Autoplein in Tiel wordt gastvrije salon voor iedereen
62
B L A U W E K A M E R 1 / 2010
Onderwerp herinrichting plein in historisch centrum Locatie Tiel Ontwerper De Zwarte Hond Opdrachtgever gemeente Tiel Uitvoerder Kroeze Aannemersbedrijf Grond en Wegen Oppervlakte 0,3 hectare Ontwerp 2007 – 2008 Uitvoering 2009
1 / 2010 BLAUWE KAMER
63
Foto www.oudtiel.nl
Het Plein in 1930: lommerrijke bomenlaan.
In de oude situatie was het Plein een parkeerterrein.
Bestratingspatronen delen het plein op naar functiezone en benadrukken de breedte en eenheid van het plein.
Detailfoto van de bestratingslijnen met hergebruikte klinkers. Rechts: ontwerp.
64
B L A U W E K A M E R 1 / 2010
De ene dag staat op het Plein de weekmarkt...
...de andere dag is het van de horeca.
Tiel is een van die historische steden die funge-
grachten en poorten, ooit bedoeld om de stad tegen
binnenhaven. De bebouwing aan het plein is uit-
ren als regionaal centrum. Hiervoor is het cen-
vijandelijkheden te beschermen, is nu de herken-
gezonderd het streekmuseum overwegend klein-
trum van Tiel stapsgewijs getransformeerd in een
bare begrenzing van het winkelcentrum geworden.
schalig. Veel panden zijn na de oorlog herbouwd.
logistieke machine voor winkelen en vertier. De
Vooral langs de rivier is het contrast tussen de his-
De ruimte is breder in het zuiden en smaller aan de
wederopbouw na de destructie van het laatste
torische binnenwereld en de logistieke buitenkant
kop waar de het Plein grenst aan Varkensmarkt. Het
oorlogsjaar werd aanvankelijk aangegrepen om de
maximaal. De bezoekers van buiten parkeren op de
ontwerpbureau De Zwarte Hond heeft met slechts
binnenstad met behoud van historisch karakter
grote parkeerterreinen langs de haven en betreden
bestrating en verlichting een zonering aangebracht
toegankelijk te maken voor verkeer, laat Steen-
via de herbouwde Waterpoort de historische bin-
waarmee het Plein als grote vrije ruimte tegelijker-
huis stedenbouw/landschap zien in onderzoek
nenruimte van het Plein.
tijd is opgedeeld in functiezones. De territoriale markeringen van museum, markt en horeca zijn
naar wederopbouwkernen. Inmiddels is, conform hedendaagse inzichten over het functioneren van
Het Plein vormt samen met de Kleibergsestraat de
gestroomlijnd en er zijn uniforme terrasafscheidin-
centrumvoorzieningen, de binnenstad veranderd in
uiterste hoek van het autovrije binnenstadcircuit.
gen geplaatst voor alle horecaondernemers.
een voetgangersgebied. Het verkeer wordt om de
Waar de twee samenkomen staat de Waterpoort,
Op het eerste oog is de bestrating een strak vlak, van
stadskern geleid met een rondweg waaraan grote
de doorgang naar de Waaloever. Het Plein ontstond
wand tot wand, van doorleefd materiaal met ban-
parkeerplaatsen liggen. Het systeem van wallen,
door de demping in de zeventiende eeuw van een
den van kinderkopjes. Maar wie beter kijkt ziet een
1 / 2010 BLAUWE KAMER
65
Impressie van het heringerichte Plein.
Ontwerp van het basalten waterelement.
gevarieerd tapijt met verschillende stroken, randen
de gevelwanden van het plein uitlichten. In de Klei-
bezoekers en op zondag de recreanten. De rest van
en biezen. De bestrating is opgebouwd uit strepen
bergsestraat loopt de bestrating met waalformaat
de week wordt er vooral opgeruimd en bevoorraad.
van hergebruikte stenen. Gele en gemêleerde dik-
klinkers in elleboogverband door en sluit aan op
Dit flexibel functioneren van het Plein is allesbe-
formaat en waalformaat klinkers, en kinderkopjes
de overige straten in de binnenstad, met een goot
halve vanzelfsprekend. Op historische foto’s is het
vormen door verschillen in richting en rangschikking
in het midden en antracietkleurige stoepen in het-
Plein te zien als een lommerrijke laan. Het publiek
een steeds wisselend patroon. Twee lange banen
zelfde vlak als de straat.
van de stad was toen veel kleiner en maalde niet om
met vier dwarsverbindingen onderbreken het stre-
Op de kop van het Plein, bij de Waterpoort, is in
terrassen en bereikbaarheid. Na de wederopbouw
penpatroon. Ze zijn gemaakt van waalformaat klin-
contrast met al deze subtiele en haast onzicht-
werd het Plein een parkeerplaats. Horeca en auto
kers in elleboogverband. Deze banen zijn bedoeld
bare ontwerpingrepen, een opvallend waterobject
vochten om de schaarse ruimte.
als lopers voor het verkeer dat bestaat uit voetgan-
geplaatst, gemaakt van gezaagde basaltblokken in
Nu is het Plein de salon van Tiel. De haast onzicht-
gers en fietsers, leveranciers en hulpdiensten. De
een waterbak met een roestvrijstalen rand. Dit auto-
bare ontwerpstijl van De Zwarte Hond is in de his-
banen vloeien naadloos samen met de inrichting van
noom en hedendaags element ontstijgt de gangbare
torische omgeving van het Plein op zijn plaats. Hier
de aanliggende straten. Het strepenpatroon in het
fonteinenpret omdat het niet alleen oogstrelend en
maken diverse doelgroepen harmonieus gebruik van
midden van het plein en langs de gebouwen geeft
kunstzinnig is maar ook uitnodigt tot spel en zitten.
één ruimte en is verblijf, stroming en beeld in één
de verblijfsruimte aan. Hier wordt de weekmarkt
De ronde, afgesneden vorm benadrukt de beëindi-
historisch decor samen gekomen. Voor ontwerpers
gehouden en staan in het seizoen de terrassen van
ging van het Plein dat anders in de Kleibergsestraat
en opdrachtgevers is een geslaagde historische
de horeca. De middenzone onderscheidt zich door-
zou overvloeien. Vorm, locatie en materiaalkeuze
binnenstad een goedfunctionerende, aantrekke-
dat deze opbolt ten opzichte van de twee banen.
refereren aan het verdwenen waterbekken van de
lijke publieke ruimte waar veel te beleven valt. De
Om de paar meter steekt een rij kinderkopjes over
haven.
publieke ruimte van het Plein en de Kleibergsestraat
om de zonering weer iets af te zwakken en het plein
in Tiel is echter niet vanzelf tot stand gekomen maar
als eenheid te benadrukken.
Het Plein ligt als karaktervolle kamer aan de rand
de uitkomst van een lang proces met veel partijen
In het midden is een slingerende rij bomen geplant.
de stad. Eenmaal door de Waterpoort betreedt de
en deelbelangen. Het ontwerp van De Zwarte Hond
Verder is het plein op één reusachtige lichtmast
bezoeker het historisch decor van gebakken klei,
heeft dankzij het gebruik van oud materiaal en de
na ontdaan van masten, palen, paaltjes, kasten en
van recreatie en winkelen. De vele cafés, de markt
precieze maar onnadrukkelijke detaillering geleid
prullenbakken. De elektravoorzieningen voor de
en het museum geven sfeer en programma waar de
tot een resultaat dat vanzelfsprekende gastvrijheid
markt zijn opgenomen in ondergrondse putkasten
bezoeker voor naar Tiel komt. Het Plein is de plek
uitstraalt.
waarvan de deksels zijn voorzien van het bestra-
van handeling, het theater van de stad. Het publiek
tingspatroon. De straatverlichting is tegen de gevels
wisselt: van donderdagavond tot zaterdagavond zijn
gemonteerd. Er is verlichting die de straat aanlicht
dat hordes uitgaande jongeren uit de omliggende
en sfeerverlichting in de vorm van up-lighters die
dorpen. Op zaterdag en maandagochtend de markt-
66
B L A U W E K A M E R 1 / 2010
Catherine Visser Foto’s
De Zwarte Hond en Frank Hanswijk
Kinderen spelen op de basalten blokken van het waterelement.
1 / 2010 BLAUWE KAMER
67
Transformatie Bijlmermeer: de charme van het fragment
Verzorgde speelplekken met kunstgras.
36
B L AU W E K A M E R 2 / 2007
ruimte worden hier behouden of vol-
dicht, met balkons als versteende
tooid, maar fragmenten van de groot-
schubben. Naar het zuiden zie je een
schalige flats. De vermenging met
groenstrook omzoomd door parkeer-
laagbouw is op meesterlijke wijze
plaatsen en een afgebakende speel-
geënsceneerd. Extreme laagbouw en
plek. Dezelfde flat is nu gekleed in
een bakstenen kop zijn tegen een
licht gestraald glas dat de elegante
moloch van elfhoog, de flat Florijn,
hoofdvorm van de flat benadrukt en
geplaatst die ondanks gedeeltelijke
deze ontdoet van zijn lompe zwaarte.
sloop in zijn volle lengte ervaarbaar
De dubbel hoge plint is onderbroken
blijft. De honingraad van Florijn en de
door glazen entrees en bevat wonin-
gesloopte flat Fleerde dicteren de
gen met hier en daar een atelier.
onregelmatige vorm van bouwblok-
Nergens overzie je beter de transfor-
ken met tweelaagse woningen. Op de
matie die de Bijlmermeer sinds 1992
hoeken ontstaan punten, diagonalen
heeft ondergaan. Niet omdat hier
en uitwaaierende ruimtes, in het mid-
zoveel gesloopt is, integendeel, maar
den ligt een laatste groene heuvel
omdat hier één flat opgespannen is
met Sequoia’s.
tussen oud en nieuw en daarmee ten-
De compositie van Geurtsen borduurt
toonspreidt wat de transformatie van
voort op de richtingen en hoekver-
ontsluiting, gevel en maaiveld heeft
draaiingen van de oorspronkelijke
betekend.
honingraatstructuur. Het extreme
Op de grens van de F- en D-buurt slin-
Het bureau Rein Geurtsen & Partners
contrast zit in de gesloten bouwblok-
gert een watergang, de Meander.
is sinds 1997 verantwoordelijk voor de
ken en de hoogte van de één- en
Waar het water de flat Florijn kruist
transformatie van de F-buurt en het
tweelaagse bebouwing – waarmee de
ligt een carré van paden, twee parallel
Marktplein. De genoemde flat is al in
gelaagdheid van de bebouwing in de
langs het water en twee eroverheen.
2004 opgeleverd, de verdichting en
buurt leesbaar wordt.
Dit punt biedt – zolang de D-buurt
herprofilering van de Bijlmerdreef
Niet de hele F-buurt heeft deze com-
Compositie met hoog- en laagbouw. Op de achtergrond Fleerde.
F-buurt richting Bijlmerdreef.
Ze zijn oud, leeg en roestig, de plinten
nog niet is gesloopt – een bijzondere
wordt nu voltooid. Het plan valt in
positie. Rond Florijn is de verweving
historische ervaring. Naar het noor-
drie ruimtelijke eenheden uiteen,
het grootst, naar het westen toe
den zie je een paleontologisch tafe-
ieder rondom een te behouden struc-
wordt dit steeds minder zichtbaar, de
reel, een glooiend landschap van
tuur. De markt is de laatste lob in een
overgebleven fragmenten van de flats
schaal gras met bosschages botst
reeks pleinen en straten die de rug-
Fleerde en Frissenstein zijn onderge-
tegen flats die dinosaurussen lijken.
gengraat van het winkelcentrum
schikt aan de nieuwe maat van het
Amsterdamse Poort vormt. Rondom
gesloten bouwblok.
het plein is flink verdicht met een
Terwijl de compositie van oude en
gemengd programma.
nieuwe bebouwing een nieuw soort
De Bijlmerdreef blijft tussen de F-
stedenbouw oplevert, is voor het
buurt en de Amsterdamse Poort ver-
maaiveld – onder supervisie van
hoogd liggen op een betonnen via-
Geurtsen ontworpen door onder
duct. Wat voorheen een dubbel maai-
andere Donald Lambert, Lucas van
veld was met een openbare onderwe-
Herwaarde, Zeger Woudenberg en
reld en een bovenwereld met louter
Jasper Pijls – teruggegrepen op een
infrastructuur, wordt een verhoogde
reeks stedelijke ruimtes die zo uit de
openbare ruimte met gesloten par-
historische mediterrane stad lijkt te
keergarages in het talud. Grootschali-
zijn ingevlogen. Deze reeks bestaat in
ge bebouwing kadert deze openbare
hiërarchische volgorde uit de boule-
ruimte in en twee monumentale trap-
vard, het marktplein, de monumenta-
pen verbinden haar met naastgelegen
le trappartijen, de singels, de woon-
gebieden.
straten, de woonhoven, de parkeer-
Het is echter in het woongebied de F-
velden en de parkjes. Elk gebruik is
buurt dat Geurtsen de meest door-
netjes afgebakend. De rijbanen zijn
zichtige transformatie bewerkstelligt.
opgesloten tussen hoge banden en
Niet de infrastructuur of openbare
een veelheid aan paaltjes tegen ille-
Huidige en toekomstige situatie.
Het plan van Geurtsen & Partners.
Openbaar groen.
tienlaagse bebouwing met bedrijven
Bijlmerdreef geconcentreerd. Hier-
in de plint. Daarmee is de achterlig-
door dreigt echter het zo fraaie even-
gende F-buurt omsloten als de pra-
wicht van de F-buurt te worden ver-
line in een bonbon. Hoe lekker die
stoord. De sloop van de D-buurt zal
ook is, je herkent alleen het omhul-
de F-buurt nog verder onleesbaar
sel. Zo vernieuwend als de steden-
maken en veranderen in een gekke
bouw van de F-buurt is, des te opval-
compositie met drie hoogbouwfrag-
lender de klassieke Berlagiaanse
menten.
typologie van de dreef.
Je kunt F-buurt en Marktplein ook
gaal parkeren, een kwaal van de oude
mogelijk maakte, ook grotendeels is
De vernieuwde F-buurt heeft zich als
zien als een spectaculaire en radicale
Bijlmer. Het meest opvallend is de
verdwenen. Ondanks de hoge dicht-
woonwijk al bewezen. Door de vorm
transformatie van een naoorlogs
behandeling van het groen. Het is
heid van 65 woningen per hectare en
en vermenging is de wijk een wonder
woongebied. Als fragmentarische
mooi achter betonnen of stalen
de 30 procent gestapelde woningen is
van gelaagdheid. Nu ook de Bijlmer-
compositie rond de kernelementen
opsluitbanden opgeborgen, ver bui-
het moeilijk denkbaar dat hier iets
dreef en de aansluitingen aan weers-
van de oorspronkelijke wijk, met zijn
ten het bereik van schoenen en wie-
anders kan gebeuren dan suburbaan
zijden bijna voltooid zijn, wordt de F-
afgebakende openbare ruimte, toont
len. Waar kinderen mogen spelen is
wonen.
buurt de achterkant van een meer
het tevens zijn negatieve ontwerpuit-
kunstgras of verharding aangebracht
Dit suburbaan karakter wordt ver-
conventionele stedenbouwkundige
gangspunten: angst voor de lege en
en een hek tegen de ballen. Een ding
sterkt door de harde schil die de F-
compositie: de Bijlmer-‘boulevard’.
onbepaalde openbare ruimte en
is zeker, met deze openbare ruimte is
buurt krijgt met de grootschalige
Omdat de gewenste stedelijke
angst voor eenduidige bebouwing.
overlast tot een minimum beperkt –
bebouwing aan de Bijlmerdreef. De
samenhang valt of staat met het sla-
Wie het in volle glorie wil zien en het
waarmee tegelijkertijd de onbepaald-
ambitie om de dreef te transformeren
gen van dit opgetilde verblijfsgebied
contrast wil ervaren moet nu gaan
heid en informaliteit van de openbare
van barriëre in een monumentale
zijn al het openbare programma, de
kijken!
ruimte die allerlei goeds en kwaads
boulevard heeft geresulteerd in een
menging en de stapeling rondom de
Catherine Visser
2 / 2007 B L AU W E K A M E R
37
kritiek
Modern leven vreet ruimte in tuindorp Vreewijk
Sinds de oplevering van het laatste deel van tuin-
de. De bedoeling was de tuinwijk te verrijken met
Project: Herstructurering tuindorp Vreewijk,
dorp Vreewijk in 1940 is de wijk op veel plekken
eigentijdse ruime woningen. Op de plek van oor-
proeftuin Langegeer
veranderd. Het oudste deel, rondom Leede en
spronkelijk 180 woningen in tweeënhalf bouwblok,
Locatie: Vreewijk, Rotterdam-Zuid
Brink, is nog echt een tuindorp, met knusse archi-
verrezen 108 nieuwe, meest koopwoningen. Per
Ontwerp: KuiperCompagnons, Rotterdam
tectuur, levendige binnenterreinen en groene
woning is 1,2 parkeerplaats gereserveerd. Het plan
Adviseurs: bouwkosten: PRC
openbare ruimte. De in 1920 ontworpen uitbrei-
is het eerste deel van een veel grotere sloop- en
bouwkostenmanagement; constructie:
ding is echter gehavend en verschraald door de tijd
nieuwbouwoperatie in Vreewijk. Aan de protest-
bouwkundig adviesbureau Baas BV;
gekomen. De ooit zo frisse wijk is na zestig jaar een
spandoeken in de straten is te zien welke delen
bouwfysica: Cauberg-Huygen raadgevende
treurige schipbreukeling van stadsvernieuwing en
nog op de rol staan.
ingenieurs BV
verval. De woningen zijn scheefgezakt, vaak ont-
Wytze Patijn treedt met zijn dubbelrol van steden-
Aannemer: Dura Vermeer
sierd door te grote trespa dakkapellen. De straten
bouwkundige én architect in de voetsporen van
Opdrachtgever: Com. wonen
hebben hun asymmetrisch profiel met aan één zij-
Granpré Molière en Verhagen, de ontwerpers van
Aantal woningen: 106 waarvan 96 koop- en 10
de voortuinen deels verloren aan parkeerplaatsen.
Vreewijk en de grondleggers van bureau Kuiper
huurwoningen
Op een aantal plekken is goedkope en ongeïnspi-
Compagnons. Van Patijn mag verwacht worden dat
Ontwerp: 2000 (prijsvraag)
reerde nieuwbouw neergezet.
hij respectvol en behoudend omgaat met het
Uitvoering: 2000 tot 2005
Aan deze geleidelijke verschraling maakt het plan
meest exemplarische tuindorp van Nederland.
van Wytze Patijn van Kuiper Compagnons een ein-
Patijn formuleert de opgave als volgt: ‘Het zal moe-
Foto’s: Rita van Biesbergen
66
B L AU W E K A M E R 1 / 2 0 0 7
Plankaart zonder langsparkeren.
Typisch woningblok. Het oorspronkelijke plan van Granpré Molière en Verhagen.
ten gaan over het behoud van Vreewijk als volks-
elementen. In het gehandhaafde stratenpatroon
huisvestingsmonument, dat staat voorop. Maar het
staan de woningen in rijen met kleine voortuinen.
zal wel in deze tijd moeten passen, dus moeten vol-
De langgerekte blokken van Vreewijk zijn opge-
doen aan woonoppervlakten van deze tijd en
knipt in eenheden van maximaal 35 meter. De hoe-
diverse woonvormen en typen huishoudens moe-
ken en dwarsstraten zorgen voor een verdraaiing
ten herbergen. Het plan moet plaats bieden aan
van de stroken en daardoor voor beeldbepalende
auto’s, rekeninghoudend met een reële parkeer-
koppen aan de Langegeer. De oorspronkelijke
norm. Al het andere is bijzaak.’
asymmetrie van de dwarsstraat is echter niet
Het groene beeld van de straat en de verhoudingen
gehandhaafd door een vereenvoudiging van de
Vreewijks straatbeeld: kleine woningen en paden
van de bebouwing zijn volgens de ontwerpers
kappen. Hiermee is de stedenbouwkundige compo-
in groot groen.
karaktereigenschappen van Vreewijk die het
sitie met eenvoudigere volumes losjes geënt op die
behouden waard zijn. Zo kregen ook de nieuwe
van de oorspronkelijke bouwblokken.
woningen daken die 55 graden hellen en blijft het
De twee langsstraten hebben grotendeels hun
stratenplan van Langegeer en Meiendaal, Lange-
tuindorps beeld behouden; de asymmetrische Mei-
welle en Kortewelle, volledig in stand.
endaal met de grotere voortuin aan de oostzijde en
Deze essentiële karaktereigenschappen lagen ten
de statige Langegeer met zijn grote bomen, zijn
grondslag aan de omgang met terug te bouwen
dankzij de parkeeroplossing op het binnenterrein
1 / 2007 B L AU W E K A M E R
67
Vreewijkse attributen bij de
Open hoek met Vreewijkse attributen zoals leibomen, ligusterhaag en hekje.
Toegang tot parkeerkoffer.
voorgevel.
Aan de Meiendaal en de Langegeer is in het smalle profiel langsparkeren ingepast. Meiendaal: de oorspronkelijke grote voortuinen op het westen hebben plaatsgemaakt voor parkeren en stoep.
groen gebleven met een enkele rij langsparkeren. In Kortewelle en Langewelle daarentegen, domineert het parkeren wel. Gereconstrueerd zijn ook een aantal beeldbepalende elementen van de architectuur en openbare ruimte. De open hoeken van het blok zijn afgeschermd met leibomen. Iedere voortuin heeft een hekje. De lage voorgevels hebben tuindorpse attributen zoals de luifel, het dikke raam en het bakstenen ornament. Er is veel waarde gehecht aan het reconstrueren van de dakhelling, met 55 graden is het dak het meest in het zicht springende onderdeel van de architectuur. Mocht het lijken alsof deze tekst over een restauratieproject gaat, door het eigentijdse programma en De Langegeer.
parkeren is het dat niet. Zo zorgt 40 procent minder woningen toch voor een twee keer zo groot
68
B L AU W E K A M E R 1 / 2007
Entree tot de parkeerkelder.
Kopblok aan de Kortewelle.
De nieuwe binnenterreinen zijn opgehoogd en afgesloten met hekwerken.
Parkeren op de stenige binnenterreinen.
volume. De tuindorpse typologie van één laag met
met de verkleining van het binnenterrein is een
kap verbergt nu een drielaagse woning. Het dak is
van de kwaliteiten van Vreewijk verdwenen: de
dunning van de wijk betekenen, met alle gevolgen
veel hoger en groter geworden en de woning die-
overmaat van het onbebouwde ten opzichte van
voor de financiering en voor de stedelijke context
per. Aan de achterzijde is een dubbele laag dakka-
het bebouwde. De Vreewijkse standaard was een
van Rotterdam-Zuid. Ook de wens om parkeer-
pellen gemaakt. Het parkeren dat nog steeds veel
afstand tussen de achtergevels van 29 meter, in
plaatsen nabij de woning te hebben heeft in een
ruimte in de straat krijgt, slokt nu ook een groot
combinatie met de tweelaagse bebouwing een
oude structuur als Vreewijk vergaande consequen-
deel van het binnenterrein op.
zeer ruime en open binnenwereld. Nu is die tussen-
ties voor de ruimte. Daarom is het de vraag of een
In de bouwblokken is een aantal enkele of dubbel-
ruimte ongeveer twintig meter. De verzameling
dergelijke ‘moderne’ parkeernorm echt nodig is in
laagse parkeerkoffers ondergebracht met voor
bergingen, parkeerplaatsen en stenen achterpaden
deze omgeving.
iedere woning één genummerde parkeerplaats.
doet de rest; er is nog maar een schim van de bin-
De proeftuin Langegeer heeft een onmiskenbare
Dat deze vergroting van het woon- en parkeerpro-
nenwereld over.
kwaliteit en betekent een kentering in de verschra-
gramma in hetzelfde krappe blok past is een knap-
De onwaarschijnlijk kleine woningen van Vreewijk
ling van Vreewijk. Als deze strategie echter voor
pe prestatie. Het binnenterrein is echter radicaal
en de relatief lage dichtheid maakt dit tot een
grotere delen van Vreewijk zal worden gehanteerd,
krapper en steniger geworden.
haast onontwijkbaar dilemma. Wellicht zou men
valt te vrezen dat de groene tuinwijk verandert in
De grotere woning heeft de verhouding tussen
beter moeten kijken naar de floor space index (fsi)
een versteende Vinex-wijk.
bebouwing en binnenterrein veranderd. Hoe zorg-
in plaats van naar het aantal woningen. De fsi is
vuldig Kuiper Compagnons ook met details, mate-
bepalend voor de tuindorpse sfeer, niet de typolo-
riaal en type dichtbij het origineel wilden blijven,
gie van de woning. Het respecteren van het oor-
spronkelijke volume zou echter een verdere ver-
Catherine Visser
1 / 2007 B L AU W E K A M E R
69
