B I T S O F F R E E D O M JAARVERSLAG 2004
1. DOELSTELLING
3
2. PUBLICATIES
3
a) Nieuwsbrieve n b) Columns c) Media over Bits of Freedom
3. LEZINGEN &
DEBATTEN
4. AC T I V I T E I T E N
5 5
a) A u t e u r s re c h t s y m p o s i u m b) Big Brother Aw a rd s
5. ONDERWERPEN
6
a) Elektronisch stemmen b) Notice en take d ow n c) Ve r ke e r s g e g eve n s d) RFID e) Auteursrecht f) Spam g) Passagiersgegeve n s h) Diversen
6. SAMENWERKING
13
a) EDRI b) Unesco c) Burger@overheid d) Netwe r k
7. FINANCIËN
15
a) Resultaten 2004 b) Donateurs c) Sponsors
2
1. DOELSTELLING
2. PUBLICATIES
Bits of Freedom is een onafhanke l i j ke stichting die opko m t
a) Nieuwsbrieven
voor privacy en digitale rechten. C o n c reet richt BOF zich daar-
Bits of Freedom geeft twee (gratis) e-mail nieuwsbrieven uit:
bij op communicatie en data privacy, vrijheid van meningsuiting
de Nederlandstalige Bits of Freedom nieuwsbrief en de
en toegang tot informatie. Opgericht in 2000, organiseert Bits
Engelstalige EDRI-gram. Beide nieuwsbrieven zijn in 2004 25
of Freedom jaarlijks publieke eve n e m e n t e n , zoals de uitre i k i n g
keer ve r s c h e n e n . Er zijn veel positieve reacties binnengekomen
van de Big Brother Aw a rds. Daarnaast neemt Bits of Freedom
op beide nieuwsbrieven, en het aantal abonnees blijft stijgen.
deel aan talloze publieke en besloten activiteiten om haar uit-
De Nederlandstalige BOF-nieuwsbrief heeft inmiddels ruim
gangspunten onder de aandacht te brengen van burgers,
5.000 abonnees, w a a ronder een groot aantal journalisten,
ambtenaren, pers en politiek.
a m b t e n a ren en juristen. Door art i kelen in kranten, tv-items, interv i ews op de radio en Kamervragen zijn veel items uit deze
Via de website en (gratis) nieuwsbrief ontsluit, bundelt en
nieuwsbrief onder de aandacht gekomen van een heel groot
becommentarieert Bits of Freedom re l evante nieuwe ontwik-
publiek.
kelingen. Door de oprichting in juni 2002 van een Europese coalitie van digitale burgerre c h t e n - o r g a n i s a t i e s , E u ro p e a n
BOF-nieuwsbrief EDRI-gram
Digital Rights (EDRI), is Bits of Freedom nauw betro k ken bij
31-12-03
3500
1600
we t g evende ontwikkelingen op EU-nive a u . Door het spre ken
31-12-04
5303
2465
tijdens confe renties en debatten in binnen- en buitenland onderhoudt Bits of Freedom een uniek (inter-)nationaal ke nnisnetwerk.
In de zomer van 2004 heeft European Digital Rights een eenmalige donatie gekregen van het Open Society Institute (gefi-
In 2004 is de samenstelling van het stichtingsbestuur onge-
n a n c i e rd door George Soros) om de website van European
wijzigd gebleve n . Het bestuur bestaat uit Karin Spaink, Jo h a n
Digital Rights te restylen en een nieuw content management
Helsingius en pro f . Paul Frissen.
systeem in gebruik te nemen. Bits of Freedom heeft hier ve e l tijd in gestoken, om te overleggen over het design en de inrichting van het (open source) content management systeem Drupal. Als hoofdredacteur van EDRI-gram heeft Sjoera Nas veel tijd besteed aan de omzetting van de inhoud van alle n i e u w s b r i even naar de nieuwe website. De nieuwe site is op 6 oktober 2004 gelanceerd , met als groot vo o rdeel dat alle info rmatie uit EDRI-gram per onderwerp toegankelijk is gemaakt. De onderwerpen variëren van biometrie tot jurisprudentie over notice en takedown, en van software octrooien tot en
3
met de voorstellen voor de gedwongen opslag van ve r ke e r s-
Twee Vandaag maakte een tv-reportage over de SIGINT instal-
g e g eve n s . Belangstellenden kunnen zich ook abonneren op de
latie in Zoutkamp: 'Nederland krijgt zeer uitgebreid afluister-
R S S - feed van de belangrijkste berichten op de EDRI-site.
netwerk'. De Volkskrant schreef over de nieuwe bevoegdheden van de
b) Colums
AIVD: ' L even blootleggen koud kunstje'. Volgens Bits of
Maurice Wessling heeft in 2004 acht columns geschreven in het
F reedom neemt Remkes steeds ve rdergaande maatregelen om
goedgelezen e-zine Webwereld, over uiteenlopende actuele
informatie te ve r g a re n .
o n d e r werpen als de bewaarplicht ve r ke e r s g e g evens en het voorgenomen mega-contract van de overheid met Micro s o f t .
Het tv-programma Factor van de IKON maakt de re p o rtage
Ook heeft Wessling een lange column geschreven in het blad
'Privacy in oorlogstijd' over de balans tussen privacy en ve i-
I n fo r m a t i e b eveiliging over biometrie. Sjoera Nas heeft 3
ligheid in de drie jaren sinds 11 september.
columns geschreven in Netkwesties o.a. over auteursrecht en een ironisch positief antwo o rd op de stelling 'er moet een
VARA's radioprogramma De Ochtenden maakte onder de titel
b ewaarplicht ve r ke e r s g e g evens komen' in juridisch tijdschrift
'Internet en privacy' een re p o rtage rondom het politie-rap p o rt
Javi. Daarnaast heeft Bits of Freedom tien keer 'De politieke
ve r ke e r s g e g evens dat nooit naar de Tweede Kamer we rd ges-
agenda' gemaakt voor C't Magazine, een maandoverzicht van
t u u rd . Het rap p o rt we rd openbaar via een WOB-procedure
de belangrijkste politieke besluiten op het gebied van nieuwe
van Bits of Freedom.
technologie en burgerrechten. De Engelse krant The Observer schreef over het Mutatulip roject van Bits of Freedom: 'ISPs the we a kest link when it
c) Media over bits of freedom
comes to free speech'.
Een belangrijke doelstelling van Bits of Freedom is om in de media een expert-functie te ve rvullen op het gebied van gro n-
Het senioren blad Plus Magazine maakte een thema-nu m m e r
d rechten en ICT. Daarnaast wil BOF de media attenderen op
over privacy. "Nederlanders vinden goed dat privacy wo rd t
b e l a n g r i j ke ontwikkelingen die nog weinig aandacht hebben
opgeoffe rd voor veiligheid..., tenminste, eh, niet hun eigen pri-
gekregen. Een aantal hoogtepunten van art i kelen en re p o rtages
vacy natuurlijk!"
waar Bits of Freedom aan meewe r k t e : RTL Boulev a rd maakte een kritisch item over RFID in winke l s Het programma Mores TV van de Humanistische Omroep ging
en supermarkten: 'Somebody is watching yo u ' .
op zoek naar de nieuwe Hollandse moraal. Bits of Freedom werkte mee aan twee afleve r i n g e n . 'Er wo rdt op u gelet' ging
BOF in het nieuws
over privacy, veiligheid en disciplinering door de camera; 'What
http://www.bof.nl/bof_in_nieuws.html
the f*** do you think yo u ' re doing?' ging over auteursrecht op internet.
4
3. LEZINGEN &
DEBATTEN
4. AC T I V I T E I T E N
In 2004 heeft Bits of Freedom veelvuldig lezingen gegeven en
a) A u t e u r s re c h t s y m p o s i u m
deelgenomen aan debatten in binnen- en buitenland. De le-
Bits of Freedom heeft in de zomer van 2004 intensief
zingen gingen over uiteenlopende onderwerpen als de
samengewerkt met XS4ALL om een symposium te organisere n
b ewaarplicht ve r ke e r s g e g eve n s , notice en take d own bij inter-
over de toekomst van het auteursrecht. Het symposium vo n d
n e t p rov i d e r s , spam, illegal content, passagiersgegevens en
plaats op 15 oktober 2004, in de Veilingzaal van de Beurs van
auteursrecht en gebruikersrechten. Dit heeft veel nieuwe con-
Berlage in Amsterdam. Lezingen we rden gegeven door
tacten opgeleve rd. Na deelname aan een confe rentie in
Christiaan Alberdingk Thijm, Bernt Hugenholtz, Kamiel
Warschau heeft Unesco BOF uitgenodigd in de adviesraad van
Koelman en Nol Verhagen. Aan het slot van het symposium
een confe rentie over internet, cultuur en mensenre c h t e n .
debatteerden Martijn van Dam (Tweede Kamer PvdA), Ankie
Deze conferentie vindt plaats in februari 2005. De presentatie
B ro e kers-Knol (Eerste Kamer VVD), Kees Vendrik (Twe e d e
van het Multatuli-onderzoek, een test van de klachtenpro c e-
Kamer GroenLinks) en Nicolien van Vro o n h oven (Twe e d e
d u re bij 10 verschillende providers, heeft veel internationale
Kamer CDA), onder leiding van dagvoorzitter Erik Huizer. In
pers gehaald, en BOF de complimenten opgeleve rd van de
j a nuari 2005 is een bundel verschenen met de belangrijkste bij-
E u ropese Commissie, directie Informatie Maatschap p i j . Sjoera
dragen, met een subsidie van het ministerie van Economische
Nas was als expert aanwezig bij een hoorzitting over het Safe r
Z a ke n . Bits of Freedom is voor dit symposium financieel
Internet programma 2005-2008 van de commissie burgerlijke
ondersteund door de Stichting NLnet.
vrijheden, justitie en binnenlandse zaken van het Europees Parlement.
Verslag auteursrechtsymposium (audio en video) http://www.auteursrechtsymposium.nl/
Overzicht lezingen & debatten http://www.bof.nl/lezingen/2004.html
b) Big Brother Aw a rds 2004 EU Commissaris Frits Bolkestein was de grote winnaar van de Nederlandse Big Brother Aw a rd s . Met de award wo rden personen, b e d r i j ven en overheden te kijk gezet die zich te buiten zijn gegaan aan het contro l e ren van burgers en afbre ken van hun privacy. Op 24 oktober 2004 we rd de derde editie gepres e n t e e rd door columnist Pieter Hilhorst in de bovenzaal van P a r a d i s o,Amsterdam. De overige winnaars van de Big Bro t h e r Aw a rds 2004 waren het Centrum voor Werk en Inko m e n , het Digidoor project in A l m e re en het voostel voor het bew a ren van gegevens over het bel- en surfgedrag van alle Europeanen.
5
Bits of Freedom we rd in de aanloop naar de Big Brother
5. ONDERWERPEN
Aw a rds opnieuw ondersteund door de website retecool.com. Zij organiseerden een fotomontage-wedstrijd met de genomin e e rde kandidaten. De 10 beste fotomontages zijn op dia gezet
a) Elektronisch stemmen
en tijdens de Aw a rd - u i t reiking op groot scherm ve rtoond.
Bij de verkiezingen in Nederland wo rdt al jaren gebruik gemaakt van elektronische stemmachines. Naar aanleiding van discussies en publicaties over de betrouwbaarheid van elektronisch stemmen in de VS en Ierland heeft Bits of Fre e d o m e n kele punten van zorg onder de aandacht van de media gebracht via de nieuwsbrief en een persbericht. De Ierse overheid wilde elektronische stemmachines van het Nederlandse bedrijf Nedap invo e ren bij de Europese ve r k i e z i ngen in juni 2004, dezelfde machines die in Nederland wo rden gebruikt. D a a rop is in Ierland een publiek debat ontstaan ove r de betrouwbaarheid en transparantie van elektronisch stemmen. De kritiek richtte zich vooral op het ontbre ken van een audit trail voor de kiezer. Na het uitbrengen van een stem heeft de kiezer geen mogelijkheid om te contro l e ren dat zijn of haar stem op de juiste wijze is geteld. Een zogenaamd papieren spoor voor een hertelling ontbre e k t . Ook is de
Het hoofddoel van de Big Brother Aw a rds is om duidelijke
s o u rce code van de software van de machines geheim.
voorbeelden te geven van privacy-schending, zodat een groter publiek zich nog eens achter de oren krabt vo o rdat ze roepen
De discussie kwam in Ierland pas goed op gang nadat een ev a l-
dat ze toch niets te verbergen hebben. Persaandacht is daaro m
uatierapport uitlekte dat het beveiligingsbedrijf Zerflow in
cruciaal. In 2004 is dat opnieuw goed gelukt, met een uitgebre i-
opdracht van de Ierse overheid had opgesteld. Het rap p o rt
de vo o r b e s p reking van de genomineerde kandidaten bij de
was negatief over de veiligheid van de Nedap stemmachines.
AVRO op Radio 1 en een interv i ew in de Volkskrant. De
De Ierse overheid pro b e e rde het rap p o rt ve rvolgens geheim
u i t reiking is bespro ken in talloze e-zines en in interv i ews en
te houden, met een ave rechts effect. Uit een enquête van de
re p o rtages op NOS Radio 1, Radio Noord-Holland en
Ierse krant Sunday Business Post bleek vervolgens dat een
Business Nieuws Radio. Trouw, het Parool, de Telegraaf en het
m e e rderheid van de Ierse kiezers tegen invoering van de
Haarlems Dagblad publiceerden een verslag.
Nederlandse elektronische stemmachines was.
Big Brother Aw a rd s
De kritiek op de Ierse overheid leidde tot het instellen van een
http://www.bigbrotherawards.nl/
onafhankelijke commissie die de nauwkeurigheid en betrouw-
6
baarheid van de Nedap machines moest onderzoeken. Deze
s t u u rde de fictieve 'juridisch adviseur van het E.D. Dekkers
Commission on Electronic Voting adviseerde in haar rap p o rt
genootschap', Mr. Johan Dro o g l e ever, via een gratis Hotmail
tegen invoering van de Nedap machines. Dit advies we rd door
a d res een klacht aan alle prov i d e r s . In 70% van de gevallen
de Ierse overheid overgenomen.
b l e ken de providers de tekst te ve r w i j d e ren, zonder ve rder te k i j ken naar de pagina of de twijfelachtige herkomst van de
Veel kritiekpunten van de Ierse commissie zijn ook op de
klager. Het auteursrecht op we r ken verstrijkt 70 jaar na de
Nederlandse situatie van toepassing. De Nederlandse ove r h e i d
dood van de auteur. D o u wes Dekker overleed in 1887. Sinds
beschikt niet over de broncode van de programmatuur
1957 behoren al zijn we r ken dus tot het publieke domein, maar
waarmee in een zeer grote meerderheid van Nederlandse
deze basiskennis bleek bij veel providers niet aanwe z i g .
gemeenten de stemmen wo rden geteld. Stemmachines wo rd e n in Nederland geke u rd door TNO maar het is onduidelijk of zij
Vooral bij zakelijke websites zou je verwachten dat de prov i d e r
daarbij kunnen beschikken over de broncode. De ke u r i n g s r ap-
de belangen van zijn klant zwaar laat wegen, maar alle drie de
porten van TNO zijn niet openbaar.
geteste zake l i j ke hostingproviders (Active 24, iFast en Yourhosting) ve r w i j d e rden de website, één zelfs binnen drie
Bits of Freedom heeft in haar nieuwsbrief de ontwikkelingen in
uur. Ook twee gratis toegangsprov i d e r s , Tiscali en Wa n a d o o,
Ierland op de voet gevolgd en onder de aandacht gebracht. Dit
ve r w i j d e rden de tekst zonder ve rd e re vragen aan de klager.
heeft geleid tot diverse publicaties in de media (waaronder de
Een Hotmail adres bleek dus te volstaan om een website te
Automatiseringsgids). Deze publicaties hebben uiteindelijk
ve r w i j d e re n . De drie geteste betaalde toegangsprov i d e r s
geleid tot Kamervragen. Bits of Freedom heeft ook
(Demon, Planet Internet en XS4ALL) hanteerden een pro c e-
deelgenomen aan een radiodebat met de makers van de soft-
dure met een schriftelijke vragenlijst. Maar alleen XS4ALL
ware voor de Nederlandse stemmachines.
b e keek de website daadwe r kelijk en constateerde dat het werk tot het publiek domein behoorde. UPC handelde eveneens zeer corre c t . Ze liet weten geen klachten te acceptere n
b) Notice en takedown
van een niet-verifieerbaar Hotmail adres en liet de tekst onge-
De manier waarop internetproviders omgaan met klachten
moeid. Freeler re a g e e rde in het geheel niet op de klacht en
over publicaties van hun klanten, gaat BOF nauw aan het hart .
deed niets.
De Europese e-commerce richtlijn dwingt bedrijven om op de stoel van de rechter te gaan zitten, en dat brengt grote risico's
Het 'Multatuli-onderzoek' leve rde veel aandacht op in de pers,
met zich mee voor de vrijheid van meningsuiting op internet.
ook internationaal. Het onderzoek we rd ook meegenomen in
Hoe groot die risico's zijn, bleek uit een praktijkonderzoek dat
de aanbevelingen van het Europees Parlement voor het Safer
Bits of Freedom in de zomer van 2004 heeft gedaan.
Internet Programma 2005-2008. In niet mis te verstane bewoo rdingen wo rdt aangedrongen op transparantie bij internet-
Voor het onderzoek koos Bits of Freedom een tekst uit 1871
p rov i d e r s , publicatie van de aantallen klachten en ve r w i j d e rde
van Multatuli (pseudoniem van Eduard Douwes Dekker) en
pagina's en betro k kenheid van burgerrechtenorganisaties bij
p u b l i c e e rde die bij 10 verschillende prov i d e r s . Vervo l g e n s
eventuele zelfre g u l e r i n g s i n i t i a t i even.
7
Ook Nederland zou gebaat zijn bij gro t e re transparantie in de
vaste en mobiele telefonie. Omdat de diensten binnen Euro p a
omgang met mogelijk onrechtmatige publicaties op internet. In
de ve r ke e r s g e g evens ook willen kunnen uitwisselen, pleiten zij
2003 we rd BOF uitgenodigd om deel te nemen aan een bre e d
voor een uniforme bewaarplicht van ve r ke e r s g e g evens.
overleg op het Ministerie van Justitie over een centraal meld-
Burgerrechtenorganisaties en internetproviders daare n t e g e n
punt voor klachten op internet. Na twee vergaderingen stokte
willen de opslag van ve r ke e r s g e g evens beperken tot ve rd a c h t-
het ove r l e g , tot de brancheorganisatie van internetprov i d e r s ,
en en verzetten zich tegen een structurele bew a a r p l i c h t .
de NLIP op 6 februari 2004 samen met Justitie een persbericht uitbracht. NLIP en Justitie waren het erover eens dat er een
De besluitvorming raakte in een stro o m versnelling na de
centraal meldings- en klachtensysteem moest komen, zonder
aanslagen in Madrid op 11 maart 2004. Op 25 maart 2004 nam
dat er enige plaats was ingeruimd voor internetgebruikers en
de Raad van Europa (bestaande uit de staatshoofden van de
hun belangen. Samen met de Stichting Bre i n , de auteursre c h t-
EU-lidstaten) een nieuwe lijst anti-terroristische maatregelen
waakhond van de samenwe r kende collectieve beheersorga-
aan, waaronder het plan om per 1 juni 2005 een algemene
nisaties, was besloten dat het meldpunt vo o rtaan bindende
b ewaarplicht in te vo e ren voor gegevens over telecom- en
adviezen zou geven over de rechtmatigheid van een gew r a a k t e
internetgebruik van alle Europese burgers. Op 28 april 2004,
publicatie. Van hoor en wederhoor was geen sprake in het
amper een maand na het besluit van de Raad om opslag van
advies. Ve rder bleef het stil in 2004. Minister Donner van
ve r ke e r s g e g evens een hoge prioriteit te geve n , dienden Groot-
Justitie beloofde voor het einde van 2004 met een rap p o rt te
BrittanniÎ, Frankrijk, Ierland en Zweden al een voorstel in bij de
komen over een concrete aanpak van het meldpunt, maar is
Raad om alle telecommu n i c a t i e g e g evens van de 450 miljoen
daar niet in geslaagd. Eind 2004 ging de NLIP ten onder als
burgers in de EU tussen de één en drie jaar te bew a ren, ten
behartiger van de branche van internetprov i d e r s . Hoe Justitie
b e h o eve van misdaadbestrijding.
ve rder gaat, is daarom onduidelijk. Bits of Freedom zal de o n t w i k kelingen op dit gebied in 2005 nauwlettend blijven vo l-
Nederland was op dit vlak altijd terughoudend en kent alleen
gen.
een bewaarplicht van drie maanden voor lokatiegegevens van p re-paid GSMs. Maar in juli 2004 sprak het kabinet haar steun
Dossier notice en take d ow n
uit voor het Europese voorstel om alle ve r ke e r s g e g evens te
http://www.bof.nl/takedown/
b ew a re n .Tegelijkertijd we rd Nederland in de tweede helft van 2004 het voorzitter van de Europese Unie en kreeg daarmee een belangrijke rol bij de ve rd e re uitwerking van het vo o r s t e l .
c) Ve r ke e r s g e g eve n s Bits of Freedom heeft in 2004 zowel in Nederland als in
In juni 2004 diende BOF een WOB-verzoek in bij het minis-
Brussel campagne gevoerd tegen de invoering van een
terie van Economische Zaken. Uit onderzoek bleek dat het
b ewaarplicht van ve r ke e r s g e g eve n s .
ministerie van Justitie in 2003 opdracht had gegeven aan de politie Rotterdam-Rijnmond om het gebruik van ve r ke e r s-
Po l i t i e, justitie en inlichtingendiensten willen graag toegang tot
g e g evens door de politie in kaart te brengen. Justitie had het
de (historische) ve r ke e r s g e g evens van aanbieders van internet,
rapport doorgezonden aan Economische Zaken. Minister
8
Donner had echter nagelaten het rap p o rt ook aan de Tweede
kenden 89 bedrijven (waaronder zeer veel Nederlandse IT-
Kamer toe te zenden. D a a rdoor had de Tweede Kamer geen
bedrijven).
stukken waarin de noodzaak voor de invoering van een b ewaarplicht met feiten en cijfers gestaafd we rd . BOF wilde het
Eind november 2004 heeft Bits of Freedom een campagne
r ap p o rt via een WOB openbaar maken zodat in het parlement
ondersteund van de internetproviders XS4ALL en BIT. Aan de
een debat kon plaatsvinden op basis van feiten.
vo o r avond van een belangrijke vergadering van de Euro p e s e ministers van Justitie en Binnenlandse Zaken over de
In september kreeg BOF het rap p o rt, getiteld 'Het gebruik van
b ewaarplicht en de vo o r b e reidende bespreking daarvan in de
(historische) ve r ke e r s g e g evens in de opsporingspraktijk', in
Tweede Kamer, hebben de providers hun bezwaren aan de
handen. De conclusies van het rap p o rt haalden het kabinets-
Tweede Kamer leden gestuurd . De brief is ondertekend door
standpunt over een voorgenomen bewaarplicht ve r ke e r s-
245 bedrijve n .
g e g evens onderuit. Uit het rap p o rt bleek dat tweederde van de o n d e r z o e ken ook succesvol afgerond zou kunnen wo rden zon-
Bits of Freedom heeft in 2004 vele malen deelgenomen aan
der dat er ve r ke e r s g e g evens beschikbaar ware n . Bove n d i e n
debatten over de bewaarplicht en heeft zelf meerd e re ke re n
bleken ve r ke e r s g e g evens alleen in grootschalig fraude-onder-
o p i n i e s t u k kenen columns over het onderwerp gepubliceerd in
zoek essentieel voor het oplossen van zaken.Tot slot bleek dat
diverse media.
de politie vrijwel nooit ve r ke e r s g e g evens wilde hebben die ouder waren dan zes maanden.
Dossier ve r ke e r s g e g evens http://www.bof.nl/ve r ke e r s g e g evens.html
Rondom het rap p o rt maakte het VARA radioprogramma De Ochtenden samen met Bits of Freedom een uitzending. Ook we rden Kamervragen gesteld waarom het rap p o rt niet eerd e r
d) RFID
openbaar was gemaakt. Sindsdien is het rap p o rt diverse malen
In 2004 heeft Bits of Freedom zich ingezet om de problematiek
gebruikt door parlementariërs in Nederland en Brussel om
rondom RFIDs op gro t e re schaal onder de aandacht te bren-
v r a a g t e kens te plaatsen bij de noodzaak van een bew a a r p l i c h t .
gen. Hoewel RFIDs logistiek onmiske n b a re vo o rdelen opleve re n , kan de technologie ook een bedreiging vormen voor de
In september 2004 werkte Bits of Freedom nauw samen met
privacy van consumenten als er geen beperkingen aan het
E u ropese zusterorganisaties in European Digital Rights om een
gebruik wo rden opgelegd.
u i t voerig standpunt op te stellen tegen de bewaarplicht vo o r de Europese Commissie. Bits of Freedom organiseerde ve rvo l-
W i n keliers en supermarkten willen hun koopwaar van RFIDs
gens een online campagne waarbij burgerre c h t e n o r g a n i s a t i e s
vo o r z i e n . RFIDs zijn kleine, bijna onzichtbare chips, soms niet
en bedrijven we rden uitgenodigd het standpunt te onderteke-
g roter dan een zandko rre l . D o o rdat de chips zo klein zijn en
nen. Binnen enkele dagen ondertekenden 90 non-go u ve r n e-
kunnen wo rden 'versmolten' in verpakkingen en producten is
mentele organisaties uit Europa, de Verenigde Staten en andere
het vrijwel onmogelijk de ve r k l i k kers te ve r w i j d e ren. Wanneer
landen uit de rest van de we reld het standpunt. Tevens te-
de chips in een elektromagnetisch veld van een leesap p a r a a t
9
wo rden gebracht, zenden ze een unieke code uit. Deze code is
dat producten voorzien zijn van een label dat ze een RFID
niet alleen te gebruiken in de logistiek en het vo o rr a a d b e h e e r
bevatten. Z u l ke vuistregels moeten vo o r komen de RFIDs wo r-
van een winkel maar kan ook wo rden gebruikt om te
den gebruikt voor surveillance in plaats van voor de logistieke
d e t e c t e renwanneer een artikel de winkel ve r l a a t . B ovendien is
toepassingen waar ze oorspro n kelijk voor bedoeld zijn.
het mogelijk om het product te volgen buiten de winkel wanneer de RFIDs niet wo rden ve r w i j d e rd of gedeactive e rd.
Bits of Freedom heeft in 2004 tijdelijk hulp gekregen van Stefan Verhaegh, die als vrijwilliger een position paper over RFIDs
In het buitenland zijn verschillende supermarkten en fabrikan-
heeft opgesteld. De paper is op de website van BOF gepu-
ten pro even met RFIDs gestart. De Engelse supermarktketen
b l i c e e rd en bevat feitelijke informatie over de werking van
Tesco heeft RFIDs ingezet in een controversiële surve i l l a n c e-
RFIDs en de mogelijke gevolgen voor de privacy van con-
proef in haar vestiging in Cambridge. Bij deze test we rd
sumenten. Ook bevat de paper uitgangspunten voor een priva-
iedereen die Gillette scheermesjes kocht tweemaal op de fo t o
c y v r i e n d e l i j ke invoering van RFIDs zoals etikettering, info r-
gezet.Wanneer een klant de scheermesjes van de schap haalde,
m a t i evoorziening aan consumenten en het uitschakelen van
s t u u rde een RFID-leesapparaat een videocamera aan en maak-
RFIDs na koop.
te een opname van de klant. Bij de kassa van de supermarkt g e b e u rde hetzelfde. Het beveiligingspersoneel van de super-
Bits of Freedom heeft in 2004 in diverse media haar standpunt
markt vergeleek ve rvolgens de beide foto's. Een klant die
over RFID naar buiten gebracht.
slechts eenmaal op de foto voorkwam, was ve rd a c h t . Dossier RFID Ook de Europese Centrale Bank heeft plannen met RFIDs. Het
http://www.bof.nl/rfid/
J apanse bedrijf Hitachi, dat de chips pro d u c e e rt, heeft bekend gemaakt dat de Europese Centrale Bank ove r weegt om RFIDs van Hitachi in bankbiljetten te ve r we r ken.Wanneer deze chips
e) Auteursrecht
van een uniek serienummer wo rden voorzien kan daarmee de
In 2004 heeft Bits of Freedom veel aandacht besteed aan twe e
echtheid van een bankbiljet wo rden vastgesteld. Bankbiljetten
E u ropese consultaties over auteursrecht en veel lezingen
kunnen dan ook gevolgd wo rden waardoor de anonimiteit van
g e g even over de spanning tussen gebruike r s rechten en de
p ap i e ren geld gedeeltelijk ve rd w i j n t .
vernieuwde auteurswet (in werking sinds 18 augustus 2004). Samen met XS4ALL heeft BOF op 15 oktober een symposium
M e e rd e re pro even met RFIDs in buitenland zijn gestaakt na
g e o r g a n i s e e rd over de toekomst van het auteursrecht.
protesten van consumenten- en privacy-organisaties. Benetton en Gillette hebben de introductie van RFIDs in hun producten
In een informele consultatie van de Europese Commissie ove r
afgeblazen onder dreiging van een consumentenboycot.
Digital Rights Management, naar aanleiding van een rap p o rt van experts uit het bedrijfsleve n , heeft BOF samen met de Duitse
Consumenten- en privacy-organisaties willen dat RFIDs bij de
organisatie Privatkopie.net gepleit voor bescherming van het
kassa van een winkel wo rden ve r w i j d e rd of onklaar gemaakt en
recht om onbespioneerd te kunnen lezen. Sommige vo r m e n
10
van Digital Rights Management dreigen nauwlettend in de
i n g s t reding van de nieuwe Telecommu n i c a t i ewet. Toch vindt
gaten te houden wat internetters precies lezen, b e l u i s t e ren of
Bits of Freedom de wet nog niet duidelijk genoeg. Eind 2004
bekijken. Aan dat privacy-gevaar wo rdt in de ogen van BOF
heeft Minister Brinkhorst van Economische Zaken ingezien dat
nog te weinig aandacht besteed.
zelfregulering voor zake l i j ke e-mail adressen geen optie is.Voor 2005 heeft hij aanvullende we t g eving beloofd die alle
Eind oktober heeft Bits of Freedom samen met European
Nederlandse ontvangers tegen spam gaat beschermen.
Digital Rights en de Ve reniging Open Source Nederland uitgeb reid gere a g e e rd op de open consultatie van de Europese
BOF is in februari aanwezig geweest bij een internationale
Commissie over de toekomst van het auteursrecht. Daarin is
OESO workshop over spam, waarvan verslag is gedaan in
nadrukkelijk gepleit voor een veel bre d e re herziening van de
EDRI-gram. Daar heeft BOF vooral aangedrongen op nauwe
balans tussen auteursrechten en gebruike r s rechten en zorg
s a m e n werking tussen alle internationale toezichthouders. Een
uitgesproken over de lobby van met name de Amerikaanse
centraal Europees e-mail meldpunt zou kunnen helpen om
entertainment industrie voor ve rd e re verlenging van de duur
g rote spammers op te sporen, vergelijkbaar met de klachten-
van het auteursrecht in Euro p a . Ook het verbod om technis-
b ox van de Amerikaanse Federal Trade Commission.
che voorzieningen te omzeilen, is bekritiseerd. Niets let immers de industrie om ook allerlei we r ken achter slot en
In 2005 zal Bits of Freedom onderzoek doen naar het beleid
g rendel te zetten die tot het publieke domein behoren.
van providers op het gebied van spamfilters, en nieuwe technische ontwikkelingen monitoren op het gebied van authenti-
Begin 2005 verwacht BOF een debat in de Tweede Kamer ove r
cated SMTP.
de toekomst van het auteursre c h t , naar aanleiding van de t o e komstvisie die Minister Donner op 13 oktober aan de
Bits of Freedom heeft het hele jaar door het wo o rd gevo e rd
Kamer stuurd e.
over allerlei spamvragen. Op 15 mei 2004 ging Sjoera Nas bij VARA's Kassa in debat met een ve rtegenwo o rdiger van de
Dossier auteursre c h t
OPTA over de effectiviteit van het spamve r b o d .
http://www.bof.nl/auteursrecht.html Dossier spam http://www.bof.nl/spam.html
f) Spam Sinds 19 mei 2004 is spamming in Nederland ve r b o d e n . Dat wil zeggen, het ve r s t u ren van ongevraagde commerciële, ideële of
g) Passagiersgegevens
c h a r i t a t i eve e-mails aan natuurlijke personen. In 2003 zette Bits
In het voorjaar van 2003 is de Europese Commissie onderhan-
of Freedom zich in voor snelle omzetting van het Europese
delingen gestart met de VS over de doorgifte van passagiers-
spamverbod; in 2004 heeft BOF zich met name gericht op
g e g eve n s . De passagiersgegevens wo rden door de VS gebruikt
bescherming
aandeel
om te ve r g e l i j ken met gegevens van inlichtingendiensten.Tegen
Nederlandse spam lijkt fors ve r m i n d e rd sinds de inwe r k-
de vo o r w a a rden waaronder de ove rdracht plaatsvindt, is ve e l
van
zake l i j ke
ontvangers.
Het
11
kritiek en verzet geweest vanuit burgerrechtenorganisaties.
Gmail plannen van Google, omdat daarmee e-mail van miljoe-
Bits of Freedom heeft hiertegen samen met haar Europese zus-
nen personen langdurig en centraal wo rdt bew a a rd. Ook had-
t e rorganisaties campagne gevo e rd in Brussel.
den de ondert e kenaars van de open brief kritiek op hiaten in het privacy-beleid.
Uit onderzoek van de Amerikaanse burgerre c h t e n o r g a n i s a t i e EPIC bleek in januari 2004 dat Northwest Airlines, de
identificatieplicht
Amerikaanse partner van KLM, al eind 2003 de persoonlijke
Bits of Freedom heeft in haar nieuwsbrief en mediaoptreden
g e g evens van miljoenen passagiers had overhandigd aan de
veel aandacht besteed aan de invoering van de identifi-
NASA. Onderzoekers bij het lucht- en ruimtev a a rtcentrum
catieplicht. Tijdens de behandeling in de Kamer van de nieuwe
hebben de data gebruikt om nieuwe software voor het scre e-
wet heeft BOF de debatten op de voet gevolgd en daarove r
nen van passagiers te ontwikkelen en te testen. Tot de ove r g e-
gepubliceerd. Al in een vroeg stadium was duidelijk dat het
dragen gegevens behoren ook alle code-sharing vluchten van
kabinet niet in staat was de noodzaak voor de invo e r i n g
KLM en Northwest, inclusief vluchten uitgevo e rd door KLM
duidelijk naar vo ren te bre n g e n . Echter, een meerderheid van
vanaf Schiphol naar andere bestemmingen dan de VS.
de Tweede Kamer eiste ook niet veel onderbouwing. Daarmee voldoet de identificatieplicht aan alle ke n m e r ken van symbool-
Bits of Freedom heeft naar aanleiding van dit nieuws het
we t g ev i n g . BOF houdt de ontwikkelingen rondom de identifi-
College bescherming persoonsgegevens (CBP) gevraagd een
catieplicht in de gaten omdat deze op termijn zouden kunnen
onderzoek in te stellen. Naar aanleiding daarvan zou KLM kun-
leiden tot verplichtingen ten aanzien van internetgebruik ('wat
nen wo rden opgedragen alle betro k ken passagiers op de
offline geldt, geldt ook online'). Bits of Freedom heeft eind
hoogte te stellen dat hun passagiersgegevens aan NASA zijn
2004 een t-shirt tegen de identificatieplicht laten ontwe r p e n .
ove r g e d r a g e n .
Het t-shirt is inmiddels uitve r ko c h t .
Het CBP heeft laten weten geen onderzoek in te stellen omdat
cameratoezicht
het slechts een eenmalig vo o rval zou betre f fe n .
Bits of Freedom volgt de ontwikkelingen en re g e l g eving ro ndom de inzet van cameratoezicht in de openbare ruimte. De
Brief over KLM aan het CBP
BOF nieuwsbrief besteedt hieraan regelmatig aandacht en ook
http://www.bof.nl/klm.html
wo rdt BOF frequent gevraagd om commentaar in de media.
contract overheid en microsoft h) Dive r s e n
Bits of Freedom heeft samen met een groot aantal maatschapp e l i j keorganisaties en bedrijven in december 2004 in een open
kritiek op gmail
brief aan minister- p resident Balkenende en de ministers De
Bits of Freedom heeft samen met een coalitie van interna-
Graaf en Brinkhorst haar bezorgdheid geuit over de exclusieve
tionale privacy-organisaties in april 2004 een open brief aan
onderhandelingen van de overheid met Microsoft over een
Google gestuurd. De organisaties waren bezorgd over de
megacontract ter waarde van 147 miljoen euro. Bits of
12
Freedom, de Consumentenbond, Internet Society Nederland,
6. SAMENWERKING
Nederland Kennisland, Novell Nederland en anderen zetten v r a a g t e kens bij het ontbre ken van een openbare aanbesteding voor een dergelijk groot contract. De organisaties maakten
a) EDRI
zich zorgen over de negatieve effecten die een dergelijk con-
Bits of Freedom is heel actief binnen European Digital Rights
tract heeft op de softwaremarkt en op het innovatieklimaat in
en verzorgt de twe ewe kelijkse nieuwsbrief EDRI-gram. BOF is
Nederland. Tevens is een dergelijk contract in strijd met door
regelmatig namens EDRI aanwezig bij hoorzittingen en work-
het kabinet vastgesteld beleid ten aanzien van het gebruik van
shops in Brussel. Op 12 juni, tijdens de jaarlijkse EDRI-ve r-
open standaarden en open source bij de overheid en het
gadering, is Maurice Wessling teruggetreden als bestu-
s t reven de overheid minder afhankelijk te maken van een
ursvoorzitter. Sjoera Nas is in het nieuwe bestuur gekozen als
e n kele software leve r a n c i e r.
algemeen bestuurslid. In september heeft het bestuur van EDRI besloten om niet langer met een voorzitter te functioneren,
cbp uitspraak over planet
maar met 5 gelijkwaardige bestuursleden. Hierdoor is meer
Het College bescherming persoonsgegevens (CBP) heeft na
ruimte ontstaan voor de enige betaalde medewe r ker van EDRI,
een klacht van Bits of Freedom onderzoek ingesteld naar het
A n d reas Dietl, om zich in Brussel te pro f i l e ren als EDRI EU
opslaan van het surfgedrag van abonnees door Planet Internet.
Affairs Dire c t o r. In 2005 wil EDRI een confe rentie organisere n
Bits of Freedom vroeg daar in oktober 2002 om naar aanleid-
over digitale burgerre c h t e n . Bits of Freedom neemt hierin het
ing van berichten waaruit bleek dat Planet Internet een project
vo o rtouw.
onder de codenaam KO1 was gestart waarin het surfgedrag van haar abonnees we rd vastgelegd en geanaly s e e rd . Met dit surfgedrag zou Planet Internet de interesses van haar abon-
b) Unesco
nees in kaart willen brengen en op basis daarvan aanbiedingen
Na deelname aan een confe rentie in Warschau over harmful en
willen doen. Planet Internet heeft naar aanleiding van de door
illegal content heeft Unesco Nederland Sjoera Nas uitgenodigd
het CBP geconstateerde problemen haar werkwijze aangepast.
in de adviesraad van een confe rentie over internet, cultuur en mensenrechten. Hiermee is regelmatig ve r g a d e rd over de opzet en gewenste uitkomsten van de confe re n t i e. Het doel is om met de (internationale) confe rentiegangers een beleidsdocument op te stellen ter beïnvloeding van een expert g ro e p van de Raad van Euro p a , die in mei 2005 een nieuw beleidsinstrument publiceren over internet en burgerre c h t e n . De confe rentie vindt begin februari plaats in Oegstgeest en gaat ove r vrijheid van meningsuiting, privacy en toegang tot info r m a t i e.
13
c) Burger@overheid
het College bescherming persoonsgegevens over strafvo rd e -
Bits of Freedom is een van de oprichters en deelnemers in
ring en telecom en deelname aan een ECP we r k g roep ove r
burger@overheid, een initiatief van het ministerie van
RFID en privacy. Van de adviseringen die in dit jaarverslag bij
Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Burger@ove r h e i d
name kunnen wo rden genoemd springt Indymedia het meest
wil door allerlei initiatieven en campagnes de kwaliteit van de
eruit. Deze organisatie had advies nodig hoe te re a g e ren op
e l e k t ronische dienstverlening aan de burger ve r b e t e re n .
een justitiële vo rdering die onvoldoende re c h t s g rond had.
B u r g e r @ overheid doet dit bijvoorbeeld door middel van de Webwijzer Aw a rd , een prijs voor de beste en slechtstewe b s i t e van de overheid. Ook ontwikkelt burger@overheid de BurgerServiceCode, die tien normen bevat waaraan digitale contacten tussen burger en overheid moeten vo l d o e n . Teve n s zet burger@overheid zich in voor toegankelijkheid, g e b r u i k sgemak en openbaarheid. Bits of Freedom zit in het forum dat b u r g e r @ overheid inhoudelijk begeleidt. In het Forum zitten personen en organisaties die affiniteit, kennis en ervaring hebben met de digitale overheid en/of haar digitale gebruikers. A n d e redeelnemers aan het forum zijn Dick Westendorp (ouddirecteur
van
Ombudsman,
de
Consumentenbond),
Stichting
Reke n s c h ap,
de
Internet
Nationale Society
Nederland, Instituut voor Publiek en Politiek en Stichting Nederland Kennisland. Het Forum wo rdt voorgezeten door Marjet van Zuijlen (oud Tweede-Kamerlid).
d) Netwerk Bits of Freedom wo rdt met grote regelmaat gevraagd vo o r deelname aan werkgroepen, consultaties, e x p e rt-meetings en o n d e r z o e ken van overheid en bedrijfsleve n . Ook vragen organisaties en individuen om advies bij lastige kwesties zoals het opstellen van privacy-verklaringen en het moeten voldoen aan justitiêle vo rd e r i n g e n . E n kele voorbeelden uit 2004 zijn een g e s p rek met de OPTA over de handhaving van spamwe t g ev i n g , een interv i ew met PriceWaterhouseCoopers voor een t o e komstvisie op ICT beleid (in opdracht van het ministerie van Economische Zaken), deelname aan een expertmeeting van
14
7. FINANCIËN
betalen. Ve rder is de boekhouding op peil gebracht en zijn re s t e rende achterstallige betalingen ingelopen.
a) Resultaten 2004
De absolute salariskosten inclusies premies en belastingen zijn
Om donateurs zo veel mogelijk inzicht te geven in de inko m-
in 2004 gestegen met 14.705 euro naar 93.231 euro. Daaraan
sten en uitgaven van Bits of Freedom, heeft Bits of Freedom in
ligt geen loonsverhoging ten grondslag, maar een uitbre i d i n g
2003 voor het eerst een uitgebreid jaarverslag gemaakt en
van de werktijd. In 2003 werkte BOF met gemiddeld 1,5 fte, in
online gezet. Dit leve rde veel positieve respons op van indi-
2004 met 1,8 fte. Daarnaast heeft BOF in 2004 dertien keer
viduele donateurs en van een aantal journalisten die veel aan-
salaris uitbetaald, om de structurele achterstand van de
dacht hadden besteed aan de hulpactie. Eind 2003 we rd
decembermaand in te lopen.
duidelijk dat Bits of Freedom in financiêle nood zat, en dringend hulp nodig had. In het eerste kwartaal van 2004 ontving BOF bijna 4.500 euro van individuele donateurs, vaak vo o r z i e n
b) Donateurs
van schitterende aanmoedigingsteksten.
De actie 'Help Bits of Freedom de winter door', l eve rde in de eerste zes we ken van 2004 al 3.000 euro op. Een groot succes
Samen met het bestuur heeft Bits of Freedom ook in 2004
voor Bits of Fre e d o m , met zeer veel dank aan alle donateurs
h a rd gewerkt aan het op orde brengen van de financiên.
die hun zorg hebben laten merken voor het vo o rtbestaan van
Daarbij zijn de begrote uitgaven in 2004 tot een minimu m
de stichting. In totaal hebben 215 donateurs in 2004 8.864,19
teruggebracht, vooral 'bezuinigbare' posten als PR, kan-
e u ro ove r g e m a a k t .
t o o r kosten en reis- en ve r b l i j f . Een andere belangrijke bezuiniging betreft de huurkosten van het kantoor. Begin januari 2004
In februari heeft Bits of Freedom een kleine dire k t - m a r keting
is Bits of Freedom verhuisd van een kantoor in de
actie gedaan, gericht op 200 strafre c h t a d vo c a t e n . BOF vroeg
Wibautstraat naar een ruimte in de Beurs van Berlage. Het
hen een betaald bedrijfsabonnement te nemen op de Bits of
kantoor in de Wibautstraat we rd slecht onderhouden en raak-
F reedom e-mail nieuwsbrief, voor 250 euro per jaar, plus BTW.
te ove r b evolkt met rumoerige studenten van de Hogeschool
De respons was 1. Daarmee waren de kosten van de actie
van Amsterdam. H u u rd e r s vergaderingen leve rden geen con-
we l i swaar gedekt, maar is de actie faliekant mislukt.
crete toezeggingen op tot verbetering. In de Beurs vond BOF een go e d ko p e re ruimte. D a a rdoor is 5.528 euro bespaard op de huisve s t i n g s kosten in vergelijking met 2003.
c) Sponsors In 2004 heeft Bits of Freedom opnieuw genereuze sponsoring
De winst- en ve r l i e s re kening van 2004 is afgesloten met een
ontvangen van Felipe Rodriguez, van de Stichting XS4ALL, van
positief resultaat van 6.460 euro. Dat resultaat was hard nodig
SOLV en van BIT. Ook XS4ALL Internet B.V. heeft een flinke
om de forse verliezen uit voorgaande jaren te compensere n .
bijdrage geleve rd aan het vo o rtbestaan van Bits of Freedom.
Dankzij het positieve banksaldo heeft Bits of Freedom ook
De hoogte van dat bedrag is bepaald door de klanten van
bijna 20.000 euro aan achterstallige donatiebelasting kunnen
XS4ALL. Voor elke klant die in het Service Centre een vinkje
15
zet voor ondersteuning van Bits of Freedom, maakt XS4ALL per jaar 1 euro ove r. In 2005 heeft dit BOF 17.993 euro o p g e l eve rd (deze bijdrage telt dus niet mee voor de winst- en ve r l i e s re kening van 2004). Een nieuwe eenmalige donateur in 2004 was de Digitale Burgerbeweging Nederland, DB.NL. Na hun opheffing in 2001 restte er nog een saldo van 2.146 euro. Het bestuur heeft dit genereus overgemaakt aan Bits of Freedom. Het geld wo rdt ingezet voor de productie van EDRIgram in 2005. Daarnaast heeft Sjoera Nas diverse consultancy-opdrachten gedaan voor XS4ALL Internet B.V., in de vorm van ondersteuning van de public affairs officer (gemiddeld 1 dag per week) en incidentele grote opdrachten. Ook dit heeft een substantieel bedrag aan inkomsten opgeleve rd . Bits of Freedom heeft in 2004 opnieuw moeite gedaan om n i e u we sponsors te vinden. Dat heeft in ieder geval gere s u lt e e rd in een schenking van de Stichting NLnet van 10.000 euro in 2005 als bijdrage aan de BOF nieuwsbrief. Daarnaast heeft de Stichting NLnet 6.000 euro gesponsord van de kosten van het auteursrechtsymposium, dat BOF en XS4ALL gezamenlijk hebben georganiseerd op 15 oktober 2004. Pogingen om andere providers en fabrikanten van anti-virus s o f t w a re te intere s s e ren voor sponsoring, zijn op niets uitgelopen. Wel zijn er ve e l b e l ovende contacten gelegd met ve rschillende advo c a t e n k a n t o ren voor diverse vormen van sponsoring in 2005, en heeft BOF zicht op een ove re e n komst in 2005 met een provider voor het sponsoren van onderzoek naar notice en takedown pro c e d u res.
16
BITS OF FREEDOM INKOMSTEN 2004 TOTAAL EUR 127.301
BITS OF FREEDOM UITGAVEN 2004 TOTAAL EUR 120.841
17
Stichting Bits of Freedom Sjoera Nas Maurice Wessling postbus 10746 1001 ES Amsterdam t 020 4686451 f 020 5241229 e info @ b o f . n l KvK nr. 34 12 12 86, Amsterdam Vo r m g eving jaarve r s l a g Annetta Willemse O n t werp illustratie John Reid, Bastiaan Geleijnse en Je a n - M a rc van Tol
18
