĳst een beeld op van Hatra als een commercieel centrum dat ook een religieuze functie voor de regio vervulde. Ook functioneerde de stad als

VOL. 127, NO. 2, 2014


27-05-14 11:01

328

BOEKBESPREKINGEN

een intermediair voor de Parthische overheersers en de nomadische stammen in de regio. Het archeologisch materiaal toont aan dat Hatra zich vooral in de tweede eeuw snel ontwikkelde, ongetwĳfeld vanwege zĳn strategische ligging voor zowel het Romeinse als het Parthische rĳk. Die strategische positie zorgde ervoor dat Hatra zich ontwikkelde tot een vestingstad. Dat de stad lastig was in te nemen bewĳst de jarenlange belegering door de Sassanidische koning Ardashir, die uiteindelĳk leidde tot de val van Hatra in 240/241, waarna de stad om onduidelĳke redenen werd verlaten. In deel 3 zĳn eveneens zeven bĳdragen opgenomen. Ze handelen vooral over de complexe cultuur en het religieuze leven in Hatra. Ofschoon Hatra gelegen is op de grens tussen Rome en Parthia behoorde de stad, zoals in een van de artikelen overtuigend wordt gesteld, vooral tot het Parthische gemenebest en is de invloed van de Parthische cultuur aanzienlĳk geweest. Dat betekent niet dat er geen andere invloeden waren, bĳvoorbeeld uit Palmyra. De culturele overeenkomsten tussen Hatra en Palmyra zouden toe te schrĳven zĳn aan de volkeren die in de steppen tussen beide steden leefden en als intermediair voor cultuuroverdracht

fungeerden; dat is een interessante suggestie, waarvoor echter geen bewĳs is. Andere bĳdragen in dit deel gaan over de identificatie van godenbeelden en over wapens en bewapening als bewĳs voor interculturele contacten. Deze bundel bevat boeiende artikelen die een wezenlĳke bĳdrage leveren aan het wetenschappelĳke debat over Hatra. Een aantal bĳdragen – de interessantste naar mĳn mening – gaan in op karakter en betekenis van de stad en de verschillende culturele invloeden die Hatra heeft ondergaan. Dat daarover nog veel discussie komt, is duidelĳk. Veel archeologische artikelen zĳn nogal technisch van aard en gaan veelal in op deelaspecten. De literaire bronnen en vooral de materiële cultuur leren ons veel over de geschiedenis van Hatra, maar wat deze bundel ook duidelĳk maakt is hoeveel er nog onbekend is. Uitgebreider archeologisch onderzoek in Hatra zelf en in het achterland van de stad zou meer kennis kunnen opleveren. Helaas is de politieke situatie in de regio zodanig dat niet te verwachten valt dat dit onderzoek op korte termĳn van de grond komt. Jan Willem Drĳvers, Rĳksuniversiteit Groningen

Middeleeuwen Hannah Skoda, Medieval violence. Physical brutality in Northern France, 1270-1330 (Oxford University Press; Oxford 2013) 298 p., ill., € 102,95 ISBN 9780199670833

The interdeterminacy of medieval violence Modifying the term ‘violence’ with the adjective ‘medieval’ may strike some as redundant, others as a move from atavism to its most gruesome manifestations. ‘Getting medieval’, after all, is synonymous with extreme brutality, both before and certainly after the phrase was enshrined in Quentin Tarantino’s Pulp Fiction. Against this backdrop, which is hardly limited to popular audiences, Hannah Skoda’s monograph offers a major and eloquent corrective to the view of medieval society as jaded

and indifferent to physical violence. Her broader observation, that violence is a polyvalent, nuanced, and continuously negotiated phenomenon in the Middle Ages as well, has been made for different regions and sub-periods by previous scholars. Yet even within this already revisionist historiography, Skoda not only fills an important lacuna but also articulates, in a highly nuanced manner, how violence functioned as a popular form of communication and



27-05-14 11:01

329

MIDDELEEUWEN

was integral to premodern communities’ sense of self. Interdisciplinarity was a prerequisite for this book, and Skoda’s is an accomplished one. She has gone where earlier social and criminal historians were reluctant to venture, given the modest scale of evidence for the prosecution of violent offenders in northern France before the Hundred Years’ War. To offset this particular scarcity, Skoda assembles and engages an impressive array of alternative sources, many of them fictional and dramatic, others legal-theoretical, narrative, and pastoral, and handles all of these sources concisely and mostly with due care. With independent methodologies developed for nearly every chapter, historical evidence is filtered critically through modern sociology, psychology, anthropology, literary criticism, political science, and law. The result is a thought-provoking cultural history of premodern and mainly urban violence that will be read with great profit, especially by social and urban historians, and by students of violence in general. Following an introduction and a methodological chapter (‘Grammars of Violence’), the book is organized in part spatially, in part typologically. Two chapters on street and tavern violence are followed by chapters on student and mob violence, with insights arising from each of these discussions shored up and further explored in a final chapter on domestic violence. Overlaps between each context are kept to a minimum, while routine comparisons between the cities of Artois and Paris (grounded in their political and economic circumstances) underscore the author’s commitment to illuminating shades of meaning over making broad generalizations. Jointly these chapters amount to a clear demonstration of how violence, in its various manifestations, social contexts, and urban spaces, was a performative act, central to the negotiation of solidarities and identities, including class, gender, sexuality, religion, provenance, profession, age, and ethno-linguistic background. As such, it complements historians’ tendency to focus on institutional violen-

ce, namely war and the Inquisition, on major episodes of mass violence, for instance those incurred by famine and plague, and on the sublimation (and thus pervasiveness) of violence in Christian mythology, liturgy, and lay piety. The central role given to the analysis of drama and poetry is particularly welcome, although it does entail some risks. On the one hand, attributing a similar degree of agency and self-awareness to authors of violent acts as to authors of fiction is humanizing and productive. The literary analyses of tavern and mob violence, for instance, illuminate a shared grammar and semiotic tool-kit, which simultaneously allowed crowds to hone their political messages and tavern-goers to render them ambiguous to the point of meaningless. On the other hand, it is difficult to draw a stable link between the level of abstraction attained by literary texts and the agendas pursued by perpetrators of violent acts. That is emphatically not to argue that the link is absent, but rather to warn against confusing evidence of plausibility with proof of presence, a confusion that can lead to unwarranted optimism. Skoda notes, for example, that the indeterminacy of tavern violence ‘is indicated by the frequent unresolved mystery surrounding such incidents’ (p. 100) in the legal sources. Yet the latter’s production process rarely aimed at satisfying historians’ curiosity about social realities. We are left with many frustrating silences indeed, but it is difficult to argue from them. Court records’ silence is as tricky as their explicit proclamations. In discussing street violence, Skoda sees such texts as reflecting how identity could be a negotiated in a bottom-up process, since ‘crimes were reported by local communities’ (p. 67). Once again, the general point is valid and germane: local individuals certainly did report violent acts, and it is helpful to think about their descriptions as moments that shaped identities, defined networks of solidarity, and framed memories. But medieval court records, as Le Roy Ladurie famously forgot, were scarcely democratic compositions; indeed, as Skoda herself notes, ‘testimonials of various witVOL. 127, NO. 2, 2014


27-05-14 11:01

330

BOEKBESPREKINGEN

nesses [...] were diligently recorded and transcribed’ (p. 68). That these texts were compiled by and for court officials meant that what may have been original (and simultaneously strategic) voices have traveled too far and too wide to be considered straightforwardly representative of medieval city dwellers’ experiences, let alone of the degree of complexity which informed their understanding of violence. The crown jewel of this book is its sixth chapter, on domestic violence. It is here that Skoda expertly brings the range of mechanisms and possibilities unearthed in earlier discussions to bear on an ostensibly private and clearly gendered space, the scene for (in coeval eyes) a legitimate violent act. Yet here, too, perennial

tensions between private and public jurisdictions, male and female identities, age groups, canon and secular law, family and urban hierarchies, human and nonhuman, all converge on the potential of a discrete disciplinary measure to become an act of saevitia, savagery. The looming possibility of transgression clearly preoccupied many, and it is this shared anxiety over the loss of ordering violence that emerges from a full and balanced range of sources, all of which, in their different ways and under Skoda’s able guidance, underscore the indeterminacy of medieval violence. Guy Geltner, Universiteit van Amsterdam

Middeleeuwen Samuel K. Cohn, Popular protest in late medieval English towns (Cambridge University Press; Cambridge 2013) 390 p., € 72,99 ISBN 9781107027800

Vergezicht op Engels volksprotest Vóór het invloedrĳke Cultures of plague (2010) publiceerde mediëvist Samuel Cohn over revoltes in met name Italië, Frankrĳk en de Nederlanden. Met Popular protest in late medieval English towns keert hĳ terug naar dit onderwerp en richt zĳn blik op Engeland. Met medewerking van Douglas Aiton analyseert en inventariseert Cohn oproer in Engelse steden tussen 1196 en 1450. Het onderzoek beperkt zich daarbĳ niet tot de roeringen van de laagste klassen: elke sociale groep beneden de aristocratie wordt geschaard onder de noemer ‘popular’. ‘Protest’ definieert Cohn in onderscheid met groepscriminaliteit als collectieve actie voor het verkrĳgen van economische en juridische rechten, het ongedaan maken van privileges van lokale machthebbers of het uiten van kritiek op de status quo. Cohn bestrĳdt de aanname dat er weinig protest was in Engelse stedelĳke gebieden. Een aantal incidenten kregen reeds aandacht in de geschiedschrĳving, zoals de goed gedocumenteerde Peasants’ Revolt van

1381; Cohn stelt zich ten doel patronen in – kleine en grootschalige – protesten te reconstrueren en die protesten in een breed comparatief kader te plaatsen. Welke sociale en politieke groepen stonden tegenover elkaar? Wat weten we van hun samenstelling, hun leiderschap en hun motivatie? Hoe vaak, waar en wanneer kwamen bepaalde soorten protesten voor? Cohns voornaamste bronnen zĳn kronieken en de Patent Rolls, een collectie van brieven aan de koning en verslagen van commissies over lokale conflicten. Deze bronnen bevatten informatie uit 167 steden, variërend in grootte van enkele duizenden inwoners tot het circa zeventigduizend zielen tellende Londen. Omdat de twee soorten bronnen vaak verschillende incidenten vermelden, vormt hun onderlinge vergelĳking de structuur van het boek. Popular protest is daarmee een onderzoek van indrukwekkende omvang geworden. Het geeft een groot aantal beschrĳvingen van conflicten met levendige voorbeelden: van plunde-



27-05-14 11:01

331

MIDDELEEUWEN

ring, straatgeweld, gĳzeling en verbranding van oorkondes tot massamoord op de Joodse gemeenschap en Vlaamse immigranten. Cohn heeft aandacht voor de invloed van ecologie, met name pest en hongersnood, en is daarnaast kritisch ten aanzien van vooraf aangenomen tegenstellingen, zoals tussen rĳk en arm, werkgevers en arbeiders, en religieuze en wereldlĳke machten. De voornaamste vergelĳking die Cohn maakt is echter niet die tussen Engelse steden onderling, maar tussen Engeland als geheel en het ‘continent’. Stedelĳke spanningen blĳken zich in England op radicaal andere manier te hebben gemanifesteerd dan op het vasteland, en de macht van de monarchie was daarbĳ volgens Cohn het essentiële verschil. In tegenstelling tot bĳvoorbeeld Vlaanderen, waar revoltes in de lakenindustrie voorkwamen, bleven dergelĳke grootschalige gewelddadige conflicten tussen ambachtslieden en hun superieuren in Engeland uit. Pauselĳke bemoeienis of het inkwartieren van buitenlandse soldaten lokten nauwelĳks protesten uit en ook jeugdoproeren of vredesmarsen kwamen zelden voor. Een ander opvallend verschil is dat hoewel de monarchie riante belastingen inde, dit – op de Peasants’ Revolt na – minder weerstand opriep dan vaak gedacht. Bovendien vindt Cohn opvallend weinig voorbeelden van lagere klassen die rebelleren tegen hogere: in bronnen wordt zelfs zelden een expliciet onderscheid gemaakt tussen arm en rĳk, en protestleiders waren vaak afkomstig uit de stedelĳke elites. Er waren weinig protesten naar aanleiding van hongersnoden of uitbraken van de pest. Wat betreft de chronologie springt in het oog dat in Engeland de belangrĳkste opstanden eind dertiende en begin veertiende eeuw plaatsvonden (de uitzondering vormen voorvallen van bestraffing van ketterĳ, die vanaf de vĳftiende eeuw stegen), terwĳl op veel plaatsen in Europa in de tweede helft van de veertiende eeuw veel onrust was. De Engelse stedelingen kwamen eerder in conflict met lokale kerkelĳke autoriteiten, zoals bisschoppen, kloosters en universiteiten, en met de vertegenwoordi-

gers van de kroon. Cohn toont aan dat er een verband is tussen stedelĳk oproer en koninklĳke politiek: zo ontstonden bĳvoorbeeld protesten toen de koninklĳke macht verzwakt was door oorlog tegen Schotland of in Frankrĳk, of tĳdens de crisis rondom Edward II. Door deze verschillen te benadrukken ondermĳnt Cohn de stelling van een eenduidig ‘Europees model’ met betrekking tot de ontwikkeling van volksprotesten. Sterker nog, het bestaande model is eigenlĳk veel meer van toepassing op Engeland dan op het vasteland. Hoewel Cohn zĳn stelling over de invloed van de monarchie helder uiteenzet, ondervangt deze overkoepelende verklaring wellicht niet alle verschillen – zoals het uitblĳven van conflicten tussen ambachtslui en werkgevers – even goed. Hĳ wĳst er echter ook op dat ontevreden leden van de lagere klassen in Engeland de mogelĳkheid hadden om zich te beklagen bĳ het gerecht, terwĳl zĳ bĳ rebellie bovendien een dramatisch kleinere kans van slagen hadden dan op het vasteland. Door de kwantitatieve benadering en het gebruik van Patent Rolls naast de kronieken komen gegevens aan het licht die eerder onopgemerkt zĳn gebleven. Een groter aantal tabellen en grafische overzichten, bĳvoorbeeld van de veelgenoemde straffen en de grootte van opstanden, zou dit wellicht beter hebben geillustreerd. De kaarten en lĳsten in de inleiding zĳn wel erg verhelderend. Een laatste opmerking betreft de onvermĳdelĳke onvolledigheid van dit soort onderzoek. Door een groot aantal stedelĳke gemeenschappen in één kader samen te brengen is er geen gelegenheid om lang stil te staan bĳ nog onbekende oproeren en deze in lokale archieven uit de pluizen. Zoals de auteur zelf ook in de inleiding toegeeft, is er ongetwĳfeld nog veel meer te vinden over stedelĳke oproeren en sommige protesten zullen met dit onderzoek helemaal niet op de radar zĳn verschenen. Het is daarom te hopen dat Cohns overtuigende en helder gestructureerde betoog andere historici inspireert om dieper op afzonderlĳke gevallen in te gaan. Janna Coomans, Universiteit van Amsterdam VOL. 127, NO. 2, 2014


27-05-14 11:01

332

BOEKBESPREKINGEN

Nieuwe tijd Matthew Lundin, Paper memory. A sixteenth century townsman writes his world (Harvard University Press; Cambridge 2012) 329 p., ill., € 45,- ISBN 9780674065949

‘Wie es in der wahrheit were’ Een obsessieve drang om aan zĳn familie een verleden en daarmee een toekomst te verschaffen beheerste een halve eeuw het leven en denken van de Keulse burger Hermann (von) Weinsberg (1518-1597). Gedurende die vĳf decennia schreef hĳ Das Boich Weinsberg, een (deels fictieve) geschiedenis van zĳn voorgeslacht, gevolgd door een beschrĳving van zĳn leven in drie banden (Liber iuventutis, Liber senectutis en Liber decrepitudinis). In totaal beslaan deze handschriften bĳna 2600 folia, die een echo vormen van de burgerlĳke samenleving van de zestiende eeuw. Sinds de Keulse archivaris Leonard Ennen in 1858 de manuscripten van Hermann von Weinsberg ontdekte temidden van processtukken betreffende een familiale moord, horen deze geschriften tot de meest spectaculaire bezittingen van het Keulse archief. Er verschĳnt geen Duitse studie over de intellectuele, commerciële, bestuurlĳke of religieuze geschiedenis van het zestiende-eeuwse Keulen waar Weinsbergs bespiegelingen niet in voorkomen. Buiten de kringen van de Duitse geschiedschrĳving is het monumentale werk van Hermann von Weinsberg echter slecht bekend. Dit is voor een deel te verklaren doordat de tekst in een weerbarstig Middelhoogduits is geschreven en doordat de ontsluiting ervan, hoewel gestart in 1886, nog steeds gebrekkig is. Sinds 2002 wordt aan de Universität Bonn eindelĳk de eerste integrale editie voorbereid, die in digitale vorm zal worden gepubliceerd (www.weinsberg.uni-bonn.de). Toen in maart 2009 de bodem van het Keulse stadsarchief verzwolg, vreesde men voor de manuscripten van Von Weinsberg. Deze zĳn intussen gelukkig geborgen en een restauratieproject is in uitvoering.

Recent heeft Matthew Lundin, als assistant professor verbonden aan Wheaton College, de eerste grotere Engelstalige studie gepubliceerd waaraan de ‘Hauschronik’ van Von Weinsberg ten grondslag ligt. Lundin schetst hierin een portret van de auteur, die uniciteit paart aan onbeduidendheid, en geeft inzicht in de manier waarop deze de woelige gebeurtenissen van zĳn tĳd beleeft en beschrĳft. Uniek was Von Weinsberg wegens zĳn gedrevenheid om zĳn familie voor de vergetelheid te behoeden. Alle denkbare elementen uit de persoonlĳke levenssfeer vertrouwt hĳ aan het papier toe, met het doel zĳn lezers – vooral de latere telgen van het Von Weinsberg-geslacht – te laten zien ‘wie es in der wahrheit were’ (p. 202) en in de hoop zo bĳ te dragen tot een collectieve identiteit van de familie. Zĳn geschriften kenmerken zich door een grote zucht naar details en een rĳk gebruik van bronnen, variërend van klassieke auteurs tot rĳmspreuken. Zĳn drive bracht hem ertoe om, alvorens te beginnen aan zĳn papieren zelfportret, een familiegeschiedenis te construeren vanaf een fictieve stamvader genaamd Aramond (p. 84, 183). Bĳ het maken van zĳn genealogie zouden geschriften van een (verzonnen) oud-oom en monnik met de naam Patroclus als bron hebben gediend (p. 191). Een verzoek aan de keizer om zĳn voorgeslacht een adellĳke status toe te kennen mislukte, maar is illustratief voor Von Weinsbergs ambitie een soort burgerlĳk adeldom te claimen. Lundin gaat bĳ de bespreking van deze thematiek niet in op de etymologie van deze twee namen: Patroclus betekent ‘glorie van de vader’ en Aramond kan worden gelezen als ‘hĳ die de wereld ploegt’, dan wel als combinatie van de Germaanse woorden êra (‘eer’) of aran (‘adelaar’, oftewel ‘het rĳk’) en mund (‘beschermer’). Het programmatisch karakter van Von



27-05-14 11:01

333

NIEUWE TIJD

Weinbergs familiegeschiedenis wordt door de gekozen namen onderstreept: de burger is de ware steunpilaar van het Duitse Rĳk. Om structuur aan te brengen in de rĳstebrĳberg aan feiten in de manuscripten van Von Weinberg, die naast zĳn ‘geschiedwerken’ ook nog een rĳ minutieuze Geschäftsbücher heeft nagelaten, heeft Lundin de materie in een aantal thematische hoofdstukken ingedeeld, die ruwweg de chronologie van Von Weinbergs leven volgen en diens zelfgekozen missie via hoofdaccenten bespreken. Hoewel deze aanpak heeft geleid tot de nodige herhalingen, heeft zĳ als voordeel dat Lundin zo greep krĳgt op de persoon en leefwereld van Von Weinberg. Daarbĳ doet zich wel een klein bezwaar gelden: bĳ het schetsen van de context blĳft Lundin nogal aan de oppervlakte. De eerlĳkheid gebiedt te erkennen dat alleen op die manier een hanteerbaar boek kon ontstaan. Lundin geeft eerst een overzicht van de manier waarop Von Weinsberg zĳn bibliotheek en archief opzette, als een – naar eigen zeggen – min of meer mislukt (rechts)geleerde, maar zeker ook een exponent van de ‘geschoolde bourgeoisie’. Als Lundin vervolgens het vroegzestiende-eeuwse Keulen beschrĳft, blĳven de veranderingen in het Keulse patricaat in de vĳftiende eeuw helaas buiten beschouwing. Von Weinbergs scholing in Emmerik en Keulen komt aan bod, evenals diens (zelfervaren) falen als intellectueel, redenaar en bestuurder. De rode draad is bĳ dit alles hoe Von Weinberg zich positioneert als pater familias van de Von Weinberg-clan. De drang daartoe werd versterkt doordat hĳ kinderloos bleef. De door Lundin uit de schatkist vol ontboezemingen gepresenteerde passages waarin Von Weinberg schrĳft over zĳn worsteling met seksualiteit en verleiding, zĳn bezoekjes aan prostituees en zĳn ongemakkelĳke omgang met vrouwen, bieden een fascinerend venster op zestiendeeeuwse man-vrouwrelaties en de psyche van de zestiende-eeuwer. Von Weinbergs denken evolueert en gaandeweg vergelĳkt hĳ de familie steeds sterker met een geestelĳke instelling, een Stiftung (p. 80). Het gaat hem steeds

meer om de creatie van een memoria van het geslacht. Lundin laat mooi zien hoe Von Weinsberg zich ontpopt als de journalist van de gewone man, over wie in zĳn ogen ‘auch etwas zu sagen’ is, en hoe hĳ zĳn favoriete motto medium tenuere beati (‘gezegend zĳn zĳ die het midden houden’) als Leitmotiv hanteert. Ten slotte gaat Lundin in op de manier waarop Von Weinsberg de ingrĳpende veranderingen van de woelige zestiende eeuw heeft gepercipieerd. Na Von Weinsbergs overlĳden verdampten zĳn idealen al snel, met als gelukkig toeval dat de confiscatie van alle paperassen hem voor de vergetelheid behoedde. Terecht constateert Lundin dat de waarde van de geschriften van Hermann von Weinsberg vooral ligt in diens speurtocht naar evenwicht in spanningen, naar feiten die ‘de waarheid’ in het licht zouden stellen, naar de ‘historical anxieties confronting an early modern Catholic lawyer’. Ondanks de bezwaren die men kan hebben tegen Lundins generalisaties (en hier en daar ook slordigheden) in de weergave van de historische context, verdient hĳ de lof die hem toekomt omdat hĳ als eerste een geslaagde synthese van de pennenroerselen van deze Keulse burger heeft gegeven. Dick E.H. de Boer, Rĳksuniversiteit Groningen

VOL. 127, NO. 2, 2014


27-05-14 11:01

334

BOEKBESPREKINGEN

Nieuwe tijd George Sanders, Het present van Staat. De gouden ketens, kettingen en medailles verleend door de Staten-Generaal, 1588-1795 (Verloren; Hilversum 2013) 688 p., ill., tbl., € 59,- ISBN 9789087043483

Gulden beloningen van de Republiek De internationale erkenning van de Republiek kon rond 1600 niet alleen met wapens worden bevochten. Om te overleven in Europa moest de jonge staat ook andere strĳdmiddelen hanteren. Zo begrepen de mannen van het eerste uur dat zĳ eveneens de wereld van de diplomatie dienden te betreden. Daarbĳ hoorden de diplomatieke mores van hun tĳd, zoals het geven van geschenken aan buitenlandse gezanten en personen die de Republiek hadden geholpen. Toch duurde het enige tĳd voordat de heren regenten het wiel uitvonden. Door het ontbreken van een vorst konden zĳ niet simpelweg alle praktĳken overnemen van de omringende staten die wel een soeverein hadden. Adelsverheffingen en ridderlĳke orden pasten bĳvoorbeeld niet in een republikeins staatsbestel met voornamelĳk burgers aan de macht. Nadat de beloningen van de Republiek eerst verschillende vormen hadden aangenomen, zoals geldbedragen en kunstvoorwerpen, kozen de StatenGeneraal in de loop van de zeventiende eeuw voor gouden kettingen, gouden medailles of combinaties van beide – de zogeheten ketens – als gebruikelĳke geschenken. De tĳdgenoten zouden deze giften gezamenlĳk aanduiden als het ‘ordinaris present’. Dit boek over de gouden en ook zilveren beloningen van de Republiek is een waardevolle bĳdrage aan de historiografie over de Europese politieke en diplomatieke cultuur. Het behandelt tot in detail alle aspecten die aan ‘het present van Staat’ kleefden, zoals de opdrachtgevers, makers, ontvangers, kosten, vormen en vereisten van de vereringen. Deze facetten worden bovendien in een internationaal-comparatieve context geplaatst. Vele schitterende illustraties visualiseren de nauwgezette beschrĳvingen van voorwerpen en bronnen. Achterliggend doel van auteur George Sanders is te

beoordelen of er voldoende samenhang in de vroegmoderne Nederlandse geschenken was om te kunnen spreken van een goed ontwikkeld decoratiestelsel in de huidige betekenis van het woord. Aanleiding tot zĳn onderzoek was de aankoop in 1996 van een gouden beloningspenning van de Staten-Generaal uit de tweede helft van de zeventiende eeuw door de Stichting tot Instandhouding van het Museum van de Kanselarĳ der Nederlandse Orden. Dit museum, waarvan Sanders momenteel conservator is, maakt deel uit van het Nationaal Museum Paleis Het Loo te Apeldoorn. Sanders publiceerde al uitgebreid over penningen, onderscheidingen en ridderorden. Hĳ was dan ook de aangewezen persoon om dit onderzoek ter hand te nemen en er tevens op te promoveren. Sanders’ boek begint met een inleiding en een uitvoerig hoofdstuk over het staatsbestel van de Republiek en de internationale context. Daarna structureert hĳ zĳn materiaal in drie hoofdstukken vanuit evenzoveel invalshoeken: de procedures, de personen en de presenten. Bĳ de procedures behandelt hĳ kort gezegd vragen over de wĳze waarop besluiten over onderscheidingen werden genomen en wie de geschenken maakten, controleerden, afrekenden en uitreikten. In het hoofdstuk over de personen gaat het vooral om de aantallen schenkingen, de verschillende categorieën gedecoreerden en hun herkomst. Vier verdiepende paragrafen over geschenken naar aanleiding van de sluiting van het Twaalfjarig Bestand, de Vrede van Rĳswĳk en de Slag bĳ de Doggersbank, en aan Willem Vleertman – de kampioen onder de gedecoreerden – maken dit hoofdstuk extra interessant. Bĳ de presenten tot slot gaat het om hun uiterlĳk, hoe dit door de tĳd heen veranderde en hoe de productie ervan in zĳn



27-05-14 11:01

335

NIEUWE TIJD

werk ging. Geheel te scheiden blĳken de drie invalshoeken niet. Zo wordt in het hoofdstuk over de procedures het ‘essaai’ aan de orde gesteld, het onderzoek naar het goud- of zilvergehalte van de voorwerpen. Dit onderwerp hangt uiteraard ook nauw samen met de presenten zelf, die in alle hoofdstukken voorkomen, evenals de ontvangers ervan. Doordat Sanders in elk hoofdstuk echter steeds weer een ander scala aan voorbeelden in stelling brengt, blĳft hĳ de lezer boeien. Technische aspecten worden bovendien goed toegelicht. In de slotbeschouwing komt de auteur terug op zĳn achterliggende vraagstelling. Om deze te beantwoorden behandelt hĳ eerst het huidige Nederlandse decoratiestelsel met onder andere de jaarlĳkse lintjesregen, waarna de vergelĳking volgt met het beloningssysteem tĳdens de Republiek. Het zal geen verbazing wekken dat Sanders grote verschillen tussen beide systemen constateert en concludeert dat er vóór 1795 nog geen volledig ontwikkeld decoratiestelsel was. Meer vergelĳking met beloningssystemen in de omringende landen uit de tĳd van de Republiek zou hier zinvoller zĳn geweest. De vier uitgebreide bĳlagen (p. 448-661) maken dit boek ook nog eens tot een onschatbaar naslagwerk. Een groot deel van het voorgaande betoog is gebaseerd op de eerste bĳlage, waarin chronologisch alle aangetroffen vereringen van ketens, kettingen en medailles door de StatenGeneraal in de periode 1588-1795 worden op-

gesomd. In drie andere bĳlagen staan transcripties van belangrĳke bronnen, biografische gegevens van vaklieden die bĳ de vervaardiging van de geschenken betrokken waren en financiële gegevens die verder reiken dan alleen de kosten van de giften. Dit boek is alleen al vanwege de omvang geen proefschrift nieuwe stĳl. Veeleer is het te typeren als het aloude magnum opus dat slechts gerealiseerd kan worden door jarenlang een schat aan gegevens te verzamelen en te verwerken. In Het present van Staat is de specialist aan het woord en deze moet alleen al geprezen worden voor zĳn doorzettingsvermogen alles tot in de finesses uit te zoeken en te onderbouwen. Toch had dit boek op enkele fronten beknopter gekund, met name bĳ de behandeling van het staatsbestel van de Republiek, de internationale context en de tĳdsomstandigheden. Het is altĳd een heikel punt hoeveel contextinformatie voor wie en waar nodig is, maar deze hoort niet een te groot accent te krĳgen in relatie tot het eigenlĳke onderwerp. Dat is in deze studie soms wel het geval. Het is echter goed mogelĳk dat deze dissertatie juist hierdoor ook een publiek bereikt buiten dat van alleen de vakgenoten, wat dan weer een pluspunt zou zĳn. Met dit boek heeft Sanders hoe dan ook zowel letterlĳk als figuurlĳk veel gewicht in de schaal gelegd. Joop W. Koopmans, Rĳksuniversiteit Gronin-

gen

Nieuwe tijd Mark Stoyle, The black legend of prince Rupert’s dog. Witchcraft and propaganda during the English Civil War (University of Exeter Press; Exeter 2011) 254 p., ill., € 66,99 ISBN 9780859898591

Beeldvorming, toverij, propaganda en polemiek tijdens de Eerste Engelse Burgeroorlog Een boek over een hond en zĳn baasje – dat lĳkt wellicht wat onbeduidend en oninteressant, maar na het lezen van The black legend of prince Rupert’s dog blĳkt niets minder waar.

Mark Stoyle, die als vroegmodern historicus is verbonden aan de Universiteit van Southhampton, gaat in dit boek op zoek naar de oorsprong en de ontwikkeling van de occulte VOL. 127, NO. 2, 2014


27-05-14 11:01

336

BOEKBESPREKINGEN

verhalen rondom prins Rupert van de Palts en zĳn hond Boy tĳdens de Eerste Engelse Burgeroorlog (1642-1646). Onderzoek hiernaar is tot dusver niet gedaan, hoewel de verhalen over de prins en zĳn trouwe viervoeter in Engeland zowel binnen als buiten academische kringen wĳdverspreid zĳn. Zoals de ondertitel al deels aangeeft, verbindt Stoyle zĳn onderzoek echter ook aan grotere historiografische thema’s. Zodoende heeft hĳ een prachtig boek geschreven, dat een fascinerende blik biedt op de interactie tussen en werking van beeldvorming, bestaande en veranderende opvattingen over toverĳ en oorlogspropaganda en -polemiek. Het boek is helder opgebouwd en vlot geschreven. Na een korte historiografische inleiding over het onderwerp volgt een hoofdstuk over de prins en zĳn hond voor de Engelse Burgeroorlog. Prins Rupert van de Palts, zoon van de calvinistische keurvorst Frederik V van de Palts en de Engelse koningsdochter Elisabeth Stuart, werd in december 1619 te Praag geboren. Hĳ groeide grotendeels op in de Republiek, waar zĳn ouders zich in 1621 als ballingen hadden gevestigd. Op jonge leeftĳd deed hĳ militaire ervaring op in het leger van zĳn oudoom stadhouder Frederik Hendrik en na een vergeefse poging de erflanden van zĳn inmiddels overleden vader te heroveren, bracht hĳ enkele jaren door in krĳgsgevangenschap. Toen hĳ eind 1641 vrĳ kwam had hĳ dus al een bewogen leven gehad, maar het zou pas in de jaren daarna zĳn dat hĳ – overigens zowel in Engeland als in de Republiek – grote faam zou verwerven om zĳn rol als militair leider tĳdens de Engelse Burgeroorlog. Dit conflict tussen de royalisten (de aanhangers van Ruperts oom koning Karel I) en de parlementariërs (de medestanders van het Parlement), wordt doorgaans opgesplitst in drie fases: 1642-1646, 1648-1649 en 1649-1651 – oftewel de Eerste, Tweede en Derde Engelse Burgeroorlog. Hoewel prins Rupert gedurende de hele oorlog een belangrĳk figuur was, zou zĳn optreden tĳdens de Eerste Engelse Burgeroorlog bepalend zĳn voor zĳn bekendheid en de beeldvorming over hem. Doorslaggevend

daarbĳ was de propaganda en polemiek die dit conflict voortbracht. De Engelse Burgeroorlog wordt ook wel een war of words genoemd: nooit eerder werden gedrukte media door beide partĳen op dusdanig grote schaal ingezet. Tĳdens deze periode ontstond in Engeland een ambivalent beeld van Rupert: enerzĳds werd hĳ gezien als een onverschrokken, briljante militaire leider en anderzĳds zou hĳ worden neergezet als een bloeddorstige plunderaar, moordenaar en duivelse tovenaar. Op dit laatste aspect bouwt Stoyle voort: bĳ Ruperts reputatie als ‘Dutchland Devil’ speelde zĳn hond Boy, een zeldzame poedel, een belangrĳke rol. De rest van het boek bestaat uit een nauwgezette zoektocht naar de ontwikkeling van de occulte verhalen rondom Rupert en Boy. Stoyle maakt hierbĳ gebruik van een indrukwekkend scala aan primaire bronnen, variërend van pamfletten, prenten en ander gedrukt materiaal tot brieven. Rupert was als een van koning Karels belangrĳkste commandanten en militaire raadgevers en bovendien als ‘buitenlander’ vanaf het begin een mikpunt van antiroyalistische propaganda. Stoyle beschrĳft nauwkeurig hoe de prins in parlementarische propaganda en polemiek werd neergezet en hoe dit bĳdroeg aan de beeldvorming over hem. In september en oktober 1642 werd hĳ nog voornamelĳk als meedogenloze plunderaar afgeschilderd, wat hem de bĳnaam ‘Prince Robber’ opleverde. Daarna werd hĳ van steeds zwaardere en duistere misdrĳven beschuldigd. Die ontwikkeling hing samen met zĳn militaire successen en de groeiende bedreiging die hĳ vormde in de ogen van zĳn tegenstanders. De parlementariërs hadden Londen in handen en toen Rupert zich eind november, na de inname van Brentford, praktisch aan de poorten van de stad bevond, werd hĳ meer dan ooit gevreesd. Vanaf dat moment verschenen polemische stukken waarin hem occulte krachten werden toegedicht en hĳ in verband werd gebracht met toverĳ en de duivel. Niet lang hierna deed Boy zĳn intrede in de war of words. Doorslaggevend hierbĳ was een



27-05-14 11:01

337

NIEUWE TIJD

pamflet, getiteld Observations upon Prince Rupert’s White Dog, Called Boy, dat in februari 1643 verscheen. Inspelend op het traditionele Engelse occulte wereldbeeld – het was een wĳdverspreide gedachte dat heksen en tovenaars werden vergezeld door imps, kwade geesten of demonen die de vorm van een dier aannamen – werd Boy in Observations neergezet als Ruperts duivelse metgezel, die net als zĳn baasje occulte krachten bezat. Hoewel het stuk op het eerste gezicht afkomstig lĳkt van de parlementaire zĳde, weet Stoyle overtuigend aan te tonen dat Observations een royalistische satire was, bedoeld om het vermeende bĳgeloof van de aanhangers van het Parlement te bespotten. Polemisten uit het kamp van het Parlement realiseerden zich echter snel dat ze het beeld van de duivelse tovenaar Rupert en zĳn imp Boy in hun eigen voordeel konden gebruiken. In de volgende maanden verschenen talloze publicaties over Rupert en Boy, en tegen de zomer was de hond uitgegroeid tot een ware beroemdheid; niet alleen de stroom aan pamfletten, maar ook de vele referenties in ander drukwerk en privédocumenten getuigen hiervan. Observations had zo – onbedoeld – de weg geopend om de royalisten in het algemeen en Rupert en Boy in het bĳzonder in verband te brengen met toverĳ en diabolisme, om de oorlog neer te zetten als een duivelse samenzwering tegen het Parlement. Maar daar bleef het niet bĳ: Stoyle ziet een samenhang tussen de stukken over Rupert en Boy, waarin traditionele elementen van het Engelse occulte we-

reldbeeld werden gecombineerd met nieuwe aspecten, en het verschĳnen van steeds meer, hierdoor beïnvloede, pamfletten over royalistische heksen in het algemeen. Hĳ betoogt dat Observations een stroom aan drukwerk ontketende, waardoor een klimaat ontstond waarin toverĳ hernieuwde aandacht kreeg en vrĳer werd besproken. Karel I had tĳdens zĳn regeerperiode – in tegenstelling tot zĳn vader Jacobus I, auteur van het befaamde stuk Daemonologie – een sceptische houding aangenomen ten opzichte van toverĳ. Er vond in deze periode ook weinig heksenvervolging plaats en in de jaren 1630 verschenen vrĳwel geen publicaties over het onderwerp. Door de polemische pamfletten uit de burgeroorlog ontstond niet alleen hernieuwde aandacht voor diabolisme en toverĳ, maar werd ook de algemene angst voor heksen en tovenaars opgestookt. Zo stelt Stoyle dat dit aspect van de oorlogspropaganda en -polemiek deels heeft bĳgedragen aan de grootschalige heksenjacht die in Zuidoost-Engeland plaatsvond gedurende de periode 1645-1647. Al met al verdient Stoyles reconstructie van het ontstaan van de verhalen over en het beeld van Rupert en Boy alle lof, maar nog interessanter zĳn de bredere verbanden die hĳ weet te leggen. Dit, maar ook zĳn gave om lastige stof zeer behapbaar te maken en zĳn vlotte en levendige schrĳfstĳl, maken dit boek tot een absolute aanrader. Laurien van der Werff, historica te Amsterdam

Nieuwe tijd Donald Haks, Vaderland en vrede, 1672-1713. Publiciteit over de Nederlandse Republiek in oorlog (Verloren; Hilversum 2013) 352 p., ill., € 29,- ISBN 9789087043377

Draagvlak en interesse voor de oorlogvoering De massamedia en de publieke opinie in de Gouden Eeuw staan de laatste jaren in het centrum van de belangstelling. Dit boek van de Leidse onderzoeker Donald Haks, bestaan-

de uit acht losse studies met een in leiding en conclusie, past goed in die trend. De auteur gaat ervan uit dat de grootschalige oorlogen van de Republiek tegen Frank rĳk in de jaren 1672-1713

VOL. 127, NO. 2, 2014


27-05-14 11:01

338

BOEKBESPREKINGEN

niet mogelĳk zouden zĳn geweest zonder voldoende draag vlak in de sa men leving. Hĳ wil daarom onderzoeken in welke mate deze oorlogen blĳkens de massamedia konden rekenen op publieke steun en in welke mate het publiek op de hoogte was van het verloop van de strĳd en zich hierbĳ betrok ken voelde. De probleemstelling keert op heel uiteenlopende wĳze in de afzonderlĳke bĳdragen terug. Vĳf studies hebben een bepaald soort bron tot onderwerp: prenten, overheidsmanifesten, biddag preken, oorlogsliederen en loterĳrĳmen. De prenten van Romeyn de Hooghe over de plundering en uitmoording van Bodegraven en Zwammerdam door een Franse legereenheid in december 1672 zĳn befaamd. De uitwerking van de prenten is moeilĳk te schatten; zĳ zouden volgens de auteur het verzet tegen de Fransen en het bewustzĳn de vrĳheid, de religie en het vaderland te moeten verdedigen kunnen hebben aangewak kerd. Ook de Staten-Generaal beklemtoonden het belang van vrĳheid, religie en vaderland in manifesten, generale petities en brieven voor bededagen. De godsdienst speelde daarbĳ volgens de auteur een opmerkelĳke rol. Op het effect van deze voor een brede kring bestemde overheids verkla ringen wordt niet ingegaan. Biddag preken van predikanten, waar van er circa 100 zĳn bekeken, besteden natuurlĳk ook ruim aandacht aan de godsdienst naast de vrĳheid en het vaderland; het is onduidelĳk wat van die preken bĳ de toehoorders bleef hangen. De oorlogsliederen vertonen een ander patroon. Een deel van de circa tweehonderd liederen die zĳn onderzocht geeft blĳk van vrĳheids- en vaderlandsliefde, maar niet of nauwelĳks van religieus vuur. De uit werking van de liederen blĳft in nevelen gehuld. Godsdienstige emoties spelen naast vrĳheids- en vaderlandsliefde ook een ondergeschikte rol in de loterĳrĳmen die bewaard zĳn gebleven. De andere drie bĳdragen zĳn algemener van aard: hierin worden allerlei soorten communicatiemiddelen tot object van onderzoek genomen. De belegeringen van Namen in 1692 en 1695 zĳn het uitgangspunt voor een ver-

gelĳking van alle vor men van publiciteit in Frankrĳk, Engeland en de Republiek. De auteur beschouwt alleen de aanbodkant; de overheid en de kerk hadden de informatievoorziening voor een groot deel in handen en manipuleerden deze. Dat gold in mindere mate ook voor de nieuwsvoorziening tĳdens de Spaanse Successieoorlog. Er was volgens de auteur grote belangstelling voor de oorlog voering in de Republiek, blĳkend uit de stĳgende oplagen van de kranten, maar nauwelĳks publiek debat. Meningsverschillen bleven binnenskamers. Volgens de auteur zou in brede kring de gedachte hebben geleefd dat in de ‘publieke ruimte’ het draagvlak en de eendracht moesten doorklinken. Dat veranderde na 1713, toen een levendige discussie ontstond over de politieke en economische achteruitgang. Door de veelkleurigheid van de bĳdragen en benaderingswĳzen is het moeilĳk een helder beeld van de inhoud van het boek te verschaffen. De auteur heeft een voorliefde voor een impressionistische aanpak; het is niet zĳn gewoonte uit te gaan van een scher pe vraagstelling die systematisch wordt uitgewerkt en onderbouwd. De meeste studies bieden niet zozeer inzicht in het draagvlak voor de oorlogvoering als wel in de oorlogslegitimatie en de oorlogsretoriek van de centrale overheid en de kerk, en in de saamhorigheidsgevoelens van de ingezetenen. Als zodanig bevat het boek voldoende interessante informatie. Het draagvlak voor de oorlogvoering blĳkt voor de auteur veeleer een axioma dan een object van onderzoek. Dat wil niet zeggen dat zĳn stel ling discutabel is. Het trauma van 1672 zat te diep; het gevaar van Lodewĳk XIV was te groot; het ontbreken van een alternatief was te duidelĳk. Verzet van de ingezetenen tegen de oorlogvoering was er nauwelĳks, zelfs niet tĳdens de oproeren in Holland in de jaren 1690-1696. Dat was mede een gevolg van het feit dat de belastingdruk voor het gros van de Hollandse bevolking in de jaren 1672-1713 niet zoveel toenam en de Staten van Holland alle moeilĳkheden naar de toekomst verschoven door de ongebreidelde uitgifte van staatsleningen. Het verzet van bui-



27-05-14 11:01

339

NIEUWE TIJD

tengewesten, zoals Utrecht en Friesland, was hinderlĳk, maar ongevaarlĳk. Het enige echt gevaarlĳke verzet was afkomstig van Amsterdam in de jaren 1677-1688; het is niet duidelĳk in hoeverre dat weerklank vond bĳ de inwoners. Het ontgaat mĳ waarom de auteur aan veel van deze aspecten zo weinig aandacht besteedt. Het draagvlak en de interesse voor de oorlogvoering bĳ de bevolking zĳn twee verschillende kwesties, die door de auteur worden verweven. Hoe groot was de interesse en betrokkenheid? Blĳkens het aantal pamfletten en hun inhoud nam deze af tĳdens de Negenjarige Oorlog en de Spaanse Successieoorlog. De auteur ontkent dat. Zĳn voornaamste argument is de toenemende oplage van de kranten, die veel oorlogsnieuws bevatten. Maar nam de oplage toe vanwege de oorlog voering of was er

sprake van een langlopend proces? En waarin stelden kranten lezers vooral belang? Harde gegevens draagt de auteur niet aan voor zĳn these; weer lĳkt deze meer een axioma dan een onderzoeksobject. De afwezigheid van publieke discussie schrĳft de auteur toe aan een bewust verlangen in brede kring de eendracht in oorlogstĳd te bewaren. Van die hang was noch in de strĳd tegen Spanje, noch in die tegen Engeland en tegen Frankrĳk in de bangste dagen iets gebleken. Zou toch niet sprake kunnen zĳn geweest van stilzwĳgende acceptatie van het beleid en verminderde betrokken heid bĳ de eindeloze oorlogvoering met talloze bondgenoten in de verte? Dit boek roept door zĳn aanpak veel vragen bĳ de lezer op. Guido de Bruin, Universiteit Utrecht

Nieuwe tijd Alicia C. Montoya, Medievalist Enlightenment. From Charles Perrault to Jean-Jacques Rousseau (D.S. Brewer; Cambridge 2013) 256 p., € 59,99 ISBN 9781843843429

Een middeleeuwse Verlichting Het onderzoeksveld Medievalism Studies concentreert zich op zowel de (academische) studie als het gebruik van de middeleeuwen in namiddeleeuwse perioden. Het veld heeft naast het tĳdschrift Studies in Medievalism recentelĳk een tweede institutionele poot gekregen in de medievalism-serie van Boydell & Brewer. Het boek Medievalist Enlightenment van Alicia C. Montoya is de tweede monografie in deze reeks. Maar waar voorgaande auteurs medievalism hoofdzakelĳk verbonden met de moderne tĳd, met nationalisme en Romantiek, richt Montoya zich in haar werk op medievalism tĳdens de Verlichting. En terecht, want het cliché dat de middeleeuwen in de Verlichting (door Montoya globaal geperiodiseerd van 1680 tot 1750) uitsluitend werden afgedaan als een ‘barbaars tĳdvak’ is nodig aan nuancering – of in ieder geval aan meer reliëf – toe.

Vanuit haar achtergrond als romaniste en vanuit de institutionele inbedding van Medievalism Studies ligt de nadruk op de literair-culturele aspecten van medievalism. Het boek is door Montoya thematisch in plaats van chronologisch opgebouwd, om het heterogene, nietlineaire karakter van literary medievalism te benadrukken. Vanuit wisselende invalshoeken wordt een selectie van bronnen – met hoofdrollen voor het werk van Madame de Sévigné en Jean-Jacques Rousseau – steeds weer in een nieuw daglicht gesteld. Montoya heeft daarbĳ gekozen voor een driedeling. Als opening van haar relaas concentreert de auteur zich op de conceptualisering van de middeleeuwen, die dient als ideeën-historisch kader voor de rest van het boek. Vervolgens analyseert Montoya in het tweede deel ‘Reimagining the Medieval’ de doorwerking van middeleeuwse tradities

VOL. 127, NO. 2, 2014


27-05-14 11:01

340

BOEKBESPREKINGEN

in culturele producties, bĳvoorbeeld de opera, sprookjes en romans, en de hernieuwde interpretaties van middeleeuwse teksten, zoals de briefwisseling tussen Héloïse en Abélard. In dit tweede deel is de auteur duidelĳk in haar element. Het laatste deel bestaat uit een hoofdstuk, ‘The invention of Medieval Studies’, waarin de academische studie naar de middeleeuwen in de Verlichting wordt behandeld. Deze ‘circulaire’ opbouw, zoals de auteur het zelf noemt, vereist een geduldige lezer; pas aan het eind van het boek worden de contouren van het uitwaaierende betoog zichtbaar. De casus van Madame de Sévigné, een aristocrate die aan het eind van de zeventiende eeuw een serie brieven schreef aan haar dochter, toont mooi de elementen die blootgelegd kunnen worden met literary medievalism als invalshoek. Zorgvuldig achterhaalt Montoya de toe-eigening van de verlichte, op de middeleeuwen gebaseerde, galanterie in de fictiefrealistische werelden die Madame de Sévigné in haar brieven schetste. Zo werd de vlucht van Jacobus II door haar beschreven in de terminologie van de hoofse roman, inclusief analogieën met middeleeuwse personages. Voor Madame de Sévigné waren de middeleeuwen geen afgesloten periode, maar een levend onderdeel van haar familiegeschiedenis. Niet alleen stamde haar adellĳke familie uit de middeleeuwen, maar in aristocratische kring werden middeleeuwse tradities, zoals toernooien, ook in ere gehouden. Deze aristocratische, persoonlĳke verhouding tot het middeleeuwse verleden overbrugde de kloof tussen heden en verleden, in tegenstelling tot de tegelĳk bestaande, meer afstandelĳke, ‘academische’ beschouwing die de middeleeuwen als afgesloten tĳdvak benadrukte. Deze herwaardering van de middeleeuwen en het belang daarvan voor de literaire en culturele producties in de Verlichting wordt door Montoya overtuigend aangetoond. De overkoepelende these die de afzonderlĳke delen bĳ elkaar houdt, overstĳgt echter dit zuiver literair-culturele betoog en overschat uiteindelĳk het belang van literary medievalism voor de

Verlichting en het historisch denken. Volgens Montoya waren de middeleeuwen het onderwerp par excellence van ideologische controverses die leidden tot de kerndiscussie van de Verlichting: de al dan niet aanwezige vooruitgang in de geschiedenis. De duistere middeleeuwen golden dan ook als ‘the defining foil’ en ‘foundational rhetorics’ van de Verlichting. Maar de reflectie op vooruitgang vloeide niet voort uit het simpele contrast tussen donker en licht, dat al eeuwenlang een retorisch middel vormde. Het idee van vooruitgang werd pas mogelĳk toen de klassieken hun onvoorwaardelĳke, niet te overtreffen autoriteit verloren. Pas op dat moment werd een lineaire geschiedenis in termen van vooruitgang mogelĳk. Het is dan ook over de klassieke oudheid dat de meest langdurige, grondige en heftige discussies werden gevoerd. De centrale rol toebedeeld aan medievalism, aan de middeleeuwen als het unieke en uitzonderlĳke tĳdvak dat leidde tot dergelĳke discussie, doet dan ook overdreven aan. Dit geldt zeker voor literary medievalism, want juist op letterkundig gebied bleef het cyclisch tĳdsbesef het langst in stand. Deze wat doorgeslagen herwaardering van de middeleeuwen kan ook deels te wĳten zĳn aan het in het boek gehanteerde historiografisch kader, dat op het onderzoeksveld van Verlichting en historisch denken wat kaal en achterhaald aanvoelt. Zo stelt de auteur dat na Paul Hazards betoog in La crise de la conscience européenne uit 1935 eigenlĳk niets nieuws meer is gezegd door historici – waarmee de enorme verlichtingshistoriografie na 1935 wel erg gemakkelĳk wordt afgedaan. En passant wordt ook nog Jonathan Israels – het voelt nodeloos om te herhalen, maar uiteraard onterechte – adagium aangehaald, dat het na 1750 wel over was met de intellectuele innovaties van de Verlichting. Ook het momenteel rĳk bloeiende onderzoeksveld van het achttiende-eeuws historisch denken wordt nauwelĳks geraadpleegd; Friedrich Meinecke vormt doorheen het boek kritiekloos de centrale uitvalsbasis. De zorgvuldig geconstrueerde gelaagdheid die Montoya per hoofdstuk aanbrengt in



27-05-14 11:01

341

NIEUWSTE TIJD

het Verlichte concept van literary medievalism wordt zo onnodig geplaatst in een moeizaam passend kader. De duidelĳk aanwezige invloed van medievalism op letterkundig en cultureel gebied in de Verlichting is een terechte aanvulling op het op de moderne tĳd gerichte onderzoeksveld. De herwaardering van Enlightenment medievalism vormt ook een aanvulling op

de verlichtingshistoriografie. Maar de omgang en confrontatie met de middeleeuwen als het fundament van het verlichte vooruitgangsdenken, oftewel een Medievalist Enlightenment, lĳkt mĳ te sterk gesteld. Eleá de la Porte, Universiteit van Amsterdam

Nieuwste tijd J.Th.J. van den Berg en J.J. Vis, De eerste 150 jaar. Parlementaire geschiedenis van Nederland 1796-1946 (Uitgeverĳ Bert Bakker; Amsterdam 2013) 788 p., € 45,- ISBN 9789035128477

Parlement en constitutie: terug naar de Nationale Vergadering van 1796 Nederland kent geen nationale feestdag waarop het ontstaan van de eigen staat gevierd wordt. Dat is begrĳpelĳk, want de Republiek der Verenigde Nederlanden noch het latere Koninkrĳk kent een precieze oprichtingsdatum. De Republiek was het onbedoelde resultaat van de Opstand en het Koninkrĳk viert weliswaar momenteel zĳn tweehonderdjarig bestaan, maar alleen al de tĳdspanne 2013-2015 waarin die viering geschiedt maakt duidelĳk dat een concreet oprichtingsmoment moeilĳk te vinden is. Daarbĳ komt dat Nederland ook al in de jaren 1806-1810 een Koninkrĳk vormde, al was het dan niet onder het Huis van OranjeNassau. Ingewikkelder wordt het nog wanneer we kĳken naar de staatkundige vormgeving en de constitutionele geschiedenis. Dan springt namelĳk een jaartal in het oog dat in het Nederlandse historisch bewustzĳn tot nog toe nauwelĳks een rol speelt: 1796, het jaar waarin voor het eerst een Nationale Vergadering werd gekozen, die vervolgens aan de basis stond van de eerste grondwet, de Staatsregeling van 1798. Juist in een periode waarin ‘tweehonderd jaar Koninkrĳk’ een plaats in het historisch bewustzĳn lĳkt te veroveren, is de publicatie van De eerste honderdvĳ ftig jaar. Parlementaire geschiedenis van Nederland 1796-1946 een gelukkige ontwikkeling. Het vestigt de aandacht op de vroege jaren van de Bataafse Republiek, die

vanuit democratisch en constitutioneel oogpunt veel belangrĳker waren dan de beginjaren van het Koninkrĳk. Oorspronkelĳk was het de bedoeling van de auteurs – voormalig hoogleraar parlementaire geschiedenis en ex-Pvda-senator Joop van den Berg en de vroegere hoogleraar staatrecht en ex-D66-senator Jan Vis, dat zĳ de gehele parlementaire geschiedenis van 1796 tot heden zouden beschrĳven. Het overlĳden van Jan Vis in 2011 en de stand van het manuscript op dat tĳdstip deden Van den Berg besluiten het boek met de naoorlogse hervatting van de parlementaire democratie, de Tweede Kamerverkiezingen van 1946, af te ronden. Het resultaat mag er zĳn: 150 jaar parlementaire geschiedenis in krap 800 pagina’s, doorgaans vlot geschreven proza en helder geperiodiseerd. Daarmee is dit boek een uitstekende vervanging van het oude standaardwerk van P.J. Oud, dat in 1946 voor het eerst verscheen en later nog vele drukken beleefde, steeds geactualiseerd en aangevuld door de Nĳmeegse historicus Jac Bosmans. Decennia lang waren Oud en Bosmans verplichte lectuur voor politiek en parlementair historici. Daaraan, zo is te vermoeden, komt nu een einde en dat is ook goed. Voor de naoorlogse decennia blĳft Bosmans’ werk echter nog wel van belang, zeker nadat hĳ samen met Alexander van Kessel in 2011 een nieuw overzicht pre-

VOL. 127, NO. 2, 2014


27-05-14 11:01

342

BOEKBESPREKINGEN

senteerde over de jaren 1945-2010, voorzien van een historische inleiding. Begonnen Oud en Bosmans hun overzicht in 1840 met een heel korte schets van de grondwetten van 1814 en 1815, Van den Berg en Vis wĳzen er terecht op dat dit ‘een wel heel onhistorische manier’ is om de Nederlandse constitutionele geschiedenis te beschouwen. Immers, wanneer men alle constitutionele veranderingen overziet die volgden op de Staatsregeling van 1798, dan begon in 1801 een lange periode van ‘“achteruitgang”, van deparlementarisering en ontdemocratisering’, zoals de auteurs het uitdrukken (p. 213-214). Dat de Staatsregeling van 1798 uiterst moeizaam tot stand kwam, slechts na een staatsgreep zĳn afronding vond en vervolgens nauwelĳks werd geïmplementeerd, doet daaraan niets af. Feit blĳft dat het beginsel van algemeen kiesrecht in 1798 werd vastgelegd en in 1801 weer verdween, om pas in 1917 weer terug te keren (p. 76). Hoe belangrĳk de grondwet van 1848 ook is geweest en hoeveel pleinen en straten er ook naar Johan Rudolf Thorbecke zĳn vernoemd, nuchter formuleren de auteurs dat pas vanaf 1848 ‘geleidelĳk de weg terug naar 1798’ weer werd ingeslagen (p. 214, 570). Tegen deze achtergrond is het dan ook begrĳpelĳk dat de Bataafs-Franse Tĳd veel aandacht krĳgt en zelfs bĳna een kwart van het gehele boek in beslag neemt. Dat betekent vanzelfsprekend niet dat deze jaren als een voorbeeldperiode worden gepresenteerd. Daar is ook geen aanleiding voor. Wel wordt goed zichtbaar dat in deze periode met veel vallen en opstaan de basis werd gelegd voor de Nederlandse eenheidsstaat zoals deze in de negentiende eeuw gestalte zou krĳgen. Met gedetailleerde aandacht voor de vele constituties uit de Bataafs-Franse Tĳd maken de auteurs duidelĳk hoe belangrĳk inzicht in deze jaren is om de wording van het latere Koninkrĳk te begrĳpen. Door de komst van een soort presidentieel stelsel onder Rutger Jan Schimmelpenninck in 1805 bĳvoorbeeld, een jaar later vervangen door de monarchie van Lodewĳk Napoleon, raakte Nederland gewend aan eenmansbestuur en

koningschap, waardoor Willem I in 1813 in een ‘gespreid bed kon stappen’ (p. 116). Voordat hĳ dat kon doen, was, aldus de auteurs, wel eerst een ‘orangistische staatsgreep’ nodig (p. 185). Een typering die gelezen mag worden als extra oproep tot enige terughoudendheid bĳ euforie over ‘200 jaar koninkrĳk’. De parlementaire geschiedenis tot 1917 stond grotendeels in het teken van de voltooiing van een parlementair-democratisch bestel met een kabinet dat verantwoording verschuldigd is aan de Staten-Generaal en niet aan de koning. Ook kenmerkte deze periode zich door een geleidelĳke uitbreiding van het kiesrecht (feitelĳk voltooid in 1919) en door de opkomst van politieke partĳen. Die geschiedenis is al vele malen beschreven en samengevat, maar het aantrekkelĳke van het voorliggende standaardwerk is de omvangrĳke aandacht voor de constitutionele ontwikkelingen, waarbĳ de nieuwe grondwetten en grondwetswĳzigingen (1798, 1801, 1805, 1806, 1814, 1815, 1840, 1848, 1887, 1917, 1922, 1938) – waar nodig en zinvol – steeds met de voorafgaande constituties worden vergeleken. Aldus ontstaat naast het chronologische verhaal ook een toegankelĳk en bĳzonder geslaagd overzicht van de wezenlĳke staatsrechtelĳke veranderingen. In de chronologische beschrĳving zelf is vanzelfsprekend veel aandacht voor de feitelĳke verhouding tussen koning en ministers, voor die tussen regering en parlement, voor het wetgevingsproces en voor de ontwikkeling op talloze beleidsterreinen. Duidelĳke en kritische oordelen over het gedrag van de monarchen en politici worden daarbĳ niet geschuwd, maar nergens raakt het evenwichtige betoog uit balans. Bĳ alle lof voor dit nieuwe standaardwerk kent het boek ook zĳn zwakke plekken en tekortkomingen. Het is te betreuren dat de auteurs hebben afgezien van annotatie en slechts een lĳst van gebruikte literatuur hebben opgenomen. Daarnaast wordt de leesbaarheid van het boek enigszins beperkt doordat vaak pagina’s lang over een veelheid van beleidsterreinen wordt geschreven, waarbĳ de tekst soms zonder veel samenhang van onderwerp naar



27-05-14 11:01

343

NIEUWSTE TIJD

onderwerp springt. Natuurlĳk behoort het tot parlementaire geschiedschrĳving dat inzicht wordt geboden in de wetgeving op veel terreinen, maar de wĳze waarop dit geschiedt geeft dit omvangrĳke werk helaas op een aantal plaatsen een sterk opsommend ‘en-toen-entoen’-karakter. Te betreuren is ook dat de auteurs relatief weinig aandacht besteden aan de ontwikkeling van wat parlementaire cultuur kan worden genoemd. Zeker, de ontwikkeling van een parlement – waarin het individuele Kamerlid in eigen regie en verantwoordelĳkheid het algemeen belang diende – naar een volksvertegenwoordiging met politieke partĳen en fracties wordt zichtbaar, maar over de ontwikkeling van het politieke debat, over omgangsregels in de Kamer, over veranderende

eisen aan politiek leiderschap of over de veranderende beeldvorming over het parlement bĳ de steeds groter wordende groep kiezers vindt de lezer helaas weinig. Hier hadden de auteurs kunnen voortbouwen op de stimulerende studies van Jouke Turpĳn en Erie Tanja, die de parlementaire geschiedbeoefening met een politiek-culturele invalshoek verrĳkten. Dit alles laat echter onverlet dat Van den Berg en Vis met De eerste 150 jaar een buitengewoon grote prestatie hebben geleverd, waarmee toekomstige generaties studenten geschiedenis, politieke wetenschap, bestuurskunde en staatsrecht zich gelukkig mogen prĳzen. Friso Wielenga, Zentrum für Niederlande-Stu-

dien, Münster

Nieuwste tijd Wilfried Uitterhoeve, 1813 – Haagse bluf. De korte chaos van de vrĳ wording (Vantilt; Nĳmegen 2013) 405 p., ill., krt., € 25,- ISBN 9789460041211

De opstand in 1813 vanuit lokaal perspectief Dit charmante boek beschrĳft hoe het Franse bestuur aan het einde van Napoleons keizerrĳk uit de Nederlandse dorpen en steden verdween. Vooraf postuleert de auteur dat de ‘vrĳwording’ niet het resultaat is geweest van een opstand, maar dat de in brede kring toegenomen vĳandigheden ertoe hebben bĳgedragen dat de Franse bezetter in het najaar van 1813, bĳ het naderen van de geallieerden, is vertrokken. Volgens hem is de machtswisseling het land overkomen. Tegelĳkertĳd meent de auteur dat Gĳsbert Karel van Hogendorp en de zĳnen in deze weken van chaos het antwoord leverden op vraag hoe het verder moest met Nederland. Wilfried Uitterhoeve behandelt chronologisch het verloop van de machtswisseling in de periode 1813-1814 aan de hand van de gebeurtenissen in vierentwintig plaatsen. Hĳ citeert uit primaire bronnen, zoals memoires en rapporten, om daarmee zĳn betoog te onderbouwen en te verlevendigen. De auteur benadrukt

dat er geen sprake was van een harmonieus verlopend proces naar een vaststaand doel: de moderne eenheidsstaat onder Oranje was een min of meer toevallige resultante van de chaotische veelheid aan belangen, verwachtingen en strevingen. Bovendien was de communicatie tussen de steden en dorpen nog gebrekkig, zodat elke plaats zĳn eigen, lokale omwenteling kende. De omwenteling leidde niet overal ook tot politieke verandering. Al in het eerste hoofdstuk over Hoogeveen wordt beschreven hoe de met de Fransen samenwerkende Nederlandse gezagsdragers op hun plaats bleven na het verdwĳnen van het Franse gezag. In plaats van de Franse bevelen op te volgen, onderwierpen deze gezagsdragers zich voortaan aan de instructies uit Den Haag. De relschoppers onder het volk werden hard aangepakt, want hoewel zĳ zich ook uit politieke motieven tegen de Fransen hadden verzet, werden zĳ onder

VOL. 127, NO. 2, 2014


27-05-14 11:01

344

BOEKBESPREKINGEN

het Nederlandse bestuur toch voor die wandaden vervolgd en werd het politieke karakter van hun activiteiten genegeerd. Ook uit de elders in het boek beschreven gebeurtenissen blĳkt dat er een kloof was tussen de politiek invloedrĳke families en de overige bevolking. Zo werd de gehate Franse onderprefect te Alkmaar gewoon burgemeester in 1814 en wist hĳ zĳn vroegere anti-Franse tegenstanders in die nieuwe functie nog altĳd een hak te zetten. Uitterhoeve geeft geen analyse van deze onderhuidse maatschappelĳke spanningen en evenmin een synthese van de verschillende lokale ontwikkelingen. Met het oog op de grote Franse troepenmacht in het midden van het land en de financiële belangen, opereerde het stadsbestuur van koopmansstad Amsterdam – sinds 1810 na Parĳs en Rome de derde hoofdstad van het keizerrĳk – zeer voorzichtig. In Den Haag daarentegen namen Van Hogendorp en consorten moedig het heft in eigen handen. Zodra zĳ vernamen dat de Franse autoriteiten uit Amsterdam waren vertrokken en dat de Haagse prefect en legercommandant van plan waren hetzelfde te doen, trokken zĳ onder aanroeping van Oranje het stadsbestuur meteen naar zich toe. Uitterhoeve beschrĳft hoe precair de situatie nog was toen vervolgens onder leiding van Van Hogendorp en Van der Duyn van Maasdam op 21 november de voorlopige landsregering werd gevormd. Diverse betrokkenen vluchtten uit angst voor Franse represailles nog snel naar Engeland. Van Hogendorp bediende zich van bluf – ‘Haagse bluf’ – om voldoende draagvlak te krĳgen en zo de opstandelingen elders te kunnen helpen. Dordrecht, waar geen Franse troepen gelegerd waren, kreeg een eis van het Franse regiment uit Gorinchem om enorme hoeveelheden graan en jenever te leveren op straffe van plundering. Vervolgens werd de stad beschoten door 400 man om die eis kracht bĳ te zetten. Hoewel de stad alleen de eis hoefde in te willigen, werd besloten om deze Franse troepen binnen te laten. De bevolking toonde zich echter vĳandig en de geruchten gingen dat versterking in aan-

tocht was, zodat de Fransen liever vertrokken. Eenmaal buiten de muren bedachten ze zich, stelden geschut op tegen de stad en toen zĳ al aan de winnende hand waren, lukte het de Nederlanders in een laatste wanhoopspoging om acht Fransen zwaar te verwonden. Trots werd de Dordtse vlag gehesen, die de Fransen per abuis aanzagen voor de Engelse vlag. In de chaos meenden zĳ dat Engelse versterkingen waren gearriveerd en bliezen ze halsoverkop de aftocht. Eén van de laatst bevrĳde gebieden was Walcheren. De Fransen vertrokken er pas op 5 mei 1814, omdat zĳ niet wisten dat keizerrĳk en keizer intussen al een maand tot het verleden behoorden. De auteur heeft een aantal werken over de Bataafse en Franse tĳd op zĳn naam staan. Met het rĳk geïllustreerde en goed verzorgde Haagse bluf komt hĳ met een logisch vervolg op zĳn eerdere werk. Het boek heeft een originele invalshoek. Het laat zien hoe het verzet tegen de Fransen in 1813 in een aantal Nederlandse plaatsen in onrust en opstand veranderde. De lokale verschillen springen in het oog en leveren mooie verhalen op. Met het boek wil de auteur een ‘caleidoscopisch’ beeld van de gebeurtenissen schetsen. Dat lukt ook zeker, maar de auteur stelt geen kritische vragen bĳ de diverse verhalen en ook ontbreekt een overstĳgende analyse om de gebeurtenissen in een breder kader te kunnen plaatsen en te verklaren. In Den Haag nam Van Hogendorp het initiatief tot een landelĳke opstand en van daaruit werden andere steden opgeroepen zich hierbĳ aan te sluiten. Deze gang van zaken was min of meer toevallig. Nederland kreeg pas vorm als natie nadat de prins van Oranje bereid was om constitutioneel en soeverein vorst te worden. Toen werd duidelĳk dat de gewesten niet meer soeverein zouden zĳn, zoals in de oude Republiek, maar dat de in 1795 ontstane nationale eenheid blĳvend zou zĳn. Dat de regering in Den Haag zou worden gevestigd, volgde uit het initiatief van Den Haag en het feit dat er een speciale band tussen Oranje en Den Haag was, maar het stond allerminst van tevoren vast. Koning Lodewĳk had de regering immers naar



27-05-14 11:01

345

NIEUWSTE TIJD

Utrecht en in 1808 naar Amsterdam verplaatst en sindsdien was Amsterdam de Nederlandse regeringsstad geweest. Haagse bluf behandelt niet zozeer dit nationale proces, maar laat juist door zĳn focus op het lokale niveau zien hoe toevallig Nederland in 1813 is ontstaan en hoe verschillend er per regio werd gereageerd op de Franse verzwakking. Hoewel een structurele analyse van de lokale ontwikkelingen ontbreekt, is het door die verrassende invalshoek een nuttig onderzoek naar deze periode. In de epiloog benadrukt de auteur vooral de continuïteit van de Bataafse Republiek uit 1795 met het Koninkrĳk dat na 1813-1814 ontstond. Het feit echter dat zoveel bestuurders uit de Bataafse en vooral Franse periode bleven zitten, betekent niet dat ook de inrichting en het karakter van het bestuur hetzelfde bleven.

Uitterhoeves onderzoek leent zich niet voor een analyse van het ontstaan van Nederland op nationaal niveau, zoals de totstandkoming van de grondwet in 1813-1814. Uit ander onderzoek blĳkt echter wel degelĳk het vernieuwend karakter van het in 1813-1815 ontstane landsbestuur. Onder het mom van het oude werd namelĳk voortgebouwd op politieke ideeën uit de Franse Revolutie, de Bataafse en Franse periode en het Engels en Amerikaans constitutioneel bestel. Al bĳ het ontstaan van het huidige Nederland blĳkt de samenhang tussen lokale en nationale politiek dus niet voor de hand liggend. Diederick Slĳkerman, historicus en jurist te

Driebergen

Nieuwste tijd Mark Mazower, Governing the world. The history of an idea (Penguin Books; Londen 2012) 475 p., € 15,99 ISBN 9780141011936

De evolutie van een droom De Britse historicus Mark Mazower, verbonden aan Columbia University, beschrĳft in dit boek de historische evolutie van het idee ‘internationalisme’, vanaf het moment dat het woord ‘internationaal’ in de achttiende eeuw gemunt werd door Jeremy Bentham tot het heden. Zĳn boodschap, middenin de huidige politiek-economische crisis, is niet optimistisch: ‘The idea of governing the world is becoming yesterday’s dream’ (p. 427). Mazower wendt zich tot het verleden om te achterhalen hoe het zover is gekomen. Zĳn belangrĳkste vraag daarbĳ is waarom de grootmachten Groot-Brittannië en de Verenigde Staten zoveel energie staken in de opbouw van internationale organisaties, met name de Volkenbond en de Verenigde Naties. Het eerste deel van Mazowers boek, ‘The era of internationalism’, behandelt de periode vanaf de oprichting van het Concert van Europa tot de Tweede Wereldoorlog. Verschil-

lende negentiende-eeuwse radicale ideeën over internationaal bestuur komen aan bod: onder meer de technocratische utopie van Henri de Saint-Simon, het ‘internationalisme door nationalisme’ van Giuseppe Mazzini en het internationale socialisme. Het ideaal dat deze radicale ideeën deelden was dat van internationale broederschap. Mazower belicht daarnaast uiteenlopende vormen van het internationalisme die destĳds respectabeler geacht werden, onder andere internationalisme in het recht en de wetenschap. Liberalen stelden dat internationale wetgeving en gedragsnormen de beste garantie boden voor vreedzame contacten tussen ‘beschaafde’ staten. Apolitieke arbitrage door juristen moest het politieke gekonkel van diplomaten vervangen. Dit internationale recht kreeg vooral in Groot-Brittannië veel aanhang, omdat het als legitimatie voor het imperialisme diende.

VOL. 127, NO. 2, 2014


27-05-14 11:01

346

BOEKBESPREKINGEN

Naast juristen stelden ook sociaal wetenschappers zich ten doel om internationale samenwerking te bevorderen. Hun doel was om, net als in het recht, een ‘politics-free zone’ te creëren, die vooroordelen en nationale grenzen zou overstĳgen en de mensheid zou behandelen als een eenheid die overal door dezelfde sociale krachten gestuurd werd. De constructie van nieuwe universele talen, waarvan het Esperanto het meest bekend is geworden, was hiervan een uiting. De Eerste Wereldoorlog tastte het geloof in recht en wetenschap als aandrĳvers van internationale samenwerking zo ernstig aan, dat de negentiende-eeuwse populariteit daarvan nooit meer zou worden geevenaard. Met de vrede in 1918 kwam de Volkenbond tot stand en daarmee kwamen politieke overwegingen opnieuw centraal te staan in het internationalisme. Mazower oordeelt welwillend over deze organisatie: ‘from any perspective, the League was an extraordinary diplomatic innovation, a realization of the dreams of many nineteenth-century internationalists’ (p. 136). Natuurlĳk had de Volkenbond tekortkomingen, zoals de beperkte financiële middelen en het onvermogen om woorden om te zetten in daden. Onze aandacht moet volgens Mazower echter gaan naar de blĳvende invloed van de Volkenbond op internationale samenwerking, in plaats van naar die tekortkomingen. Zo werd bĳ de oprichting van de Verenigde Naties de organisatorische structuur van de Volkenbond grotendeels overgenomen en maakte men gebruik van de ervaring van talloze oudmedewerkers. Veel agentschappen van de VN op sociaal-economisch gebied, zoals de World Health Organization en de Food and Agriculture Organization, vonden hun oorsprong in de Volkenbond. Het tweede deel van Mazowers boek, ‘Governing the world the American way’, beslaat de periode na de Tweede Wereldoorlog en behandelt voornamelĳk de grote internationale instituties – de VN, de Wereldbank, het Internationaal Monetair Fonds – en de opkomende non-gouvernmentele organisaties, zoals Am-

nesty International. De Verenigde Staten staken direct na de oorlog veel energie in de VN. Dit was een efficiënte manier om de wereldorde te stabiliseren en het eigenbelang na te jagen, omdat besluiten van de algemene vergadering en de Veiligheidsraad meer internationaal aanzien hadden dan unilateraal optreden, terwĳl deze besluiten toch in lĳn waren met de Amerikaanse belangen. Bovendien was het betrekken van Europese bondgenoten bĳ de VN een manier om de kosten van de Amerikaanse hegemonie te spreiden. Pas na de dekolonisatie en toetreding van tientallen nieuwe lidstaten tot de VN verloren de VS en hun westerse bondgenoten de numerieke meerderheid. Vanaf de jaren zeventig moesten de VS daarom veelvuldig hun vetorecht gebruiken. Dat het aanzien en de machtspositie van de VN rechtstreeks verbonden is met de ruimte die de VS bereid zĳn deze organisatie te geven, bleek duidelĳk toen Reagan zich afkeerde van de VN en daarmee een periode van toenemende irrelevantie voor de VN inluidde. Mazower besteedt ook veel aandacht aan de huidige zwakke positie van het politieke internationalisme. Waar het de droom van Mazzini en Woodrow Wilson was om de soevereiniteit van de nationale staat te versterken door internationale samenwerking en vrede, vindt nu het omgekeerde proces plaats, waarbĳ internationalisering de nationale soevereiniteit beperkt. Het sterke punt van Governing the world is de grote tĳdsperiode die het boek bestrĳkt. Dit stelt Mazower in staat verschillende tendensen en ontwikkelingen binnen het internationalisme door de tĳd heen te belichten. Een voorbeeld hiervan is de ideologische strĳd tussen Mazzini en Karl Marx in de jaren 1860, die na de Eerste Wereldoorlog met dezelfde intensiteit terugkeerde tussen aanhangers van Wilson en Lenin. Mazower maakt graag vergelĳkingen, die vaak interessant zĳn. Zo vergelĳkt hĳ het falen van internationale samenwerking tegen de verspreiding van cholera-epidemieën aan het einde van de negentiende eeuw met de problemen op het gebied van klimaatverandering



27-05-14 11:01

347

NIEUWSTE TIJD

op dit moment (p. 111). Soms gaat hĳ echter te ver, bĳvoorbeeld wanneer hĳ het toezicht op ‘lower races’, dat tot uiting kwam in het mandaatstelsel van de Volkenbond, rechtstreeks doortrekt naar de hedendaagse Responsibility to Protect van de VN (p. 167). Dit is merkwaardig, omdat de Responsibility to Protect – het idee dat in het geval van ernstige mensenrechtenschendingen door een staat, andere staten het recht, of de plicht, hebben om in te grĳpen – zich op universalisme beroept en geen raciale hiërarchie impliceert. De conclusie van Mazower is dat liberaal institutionalisme in de vorm van Volkenbond en Verenigde Naties gereedschap was voor de grootmachten Groot-Brittannië en daarna de

VS om hun invloed internationaal te vergroten, terwĳl zĳ hun eigen soevereiniteit behielden door voor zichzelf een uitzonderingspositie te creëren. Deze conclusie sluit goed aan bĳ de realistische stroming binnen het onderzoeksveld van de internationale betrekkingen en is niet erg vernieuwend. Mazowers kracht ligt ergens anders: hĳ slaagt er in de ontwikkeling van een complex fenomeen in al zĳn verschĳningsvormen over een periode van tweehonderd jaar helder te beschrĳven. Governing the world is een uitzonderlĳk goed boek, dankzĳ de reikwĳdte van Mazowers argumentatie. Boris van Haastrecht, Universiteit van Amster-

dam

Nieuwste tijd Jan Hein Furnée, Plaatsen van beschaafd vertier. Standsbesef en stedelĳke cultuur in Den Haag, 1850-1890 (Bert Bakker; Amsterdam 2012) 902 p., ill., tbl., € 39,95 ISBN 97890351344843

Liever Couperus dan Bourdieu Wie het negentiende-eeuwse Den Haag als stad van weelde en deftigheid in herinnering wil roepen, zal in de eerste plaats grĳpen naar de Haagse romans van Louis Couperus. Daarin is immers de mentaliteit van de hogere kringen indringend beschreven en komt op subtiele wĳze naar voren hoe mannen, maar juist ook vrouwen, worstelden met angst voor statusdaling. Wie wil weten hoe dit Den Haag van Couperus ingebed was in een veel omvattender, inderdaad van standsbesef doordrenkte, stedelĳke cultuur, leze het rĳke en prachtige boek van Jan Hein Furnée. Op overtuigende wĳze en met een vaardige pen laat de auteur zien hoe het beeld dat de romancier Couperus van zĳn laatnegentiende-eeuwse geboortestad schetste in het verlengde ligt van ontwikkelingen die Den Haag vooral na het midden van die eeuw doormaakte. In 1849 telde de stad 72.000 inwoners; in 1889 waren dat er inmiddels 156.000. Den Haag en omgeving was kennelĳk nog aantrekkelĳker geworden als woon- en uitgaans-

centrum voor de deftigste en rĳkste personen van het land. Daarnaast oefende de stad grote aantrekkingskracht uit op gelukszoekers uit de provincie, behorend tot lagere standen. Zo ontstonden nieuwe villawĳken en volksbuurten. Het sleutelthema van Furnees boek is het vermaak van de hogere en middenklassen in de stad. Daarbĳ richt hĳ zich specifiek op de vraag hoe gesloten bepaalde vormen van vertier waren in sociaal opzicht en gaat hĳ in op de strĳd die ontbrandde om juist daarin verandering aan te brengen. Analyse van vormen van distinctie, processen van in- en uitsluiting, en van het trekken en bewaken van scheidslĳnen komen dan nader in beeld – Pierre Bourdieu in Den Haag, zogezegd. Als platforms voor dergelĳk standsonderscheid noemt Furnée de herensociëteit, de dierentuin, de schouwburg en het badhuis. Onderdeel van dit uitgaansleven was een heel spectrum van cultuurvormen, variërend van toneel, concert en opera tot kaartspelen, botanie en acrobatiek.

VOL. 127, NO. 2, 2014


27-05-14 11:01

348

BOEKBESPREKINGEN

In 2007 promoveerde Furnée te Groningen op de studie Vrĳetĳdscultuur en sociale verhoudingen in Den Haag 1850-1890. De hier besproken monografie is een bewerking van dit robuuste proefschrift, gebaseerd op intensief archiefonderzoek en veel telwerk – niet alleen kwalitatief, maar ook kwantitatief onderzoek dus. Zelf benadrukt de auteur dat hĳ met zĳn boek wil aansluiten bĳ de vraag die centraal staat in het recente buitenlandse onderzoek naar stedelĳke vrĳetĳdscultuur in de negentiende eeuw: hoe gaven mannen en vrouwen uit de hogere en middenstanden bĳ hun vertier zelf vorm aan hun onderlinge verhoudingen? In de historiografie van het negentiende-eeuwse Nederland benadrukken veel historici de ‘huiselĳkheid’ die deze samenleving zou hebben gekenmerkt; Furnée merkt op dat daarop veel valt af te dingen. Ook van het stratificatieonderzoek, zoals dat in de jaren tussen 1970 en 1980 plaatsvond, met nadruk op standen- en klassenindeling op basis van welstand en beroep, neemt hĳ afstand. Dit onderzoek was nuttig als verkenning, maar niet meer dan een ‘halffabricaat’. De vermeende objectiviteit (‘schĳnzekerheid’) om via zulk onderzoek de bevolking van de negentiende eeuw in te delen, staat volgens hem haaks op de manieren waarop de tĳdgenoten zelf standsonderscheid beleefden. Waar het hier om draait is dat in het negentiende-eeuwse Den Haag sommige groepen – bĳvoorbeeld hoge ambtenaren – een veel hogere status konden genieten dan andere – bĳvoorbeeld winkeliers – terwĳl zĳ over minder economisch kapitaal beschikten. Bewust gebruik ik hier zelf de notie ‘kapitaal’, een verwĳzing naar het werk van de hiervoor al genoemde socioloog Bourdieu. Furnée noemt hem wel als bron van inspiratie, maar hĳ past diens theorie niet of nauwelĳks actief toe bĳ interpretatie van gevonden trends of tegenstellingen. Dat is geen groot gemis, aangezien de auteur zĳn studie geheel positioneert in een debat onder Nederlandse historici, dat zich afspeelt in de driehoek van politieke, sociale en culturele geschiedenis van in het bĳzonder de negentiende eeuw.

Centraal staat in dat debat het concept ‘burgerlĳke cultuur’, zoals opgevat door Remieg Aerts en Henk te Velde in de door hen in 1998 geredigeerde bundel De stĳl van de burger. Hun bundel was juist opgezet om te laten zien hoe zich vanaf het midden van de achttiende eeuw een hegemoniale burgerlĳke levensstĳl had ontwikkeld en doorgezet. Niet alleen de grote en kleine burgerĳ, maar zelfs de groepen daarboven en daaronder richtten zich naar die levensstĳl. Gretig omarmt Furnée deze cultuurhistorische benadering, aangevuld met onderzoek naar nieuwe vormen van ‘politieke cultuur’. Wel wil hĳ daarbĳ meer oog hebben voor verscheidenheid en distinctiedrang tussen en binnen al deze groepen. In dat laatste is hĳ volledig geslaagd, temeer omdat hĳ door strategisch gebruik van casestudies de beleving van de stedelĳke ruimte door verschillende kringen aanschouwelĳk beschrĳft en synthetiserend interpreteert. Representatief voor Nederlandse steden was de ontwikkeling van Den Haag als ‘stad van weelde’ niet, hooguit, wat de cultuur van de bovenlagen betreft, vergelĳkbaar met Utrecht, Haarlem en Arnhem. In de Haagse bovenlagen vinden we de volgende ‘kringen’ (zoals Furnée ze terecht noemt): de ‘aanzienlĳken’, de ‘deftige’ of ‘fatsoenlĳke’ standen en ‘de ‘burgerĳ’ of ‘middenstanden’. Er waren soms overlappingen, maar zelfs de verschuivingen na 1850 – mede veroorzaakt door politieke veranderingen in het spoor van de liberale grondwetswĳziging – vormden geen breuk met ‘de basisstructuur’ van dit door de tĳdgenoot beleefde onderscheid in kringen. Het is door zĳn zorgvuldige analyse van een heel scala van bronnen dat Furnée eveneens het genre van de collectieve biografie beoefent. Dat geldt in het bĳzonder voor de aanzienlĳke kringen en, in wat mindere mate, voor de fatsoenlĳke. Twee zaken springen hier in het oog: de blĳvende culturele hegemonie van de aristocratische heren en dames in het Haagse societyleven en het stempel dat hun leven naar de seizoenen bleef drukken op het algehele stedelĳk vertier. Het laatste zou sterker naar voren



27-05-14 11:01

349

NIEUWSTE TIJD

zĳn gekomen als de schrĳver apart het leven op de buitenplaatsen rond Den Haag had belicht. Met deze studie heeft Furnée definitief zĳn reputatie gevestigd als kenner van de stedelĳke cultuur in Nederland in de negentiende eeuw en die van Den Haag in het bĳzonder. Belangrĳk is dat hĳ laat zien dat standsonderscheid niet vanzelf naar boven kwam drĳven, maar dat er om de rangorde voortdurend strĳd werd geleverd, en dat die stĳd juist werd uitgevochten in de praktĳken van vermaak. Hoe paradoxaal deze strĳd kon verlopen laat de casus van de Haagse dierentuin goed zien. Zelf werpt

Furnée de vraag op hoe het veranderende Den Haag van de negentiende eeuw achteraf gezien moet worden: als stad van weelde en deftigheid óf als moderniserende fabrieksstad? Zelf vindt hĳ het eerste, maar, zo voegt hĳ daar onmiddellĳk aan toe, het gaat ook om beeldvorming, en de kracht daarvan op latere ontwikkelingen verdient meer aandacht. Deze opmerking typeert de auteur volmaakt: toch liever Couperus dan Bourdieu. Yme Kuiper, Rĳksuniversiteit Groningen

Nieuwste tijd Martin Bossenbroek, De Boerenoorlog (Athenaeum-Polak & Van Gennep; Amsterdam 2012) 613 p., €24,95 ISBN 9789025369934

De oorlog die Zuid-Afrika vormde Het conflict dat tussen oktober 1899 en juni 1902 plaatsvond tussen het Britse Rĳk en de twee Zuid-Afrikaanse Boerenrepublieken (Transvaal en Oranje-Vrĳstaat) is onder verschillende namen bekend geworden. De Boeren hadden het destĳds over de ‘Vryheidsoorlog’, veel Britten over de ‘Transvaal War’. In de loop van de twintigste eeuw kwam de term ‘Boer War’ (of ‘Anglo-Boer War’) in zwang in de geschiedschrĳving. Tegenwoordig gebruiken veel historici de term ‘South African War’, om aan te geven dat het niet slechts een white man’s war was, maar dat de oorlog ook diepgaande gevolgen had voor de zwarte bevolking. Cruciaal was het dat de Boeren (ook Afrikaners genoemd) en Britten tĳdens de vredesbesprekingen afspraken om de zwarte meerderheid uit te sluiten van politieke deelname in de nieuw te vormen Unie van Zuid-Afrika – een situatie die tot 1994 heeft geduurd. Hieruit mag blĳken dat de oorlogsjaren 1899-1902 belangrĳk zĳn geweest in de vorming van het moderne Zuid-Afrika. Dit is het belangrĳkste uitgangspunt van het succesvolle boek van Martin Bossenbroek waarin hĳ

gedetailleerd verslag doet van de oorzaken en het verloop van het conflict dat hĳ als ‘Boerenoorlog’ aanduidt. Bossenbroek deelt deze geschiedenis op in drie fasen: de aanloop tot 1899, de ‘conventionele’ fase van de oorlog (oktober 1899-september 1900) en de guerrillafase (september 1900-juni 1902). Hĳ neemt voor deze delen steeds de belevenissen van een sleutelpersoon als leidraad en maakt daarbĳ veel gebruik van publicaties die deze kleurrĳke figuren hebben geschreven. Het resultaat is een avontuurlĳk boek dat een groot publiek trekt. Het commerciële succes is onlangs bekroond met de Libris Geschiedenis Prĳs 2013. Slaagt Bossenbroek erin aan te tonen hoe de strĳd tussen Boer en Brit invloed heeft gehad op de moderne staatsvorming in Zuid-Afrika? Het eerste deel, over de aanloop naar de oorlog, is een mooi begin. Als protagonist voor deze periode is gekozen voor de Nederlander Willem Leyds die in 1884 werd gerekruteerd door de Transvaalse president Paul Kruger. De president had hoogopgeleide mensen van buiten nodig om zĳn republiek te besturen, aangezien de bewoners zelf nauwelĳks onderwĳs

VOL. 127, NO. 2, 2014


27-05-14 11:01

350

BOEKBESPREKINGEN

hadden gevolgd. Vanwege de oude banden met Nederland (de Boeren waren afstammelingen van VOC-kolonisten) werd daar gezocht naar capabele technocraten. Hoofddoel voor deze ‘Hollanders’ was de onafhankelĳkheid van de republiek te beschermen tegen de Britten die vanuit de Kaap de binnenlanden van zuidelĳk Afrika introkken. Geholpen door het pas ontdekte goud van de Witwatersrand (in 1886) lukte het de Transvaalse regering in rap tempo een moderniseringsprogramma door te voeren. Leyds, die in 1890 werd gekozen tot staatssecretaris (equivalent van premier), speelde een centrale rol in dit proces. Bossenbroek geeft een waardevolle analyse van deze ‘Dutch connection’ op basis van de bestaande literatuur over dit onderwerp, die vooral in Nederland is verschenen. De opkomst van Transvaal was reden voor de Britten om een crisis te forceren die in 1899 uitliep op een groot militair conflict. De eerste fase van de oorlog werd gekenmerkt door grote veldslagen, waarbĳ de Boeren eerst nog enkele overwinningen behaalden, maar na enkele maanden in het defensief gedrukt werden door de Britse overmacht. In dit deel van het verhaal is de jonge Winston Churchill de hoofdpersoon. De aristocratenzoon was als verslaggever van de Morning Post ooggetuige van verschillende veldslagen, werd door de Boeren gevangen genomen en wist snel weer te ontsnappen. Na zĳn terugkeer in Engeland, in het najaar van 1900, schreef hĳ een populair boek over deze avonturen. Toen hadden de Britten inmiddels de hoofdsteden van Transvaal en Oranje-Vrĳstaat bezet en dacht de legerleiding dat de oorlog snel voorbĳ zou zĳn. Maar de overgebleven Boerentroepen bleven doorvechten en ontwikkelden een guerrillatactiek waarmee ze het veel grotere Britse leger steeds te snel af waren. Deze laatste fase van de oorlog wordt beschreven aan de hand van de memoires van Deneys Reitz, telg van een Afrikaner staatsman. Vader en zoon waren ‘bittereinders’, Boeren die tot mei 1902 door bleven vechten. Uitgeput en uitgehongerd moesten ze toezien hoe het Britse leger hun va-

derland systematisch platbrandde en hun vrouwen en kinderen onderbracht in kampen waar velen stierven. Uiteindelĳk waren dit redenen voor de bittereinders om zich over te geven. De delen waarin het verloop van de oorlog beschreven wordt, hebben minder diepgang dan het eerste deel en gaan eigenlĳk niet in op de vraag hoe het conflict Zuid-Afrika heeft gevormd. De veelvuldig aangehaalde bronnen bevatten gedetailleerde beschrĳvingen van de oorlogshandelingen op het slagveld en als gevolg vernauwt het betoog zich. Een belangrĳk manco is dat Bossenbroeks protagonisten allen blanke mannen zĳn. Het gevolg is dat de rĳkdom van de recente historiografie, waarin veel aandacht is voor andere perspectieven, niet wordt benut. Bossenbroek besteedt weliswaar kort aandacht aan bronnen die door zwarte Zuid-Afrikanen zĳn achtergelaten, maar hĳ gaat niet echt in op de vraag wat de oorlogservaringen zĳn geweest van deze groep. Opvallend is ook dat Bossenbroek de situatie in de kampen vooral door het oog van Britse beleidsmakers beschrĳft, terwĳl veel Boerenvrouwen levendige egodocumenten hebben nagelaten over hun lotgevallen. Deze bronnen ontbreken in het betoog. Ook op een andere manier is Bossenbroeks lezing van zĳn bronnen eendimensionaal te noemen. Hĳ gebruikt ze namelĳk alleen om de gebeurtenissen tussen 1899 en 1902 te beschrĳven. De hoofdpersonen publiceerden hun werken echter nadat ze hun deelname aan de oorlog hadden beëindigd en alle drie hadden politieke motieven om hun visie op het conflict uit te venten. Reitz, bĳvoorbeeld, schreef de aantekeningen voor zĳn boek Kommando in 1903 uit het hoofd op. Het boek verscheen pas in 1929. Hĳ was toen een prominent, maar controversieel politicus in Zuid-Afrika die openlĳk steun betuigde aan het Britse Rĳk, terwĳl andere Afrikaners er naar streefden om uit het Empire te stappen. De publicatie van Reitz (die veelzeggend gelĳktĳdig in het Engels en Afrikaans verscheen) zegt even veel, zo niet meer, over de politieke cultuur van de jonge



27-05-14 11:01

351

NIEUWSTE TIJD

Zuid-Afrikaanse Unie dan over de oorlogsjaren 1899-1902. Bossenbroek besteedt slechts kort aandacht aan de herinneringscultuur van de Zuid-Afrikaanse Oorlog, en behandelt dan vooral het begin van de eenentwintigste eeuw. Het is jammer dat hĳ niet uitgebreider ingaat op de naweeën van het conflict in de loop van de twintigste eeuw. Op deze manier zou pas echt inzichtelĳk gemaakt kunnen worden welke in-

vloed de oorlog heeft gehad op de vorming van het moderne Zuid-Afrika. Na een veelbelovend begin, waarin deze vraag op overtuigende wĳze behandeld wordt, verzandt dit boek in een avontuurlĳk maar eendimensionaal relaas van een white man’s war. Vincent Kuitenbrouwer, Universiteit van Am-

sterdam

Nieuwste tijd Spencer M. Di Scala, Europe’s long century. Society, politics and culture 1900-present (New York/Oxford; Oxford University Press 2013) 780 p., ill., € 45,99 ISBN 9780199778508

Tegendraadse encyclopedie van de twintigste eeuw Overzichtswerken over de Europese twintigste eeuw zĳn er inmiddels in overvloed: Tony Judts magnum opus Postwar (2005), Richard Vinens complete History in fragments (2000) en Mark Mazowers compacte en bĳtende Dark continent (1998). Deze meer recente studies werden voorafgegaan door de klassieker Age of extremes (1994) van Eric Hobsbawm, die een ‘korte’ twintigste eeuw zag van 1914 tot 1989. Met dit laatste werk gaat Spencer M. di Scala nadrukkelĳk in debat in een nieuwe en ambitieuze poging om de twintigste eeuw in één werk te vatten. Europe’s long century heeft de ambitie een vuistdik, betogend overzichtswerk te zĳn, geschreven zonder het Koude Oorlogsperspectief dat de historiografie van het Europese continent te vaak zou bepalen. Di Scala, hoogleraar aan de University of Massachusetts in Boston, is vooral bekend om zĳn werken over Italiaanse geschiedenis. Zĳn studie over de balans tussen idealen en pragmatisme in het Italiaanse socialisme, Renewing Italian socialism uit 1988, is nog altĳd toonaangevend op dit gebied. Het was een scherp en inzichtelĳk werk over de bredere context van de naoorlogse Italiaanse democratie – een onderwerp waarmee Di Scala zich ook in het publieke debat profileert. Thema’s die zĳn eerdere

onderzoek markeren – natievorming, ideologie en de aandacht voor agency in de loop van de geschiedenis – worden in zĳn nieuwste werk naar een pan-Europees niveau getild. Periodisering is altĳd een omstreden thema in de geschiedwetenschap, maar over het begin van de twintigste eeuw bestond vrĳ lang een grote consensus: die eeuw ving aan met de Eerste Wereldoorlog. Di Scala weerlegt deze claim en staat op basis van in de gehele eeuw terugkerende thema’s een andere, meer gewaagde periodisering voor. Hĳ laat zĳn werk dan ook aanvangen met de formulering van de kwantumtheorie door Max Planck op 14 december 1900. Deze keuze toont meteen het eerste van de drie leidmotieven die het boek van voldoende samenhang moeten voorzien: de aandacht voor wetenschap en techniek in de vormgeving van Europa. Door de aandacht voor techniek legt Di Scala bĳzondere accenten in zĳn studie. Zo is er de ruime aandacht voor de militaire toepassingen van uitvindingen in de Eerste en Tweede Wereldoorlog: vliegtuigen, chemische en nucleaire wapens, en tanks. Voor de periode na de oorlog neemt de Amerikaanse auteur pagina’s lang de ruimte om de successen van wetenschappelĳke samenwerking te onderstrepen:

VOL. 127, NO. 2, 2014


27-05-14 11:01

352

BOEKBESPREKINGEN

Europese fysici liepen de achterstand op hun Amerikaanse collega’s in en de Europese Raad voor Nucleair Onderzoek bracht twaalf Europese landen samen. Verschillende wetenschappers van die Raad ontvingen in deze jaren een Nobelprĳs. Het tweede centrale thema is de aandacht voor kleine landen en hun sociale en culturele invloed op de Europese geschiedenis. Veel aandacht is er hier voor de periode vóór de Eerste Wereldoorlog, waarin Di Scala ook over Nederland de juiste details weet te vermelden: er zĳn immers niet veel overzichtswerken waarin Ferdinand Domela Nieuwenhuis, de Pacificatie van 1917 en de ‘gidslandgedachte’ worden behandeld. Zweden wordt regelmatig aangehaald als pionier van de verzorgingsstaat, en Denemarken als voorbeeld om de veranderingen op het gebied van familie, geboortecĳfers en huwelĳken voor het voetlicht te brengen. Het boek kenmerkt zich door ruime aandacht voor sociaal-culturele aspecten: ook mode, film en het thuisfront tĳdens oorlogen komen aan bod. Een laatste perspectief dat Europe’s long century bepaalt is de interpretatie van de Koude Oorlog als ‘transitory event’. Dit betekent niet dat Di Scala niet stilstaat bĳ ideologie en praktĳk van het communisme, maar hĳ beschouwt de invloed daarrvan als voorbĳgaand. Enerzĳds geeft dit het boek een teleologisch tintje: aan de ontwikkelingen van supranationale instituties in West-Europa besteedt Di Scala duidelĳk meer aandacht, ook voordat deze tot wasdom waren gekomen. Anderzĳds zorgt het er ook voor dat het verschil tussen Oost- en West-Europa wat wordt genuanceerd, zeker wanneer het aankomt op gelĳktĳdige sociale en culturele veranderingen in beide delen van het continent. Uiteindelĳk biedt de auteur in vierendertig hoofdstukken een breed overzicht van zowel de geschiedenis van Europa als continent als die van Europa als ‘idee’. De geschiedenis van het continent is encyclopedisch, waarbĳ landen apart van elkaar behandeld worden in strak, maar nogal staccato Engels. Het boek heeft daardoor een nogal opsommend karak-

ter, waarbĳ interessante dwarsverbanden of het transnationale karakter van keerpunten – denk aan 1968 of 1989 – onvoldoende worden benadrukt. De feitenkennis en eruditie van Di Scala zĳn niettemin indrukwekkend. Dat geldt minder voor zĳn visie op de geschiedenis van Europa als idee – die mondt uit in een politiek gekleurd verhaal waarbĳ immigratie als een oorzaak voor de falende queeste naar ‘de’ Europeaan wordt gepresenteerd. Europe’s long century is hierdoor uiteindelĳk meer een tegendraads overzichtswerk dan een scherpe analyse. Soms is het alternatieve karakter van het boek waardevol, zoals in de biografische schetsen waarbĳ veel onterecht onbekende mannen en vooral vrouwen worden gekarakteriseerd. Soms zĳn de keuzes van Di Scala daarentegen aanvechtbaar. Waar meerdere pagina’s worden besteed aan mode en sport in het Interbellum, moet de volkerenmoord in Armenië in 1915 het doen met één zin. Voetnoten ontbreken in het werk geheel. De verschillende hoofdstukken worden besloten met bibliografische essays waarop vaak gedateerde titels prĳken: de in het boek genoemde oorzaken van de Eerste Wereldoorlog baseert Di Scala op de klassieker van Sidney B. Fay uit 1928, die van de Tweede Wereldoorlog op The origins of the Second World War (1961) van A.J.P. Taylor. Voor de keuze om de twintigste eeuw op te rekken naar de periode vóór en na de Koude Oorlog en te spreken van een ‘lange’ twintigste eeuw valt veel te zeggen, maar uiteindelĳk blĳkt het een mager fundament onder het werk. Di Scala’s bĳdrage aan de geschiedschrĳving van Europa’s twintigste eeuw is gedetailleerd en compleet, maar uiteindelĳk te encyclopedisch om het denken over deze periode daadwerkelĳk verder te helpen. Pepĳn Corduwener, Universiteit Utrecht



27-05-14 11:01

353

NIEUWSTE TIJD

Nieuwste tijd Michael B. Miller, Europe and the maritime world. A twentieth-century history (Cambridge University Press; Cambridge 2012) 447 p., ill., krt., tbl., €87,10 ISBN 9781107024557

Scheepvaart en globalisering Dit nieuwe boek van Michael Miller is global history in optima forma. Sommige lezers zullen deze hoogleraar geschiedenis aan de University of Miami kennen als de auteur van studies over spionage en samenzweringen in Frankrĳk in het Interbellum en over de opkomst van warenhuizen en de cultuur van de burgerĳ in Parĳs in de late negentiende eeuw. Europe and the maritime world behandelt een heel ander onderwerp en heeft een veel grotere schaal. Het gaat over niets minder dan bĳna de totale geschiedenis van de scheepvaart in relatie tot de globalisering in de twintigste eeuw. Bĳna, want de marine, de visserĳ of de arbeid op zee komen niet, of slechts zĳdelings, ter sprake. Miller concentreert zich op de wereld van handel en vervoer, en in het bĳzonder op de werking en verandering van maritieme netwerken. Het waren in zĳn ogen niet zozeer koloniale imperia die voor de ‘globalizing dynamic’ zorgden, maar netwerken van ondernemers, havens en scheepvaartbedrĳven. Het boek zit uitstekend in elkaar. Het eerste deel (‘networks’) bespreekt systematisch de verschillende relevante netwerken in de maritieme wereld, het tweede deel (‘exchanges’) laat zien hoe en waardoor de relaties binnen en tussen deze netwerken in de loop van de twintigste eeuw veranderden. Door de analyse van netwerken en relaties heen ontvouwt Miller een verrassende visie op het verloop van globalisering. Het geheel berust niet alleen op een diepgaande kennis van de literatuur over de maritieme geschiedenis en de global history, maar ook op grondig onderzoek in tal van archieven in Engeland, Frankrĳk, Duitsland, België en Nederland en op tientallen interviews met direct betrokkenen uit de scheepvaartwereld. Vaak ontleent Miller zĳn beste informatie aan archieven in Rotterdam en krĳgt hĳ

zĳn mooiste quotes van havenmannen aan de Maas. Saai wordt het boek zelden. Het eerste, systematische deel blĳft bĳna steeds onderhoudend doordat Miller analyses van thema’s als ‘ports’, ‘shipping’, ‘trading companies and their commodities’, ‘commodities’ en ‘culture’ doorspekt met pakkende verhalen over de mensen die op allerlei plaatsen in de wereld de netwerken vormgaven en draaiend hielden. In het tweede deel illustreert hĳ het verhaal over de grote veranderingen telkens met treffende vignetten over gebeurtenissen, personen of bedrĳven die op de een of andere manier een sleutelrol speelden of een symbolische functie vervulden. Het enige moment waarop het tempo verslapt, is in het hoofdstuk over ‘culture’, dat teveel herhalingen bevat en te weinig pointe vertoont. Het begrip ‘netwerken’ kan gemakkelĳk een catch-all phrase worden zonder veel analytisch nut, maar Miller weet dit gevaar bekwaam te omzeilen doordat hĳ telkens een concrete sociale, culturele, economische of geografische invulling aan de notie geeft en duidelĳk maakt hoe en waarom bepaalde netwerken in de maritieme wereld van belang waren. Zo legt hĳ in het hoofdstuk over havens uit dat Rotterdam, Antwerpen en Hamburg de grote veranderingen in de twintigste eeuw beter hebben doorstaan dan Londen, Liverpool of Marseille doordat ze over een meer geschikte en complete combinatie van netwerken beschikten: zowel goede verbindingen met een uitgestrekt achterland als uitstekende voorwaartse verbindingen met economische centra elders in de wereld en een intensieve samenwerking tussen betrokkenen in de scheepvaart en lokale bestuurders en zakenlieden. Netwerken en networking waren in zĳn visie ‘at once, vehicle, lubricant, and bridge by which maritime commerce happe-

VOL. 127, NO. 2, 2014


27-05-14 11:01

354

BOEKBESPREKINGEN

ned’ (p. 175) en dat alles vooral dankzĳ het feit de relevante spelers wereldwĳde connecties wisten te verenigen met een hechte lokale inbedding. De scheepvaartsector was in Millers visie zowel object als subject van grote veranderingen die zich in de twintigste eeuw in de wereld voltrokken. Externe factoren die de ‘networks’ en ‘exchanges’ diepgaand beïnvloedden, waren de twee wereldoorlogen, de dekolonisatie en de snelle expansie van de luchtvaart in de jaren vĳftig. De consequenties hiervan waren dat er nieuwe netwerk-knooppunten buiten Europa verrezen, dat netwerken deels overgingen in handen van andere actoren, dat er nieuwe spelers ten tonele verschenen – met name Aziatische ondernemers en bedrĳven – en dat de passagierslĳnvaart van de aardbodem verdween. Daarbĳ kwam vanaf de jaren zestig een revolutie van binnenuit: de containerisering van het vervoer. De containerrevolutie betekende, naast een enorme sprong in investeringen en een ingrĳpende verandering in de samenstelling van de vloot, ook een omwenteling in de logistiek, een transformatie in de infrastructuur van havens en een radicale verandering in het transport- en distributiesysteem aan land. Oude vormen van samenwerking werden uiteengerafeld; ‘ons kent ons’ stelde steeds minder voor. De hiërarchie tussen havens en scheepvaartondernemingen werd flink door elkaar

geschud. De grootste containerhavens liggen tegenwoordig in Oost-Azië en de top tien van containermaatschappĳen bestaat na nummer 1 (het Deense Maersk) voornamelĳk uit bedrĳven gevestigd in Taiwan, Korea, China, Singapore en Japan. Globalisering, in de zin van toenemende ‘global interchange and connectedness’, was volgens Miller in de maritieme sector in de twintigste eeuw dus een continu proces. De Eerste Wereldoorlog markeerde geen breuk. ‘De-globalisering’ deed zich niet voor. De wereldwĳde netwerken die Europeanen vóór de oorlog construeerden, zĳn in de loop van de twintigste eeuw niet verdwenen (vandaar de nadruk op Europa in de hoofdtitel van het boek). Het is waar dat sommige centra en netwerken in het Interbellum of daarna aan betekenis verloren, maar daar stond de opkomst van andere knooppunten en de groei van andere relaties tegenover. Aan de voortgaande globalisering heeft de maritieme sector zelf bovendien een belangrĳke bĳdrage geleverd, aldus Miller. De containerrevolutie is daarvan het beste bewĳs. Met deze stellingen positioneert Miller de maritieme geschiedenis in het hart van het debat over global history van de twintigste eeuw. Karel Davids, Vrĳe Universiteit Amsterdam

Nieuwste tijd René Bastiaanse, Onkuisheid. De Nederlandse biechtpraktĳk 1900-1965 (W Books; Zwolle 2013) 304 p., ill., tbl., € 22,95 ISBN 9789066301504

Roomser dan de paus? René Bastiaanse, historicus en neerlandicus, directeur van het Brabants Historisch Informatiecentrum en presentator van Omroep Brabant, wil met zĳn vlot en soms met humor geschreven boek een antwoord bieden op de vraag in hoeverre katholieke Nederlandse priesters tussen 1900 en 1965 ingewĳd werden

in de toenmalige gekende materia sexualis, oftewel het terrein van de seksualiteit. Uitgangspunt voor zĳn uitgebreide verkenning vormen de talrĳke passages in verschillende – hoofdzakelĳk in het Latĳn geschreven – katholieke moraaltheologische handboeken en naslagwerken die werden gebruikt in de grootsemi-



27-05-14 11:01

355

NIEUWSTE TIJD

naries. Daarnaast wordt ook gekeken naar de handgeschreven college-aantekeningen van priesterstudenten die in het Katholiek Documentatiecentrum te Nĳmegen voorhanden zĳn. De visies op de katholieke seksuele moraal zoals die tussen 1901 en 1964 verschenen in de nummers van het pastoraal-theologische vakblad Nederlandse Katholieke Stemmen fungeren als laatste belangrĳke historische bron. Omdat echter – tot Bastiaanses eigen verrassing – in de loop van zĳn verkenning bleek dat de materie zo uitgebreid was – naar eigen zeggen vormden priesters zelfs ‘lange tĳd de beroepsgroep met de meeste kennis van de seksuele gedragingen van de mens’ – wil hĳ zĳn resultaten boekstaven in een trilogie, waarvan Onkuisheid het eerste deel is. In dit boek worden de zogenaamde ‘tegennatuurlĳke zonden’ tegen de kuisheid onder de loep genomen. Hieronder ressorteren de zonden van masturbatie, homoseksualiteit, bestialiteit en andere vormen van ‘perversiteiten’, zoals fetisjisme en exhibitionisme. In de twee nog te verschĳnen delen zou dan respectievelĳk de aandacht worden gericht op de ‘natuurlĳke zonden’ tegen de kuisheid (overspel, verkrachting, incest, enzovoort) en op de gevaren van de ‘kleine onkuisheid’ of de problematiek van seksuele handelingen en gedachten die niet noodzakelĳk aanleiding geven tot zondigheid, maar die wel de verleiding daartoe met zich meedroegen. Het eerste deel is alvast een lĳvig boek geworden met niet minder dan dertien hoofdstukken, die in de vorm van een logisch en consistent drieluik worden gebracht. Het eerste luik, dat bedoeld is als algemene historische inleiding, brengt een schets van belangrĳke aspecten in de toenmalige priesteropleiding. Achtereenvolgens komen aan de orde: de Nederlandse katholieke infrastructuur, inclusief de seminaries; het lesmateriaal en de didactische aanpak in de seminaries; het fenomeen van de casuïstiek als belangrĳk ingrediënt van de katholieke moraaltheologie, zeker tot aan de Tweede Wereldoorlog; de gerichtheid op de realisatie van het heil en de redding van de mens,

niet alleen in het hiernumaals, maar vooral in het hiernamaals, als onlosmakelĳk karakter van de katholieke zondenleer. In het vĳf hoofdstukken tellende tweede luik buigt de auteur zich dan over het onderricht dat de priesterstudenten kregen inzake de reeds vernoemde ‘tegennatuurlĳke zonden’ tegen de kuisheid. Omdat dergelĳk onderricht enkel werd gegeven om de toekomstige priester als zorgzame zielenherder in staat te stellen de penitent terug op het goede pad te brengen, loopt het boek in een derde luik uit in een exploratie van de biechtpraktĳk rondom de zonden tegen het zesde en het negende gebod. Het dertiende en laatste hoofdstuk is opgebouwd als een soort slotbeschouwing, waarin wordt gepeild naar constanten en evoluties in deze materie. Twee appendices ronden het geheel af. In de eerste, ‘Het einde van het rĳke roomse leven’, geeft de auteur enkele interessante nabeschouwingen, zoals zĳn mening dat katholiek Nederland in deze kwestie, net zoals in andere kwesties omtrent geloof en ethiek, ‘roomser was dan de paus’: men interpreteerde volgens Bastiaanse in katholiek Nederland, onder invloed van regelneverĳ en calvinistisch puritanisme, alles veel strikter en naar de letter. In het katholieke zuiden, waartoe ook België behoorde, had men de neiging om met deze zaken meer ‘losjes’ en tamelĳk soepel om te springen en daarmee een meer ‘menselĳke’ benadering te hanteren. ‘Seksueel misbruik in de Rooms-katholieke Kerk’, de tweede appendix, buigt zich over de vraag hoe het mogelĳk is dat sommige priesters, die toch zo een gedetailleerd overzicht van en inzicht in de materia sexualis hadden, zich ook schuldig hebben gemaakt aan de meest verboden seksuele overtredingen, zoals naar voren komt in de resultaten van de Commissie Deetman. Een van de oorzaken betreft volgens Bastiaanse de aanwezigheid van psychopaten met een ‘antisociale persoonlĳkheidsstoornis’ onder de priesters, die in de hand was gewerkt door het minder strenge selectiebeleid omwille van de grote priesternood. Veel zaken nopen echter nog tot verder onderzoek vooraleer er definitieve uitspraken kunnen worden gedaan. VOL. 127, NO. 2, 2014


27-05-14 11:01

356

BOEKBESPREKINGEN

Het boek presenteert zich als het resultaat van gedegen onderzoek van een historicus die zĳn metier kent, waarbĳ op kundige wĳze door de geschiedenis van de theorieën en praktĳken van katholieke kuisheidsopvattingen wordt gewandeld. Enigszins jammer maar begrĳpelĳk in dit opzicht is dat, wellicht met het oog op een breed lezerspubliek, het notenapparaat bewust beperkt is gehouden, dikwĳls zonder verwĳzingen naar concrete bladzĳden in de handboeken waarin de betreffende informatie geval per geval terug kan worden gevonden. Alleszins opmerkelĳk vond ik dat men in Nederland blĳkbaar zo weinig aandacht besteedde aan enkele klassieke en centrale verschoningsgronden inzake katholieke moraal: vooraleer men kon spreken van een ‘doodzonde’, zoals de auteur terecht ook aangeeft, moest eerst bĳ elk geval worden nagegaan of er echt sprake was van ‘wetens en willens’ overtreden van een voldoende ernstige materie. Kan het zĳn dat het bĳna in de marge vermelden van dit gegeven weerspiegelt dat die verschoningsgronden hier niet zo belangrĳk werden gevonden en dikwĳls in de praktĳk verwaarloosd

dreigden te worden? Zo zĳn er nog andere zaken die inderdaad kunnen wĳzen op een meer rigoureuze benadering van moraal in katholiek Nederland in vergelĳking met de rest van de katholieke wereld: het niet uitwerken van het concept van ‘volmaakt berouw’, dat de zondaar, zelfs na het begaan van een doodzonde, onmiddellĳk opnieuw ‘in staat van genade’ bracht, mits hĳ de intentie had de overtreding bĳ de eerstvolgende biechtgelegenheid ter sprake te brengen. Ook valt er in de door Bastiaanse onderzochte bronnen niets te lezen over een andere gangbare katholieke opvatting, die terug gaat op de leer van Thomas van Aquino en stelt dat men in bepaalde gevallen het geweten moet volgen bĳ moreel handelen, zelfs wanneer dit feitelĳk indruist tegen algemeen geldende principes (oftewel de delicate materie van de zogenaamde subjectieve verschoningsgronden bĳ objectief kwaad). Het zou zeker interessant zĳn om in de toekomst comparatief onderzoek te verrichten naar parallelle opvattingen zowel binnen als buiten Nederland. Jan van Wiele, Universiteit Tilburg

Nieuwste tijd Rimko van der Maar en Hans Meĳer, Herman van Roĳen. Een diplomaat van klasse (Boom; Amsterdam 2013) 696 p., ill., €29,90 ISBN 9789089532367

Herman van Roijen: de man die het Nederlandse dekolonisatieproces volbracht ‘Als ik iets over hem zou moeten vertellen, zou het alleen maar steeds wéér zĳn, dat hĳ zo’n geweldig mens is’, aldus zĳn secretaresse over Herman van Roĳen, die Nederland vier decennia diende als diplomaat. Het moeten onheilspellende woorden zĳn geweest voor zĳn biografen Rimko van der Maar, verbonden aan de Universiteit Utrecht en de Universiteit van Amsterdam, en Hans Meĳer, universitair docent aan de Rĳksuniversiteit Groningen. Over duivels is het aantrekkelĳker een biografie te schrĳven dan over engelen. De biografen wa-

ren zich er tevens van bewust dat menig journalist reeds had geconcludeerd dat Van Roĳen niet alleen Nederlands beste, maar tevens ‘s lands meest onbekende diplomaat is gebleven. Niettemin waren de schrĳvers qua expertise – Van der Maar wegens zĳn kennis van diplomatieke betrekkingen en de interactie tussen binnenlandse opinie en buitenlands beleid, en Meĳer door zĳn brede inzicht in (post)koloniale verhoudingen – bĳ uitstek toegerust om deze biografie te schrĳven.



27-05-14 11:01

357

NIEUWSTE TIJD

Het schrĳven van een biografie is altĳd een discussie tussen het leven van de beschrevene en dat van de beschrĳver. In het geval van twee biografen moet er tussen deze beiden een akkoord bereikt worden over die interactie. Van der Maar en Meĳer zĳn erin geslaagd zonder grote stĳlbreuken de door hen afzonderlĳk geschreven hoofdstukken aaneen te smeden. Met een prettige verteltrant voeren zĳ de lezer langs de diverse stadia uit het bestaan van de rasdiplomaat Van Roĳen: zĳn jeugd- en studiejaren; zĳn eerste schreden op het diplomatieke pad op het gezantschap in Washington (1930-1932), waar zĳn vader hem coachte; zĳn werkzaamheden op de legatie in Tokio als tweede man (1936-1939); zĳn jaren op het departement in Den Haag (1933-1936 en 1939-1941) met Eelco van Kleffens als leermeester en in de nabĳheid van zĳn schoonvader A.M. Snouck Hurgronje, die als secretaris-generaal de scepter zwaaide; zĳn verzetsjaren; een kortstondig ministerschap (1945-1946); ambassadeurschappen in Ottawa (1947-1950), Washington (1950-1964) en Londen (1964-1970) en ten slotte de jaren van pensionering. Hoogtepunten daarbĳ zĳn natuurlĳk het Van Roĳen-Roem-akkoord uit 1949, dat de Nederlandse regering, die zichzelf had vastgemanoeuvreerd in het Indonesische dekolonisatieproces, alsnog over de drempel naar soevereiniteitsoverdracht hielp, en zĳn bemoeienis in 1962 met de Nieuw-Guineakwestie, waarbĳ Van Roĳen zĳn minister Luns buitenspel moest zetten om de regering te bewegen ook het laatste stukje Nederland in de Oost af te staan. De belangrĳkste ontwikkeling die de auteurs in dit rĳke leven schetsen is de overgang van een idealistisch gestempeld diplomaat vóór de Tweede Wereldoorlog, naar een meer pragmatisch en realistisch ingesteld atlanticus in de naoorlogse tĳd. Van der Maar en Meĳer schrĳven deze ontwikkeling voornamelĳk toe aan de ervaringen van Van Roĳen met de totalitaire regimes in Japan, Duitsland en de Sovjet-Unie tĳdens en kort na de oorlog. De voornaamste vraag die zĳ stellen is waarom Van Roĳen zo hoog boven zĳn collegae uittorende. Het antwoord heeft iets van

een cirkelredenering, doordat het in hoofdzaak neerkomt op het herhalen dat hĳ zo voortreffelĳk was. Twee elementen lĳken echter in hoge mate te hebben bĳgedragen aan zĳn succes: zĳn respect voor anderen en de nauwe relaties die hĳ onderhield met de inner circles van politiek Den Haag. Toch doemt hier de vraag op die in het voetbal vaak wordt gesteld: was hĳ zo goed of waren de anderen zo slecht? In 1949 was het niet zo heel moeilĳk om na het optreden van de hautaine Henri van Vredenburch te getuigen van meer menselĳkheid jegens de Indonesische onderhandelaars. In 1962 was het evenmin moeilĳk om de nationale en internationale politieke verhoudingen beter aan te voelen dan minister Joseph Luns, die zich zodanig had vastgebeten in zĳn koers ten aanzien van Nieuw-Guinea dat de betiteling autisme adequater lĳkt dan rechtlĳnigheid. Dat de Van Roĳens puissant rĳk waren, maakte het natuurlĳk op lastige momenten ook net iets gemakkelĳker de rug recht te houden en het vizier open. Van Roĳen bestempelde zichzelf als ‘een realistische idealist’, een term die wat mĳ betreft een plaats in de ondertitel had verdiend. Juist die opstelling maakte hem bĳ uitstek geschikt om honest broker te zĳn tussen Nederland en de buitenwereld. Het pragmatisme en het realisme komen door de beschrĳving van zĳn diplomatieke handwerk voldoende uit de verf, maar met de ideële kant van Van Roĳen is dit minder het geval. De auteurs wĳzen steeds op zĳn hang naar het spirituele – hĳ las veel over theologie, filosofie, theosofie en antroposofie, en raadpleegde op zoek naar een partner zelfs een waarzegger – maar zĳ analyseren de spanning tussen deze particuliere zweverigheid en zĳn professionele pragmatisme niet. In het algemeen had de biografie wat meer aandacht voor drama kunnen gebruiken. Afgezien van de beschrĳving van de in de loop van de bezettingstĳd steeds groter wordende spanning tussen de ditmaal principiële Van Roĳen en zĳn accommoderende schoonvader, die leiding gaf aan het college van secretarissen-generaal, ontbreekt die aandacht grotenVOL. 127, NO. 2, 2014


27-05-14 11:01

358

BOEKBESPREKINGEN

deels. Zo wordt de dreiging van een Nederlands-Indonesische oorlog in 1962 als mosterd na de maaltĳd opgediend, nadat eerst het hele diplomatieke verhaal is afgerond. De simpele mededeling dat Van Roĳen na het bereiken van het akkoord in het vliegtuig van Washington naar Den Haag naast Nicolaas Jouwe, de leider van de geslachtofferde Papoea’s, zat en hem ‘bĳpraatte’, had ook wel wat meer dramaturgie verdiend. Op zĳn minst had de vraag kunnen worden opgeworpen wat een realistische idealist in zo’n geval doet. Ondanks de aspiraties van de auteurs om Van Roĳens hele leven te beschrĳven, is het boek al met al vooral een degelĳke werkbiografie geworden. De thuissituatie blĳft namelĳk in hoofdzaak beperkt tot het va-et-vient van fa-

milieleden; dat is misschien ook niet onbegrĳpelĳk bĳ een ingetogen man die nooit met zĳn kinderen speelde en in brieven aan hen vrĳwel uitsluitend over zĳn werk schreef, maar het is wel wat jammer waar het zĳn vrouw betreft, die gold als zĳn tegenpool en tevens zĳn beste sparringpartner. De lezer had er graag meer over vernomen dan over het beleid, dat soms te uitgebreid aan bod komt, zoals in het bĳna vĳftig pagina’s tellende hoofdstuk over de NieuwGuinea-politiek in de jaren vĳftig, dat wordt afgesloten met de mededeling dat Van Roĳen daarin niet meer dan een bĳrol vervulde. Bob de Graaff, Universiteit Utrecht / Neder-

landse Defensieacademie

Nieuwste tijd Simon J. Potter, Broadcasting Empire. The BBC and the British World, 1922-1970 (Oxford University Press; Oxford 2012) 272 p., € 90,95 ISBN 9780199568963

Het Engelse imperium op de radio In de internationale geschiedschrĳ ving van kolonialisme en imperialisme ligt de nadruk gelukkig steeds minder exclusief op de politiek-militaire en economische dimensies. Een belangwekkende vraag is bĳvoorbeeld hoe de gekoloniseerde gebieden de eigen cultuur in overeenstemming hielden met de cultuur van de kolonisator ver weg. In vrĳwel alle koloniale wereldrĳken ontwikkelden zich mengvormen van lokale normen en gebruiken met die van het thuisland, maar niet zelden werd de lokale zelfbewustheid zo sterk dat vervreemding ontstond. Dat tastte de eenheid van het rĳk soms aanzienlĳk aan, met onafhankelĳkheidsstrĳd als ultiem gevolg. Juist in de periode dat de desintegratie van de koloniale rĳken gestalte begon te krĳgen (uitmondend in onafhankelĳkheid), ontstond de grensoverschrĳdende communicatietechnologie die we met de term ‘omroep’ kunnen samenvatten. Deze technologische vernieu-

wing schiep vanaf de jaren twintig via radio en de jaren vĳftig via televisie ongekend nieuwe mogelĳkheden om cultuur vorm te geven, te veranderen of te versterken, ook op wereldschaal. De Britse historicus Simon Potter, verbonden aan de University of Bristol, heeft nu als eerste via uitvoerig archiefonderzoek proberen vast te stellen hoe deze mogelĳkheden zĳn ingezet om het Britse imperiale rĳk een daadwerkelĳk eigen, samenhangende cultuur te geven. Zĳn focus ligt vooral op de activiteiten die vanuit de BBC zĳn georganiseerd onder de noemer Empire (of: Imperial) Service. Feitelĳk is dat de voorganger van wat nu BBC World Service heet. Potter is bĳ uitstek voor die taak geschikt, want hĳ schreef eerder uitvoerig over de opkomst van het Britse imperiale perssysteem tussen 1876 en 1920, waarbĳ hĳ aansloot bĳ het baanbrekende werk Empire and Communications van Harold Innis uit 1951. Potters meer



27-05-14 11:01

359

NIEUWSTE TIJD

empirische studie wees uit dat het zich sterk ontwikkelende technologisch perssysteem (met internationale persbureaus en een persbeleid van de centrale overheden) het idee van een samenhangende Britse wereldcultuur kon verstevigen, ook al waren delen van de Britse pers buitengewoon kritisch. Potter heeft nu een ware titanenarbeid moeten verrichten om zich een scherp beeld te kunnen vormen van de grootschalige Britse omroepactiviteit in de periode na 1920. Hĳ ploegde door tientallen archieven verspreid over het Britse gemenebest, van Canada tot Australië en van Zuid-Afrika tot Nieuw Zeeland. Desondanks slaagt hĳ erin om zĳn boek met zeven chronologisch-thematische hoofdstukken beperkt en overzichtelĳk te houden. Rode draad in het geheel is de enorme spanning die soms ontstond tussen de BBC en de lokale cultuur van de verschillende gebiedsdelen. De BBC werd in Canada, Australië, NieuwZeeland, India en Zuid-Afrika in toenemende mate gezien als een vorm van bemoeiing en bevoogding die te weinig of zelfs helemaal geen oog had voor de lokale gewoonten en belangen. Door de in die gebieden opgerichte publieke omroeporganisaties werd de Imperial Service daarom al snel weggeconcurreerd. Dat grootschalige media nationale culturen zowel kunnen verstevigen als vernietigen is een effect dat generaties autoriteiten zorgen heeft gebaard. Niet zelden leidde dat tot vormen van censuur dan wel propaganda in de koloniën. Maar zoiets was bĳ de BBC niet echt noodzakelĳk. Deze organisatie is vanaf het begin in 1922 opgebouwd in het Victoriaanse ideaal een public service te zĳn voor de gehele Britse beschaving, niet gebonden aan commerciële of politieke belangen. Neutraliteit in politieke zin was daarvan een gevolg: de BBC was boven alles een cultureel instrument. Daar komt bĳ dat in de Britse commonwealth de politieke banden met de meeste gebieden zo los waren dat al spoedig na de komst van de radio zelfstandig georganiseerde omroepsystemen naast de Imperial Service bestonden. De publieke omroepen in Canada,

Australië en Nieuw Zeeland oriënteerden zich in hun structuur en programmaopzet weliswaar op het BBC-voorbeeld, maar hun activiteiten werden onafhankelĳk van de Britten uitgevoerd. Dat leidde vooral in het Interbellum af en toe tot conflicten met de BBC, die probeerde de binnen die omroep gehanteerde interpretatie van ‘Britse cultuur’ aan de landen van de commonwealth op te leggen. De gedeelde weerzin tegen de zich overal opdringende Amerikaanse cultuur was echter voldoende basis om openlĳke ruzies over Brits cultureel imperialisme te voorkomen. Soms, zoals in India het meest manifest, mislukte elke poging om Britse culturele uitingen aan de lokale cultuur op te leggen. Potter concludeert dan ook dat de omroep eerder heeft gefunctioneerd als een middel om een desintegrerend wereldsysteem nog enige glans te geven, dan dat ze in staat was een nieuwe wereldcultuur vorm en inhoud te geven. Buitengewoon interessant om te zien is dat de pogingen om de Britse cultuur op wereldschaal te handhaven pas succesvol werden nadat de dekolonisatie had plaatsgevonden. Het Amerikaanse ‘cultureel imperialisme’, dat met de enorme groei van de televisie-industrie in de jaren zeventig en tachtig gestalte kreeg, maakte de BBC ineens tot een zeer aantrekkelĳke partner om mee samen te werken. Momenteel is het op commerciële basis opererende BBC Worldwide dan ook een van de meest succesvolle takken van het BBC-netwerk. Door zĳn scherpe analyse op basis van empirisch onderzoek is Potters werk zeker baanbrekend te noemen. Het is te hopen dat in Nederland een soortgelĳke inspanning op mediahistorisch terrein kan plaatsvinden. Hier staan we nog aan het begin van dergelĳk onderzoek. Verder dan een relatief beperkt proefschrift over de vooroorlogse Indië-omroep van René Witte (1996) en het encyclopedische, meerdelige overzichtswerk van Gerard Termorshuizen over de Nederland-Indische pers zĳn we niet gekomen. Met de opheffing van de Wereldomroep in 2011 (feitelĳk een omvorming van een volstandige journalistieke organisatie VOL. 127, NO. 2, 2014


27-05-14 11:01

360

BOEKBESPREKINGEN

naar een klein informatiebureau) is in ieder geval een groot archief vrĳgekomen dat een mooie basis kan bieden.

Huub Wĳfjes , Universiteit van Amsterdam / Rĳksuniversiteit Groningen

Nieuwste tijd Derek R. Peterson, Ethnic patriotism and the East African Revival. A history of dissent, c. 1935-1972 (Cambridge University Press; Cambridge 2012) 362 p., € 80,99 ISBN 9781107021167

Dissident gedrag, masculiene eer en etnisch conservatisme in Oost-Afrika Op 14 oktober 2009 werd door een lid van het Ugandese parlement een voorstel gedaan ter invoering van een wet tegen homoseksualiteit. Een dergelĳke homofobie in Afrika wordt door veel critici in verband gebracht met de activiteiten van Europese missionarissen en Amerikaanse evangelisten, en met publicaties waarin men uitgaat van een op reproductie en familie gebaseerde Afrikaanse seksualiteit. In Ethnic patrotism and the East African Revival laat Derek R. Peterson, specialist in de geschiedenis van Afrika aan de University of Michigan, zien dat homofobie slechts een van de gevolgen is van een veel breder en langduriger proces van morele herprofilering in Oost-Afrika. In de verschillende hoofdstukken wordt een analyse gegeven van de controverse over moraliteit, cultuur en samenleving tussen aanhangers van de Revival-beweging en ‘etnisch patriotten’ (activisten), zoals bĳ de Kiga, Ganda, Toro en Konzo in Uganda, de Luo, Haya en Gikuyu in Kenia, en de Bugufi in Tanzania. Hiermee geeft de auteur een verrassende kĳk op de rol van eer en moraal in de toenemend competitieve Oost-Afrikaanse maatschappĳ van de laatkoloniale periode. De laatste jaren heeft de geschiedenis van emoties zich ontwikkeld tot een productief en stimulerend gebied van onderzoek, ook in de geschiedenis van Afrika. Hoewel Petersons boek de waarde van dit type historisch onderzoek laat zien, gaat het wel voorbĳ aan de historiografie en theorievorming van deze stroming. Peterson zet zich in deze studie vooral af tegen het werk over de laatkoloniale periode,

dat te sterk gefocust is op het idee van natievorming. Wat ontbreekt, aldus Peterson, is oog voor morele argumenten. Zĳn grass roots analyse geeft ons niet alleen inzicht in het christelĳk reveil en het proces van bekering in OostAfrika, maar nodigt ook uit tot anders denken over de rol van moraal en eer binnen de sociale en culturele processen en de aard van het kolonialisme. De Mau Mau-beweging van de Gikuyu bĳvoorbeeld voerde niet alleen een nationalistische strĳd tegen het Britse kolonialisme en haar collaborateurs, maar ook een moreelconservatieve strĳd tegen seksueel en sociaal wangedrag dat de cohesie van de eigen etnische natie ondermĳnde. In deze morele strĳd verschilden, aldus de schrĳver, de Mau Maustrĳders niet van andere etnisch patriotten in Oost-Afrika van de jaren veertig en vĳftig van de vorige eeuw. Ook nu nog wordt dit morele project voortgezet door de Mungiki-beweging, de luidruchtigste vertegenwoordiger van het Gikuyu-neotraditionalisme. Een belangrĳke rol in het boek is weggelegd voor de Revival-beweging, die haar oorsprong heeft in Noord-Rwanda. Bekeerlingen van deze beweging werden in heel Oost-Afrika door de etnisch patriotten gezien als een exponent van antisociaal gedrag. Revivalisten waren geïnspireerd door John Bunyans boek The pilgrim’s process uit 1678. In navolging van Bunyans hoofdpersoon, een christelĳke Elckerlĳc, braken ze met hun oude leven. Door voedsel te eten waarop een taboe rustte, het haar te scheren, van kleding te veranderen, amuletten af te werpen, offerplaatsen van de voorou-



27-05-14 11:01

361

NIEUWSTE TIJD

ders kapot te maken en zich in het openbaar indiscreet uit te laten over alles wat God verboden had, bekeerden zĳ zich tot de nieuwe beweging. Zo maakten zĳ zich hiermee los uit een ‘decadente’ wereld van oude loyaliteiten, om vervolgens nieuwe loyaliteiten aan te gaan binnen een kosmopolitische wereld van gelĳkgestemden. De auteur ziet hun bekering daarmee niet direct als een persoonlĳke religieuze daad, maar meer als een vorm van cultuurkritiek en een politiek verzet tegen de bestaande maatschappĳ. In de diverse hoofdstukken is te lezen dat de loyaliteit binnen de lokale politieke economie, waarmee de revivalisten braken, werd gekenmerkt door vormen van asymmetrische wederkerigheid tussen patronen en cliënten rond zeggenschap over en toegang tot voedsel, arbeid, grond en politiek-sociale zekerheid. Discipline en discretie in deze wereld was van groot belang voor de eer en de positie van de man en zĳn familie binnen de politieke en sociale hiërarchie. Vanuit het idee van masculiene eer behoorde bescheidenheid van ondergeschikten tot de etiquette. Deze loyaliteit binnen de traditionele politieke economie kwam vanaf midden jaren dertig, als gevolg van monetarisering, arbeidsmigratie, urbanisatie en het opkomende nationalisme na de Tweede Wereldoorlog, overal in Oost-Afrika onder druk te staan. Lokaal gingen agrarische elites zich steeds meer afkeren van de oudere, meer op reciprociteit gebaseerde patronen van landbezit. Grond werd door hen gemonetariseerd, persoonlĳke rechten op land werden vastgelegd en publieke goederen werden geprivatiseerd. Dit rurale kapitalisme ondermĳnde de materiële basis van masculiniteit van afwezige arbeidsmigranten, kleine boeren en pachters. Daarnaast vonden er ook landhervormingen plaats om de rationaliteit van de agrarische productie te verbeteren en erosie tegen te gaan. Ook deze koloniale maatregelen vergrootten de onzekerheid van arbeidsmigranten en kleine boeren. Door de afname van traditionele zekerheden, verlaging van het inkomen en toename van de werkdruk gingen ook vrouwen zich on-

afhankelĳker opstellen tegenover hun afwezige mannen. Sommigen zochten zekerheid bĳ andere mannen. Anderen gingen op zoek naar alternatieve inkomsten, zoals in de opkomende steden. Hier konden zĳ bĳvoorbeeld hun zelfgestookte drank en seksuele diensten aanbieden. Andere vrouwen en kleine boeren vormden een gewillig publiek voor de predikers van de Revival-beweging. Dezen boden hun een alternatief voor de verstikkende loyaliteiten van oude, ‘decadente’ wereld. Het antisociale karakter van de Revival-beweging en de wĳze waarop de aanhangers zich in het openbaar manifesteerden, werd ook ervaren als een verdere ondermĳning van de politieke autoriteit en de sociale discipline waarmee de masculiniteit, de eer en daarmee de positie van de man in de politieke economie verbonden was. Voor de in hun eer aangetaste vaders en broers in de stad en voor de lokale leiders en kerkleiders op het platteland, waren onafhankelĳke vrouwen, prostituees en revivalisten allen delinquenten die willens en wetens de conventies van samenleving, geworteld in de eigen geschiedenis, naast zich neer legden. De activisten onder deze mannen positioneerden zich als hoeders van het voorouderlĳke cultureel erfgoed. Hiervoor richtten zĳ etnische organisaties op, zoals de Bakonze Life History Research Society, de Haya Union en de Luo Union. Door het optekenen en publiceren van etnografieën, geschiedenissen en bundels van verzamelde spreekwoorden, en het organiseren van acties, zoals antiprostitutiecampagnes, zetten deze organisaties zich in om de morele en sociale discipline onder hun ‘stamgenoten’ te herstellen. Hierbĳ maakten ze gebruik van (moderne) koloniale bureaucratische technieken, zoals volkstellingen, identiteitskaarten, grenzen en kieslĳsten, om mensen te identificeren en aan een thuisland te binden. Deze etnisch activisten positioneerden zich hiermee in een Oost- en Centraal-Afrika-overspannend discours over patriottisme, seksualiteit en vrouwendeugd. Peterson stelt dat Oost-Afrikanen vandaag de dag nog steeds leven in een wereld die door VOL. 127, NO. 2, 2014


27-05-14 11:01

362

BOEKBESPREKINGEN

deze etnisch patriotten is geconstrueerd; een wereld waarin homoseksualiteit, net als het antisociale gedrag van onafhankelĳke vrouwen, prostituees en revivalisten, een bedreiging vormt voor het gewoonterecht, de religie en de ‘traditionele’ waarden van de eigen etnische samenleving. Nu zĳn het de aanhangers van de snel groeiende Pentacostal-beweging die een

uitdaging vormen voor de discursieve en politieke orde die het resultaat is van dit neotraditionalisme. Het boek is dan ook van belang voor eenieder die de huidige samenleving van Oost-Afrika beter wil leren begrĳpen. Frans Huĳzendveld, Vrĳ Universiteit Amster-

dam / Wageningen Universiteit

Nieuwste tijd Joshua B. Freeman, American empire. The rise of a global power. The democratic revolution at home, 1945-2000 (Penguin Books; New York 2013) 530 p., € 17,49 ISBN 9780143123491

Geslaagde studie over de Verenigde Staten na 1945 Van een boek met de titel American empire mag je verwachten dat er uitvoerig wordt stilgestaan bĳ de relaties met de voornaamste Amerikaanse bondgenoten in Azië en Europa. Landen als Duitsland, Engeland, Frankrĳk en Japan worden echter alleen even genoemd bĳ het bespreken van het begin van de Koude Oorlog en verdwĳnen vervolgens vrĳ wel geheel uit beeld. Veel aandacht krĳgen daarentegen bekende Amerikaanse hoofdpĳndossiers als de oorlog in Vietnam, de problemen met Iran en de Amerikaanse steun voor repressieve regimes in de Derde Wereld. Daardoor ontstaat een enigszins eenzĳdig beeld van een dood en verderf zaaiende Amerikaanse Moloch. Meer aandacht voor de met Amerikaanse hulp opgebouwde democratieën in Duitsland en Japan had dat beeld kunnen nuanceren. Dat is echter het enige dat op deze verder voortreffelĳke studie valt aan te merken. Wel genuanceerd is Joshua B. Freemans beschrĳving van de binnenlandse gevolgen van de Koude Oorlog, met name van de militarisering van de Amerikaanse maatschappĳ. De militaire uitgaven bedroegen tussen 1947 en 1989 gemiddeld 7,4 procent van het bruto binnenlands product, vĳf maal zoveel als tussen de twee wereldoorlogen. Dat leidde enerzĳds tot een schokkende verspilling. Freeman citeert uitvoerig Eisenhowers uit 1953 daterende rede

The chance for peace, waarin de president op hartstochtelĳke wĳze zĳn zorgen uitspreekt over de maatschappelĳke kosten van de bewapening: ‘The cost of one modern heavy bomber is this: a modern brick school in more than thirty cities. [...] We pay for a single destroyer with new homes that could have housed more than eight thousand people.’ De wapenwedloop was volgens Eisenhower ‘not a way of life at all. [...] It is humanity hanging from a cross of iron.’ Anderzĳds, betoogt Freeman, wist Eisenhower heel goed dat defensieuitgaven de economie stimuleren. Massale federale investeringen in militair onderzoek bevorderden bovendien de ontwikkeling van wetenschap en technologie. Dat had soms eigenaardige gevolgen, schrĳft Freeman. De fysioloog John Cunningham Lily kreeg in de jaren vĳftig federale subsidie voor onderzoek naar de intelligentie van dolfĳnen. Het resultaat was dat de dieren tĳdens de oorlog in Vietnam werden ingezet om munitieopslagplaatsen in de baai van Cam Rahn te verdedigen. Een bĳproduct van Lily’s onderzoek was het ontstaan van een bizarre cultus rond de dolfĳn als intelligente kameraad van de mens, die in 1963 inspireerde tot de televisieserie Flipper. Freemans studie is bezaaid met dergelĳke vermakelĳke uitweidingen. Een saai handboek is het bepaald niet.



27-05-14 11:01

363

NIEUWSTE TIJD

De Amerikaanse relaties met de buitenwereld en de impact daarvan op de Verenigde Staten zelf vormen Freemans eerste hoofdthema. Het tweede hoofdthema is de Amerikaanse economie: de bloei van de Verenigde Staten vanaf de jaren veertig, de stagnatie in de jaren zeventig en begin jaren tachtig en het daaropvolgende moeizame herstel tot de crisis van 2008. In 1980 was het Amerikaanse bruto nationaal product per hoofd van de bevolking gezakt van de eerste plaats op de wereldranglĳst naar de elfde plaats – achter landen als Duitsland en Frankrĳk. Freeman – van oorsprong vakbondshistoricus – schetst op indringende wĳze de teloorgang van de eens zo trotse Amerikaanse staal- en auto-industrieën. Deze waren het slachtoffer van internationale concurrentie en van een gebrek aan innovatie. De grote steden in de zogeheten Rustbelt in het noordoosten en het middenwesten, met hun getto’s en verlaten industrieterreinen, boden in de jaren tachtig dan ook een troosteloze aanblik. De nieuwe industrieën – met name de computerfabrieken – vestigden zich liever in de Sunbelt, het zuiden en zuidwesten. Daar waren de lonen lager en hadden de fabrieken minder last van vakbonden en een regelgevende overheid. De economische groei in de decennia na 1945 schiep de voorwaarden voor de democratische revolutie, het derde hoofdthema van Freemans studie. Presidenten John F. Kennedy en Lyndon B. Johnson geloofden vast in het vermogen van de overheid de grote maatschappelĳke problemen aan te pakken. Er was door de economische groei bovendien geld genoeg. Johnson introduceerde Medicare en Medicaid, ziektekostenverzekeringen voor respectievelĳk de ouderen en de armen. Johnsons wetgeving speelde verder een hoofdrol bĳ de afschaffing van de rassensegregatie in het zuiden. De strĳd van de zwarte Amerikanen voor gelĳke rechten was het startsein voor de opkomst van talloze emancipatiebewegingen. Studenten, vrouwen, homoseksuelen en indianen eisten gelĳke behandeling. Alle gezagsdragers kwamen daarmee onder vuur te liggen: docenten, ouders, politieagenten en politici. Vooral die laatste groep

had het zwaar te verduren. Toen bleek dat de regering-Johnson stelselmatig leugens vertelde over het verloop van de oorlog in Vietnam en zelfs tegenstanders van de oorlog door de CIA liet bespioneren, daalde het vertrouwen in de politiek in rap tempo. De grootste klap was het Watergateschandaal rond president Richard Nixon, die zich schuldig had gemaakt aan illegale activiteiten. Tegelĳk met de democratisering ontstond zo een ontgoocheling over de politiek. In 1964 vertrouwde 76 procent van het publiek de politieke leiders; in 1974 was dat nog maar 36 procent. Onder Amerikaanse conservatieven bestond dat wantrouwen tegen een grote overheid al veel langer. Misschien kregen zĳ daarom nu hun electorale kans. President Ronald Reagan verklaarde in 1981 dat de overheid niet de oplossing was, maar juist het probleem. De opkomst van het conservatisme leidde dan ook tot deregulatie, marktfundamentalisme en – met name onder Reagan en George Bush Jr. – belastingverlagingen voor de hogere inkomensgroepen. Het gevolg was een toenemende kloof tussen rĳk en arm. Toch slaagden de conservatieven er volgens Freeman niet in de fundamenten van de verzorgingsstaat onderuit te halen. Een poging van de Republikeinen in 1994 om Medicare aanzienlĳk te versoberen liep vast in het massale verzet van ouderen. De conservatieven hebben evenmin de grote emancipatiebewegingen van de jaren zestig en zeventig een halt kunnen toeroepen. Er is in de Verenigde Staten weliswaar een constante strĳd gaande over zaken als abortus en homorechten, maar van een daadwerkelĳke terugdringing van dergelĳke verworvenheden van de democratische revolutie is geen sprake. Het voornaamste pluspunt aan Freemans studie is de heldere, overtuigend uitgewerkte thematiek. American empire is daarnaast levendig geschreven, degelĳk en informatief; kortom, een geslaagd handboek over de Amerikaanse geschiedenis na 1945. Jos van der Linden, Universiteit Utrecht

VOL. 127, NO. 2, 2014


27-05-14 11:01

364

BOEKBESPREKINGEN

Nieuwste tijd Robert Caro, The years of Lyndon Johnson. The passage of power (Alfred A. Knopf; New York 2012) 736 p., ill., €34,99 ISBN 9780679405078

De Amerikaanse ambitie van Lyndon Johnson Het in 2012 verschenen vierde deel van Robert Caro’s biografie The passage of power over de 36ste president van de Verenigde Staten, Lyndon B. Johnson, bevat enkele intrigerende passages over het eerste off iciële buitenlandse staatsbezoek tĳdens Johnsons ambtsperiode. Het betreft het bezoek van de Duitse bondskanselier Ludwig Erhard, eind 1963, een maand na de moord op Johnsons voorganger John F. Kennedy. Plaats van handeling was niet zoals gebruikelĳk Washington DC, maar Texas Hill Country, de geboortegrond van Johnson, en meer in het bĳzonder zĳn ranch en het stadje Fredericksburg. Texas Hill Country was sinds 1846 de vestigingsplaats van een groep Duitse immigranten en traditioneel een achtergebleven gebied. Het bezoek liep uit op een volksfeest. Er werd Duits gesproken, bier gedronken en de Texas spareribs werden door het gezelschap met de handen gegeten. Een groter contrast met de deftige Kennedyperiode was niet denkbaar. Kennedy, telg uit een elitaire East Coast-dynastie, was wars van de meer volkse uitstraling van Johnson. Meer dan eens werd Johnson, tot zĳn grote frustratie, tĳdens zĳn vicepresidentschap onder Kennedy niet uitgenodigd voor de talrĳke deftige dinertjes en partĳen in Washington. De Kennedy’s en hun staf beschouwden Johnson als een ongeciviliseerde ‘Texaanse boer’. Johnson, eerder machtig als master of the Senate, voelde zich daardoor vernederd. Het bezoek van Erhard pakte mede tegen de achtergrond van de Koude Oorlog in de Amerikaanse media uit als een ongewoon succes en Johnson zette zich met zĳn Sparerib Summit direct na de aanvaarding van zĳn ambt op de kaart als president. De verschĳning van Caro’s The passage of power heeft in de Verenigde Staten een ware hype teweeg gebracht. De Amerikaanse me-

dia besteedden uitgebreid aandacht aan het nieuwe boek. Ook oud-president Bill Clinton besprak het boek in de New York Times. Dit valt niet los te zien van de teleurstelling over het presidentschap van Barack Obama. In tegenstelling tot Johnson trachtte Obama de vrĳwel endogene patstelling in de Amerikaanse politiek tussen Democraten en Republikeinen in het begin van zĳn presidentschap tevergeefs te doorbreken met een soort appeasement van de Republikeinen. Hoe anders handelde Johnson. Hĳ was de man die mede op grond van zĳn ervaring als meerderheidsleider in de Senaat wist hoe de hazen in Washington liepen. Hĳ wist ook hoe hĳ zĳn zin moest krĳgen en schuwde daarvoor geen enkel middel. Deze handelwĳze, bekend geworden als de Johnson Treatment, was een mengeling van soms onbeschofte machtspolitiek en vergaande vleierĳ. Historicus Caro heeft van het schrĳven van de biografie over Johnson zĳn levenswerk gemaakt. Ook qua omvang en bronnenonderzoek kent deze biografie zĳn weerga niet. Tot nu toe omvat Johnsons biografie vier afzonderlĳke delen met in totaal meer dan 3000 pagina’s. Aangezien Caro momenteel 77 jaar oud is en een aanzienlĳk deel van het presidentschap van Johnson nog moet worden beschreven, is het de vraag of het werk ooit helemaal zal afkomen. De rode draad in de biografie is de constante honger van Johnson naar macht en zĳn streven van jongs af aan ooit president van de Verenigde Staten te worden. Het uit ruim 700 pagina’s bestaande laatste boek valt uiteen in drie delen: de periode vanaf 1958 direct voorafgaand aan het vicepresidentschap onder Kennedy, zĳn tĳd als vicepresident en de eerste maanden als president na de moord op John F. Kennedy. In dit vierde deel van de biografie staat bovendien de constante strĳd tussen



27-05-14 11:01

365

NIEUWSTE TIJD

Johnson en Kennedy’s broer en minister van justitie Robert F. Kennedy centraal. Alles overziende handelen de inmiddels verschenen vier delen over de weg naar het presidentschap van Johnson en zĳn eerste jaren als president. Het eerste deel Path to power (1982) loopt van zĳn geboorte in 1909 tot 1941. Hierin beschrĳft Caro onder andere de complexe verhouding van Johnson tot zĳn in de Texaanse politiek mislukte vader Sam Johnson, zĳn eerste ternauwernood gelukte poging in 1937 om in het Congres te komen en zĳn eerste mislukte campagne in 1941 om een Senaatszetel te bemachtigen. Deel 2, Means of ascent (1990), behandelt de periode 1941-1948. Een substantieel gedeelte daarvan is gewĳd aan de wĳze waarop Johnson in 1948 enigszins frauduleus zĳn zetel in de Senaat verwierf. Het derde deel, Master of the Senate (2003), de periode van 1948-1957 omvattend, beschrĳft de opkomst van Johnson in de Senaat, eerst als Democratisch senator en Minority Leader, en vanaf 1954 als Majority Leader. Johnson slaagde erin de weinig aantrekkelĳke job van partĳleider in de Senaat om te vormen tot een uiterst effectieve en politiekstrategische positie. Johnson zag zĳn zetel en positie in de Senaat slechts als een opstapje naar het presidentschap. Een eerste mislukte poging daartoe waren de verkiezingen in 1956. Een tweede mogelĳkheid deed zich voor in 1960. Johnson weifelde vanwege de mislukking in 1956, maar ook omdat hĳ besefte dat hĳ als Texaan de machtige Northern bosses niet zou meekrĳgen. Op grond daarvan zou een zuidelĳke president in de Verenigde Staten uitgesloten zĳn. Uiteindelĳk koos Kennedy hem als running mate omdat Johnson ervoor zou kunnen zorgen dat Texas en andere zuidelĳke en westelĳke staten Kennedy zouden steunen. Toch kon Johnson rekenen op stevige en blĳvende tegenwerking van Robert F. Kennedy. Beide heren haatten elkaar hartgrondig. De oorsprong van hun slechte relatie lag in het begin van de jaren vĳftig. ‘Bobby’ Kennedy was juist op voorspraak van zĳn vader Joseph P. Kennedy Sr. lid geworden van de onderzoeksstaf van de door senator

Joseph McCarthy geleide Senate Investigations Subcommittee. Deze commissie moest het Amerikaanse overheidsapparaat zuiveren van communistische invloeden. Voormalig Roosevelt-protegé Johnson en de toen 27-jarige Bobby Kennedy ontmoetten elkaar voor het eerst in de Senaat in januari 1953. Johnson had zich al eerder meer dan eens publiekelĳk sarcastisch uitgelaten over het overlopen van Kennedy’s vader, Amerikaans ambassadeur in Londen onder Roosevelt, naar het republikeinse kamp tĳdens de verkiezingscampagne van 1940. Om die reden weigerde Bobby Kennedy aanvankelĳk senator Johnson te begroeten. De levenslange vĳandige houding tussen deze twee vormt één van de hoofdthema’s van The passage of power. Een ander thema is het functioneren van Johnson als vicepresident. Dat ging hem slecht af. Hĳ bleek niet tegen de twee broers Kennedy te zĳn opgewassen. Johnson werd daardoor onzeker en raakte in zichzelf gekeerd. Meer dan eens nam hĳ zĳn toevlucht tot overdreven gevlei in de richting van de president. Het presidentschap van Kennedy eindigde abrupt op vrĳdag 22 november 1963 in Dallas. Voorafgaand aan de dramatische terugvlucht na de moord vanuit Texas naar Washington, werd Johnson op het vliegveld in Dallas door een lokale rechter ingezworen als president. Terug in Washington ging hĳ direct aan het werk om sleutelpolitici, vakbonden en vertegenwoordigers van zwarte burgerrechtenorganisaties achter zich te krĳgen. De oude Johnson bleek zich snel te hebben hervonden. In de Senaat probeerde hĳ vervolgens als eerste de blokkade van de wet gericht op belastingverlaging op te heffen. Hĳ moest daarvoor door het stof voor de machtige conservatieve Democratische voorzitter van het Finance Committee van de Senaat, ‘Old Bull’ Harry Flood Byrd van Virginia. Na de ondertekening van de wet op de belastingverlaging slaagde Johnson er in korte tĳd ook in de impasse in het Congres ten aanzien van burgerrechtenwetgeving te doorbreken. Dit zou leiden tot de Civil Rights Act van 1964 en de Voting Rigths Act van 1965. Deze wetten verschaften de zwarte VOL. 127, NO. 2, 2014


27-05-14 11:01

366

BOEKBESPREKINGEN

minderheid in de Verenigde Staten stemrecht en maakten een einde aan de nog bestaande segregatiepolitiek in verschillende deelstaten. In zĳn eerste State of the Union in januari 1964 kondigde Johnson de War on Poverty aan. Dit was een omvangrĳk pakket maatregelen op het vlak van uitkeringen, onderwĳs, arbeidsmarkt en gezondheidszorg. The passage of power eindigt ruim een half jaar voorafgaand aan de presidentsverkiezingen in november 1964. Johnson zou met een overweldigende meerderheid tot president worden verkozen. Inmiddels wierp de Vietnamoorlog zĳn schaduw vooruit. Veel zal dus nog aan de orde moeten komen in het voorlopig laatste vĳfde deel van Caro’s biografie. Het oprĳzende beeld van Johnson na vier delen biografie is een soms meedogenloze en machiavellistische Johnson, die al het mogelĳke deed om de hoogste politieke machtspositie in de Verenigde Staten te bereiken. Hĳ blĳkt niettemin als progressief democratisch president op binnenlands terrein effectief en slaagde erin om met gebruikmaking van de beruchte Johnson Treatment de hardnekkige impasse in vooral de Amerikaanse Senaat te doorbreken. Op het vlak van buitenlands beleid zou zĳn politiek minder effectief uitpakken. Hopelĳk slaagt Caro erin zĳn nog te verschĳnen vĳfde deel binnen afzienbare tĳd af te ronden. Zĳn politiek-biografische geschiedschrĳving over Johnson tegen de achtergrond van het Amerikaanse politieke stelsel tĳdens een groot deel van de vorige eeuw is niet alleen zeer de moeite waard, maar ook vernieuwend. Erik de Gier, Radboud Universiteit Nĳmegen



27-05-14 11:01

B oek be s pr ek i n gen

Recommend Documents