Auf Flügeln des Gesanges Mendelssohn & Schumann: romantici pur sang

“Auf Flügeln des Gesanges…” Mendelssohn & Schumann: romantici pur sang

College I Dia 1  introductiedia Dia 2  indeling van de cursus  culturele en maatschappelijke context: de Romantiek  Mendelssohn en Schumann: jeugd en opleiding  glorietijd in Leipzig  jaren van ziekte, verval en afscheid  muzikale stijl, invloed en historisch belang - ♫ Felix Mendelssohn-Bartholdy – Hochzeitsmarsch uit Ein Sommernachtstraum (opus 21) Dia 3  Romantiek  algemeen - Ludwig van Beethoven (1770-1827) symbool en boegbeeld van de Vroege Romantiek o beschouwd als de grote (muzikale) revolutionair o past qua persoon perfect in het Romantische, mythische beeld van de kunstenaar als genie → die allesomvattende composities schreef en onbegrepen werd door zijn tijd en omgeving o zette overigens voor een deel de stijl / traditie van Haydn en Mozart voort o liet zich beïnvloeden en inspireren door de muziek van Bach en Händel - tot ver in de 20e eeuw beschouwd als de ‘grootste componist aller tijden’ → nog groter dan Bach, Händel en Mozart o beïnvloedde vrijwel alle grote componisten in de hele 19e eeuw → zowel binnen als buiten het Duitstalig gebied o met zijn Symfonie Nr. IX in d kl.t. (opus 125) als het ultieme muzikale kunstwerk - ♫ Ludwig van Beethoven – begin van de finale uit Symfonie Nr. IX in d kl.t. (opus 125)]

© F.P. Jansen – Mendelssohn & Schumann: romantici pur sang (2014)

1

Dia 4  Romantiek  19e eeuw: de eeuw van de Romantiek - ontstaan als tegenreactie op de Verlichting waar rede, ratio en wetenschap centraal stonden → o.a. begonnen in de 18e eeuw bij de Sturm und Drang o [herkomst van de term = roman: vertellend verhaal of gedicht in de lingua (= volkstaal) in de Middeleeuwen → hierin jagen feilbare mensen de droom van volmaaktheid na] - stroming die vooral in Frankrijk, Engeland en Duitsland veel navolging vond - er waren diverse richtingen die niet synchroon liepen: 1) filosofie (late 18e eeuw – 1ste helft 19e eeuw) 2) literatuur en poëzie (1795-1848) 3) beeldende kunst (1790-1840) 4) muziek (ca. 1800-1910) Dia 5  Romantiek  [afbeeldingen van Caspar Friedrich (1774-1840) → Duitse schilder en belangrijk kunstenaar tijdens de Romantiek]  belangrijkste kenmerken van de Romantiek - nadruk op het ‘vreemde’ en ‘ongrijpbare’ - aantrekkingskracht van het mysterieuze → duisternis en mystiek van leven en dood - emotionaliteit en verlangen → naar het onverklaarbare en de fantasie (leidde tot veel zelfmoorden) - ontstijgen van het hier en nu → vlucht uit de werkelijkheid 1) blikt vooruit in de tijd  vrijheid, beweging, passie, onbegrensdheid en onbereikbare idealen, waardoor ook veel vaagheden, symboliek en suggestie 2) nostalgische terugblik naar het verleden met aandacht voor geschiedenis → het ontdekken van een verhaal door individuen beïnvloed met een onbekend einde o [de heroïek en het avontuurlijke van de Franse Revolutie (1789) spraken enorm tot de verbeelding tijdens de Romantiek] - veel ruimte voor subjectiviteit → het gevoel, de fantasie, de verbeelding, de intuïtie, het onderbewuste, het onverklaarbare en het raadselachtige - verheerlijking van de natuur → bewuste afkeer van industrie, techniek en stad d.m.v. een bijna religieuze verering van de natuur - liefde & vriendschap → partner / vrienden koos men op basis van wederzijdse aantrekkingskracht / affectie (geen rationele, economische redenen), was voor het leven, maar kon ook uitmonden in een (dramatische) afwijzing - eigenheid van ieder volk → het unieke en eigene van een bevolkingsgroep werd benadrukt en regionale / nationale gebruiken werden gekoesterd (nationalisme) - geniale kunstenaar → hun aanzien nam mythische proporties aan en kon leiden tot een persoonlijkheidscultus © F.P. Jansen – Mendelssohn & Schumann: romantici pur sang (2014)

2

-

muziek als meest verheven kunstvorm → composities werden autonome kunstwerken en de componist was zelfstandig ondernemer, die werd beschouwd als een genie en voor de eeuwigheid schreef

Dia 6  Romantiek  Romantiek in de muziek 1) Vroege Romantiek (1800-1830) 2) Hoogromantiek (1830-1860) 3) Late Romantiek (1860-1910) - gaandeweg de 19e eeuw werd de muziek complexer met als doel nog meer expressie in zich te hebben → bereikte begin 20e eeuw een climax wat uitmondde in de atonaliteit o [daarna begon de 20e eeuwse muziek met o.a. de 2e Weense School met Arnold Schönberg (1874-1951), Alban Berg (1885-1935) en Anton Webern (1883-1945)] Dia 7  Romantiek  Romantiek in de muziek → sloot grotendeels aan bij de algemene opvattingen van de Romantiek - nadruk ligt op het ‘vreemde’ en ‘ongrijpbare’ - ontstijgen van het hier en nu - muziek als meest verheven kunstwerk - autonome kunstwerken - componist als genie - (absolute) instrumentale werken vs. programmamuziek Dia 8  Romantiek  belangrijkste muzikale kenmerken - melodie → grote thema’s met dynamische spanningsbogen - complexe harmonieën → veel chromatiek en modulatie, voorkeur voor mineur - techniek → relatief meer homofoon dan polyfoon - rijke klankkleur → grote orkesten en meer instrumenten - grote dynamische contrasten → spanning en drama - absolute muziek vs. programmamuziek → instrumentale muziek als de meest verheven muziek - belangrijkste instrument: piano → maakte een enorme technische ontwikkeling door o ♫ Robert Schumann – Äuβerst bewegt / Agitatissimo uit Kreisleriana (opus 16)  8 fantasieën voor piano, gecomponeerd in 1838 en opgedragen aan Frédéric Chopin  het werk representeert het fictieve karakter Johannes Kreisler uit de werken van E.T.A. Hoffmann (1776-1822) © F.P. Jansen – Mendelssohn & Schumann: romantici pur sang (2014)

3

 

ieder deel heeft 2 tegengestelde delen: 2 tegenpolen als uiting van Schumanns innerlijk (een impulsieve en een dromerige kant: Florestan en Eusebius) [geeft de grilligheid en onstuimigheid van Schumann weer]

Dia 9  Romantiek  belangrijkste muzikale kenmerken - opkomst van het burgerlijk muziekleven van de welgestelde middenklasse: o grote concertzalen en operahuizen o abonnementsconcerten o virtuoze musici → niet alleen van zangers en zangeressen werd virtuositeit verwacht, maar ook van instrumentalisten (vooral pianisten en violisten) o grote orkesten o professioneel muziekonderwijs o muziekjournalistiek (tijdschriften) o muziekwetenschap Dia 10  Romantiek  belangrijkste genres - orkestmuziek: symfonie en symfonisch gedicht o vaak nog 4-delig → voortvloeisel van de klassieke symfonie van Haydn en Mozart o soms ook uitgebreid met vocale delen → in navolging van Symfonie Nr. IX van Beethoven o instrumentale muziek was het belangrijkste genre o mondden uit in grote monumentale werken in een massale orkestbezetting → Bruckner en Mahler - pianomuziek o hét solo-instrument van de 19e eeuw waar het meest voor is geschreven  [onmiddellijk gevolgd door de viool] o door diverse innovaties werd er technisch steeds meer mogelijk o Chopin en Liszt werden de 2 grootste pianocomponisten van de 19e eeuw o ♫ Franz Schubert - Moment musical Nr. 5 in f kl.t. (D.780) - kamermuziek o centraal stond nog steeds het strijkkwartet o varianten: pianotrio of -kwintet, strijkkwintet, combinatie met blazers


4

Dia 11  Romantiek  belangrijkste genres - opera o groots opgezette (dramatische) spektakelwerken met een leidende positie voor Italië, Frankrijk en het Duitstalig gebied o werd gedomineerd door de werken en ideeën van Wagner en Verdi o alsmaar groter wordende theaters: Milaan, Parijs, Wenen en Bayreuth  daarnaast ook de lichtere variant: opéra bouffe (Offenbach) of operette (Joh. Strauss) - lied o vocale kamermuziek met pianobegeleiding o onder te verdelen in: a) kunstlied  bestemd voor speciale (artistieke en culturele) kringen → werd daar ook uitgevoerd  individuele expressie stond op de voorgrond  uitgevoerd door een professioneel musicus → zowel de zanger(es) als de pianist  tekst en muziek op kwalitatief hoog niveau b) volkslied  in de landstaal → actief en collectief door het volk gezongen  melodie en tekst veelal anoniem  eenvoudige, goed na- of meezingbare melodie  thema’s: liefdeslied, verhalend lied, levenslied, historisch lied, religieus lied, spotlied, moordlied, kinderlied, kerstlied, enz. → religieuze en wereldlijke thema’s liepen vaak door elkaar  [aanvankelijk mondeling overgeleverd (weinig genoteerd), vanaf de Middeleeuwen ook opgetekend in liedboeken] o [opkomst van het orkestlied als volwassen (sub)genre] - kerkmuziek / oratorium o religieus van karakter / thema o vaak bewust niet gecomponeerd voor liturgisch gebruik maar voor de concertzaal → vanwege de grootschalige bezetting en de (avondvullende) lengte o zeer groot aandeel voor het koor → ook veel werk geschreven voor a capella koor o (relatief) het minst beoefende genre Dia 12  ♫ Franz Schubert – Heidenröslein (D.257)  3-strofig lied uit 1815  tekst: Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832) uit 1771 (gepubliceerd in 1799) - door Goethe geschreven n.a.v. de afwijzing door zijn geliefde Friederike Brion (1752-1813)  gecombineerd kunst- en volkslied → zgn. Lied im Volkston


5

Dia 13  Romantiek  belangrijkste componisten van de Romantiek (selectie) → sommige componisten overlappen qua periode: 1) Vroege Romantiek - Ludwig van Beethoven (1770-1827) - Nicolò Paganini (1782-1840) - Louis Spohr (1784-1859) - Carl Maria von Weber (1786-1826) - Gioacchino Rossini (1792-1868) - Franz Schubert (1797-1828) - Geatano Donizetti (1797-1848) - Vincenzo Bellini (1801-1835) - Michael Glinka (1804-1857) 2) Hoogromantiek - Hector Berlioz (1803-1869) - Felix Mendelssohn-Bartholdy (3 februari 1809 – 4 november 1847) - Frédéric Chopin (1810-1849) - Robert Schumann (8 juni 1810 – 29 juli 1856) - Franz Liszt (1811-1886) - Richard Wagner (1813-1883) - Giuseppe Verdi (1813-1901) 3) Late Romantiek - Anton Bruckner (1824-1896) - Johannes Brahms (1833-1897) - Georges Bizet (1838-1875) - Pjotr Iljitsj Tsjaikovski (1840-1893) - Antonin Dvorák (1841-1904) - Gabriel Fauré (1845-1924) - Giacomo Puccini (1858-1924) - Hugo Wolf (1860-1903) - Gustav Mahler (1860-1911) - Richard Strauss (1864-1949) Dia 14  Europa vanaf 1810  Napoleon Bonaparte (1769-1821) - als keizer van Frankrijk op het hoogtepunt van zijn macht - grote delen van Europa bezet door Frankrijk of sloten een bondgenootschap  de zogeheten Franse of Napoleontische Tijd → politieke en culturele leven werd in sterke mate bepaald door Frankrijk - [ook in Nederland met resp. de Bataafse Republiek (1795-1801), de Bataafse Gemenebest (1801-1806), het Koninkrijk Holland (1806-1810) met Lodewijk Napoleon Bonaparte als koning) en inlijving bij het Eerste Franse Keizerrijk (tussen 1810-1813)]  vanaf 1815: ˗ Napoleon definitief verslagen bij Waterloo door de grote Europese mogendheden © F.P. Jansen – Mendelssohn & Schumann: romantici pur sang (2014)

6

˗

-

1814-1815: Wener Congres o periode van restauratie → herstel van de vroegere situatie van vóór de Franse Revolutie o herschikking van de Europese grenzen → er kwamen daardoor weer meer koningen aan de macht o klimaat was conservatief en antirevolutionair van karakter begin van een (relatief) rustige en stabiele periode in Europa

Dia 15  Europa vanaf 1810  ♫ Ludwig van Beethoven – ouverture Egmont (opus 84) - toneelmuziek bij het gelijknamige toneelstuk van Johann Wolfgang von Goethe uit 1788 o muziek is geschreven tussen oktober 1809 en juni 1810 → première op 15 juni 1810 (= rond de geboortedag van Schumann) o stuk gaat over de strijd van de Vlaamse graaf Egmont (1522-1568) tegen de Spaanse overheersing (hertog van Alba) voor vrijheid, rechtvaardigheid en onafhankelijkheid, wat leidde tot het begin van de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) o past qua verhaal goed binnen de ideologie van de Romantiek  het verhaal was actueel vanwege de Franse bezetting van Oostenrijk → sprak Beethoven erg aan en was een protest tegen Napoleon, nadat deze zichzelf in 1804 tot keizer had gekroond o [Goethe was zeer content met Beethovens toneelmuziek] Dia 16  Europa vanaf 1810  1815-1848: Biedermeier-tijdperk - [van toepassing op veel kunst- en cultuurstromingen (binnenhuisarchitectuur, mode, literatuur en schilderkunst)] - (naderhand) genoemd naar de (fictieve) schoolmeester Gottlob Biedermaier (ca. 1900) - nadruk op huiselijkheid, gezelligheid en kleinburgerlijkheid - culturele en muzikale vorming stonden centraal - toename van de muziek in huiselijk kring: kamermuziek - vaak veel gematigdheid en weinig heftige revolutionaire uitingen in de muziek: kon in bepaalde kringen sentimentele en zoetelijke vormen aannemen  [1848: jaar van de revoluties en politieke instabiliteit] Dia 17  ♫ Felix Mendelssohn-Bartholdy – In Grünen (opus 59, nr. 1)  koorlied op tekst: Helmine von Chezy (1783-1856)  typerend voorbeeld van de Biedermeier-stijl in muziek - toegankelijk, zoetelijk met veel aandacht voor de natuur en de heilzame werking die daar van uit gaat


7

Dia 18  Felix Mendelssohn-Bartholdy  herkomst van de familie Mendelssohn - naam: komt van de voornaam Mendel - van oudsher een familie van intellectuelen, bankiers en kunstenaars - Moses Mendelssohn (1729-1786) o beroemde Joodse filosoof tijdens de Verlichting → was bevriend met grootheden als Gotthold Ephraim Lessing (1729-1781) en Immanuel Kant (1724-1804) o streed (met redelijk succes) voor gelijke behandeling en aanpassing voor Joden in de Duitse cultuur  1787: koning Friedrich Wilhelm II van Pruisen (1744-1797) garandeerde in een ‘Schutzbrief’ de veiligheid van Moses’ weduwe en 6 kinderen o religie speelde een belangrijke rol → mogelijk ook vanuit opportunistische overwegingen  2 van zijn kinderen bleven Joods, 2 werden RK en 2 werden protestants o was de grootvader van Felix Dia 19  Felix Mendelssohn-Bartholdy  herkomst van de familie Mendelssohn - Abraham Mendelssohn (1776-1835) o 1792: oprichter van de liberale Joodse sociëteit Gesellschaft der Freunde → ter ondersteuning van armoede, werkeloosheid, ziekte en dood (in 1935 verboden) o 1804: richtte met zijn broer Joseph (1770-1848) in Berlijn de bankfirma J. & A. Mendelssohn op  bleef bestaan tot 1938 met een groot aantal filialen → door de nazi’s gedwongen tot verkoop aan de Deutsche Bank  [tot 1939 ook een filiaal aan de Keizersgracht in Amsterdam] o 1804: huwelijk met Lea Salomon (1777-1842)  muzikaal zeer onderlegd en speelde verdienstelijk klavier  kreeg klavierlessen van de Bach-leerling Johann Kirnberger (17211783)  promootte de muziek van Bach (+ zonen), alsmede de Weense Klassieken  had later in Berlijn een eigen muzikale salon o 1805: vestigden zich in Hamburg → waar ook een bankfiliaal werd geopend o 1811: vlucht naar Berlijn → mogelijk vanwege de politieke situatie doordat Napoleon Hamburg bezette o 1822: openlijke overgang naar het protestantisme  waarschijnlijk om zichzelf te beschermen tegen het algemeen heersende antisemitisme en zich zoveel mogelijk aan te passen


8

Dia 20  Felix Mendelssohn-Bartholdy  gezin Mendelssohn - Abraham en Lea Mendelssohn woonden in de Grosse Michaelisstrasse 14 te Hamburg en kregen 4 kinderen: 1) Fanny (1805-1847) → was muzikaal zeer begaafd, werd componiste en pianiste en had zeer hechte band met Felix 2) Felix (1809-1847) 3) Rebecka (1811-1858) → muzikaal begaafd maar niet prominent zelf actief, bewoog zich in het literaire en muzikale circuit van Berlijn, had contacten met o.a. Clara Schumann (1819-1896), Alexander von Humboldt (17691859) en Adalbert von Chamisso (1781-1838) 4) Paul (1812-1874) → bankier - [1812: de Pruisische kanselier Karl Augut von Hardenberg (1750-1822) vaardigde het ‘Gleichstellungsgesetz’ uit → gaf de Pruisische Joden nog meer gelijke rechten] - 1816: desondanks werden de kinderen (in het geheim) gedoopt en gingen over tot het protestantse geloof o Felix kreeg de namen Jakob Ludwig toegevoegd - 1822: toevoeging Bartholdy → in navolging van Lea’s broer Jakob (naar het landgoed dat hij gekocht had) om ‘zich te onderscheiden van de andere Mendelssohns’ Dia 21  Felix Mendelssohn-Bartholdy  1ste muzikale vorming → voor een deel gezamenlijk met Fanny - kreeg een uitgebreide en zeer brede algemene ontwikkeling - was grotendeels privéonderwijs → mathematiek, geschiedenis, oude en moderne talen, tekenen (!), sport en muziek - muzikaal talent kwam op vroege leeftijd tot uiting waardoor zijn ouders hem uitgebreide muzieklessen lieten volgen: o 1816-1817: pianolessen in Parijs van Marie Bigot (1786-1820) → beroemd pianiste en was o.a. bevriend met Haydn en Beethoven o 1818: pianoles bij componist Ludwig Berger (1777-1839) → was een voormalig student van de klaviervirtuoos Muzio Clementi (1752-1732) o 1819: vioolles bij de violisten Carl Wilhelm Henning (1784-1867) en Eduard Rietz (1802-1832) o 1820: orgelles bij August Wilhelm Bach (1796-1869, géén familie van de beroemde familie Bach) - 1818: 1ste publieke (muzikale) optredens 1) als klavierbegeleider van de gebr. Heinrich en Joseph Gugel (hoorn) in een trio van Joseph Wölfl (1773-1812) 2) als solist in het Concert militaire van Jan Ladislav Dusseks (1760-1812) → speelde dit uit het hoofd - [Fanny speelde als 13-jarige de 24 preludes uit het 1ste deel van Das Wohltemperirte Clavier (BWV 846-869) van Bach uit het hoofd]


9

Dia 22  Felix Mendelssohn-Bartholdy  Sing-Akademie in Berlijn - 1791: opgericht door Carl Friedrich Fasch (1736-1800, klavecinist aan het Pruisische hof in Potsdam als opvolger van Carl Philipp Emanuel Bach (1714-1788) en zijn vader was leerling van de grote Johann Sebastian Bach) - ‘Verein für die heilige Musik’ o nieuwe kunstreligie voor oude én nieuwe muziek waar iedereen aan kon deelnemen: mannen én vrouwen, christenen, Joden én atheïsten etc. o [vgl. met de latere Maatschappij ter Bevordering van de Toonkunst met diverse Toonkunstkoren in heel Nederland] - Fasch werd met de Sing-Akademie snel een belangrijk figuur in het Berlijnse muziekcircuit - doelstellingen van de academie: 1) zangonderricht 2) herleving van oude muziek en de uitvoering daarvan (vooral de religieuze koormuziek) 3) esthetische en morele opvoeding - aanvankelijk een private groep muziekliefhebbers die bijeenkwamen om te musiceren → pas later een publieke concertinstelling o leden waren afkomstig uit de bourgeoisie van Berlijn → waaronder ook rijke Joodse families als Mendelssohn en Itzig (= familie van Lea Salomon) o [Abraham lid in 1793, Lea in 1796] - belangrijke rol weggelegd voor de muziek van Johann Sebastian Bach (16851750) - 1800: Fasch opvolgd door Zelter → reputatie en kwaliteit namen daarna snel toe - 1827: kregen een eigen concertzaal aan Unter den Linden o 1ste grote concertzaal in Berlijn → waar o.a. Niccolò Paganini (17821840), Schumann en Johannes Brahms (1833-1897) optraden o had tevens een grote en beroemde bibliotheek → met o.a. veel Bachhandschriften Dia 23  Felix Mendelssohn-Bartholdy  Carl Friedrich Zelter (1758-1832) - van origine metselaar maar weidde zich meer aan de muziek o werd uiteindelijk professioneel componist, muziekleraar en dirigent - 1800: leider van de Sing-Akademie in Berlijn - 1808: oprichting van het orkest de Ripienschule → begeleidde de SingAkademie en speelde instrumentale muziek uit de 18e eeuw o [tevens oprichter van o.a. de Liedertafel (= mannenkoor die ‘rondom de tafel’ liederen zong, met een typisch Duits karakter, enigszins positief patriottisch en didactisch) en het koninklijk instituut voor kerkmuziek] - voorvechter van het behoud van oude muziek → stimuleerde kennis van de theorie uit de 17e en 18e eeuw - tevens ook de uitvoering van de 18e eeuwse kerkmuziek voor koor → niet tijdens concerten maar alleen in repetitieverband © F.P. Jansen – Mendelssohn & Schumann: romantici pur sang (2014)

10

-

ontwikkelde hechte vriendschap met Goethe had een uitgebreide leerlingenpraktijk → waaronder Giacomo Meyerbeer (1791-1864), Carl Loewe (1796-1869), Otto Nicolai (1810-1849) en Fanny en Felix Mendelssohn

Dia 24  Felix Mendelssohn-Bartholdy  Sing-Akademie in Berlijn - 1819: Felix en Fanny bezochten de vrijdagsrepetities (Freitagsmusiken) → maakten kennis met de muziek van Bach en Georg Friedrich Händel (16851759) - 1820: actief lid van het koor → eerst als jongensalt, later als tenor o kreeg compositielessen en harmonieleer bij Zelter o diepgaande kennis van ‘oude muziek’ uit de 17e en 18e eeuw o raakte vertrouwd met (gedeeltelijk) oude technieken: basso continuo, omkeerbaar contrapunt, canons, fuga’s, koralen etc. o basis daarvoor: Kunst des reinen Satzes in der Musik uit 1774 van Johann Kirnberger → was een leerling van Bach en schreef in diens geest zijn theorieboek Dia 25  Felix Mendelssohn-Bartholdy  Mendelssohn en Bach - oude connecties van de familie Mendelssohn met de familie Bach o oudtante Sara Itzig-Levy (1761-1854) was een leerlinge van Bachs oudste zoon Wilhelm Friedemann Bach (1710-1784), verzamelde muziek van Bach (+ zonen) en droeg bij aan de zogeheten Berlijnse traditie o grootmoeder Bella Salomon-Itzig (1749-1824) schonk Felix in 1823/24 een kopie van de Matthäus-Passion (BWV 244) → werd de basis voor de beroemde uitvoering in 1829 - raakte via de Sing-Akademie vertrouwd met Bachs (vocale) oeuvre: motetten, delen uit de passies en de h-Moll Messe (BWV 232) Dia 26  ♫ Johann Sebastian Bach – motet Komm, Jesu, komm (BWV 229)


11

Auf Flügeln des Gesanges Mendelssohn & Schumann: romantici pur sang

Recommend Documents