2
ATHENE WAAROM BEGINNEN WE IN ATHENE? Thalassa neemt leerlingen mee op een reis door Griekenland. Waar kan die reis beter beginnen dan in Athene? Athene is sedert 1834 de hoofdstad van Griekenland 1 . Het is ook de grootste stad van Griekenland, economisch gezien de belangrijkste stad van Griekenland, en de warmste stad van Griekenland 2 . De moderne Olympische Spelen zijn er twee keer doorgegaan. En Athene bezit de grootste passagiershaven van Europa. Mooi, maar dat zegt niets over het Athene van de oudheid. Toen was Athene niet de hoofdstad van Griekenland. En andere steden waren militair of economisch even belangrijk als Athene. Waarom beginnen we onze reis dan toch daar? Misschien wegens de grootse overwinningen van Athene: het versloeg het grote Perzische rijk bijna op zijn eentje. Of omdat in Athene de beroemdste filosofen, kunstenaars en schrijvers van Griekenland rondliepen. Of misschien omdat de „Gouden Eeuw‟ van Griekenland, de vijfde eeuw voor Christus, genoemd is naar een Athener: Pericles. We laten zijn „vriendin‟ Aspasia vertellen wat voor iemand hij was.
Van de onafhankelijkheid in 1830 tot 1834 was de hoofdstad Nauplion. Hier bood de Griekse regering de troon van Griekenland aan aan... Leopold van Saksen-Coburg. Hij weigerde en koos enkele maanden later voor de troon van België. 1
Het record voor hoogste temperatuur ooit gemeten in Europa is in het bezit van Athene: 48,0° C in 1977. Denk daaraan, als je Athene wil bezoeken... 2
2.1
EEN INTERVIEW MET MEVROUW ASPASIA
(uit de Φλῆπ van september 415 voor Christus)
Φλῆπ: Mevrouw, Pericles is nu al 14 jaar dood. Wat voor man was hij eigenlijk? Aspasia: (na wat nadenken) Hij was anders. Anders dan iedere andere man die ik ooit gekend heb. Hij was ... volmaakt: fijnzinnig, kunstzinnig – u weet toch dat hij regisseur was van Aeschylus‟ toneelstuk „De Perzen‟? – en vooral een man met een visie, die zijn wil kon opleggen aan de koppige Atheners. Φλῆπ: Het moet moeilijk geweest zijn om met zo iemand te leven. Aspasia: Oh, niet voor mij. Ik ben een vrouw met een sterk karakter. Maar Athene: dat was iets anders. De Atheners hebben hem proberen te raken voor zijn eigenzinnigheid door mij aan te vallen. Ik was maar een immigrante uit Milete. En een hetaere op de koop toe! Φλῆπ: Kunt u dat woord eens kort uitleggen voor onze lezers? Aspasia: Hetaere? (zucht diep) Een hetaere is een vrouw die tegen betaling haar kundes en verfijning aan mannen schenkt. Ze kan musiceren en dansen, intelligente conversaties houden, kortom: een man prettig onderhouden. Ook op andere manieren dan degene die ik net noemde, als u dat wou horen. (lacht) Φλῆπ: En daarom werd u niet gerespecteerd in Athene? Wat vond Pericles daarvan? Aspasia: Hij heeft me altijd gesteund. Dat moet u wel beseffen. Hij heeft zelfs alles geprobeerd om onze zoon het burgerrecht van Athene te geven, wat normaal onmogelijk is voor een kind van een immigrante. (stilte) Onze kleine Pericles is pas na de dood van zijn vader als Athener erkend, “als eerbetoon aan een groot man”. Ha! Zijn vader heeft het niet meer mogen beleven ... Φλῆπ: Een pijnlijke vraag misschien, maar is uw zoon gezond en wel? Aspasia: Ik snap waar u heen wil. Of hij ook een gerekte schedel heeft zoals zijn vader? (boos) Het lef van die armzalige komedieschrijver Cratinus om Pericles „Zeekomkommerkop‟ (Σχινοκέφαλος) te noemen! Als ik die ooit te pakken krijg ... Maar wees gerust: mijn zoon is gezond en wel. Φλῆπ: Iets heel anders, mevrouw Aspasia. Veel Atheners hebben kritiek op u gehad: u zou uw man politiek beïnvloed hebben, u zou verantwoordelijk zijn voor de verloren zeeslag bij Samos, u bent na Pericles‟ dood hertrouwd ... Aspasia: (heftig) Leugens! Allemaal leugens van kwekkend gespuis! Ik vind dit soort vragen heel ongepast. Ik weiger dit gesprek verder te zetten en ik wens u geen goeiedag!! (stuift weg)
2.2
DE KINDEREN VAN PIRAEUS
Stel dat iemand in 415 voor Christus Athene wou bezoeken. Dan kwam hij hoogstwaarschijnlijk over zee toe: landwegen waren vaak slecht begaanbaar en gevaarlijk. Nee: over zee was beter. Zo‟n bezoeker kwam dan toe in de haven van Piraeus. Of „in de havens‟, want er waren er drie: de noordelijke haven Cantharus, in de vorm van een drinkbeker, en de zuidelijker havens Zea en Munichia. Die drie diepe havens waren sedert de zesde eeuw de beste aanlegplaats, terwijl de oudere haven Phalerum met zijn zandstrand in onbruik raakte. Sedert 507 voor Christus was Piraeus officieel een voorstad van Athene. Het was vanaf dan “een taart, waarin Athene wou bijten”, om komedieschrijver Aristophanes te citeren. In Piraeus konden de Atheners hun beruchte oorlogsschepen in boothuizen bewaren. Vanuit die boothuizen konden de schepen in heel korte tijd te water gelaten worden, wat heel belangrijk zou blijken bij veel zeeslagen, zoals die van Salamis (480 voor Christus). Generaal Themistocles liet in 479 in ijltempo een stevige muur optrekken rond heel Piraeus, om zijn boten te beschermen. En in één moeite door liet hij ook vlug-vlug nieuwe muren optrekken rond Athene zelf. Dan was er nog één probleem: het was een flink eind lopen of rijden van Athene naar Piraeus. Daarom bouwden de Atheners circa 460 enkele bijzonder belangrijke muren. De zeven kilometer Lange Muren naar Piraeus, amper 200 meter van elkaar, garandeerden een vrije doorgang van Athene naar de zee. Een derde muur beschermde de oude haven Phalerum en zorgde dat de vlakte ten noorden van die muur, die vol groente- en fruitkwekerijen stond, ook in tijden van oorlog beveiligd was. Zo kon Athene ook een lang beleg doorstaan.
2.3
DE AKROPOLIS, HET TOPPUNT VAN ATHENE
Stel dat de bezoeker vanuit Piraeus de hele afstand naar Athene wandelde tussen de Lange Muren. Gelukkig in de schaduw. Dan kwam hij via de Piraeus-poort de stad binnen. Oef: een hele wandeling. Maar het was de moeite waard: wat zag Athene er prachtig uit in 415 voor Christus! De vreemdeling zou er, als hij nieuw was in de stad, zeker zijn weg kwijt raken. Straten hadden nog geen vaste namen en het was onbegonnen werk om alle tempels van de stad als herkenningspunt uit het hoofd te leren. Maar stel dat onze bezoeker een ππόξενορ had in Athene, een soort ambassadeur uit zijn eigen land. Die zou hem mooi kunnen rondleiden hebben. En die zou hem vast eerst meegenomen hebben naar de Ἀκπόπολιρ. Want vanop die bijna 160 meter hoge heuvel had je toen – en heb je nu – een schitterend zicht op de stad. Laten we eens luisteren wat de gids zou vertellen aan de vreemdeling. “Welkom op de Bovenstad, de Akropolis. Dit is het hart van Athene. Dit is heilige grond. De Perzen hebben deze heuvel 65 jaar geleden geplunderd en verwoest, maar door mensen als Pericles is deze plek mooier dan ooit tevoren. Kijk maar eens naar al dat moois! Goed, oriënteer je eerst even. We kwamen net de heuvel op via de lange trap van de Propyleeën. Die zijn nog maar 15 jaar geleden heropgebouwd door architect Mnesicles. Iedereen moet tussen de zes zuilen van deze toegangspoort passeren, als hij de Akropolis wil zien.
een reconstructietekening van de Akropolis (http://www.kronoskaf.com/vr/images/6/67/Akropolis.jpg)
2.4
Kijk, daar rechts ligt de tempel voor Athena Nikè, de godin die Athene de zege schenkt. Pericles had opdracht gegeven om die kleine tempel te bouwen, maar het ding is nog maar twaalf jaar geleden afgewerkt. En dan is er de tempel voor Artemis, de jachtgodin. Heel mooi ding. Laten we wat verder lopen. Zie je daar links het Erechtheum? Die tempel wordt de belangrijkste plek op deze heuvel. Over een paar jaar moet hij af zijn. Je ziet nu al dat het een prachtig gebouw wordt: kijk maar naar die tribune met zes kariatiden3. Prachtig, toch? Maar nu moeten we dringend doorlopen naar het andere eind van de heuvel. Daar is de ingang van het Parthenon, pal naar het oosten, zodat het eerste licht van de dag kan binnenvallen door de voordeur. Wat is dat Parthenon toch een wonder: perfecte zuilen in perfecte hoeveelheden (8 op de korte zijde, 17 op de lange zijde). Elke zuil is in het midden iéts dikker dan normaal en helt iéts naar binnen, voor de harmonie van het gebouw. De vloer zwelt telkens iets op in het midden van elke zijde, voor het optisch effect. En dan die schitterend gekleurde beelden aan de voorkant en achterkant. Kijk eens naar al dat blauw, rood en geel! Alsof die goden leven! Maar wacht, het mooiste komt nog. Kijk eens binnen. Zie je dat ivoren beeld van Athena? Er zit meer dan 500 kilo goud aan! En de rest van de rijkdom van Athene zit in de schatkamer achter het beeld. Oh, en let zeker op de fries, dat beeldhouwwerk rondom, daar boven de zuilen. Je ziet de Atheense optocht ter ere van de lievelingsgodin 4 van de stad: alle mensen, arm en rijk, vrij en slaaf, man en vrouw, brengen geschenken aan. De gesneuvelde ruiters van de slag bij Marathon vormen een ruiteroptocht. En de twaalf belangrijkste goden kijken tevreden toe: dit is de Atheense democratie, dit is iets wat hen gelukkig maakt. Als deze tempel niet voor de eeuwigheid blijft staan, dan weet ik het ook niet meer5. Kom, laten we de rest van de stad eens bekijken.”
Jawel, prachtig. En de kariatiden bestaan nog altijd. Vijf ervan staan in het Akropolis-museum aan de voet van de heuvel, de zesde staat in het British Museum in London. Op de Akropolis zélf staan zes kopieën, die minder last hebben van de luchtvervuiling boven Athene. Het Erechtheum zelf was klaar in 406 voor Christus. 3
Athene heet niet voor niets Athene. Athena is de stadsgodin sedert ze Poseidon versloeg in een wedstrijd om het peterschap over de stad. Hij bood de stad een bron met zout water, zij bood olijven aan. Niemand snapte wat een zoute bron kon opleveren en dus mocht Athena de stad onder haar hoede nemen. De Atheners bleven dol op olijven. Die zijn lekker en ze leveren olie voor de o zo belangrijke lampjes. Op het omkappen van een olijfboom stond de doodstraf! Pas later snapten de Atheners dat de bron van Poseidon een heel nuttige hint was om aan zeevaart te doen. Te laat dus. De Panathenaia-feesten bleven elk jaar een wonderlijke optocht met centraal een heilig wollen kleed voor de godin. 4
Het Parthenon staat er inderdaad nog. Maar het is zwaar toegetakeld. Weer en wind hebben hun tol geëist. In de 5de eeuw werd het geplunderd door Byzantijnse keizers. Daarna werd het omgebouwd tot een kerk en in de 16de eeuw tot een moskee. Op 26 september 1687 kreeg het gebouw een enorme klap: het diende als kruitmagazijn voor de Turken. Venetiaanse aanvallers schoten een kogel recht in dat magazijn. Knal! De gevolgen zijn tot op vandaag zichtbaar... 5
2.5
ZOT VAN A(THENE)!
Athene is natuurlijk veel meer dan enkel de Akropolis. De gids zou dus zeker nog gewezen hebben op alle bijzondere gebouwen en plekken rondom de centrale heuvel. We luisteren nog eens mee ... “Kijk, zie je daar die heuvel in het noordoosten, een mijl van hier? Dat is de Lycabettus. De legende wil dat de godin Athena na de bouw van de Akropolis het resterend bouwmateriaal daar heeft neergegooid. Maar vergis je niet: de heuvel is hoger dan de Akropolis. Maar het is geen veilige plek: het zit er vergeven van de wolven. Daarom heet die heuvel ook zo. Goed. En zie je nu dat riviertje daar in de vallei? Het is de Eridanus. Het zorgt voor vers drinkwater in de stad, maar het dient ook om afval af te voeren. Daar in het noorden, aan de Kerameikos-wijk, is het echt een open riool. Stinken dat dat water doet! De Kerameikos, daar. Zie je wat ik bedoel? Het is de wijk van de pottenbakkers. En in dezelfde richting, maar iets dichter bij ons, ligt de Agora. Man, wat een fantastische plek is dat. We gaan er straks heen. Misschien lopen we dan Euripides tegen het lijf, de bekende toneelschrijver. Of zijn oude collega Sophocles. En die lastige Socrates zal er zoals altijd weer mensen aanklampen met zijn vragen. Meestal zit hij in de een of andere stoa, omdat hij daar met zijn leerlingen in de schaduw kan zitten kletsen. Dan zal hij weer stof leveren voor een goeie komedie van Aristophanes. Die loopt daar ook altijd rond. Prachtige tempels staan er daar. En de gevangenis. Een nare plek, hoor. En daar, iets dichter bij ons: dat is de heuvel van Ares, de Areopaag. Daar zit de hoogste rechtbank. En dan heb je nog de Pnyx, daar in het westen. Kijk, je kan net zien hoe de opzichters de mensen opjagen door ze met een rood geverfd touw daarheen te drijven, voor de volksvergadering. Wie strepen op zijn kledij heeft, was te traag en krijgt geen zitgeld. Haha, ja: we zijn creatief, wij Atheners. Zo, en aan de zuidkant zie je het theater van Dionysus. Elk jaar in de lente krijgen we daar de nieuwste tragedies te zien. Dat moet je eens meemaken! Als je ooit in de lente in Athene bent, ga dan zeker eens
2.6
langs. Er kunnen wel 25.000 mensen in het theater. Heel Athene is er dan bij! En direct ernaast is er een odeon, waar de repetities doorgaan. Maar bij slecht weer is het ook handig voor de eigenlijke voorstellingen. En dan is er daar, in het zuidoosten, nog de tempel van Zeus. Man, dat ding is gigantisch. Ze zijn 100 jaar geleden begonnen met de bouw, maar Zeus mag weten wanneer het ooit af raakt6! Goed, dat was het zo een beetje. Waar moet je nu heen, voor hoofdstuk 3? Naar Eleusis? Ah, dan moet je van de Akropolis afdalen via de Heilige Weg, die ook gevolgd wordt door de processie voor Athena. Dan ga je over de Agora en dan door de Dipylon, de Dubbele Poort. Direct buiten de muren pak je de linkse afslag. En dan vind je het zelf wel ... Chaire!7”
INTERESSANTE WWW’TJES
Als je op Youtube vraagt naar “Free 3D Acropolis presentacion” (Let op de bizarre spelling!), kom je uit op een filmpje dat deze bladzijden prachtig illustreert. Op deze site kan je rondkijken op de Akropolis, zoals hij nu is en vroeger was. Probeer zeker ook de reconstructie van het Parthenon (1897) in Nashville, Tenessee (V.S.): http://www.dkv.columbia.edu/vmc/acropolis/index.html#1_3 Terwijl je toch op Youtube zit, tik ook eens “John‟s Date with Athena” in het zoekbalkje. Dan maak je niet alleen kennis met een knotsgekke presentator, maar ook daar kom je terecht in Nashville, Tenessee. En op deze site kan je prachtig zien hoe Atheense gebouwen veranderden, van de Myceense tijd tot de Ottomaanse periode: http://www.ancientathens3d.com. Kies de periode op het menu links. En dit is een interessante databank (foto‟s + filmpjes) van wat er in Athene nog te zien valt aan Griekse monumenten: http://www.stoa.org/athens/index.html
CREATIEVE OPDRACHT
Zoek meer informatie over deze beroemde inwoners van Athene: Thucydides, Themistocles, Phidias, Draco, Pisistratus, Solon, Demosthenes, Socrates, Plato, Aristoteles, Aeschylus, Sophocles, Euripides, Diogenes of Xanthippe. Je mag je onderzoek presenteren als een powerpoint, of als een fictief interview, of op elke andere manier die je kan verzinnen.
Pas in het jaar 125 na Christus zou de Romeinse keizer Hadrianus de tempel voltooien. Hij bouwde in dezelfde buurt nog een triomfboog, die nog steeds recht staat. En de hele buurt werd in één keer „Novae Athenae‟ genoemd. 6
7
Χαῖρε betekent „Wees blij‟, „Stel het wel‟ of gewoon „Goeiedag‟. 2.7
HET WERKWOORD:
λύειν en εἶναι 1. VOORAF…
1.1
Een vervoegd werkwoord heeft in het Grieks twee getallen: enkelvoud en meervoud, en drie personen, net zoals in het Nederlands en het Latijn.
1.2
Net zoals in het Latijn herken je de persoon en het getal aan de uitgang. Persoonlijke voornaamwoorden (ik, jij …) worden alleen gebruikt als er nadruk op ligt.
1.3
Net zoals in het Nederlands en het Latijn onderscheiden we in het Grieks drie wijzen: infinitief of noemvorm; indicatief of aantonende wijs; imperatief of gebiedende wijs.
1.4
Het Grieks kent regelmatige en onregelmatige werkwoorden. De meeste regelmatige werkwoorden volgen het model λύειν. Onregelmatige werkwoorden hebben een eigen vervoeging.
2. DE MODELLEN!
Λύειν is een regelmatig werkwoord en betekent ‘losmaken, bevrijden’. Εἶναι is een onregelmatig werkwoord en betekent ‘zijn’.
Actieve vorm – in het presens
infinitief indicatief
imperatief
1 enk. 2 enk. 3 enk. 1 mv. 2 mv. 3 mv.
λύειν
εἶναι
λύ-ω λύ-ει-ς λύ-ει λύ-ο-μεν λύ-ε-τε λύ-ου-σι(ν)
εἰμί εἶ ἐστί(ν) ἐσμέν ἐστέ εἰσί(ν)
λῦ-ε λύ-ε-τε
ἴσθι ἔστε
enk. mv.
2.8
3. Enkele opmerkingen bij λύειν en εἶναι
3.1
In de tabel hebben we bij λύειν de bestanddelen van het werkwoord gesplitst. In werkelijkheid schrijven we ze uiteraard in één woord.
3.2
Je hebt reeds begrepen dat we splitsen in stam, bindklinker en uitgang. De stam is onveranderlijk. De bindklinker kan een enkelvoudige klinker of een tweeklank zijn. De uitgang duidt de persoon en het getal aan. LET OP: Sommige vormen van het Griekse werkwoord worden slechts in twee delen gesplitst. Dat komt omdat bindklinker en uitgang met elkaar versmolten zijn. bv. λύ-ειν uit λύ-ε-εν λύ-ει uit λύ-ε-ε de
3.3
De vormen die op een jota eindigen, zoals in de 3 persoon meervoud van de regelmatige de werkwoorden en de 3 persoon enkelvoud en meervoud van εἶναι, krijgen een Griekse letter -ν als er een leesteken of een klinker volgt. Die -ν vergemakkelijkt de uitspraak. We spreken dan ook van een welluidendheids-nu. Die verandert natuurlijk niets aan de betekenis van de vorm.
3.4
Net zoals ‘esse’ is εἶναι een onregelmatig werkwoord. Het kan op twee manieren gebruikt worden: - als koppelwerkwoord in de betekenis van zijn; - als zelfstandig werkwoord in de betekenis van zich bevinden, ergens zijn of bestaan.
2.9
HET LIDWOORD EN HET MODEL
δοῦλος
1. VOORAF… 1.1
Het Latijn kent geen lidwoord. Het Grieks heeft wel een bepaald lidwoord. In de Griekse woordenlijst is een substantief steeds voorafgegaan door het lidwoord. Aangezien het lidwoord een andere vorm heeft voor het mannelijk, vrouwelijk en onzijdig, kun je het genus van het substantief onmiddellijk herkennen aan zijn lidwoord.
1.2
Het Grieks is zoals het Latijn een flecterende taal, dit wil zeggen dat naamwoorden verbogen worden. We krijgen dus opnieuw te maken met naamvallen.
1.3
Om de naamwoorden goed te kunnen verbuigen, moeten we natuurlijk de stam kennen. Daarom vind je in de woordenlijst naast het lidwoord ook de genitief van het substantief vermeld. Leer die gegevens goed, want samen met de nominatief enkelvoud vormen ze het paspoort van het substantief. paspoort:
1.4
voorbeeld:
ὁ δοῦλος δούλου
Het Latijn heeft zes naamvallen, het Grieks slechts vijf. Een ablatief ontbreekt in het Grieks.
2. HET MODEL
nom. acc. gen. dat. voc.
lidwoord substantief in de nom. enk. substantief in de gen. enk.
enk.
δοῦλος
ὁ τὸν τοῦ τῷ ὦ
δοῦλος δοῦλον δούλου δούλῳ δοῦλε
2.10
mv.
οἱ τοὺς τῶν τοῖς ὦ
δοῦλοι δούλους δούλων δούλοις δοῦλοι
3. OPMERKINGEN BIJ HET LIDWOORD EN HET MODEL
δοῦλος
3.1
Het model δοῦλος behoort tot de eerste klasse van de substantieven.
3.2
Je merkt dat ook het lidwoord verbogen wordt. Het lidwoord is een bijvoeglijke bepaling die congrueert met zijn kern; bij het substantief δοῦλος tref je dus de mannelijke vormen.
3.3
Een substantief is niet altijd vergezeld van zijn lidwoord. Let op het verschil: ὁ δοῦλος: de slaaf δοῦλος: een slaaf οἱ δοῦλοι: de slaven δοῦλοι: slaven
3.4
In de vocatief wordt nooit een lidwoord gebruikt. De aanspreking wordt zowel in het enkelvoud als in het meervoud ingeleid door het uitroepende ὦ.
3.5
Die vocatief heeft meestal dezelfde uitgangen als de nominatief. Let op, dat is hier voor het enkelvoud niet het geval!
3.6
Het naamwoordelijk deel van het gezegde (NDgez) krijgt in het Grieks nooit een lidwoord. bv. Ὁ ἵππος δοῦλος ἐστιν. Het paard is de dienaar.
3.7
Vaak staat er een lidwoord bij eigennamen. Zo’n lidwoord laten we onvertaald. bv. ὁ Διόνυσος Dionysus
3.8
Vaak staat een bijvoeglijke bepaling (BVB) in de genitief tussen lidwoord en substantief ingebouwd. bv. ὁ τῶν ἀνθρώπων φίλος de vriend van de mensen
2.11
3.9
Het Grieks kent geen ablatief. De functies die in het Latijn door de ablatief worden uitgedrukt, worden door andere naamvallen weergegeven. Toch zijn er heel wat overeenkomsten tussen de twee klassieke talen. Kijk maar naar het volgende overzicht. GEZEGDE:
werkwoordelijk gezegde 1 naamwoordelijk gezegde (= koppelwerkwoord + NDgez ) + niet-noodzakelijke 2 + noodzakelijke zinsdelen zindsdelen 1 2 3 ONDERWERP LIJDEND MEEWERKEND BIJWOORDELIJKE VOORWERP VOORWERP BEPALING Overzicht van het gebruik van de naamvallen vorm / naamval
functie
rol
nominatief
onderwerp
(handelend of lijdend)
vertaalwoord
NDgez accusatief acc. na vz.
lijdend voorwerp bijwoordelijke bepaling
genitief gen. na vz.
bijvoeglijke bepaling bijwoordelijke bepaling
datief
meewerkend voorwerp bijwoordelijke bepaling
dat. na vz. vocatief
(lijdend)
3
van (meewerkend) oorzaak middel, wijze tijdstip voordeel, nadeel
aan door met in, op voor
bijwoordelijke bepaling aanspreking
Het NDgez (= naamwoordelijk deel van het naamwoordelijk gezegde) is een zinsdeelstuk (nl. deel van het NWG) dat congrueert met het onderwerp. 1
Een ‘zin’ kunnen we definiëren als ‘een syntactisch geheel dat bestaat uit een gezegde met zijn noodzakelijke en niet-noodzakelijke zinsdelen’. Of het zinsdeel van het gezegde nog noodzakelijke aanvullingen krijgt en hoeveel, hangt af van de betekenis van dat gezegde. Zo heeft ‘sneeuwen’ geen verdere aanvulling nodig: ‘Het sneeuwt.’ is een correcte zin (daarbij is ‘het’ een ‘loos onderwerp’ want dat woord kan niet door een substantief vervangen worden). Maar een werkwoord als ‘jodelen’ vraagt om een onderwerp, ‘verdienen’ om een onderwerp en een lijdend voorwerp en ‘geven’ om een onderwerp, een lijdend voorwerp én een meewerkend voorwerp. Afhankelijk van het aantal bepalingen bij het gezegde spreken we van ‘0-valentie’, ‘1-valentie’, ‘2-valentie’ of ‘3-valentie’. 2
3
De bijvoeglijke bepaling is een zinsdeelstuk (bij de ‘kern’ van dat zinsdeel). 2.12
λύειν, εἶναι en δοῦλος: OEFENINGEN 1
Vervoeg in de goede volgorde van persoon en getal.
τρέφειν 2
εἶναι
ἀκούειν
Zoek in deze drie kleine teksten de werkwoordsvormen; splits ze telkens in stam – (bindklinker) – uitgang; geef wijze, persoon en getal.
Ὀφθαλμούς οἱ ἄνθρωποι ἔχουσι καὶ δακτύλους. Βλέπουσι τοῖς ὀφθαλμοῖς καὶ γράφουσι τοῖς δακτύλοις. Ὁ δὲ ἵππος οὐκ ἔχει δακτύλους. Οὔκουν γράφει ὁ ἵππος. Τί γράφειν ἐθέλει ὁ ἄνθρωπος; Οὕτως τοὺς λόγους οὐκ ἀποβάλλει. ὁ ὀφθαλμός = het oog ὁ δάκτυλος = de vinger οὔκουν = dus niet ἐθέλειν = willen ἀποβάλλειν = vergeten
Ποῦ ἐσθίεις ἕωθεν; Ἐσθίω ἐν τῷ οἴκῳ. Καὶ τί πίνεις τότε; ποῦ = waar ἕωθεν = ’s morgens vroeg
Οἱ τῶν Ἀθηναίων στρατηγοὶ πέμπουσιν ἀγγέλους εἰς τοὺς Λακεδαιμονίους. Τί οἱ ἄγγελοι τῷ τῶν Λακεδαιμονίων δήμῳ λέγουσιν; Ἀκούετε. Λέγουσιν·1 “Πόλεμον ἐθέλουσίν οἱ βάρβαροι. Ἀμύνειν τὸν πόλεμον οὐκ ἔχομεν. Πέμπετε οὖν συμμάχους.” οἱ Λακεδαιμόνιοι = de Spartenen ἐθέλειν = willen ὁ βάρβαρος = de niet-Griek ἀμύνειν = afweren ἔχειν + inf. = kunnen ὁ σύμμαχος = de medestrijder
Op dezelfde manier kan je de werkwoorden van oef. 4, 6 en 7 determineren. 1
Zo’n punt boven de lijn in het Grieks komt overeen met onze dubbele punt. 2.13
3
Zoek in de drie kleine teksten van oef. 2 de substantieven; geef het grondwoord; geef naamval en getal. Op dezelfde manier kan je de substantieven van oef. 4, 6 en 7 determineren.
4.
We oefenen de naamvallen aan de hand van de volgende zinnetjes. Splits ze in zinsdelen met een schuine streep; benoem die zinsdelen; vertaal vervolgens de zin.
a.
Ὁ στρατηγός ἐστιν ἄνθρωπος. Οὐκ εἰμὶ θεός. Ὁ ἵππος καὶ ὁ ἄνθρωπος φίλοι εἰσίν. Οἱ ἑταῖροι πίνουσιν οἶνον.
b.
Πέμπουσιν ἀγγέλους. Ἄγομεν τοὺς φίλους εἰς τὸν οἶκον. Ὁ ἰατρὸς τρέφει τὸν δοῦλον. Ἔχεις ἵππους.
c.
Ἐκ τοῦ οὐρανοῦ ὁ θεὸς πέμπει τοὺς ἀγγέλους. Πίνω τὸν τοῦ ἰατροῦ οἶνον. Βλέπετε τὸν τοῦ στρατηγοῦ ἵππον. Ἔχουσι τὸν τοῦ δήμου σῖτον.
d.
Vermeld bij een BWB die zonder voorzetsel wordt geformuleerd ook de rol. Σίτῳ καὶ οἴνῳ τρέφομεν τοὺς ἀνθρώπους. Ὁ ἰατρὸς ἐν τῷ οἴκῳ ἐστίν. Ὁ στρατηγὸς πέμπει λόγον τῷ δήμῳ. Ἐν τῷ οἴκῳ οὐ βλέπομεν τὸν τοῦ ἰατροῦ ἵππον. Τῷ οἴνῳ οὐ βλέπω τὸν δοῦλον. Γράφεις λόγον τῷ ἑταίρῳ.
5
We werken in duo’s! de eerste
- splitst met een schuine streep de zinnen van oef. 2 in zinsdelen; - benoemt de zinsdelen (vergeet de rol niet bij een BWB zonder vz.); - markeert het gezegde en de noodzakelijke zinsdelen. de tweede probeert te vertalen. Vergelijk vervolgens jullie resultaat en kom tot een gezamenlijke oplossing.
2.14
6.
LEESTEKST: Ὁ τοῦ δήμου δοῦλος
Τῷ πολέμῳ οἱ Ἀθηναῖοι οὔτε ἔχουσι σῖτον οὔτε οἶνον. Οἱ τῶν Ἀθηναίων στρατηγοὶ πέμπουσιν ἀγγέλους εἰς Δελφούς. Ὁ θεὸς ἐν Δελφοῖς Ἀπόλλων ἐστίν. Ἐκ τοῦ οὐρανοῦ Ἀπόλλων λέγει· Ὦ Ἀθηναῖοι, ἐν τῷ τοῦ δούλου οἴκῳ εὑρίσκετε σῖτον καὶ οἶνον. Οἱ Ἀθηναῖοι βλέπουσιν ἐν τοῖς τῶν δούλων οἴκοις ἀλλὰ οὐδὲν2 εὑρίσκουσιν. Ὅτε ἐν τῷ τοῦ θεοῦ ἱερῷ3 βλέπουσιν, σῖτον καὶ οἶνον εὑρίσκουσιν. Ὁ θεὸς δοῦλος τῶν Άθηναίων ἐστίν. (Foto: Chiron CC Images of the Classical World)
7
Probeer nu ook de kleine tekst hieronder eens helemaal te vertalen. Maar wat belangrijker is: kan je de namen van de juiste goden geven?
Οἱ ᾽Ἀθηναῖοι πολλοὺς4 θεοὺς ἔχουσιν. Ὁ ...... ἐν τῷ οὐρανῷ ἐστι καὶ ἄρχει5 τῶν θεῶν καί τῶν ἀνθρώπων. Ὁ ....... τοῦ πόντου6 καὶ τῶν ἵππων ἄρχει. Καὶ τίς7 ἐστιν ὁ τοῦ οἴνου θεὸς; Χαίρει, ὅτε οἶνον πίνει. Καὶ τίς ἐστιν ὁ τῶν θεῶν ἄγγελος; Καὶ τίς ἐστιν ὁ Ἥφαιστος; Καὶ τίς ἐν τῷ πολέμῷ μέγιστος8 θεός ἐστιν; Vanaf hoofdstuk 3 leren we ook vrouwelijke woorden en dus ook godinnen kennen. Even geduld, meisjes. Ondertussen kunnen jullie misschien al deze test maken… http://www.godinnentraining.nl/test.htm
2 3
οὐδέν = niets τὸ ἱερόν = de tempel
πολλοί = vele ἄρχειν + gen. = heersen over 6 ὁ πόντος = de zee 7 τίς; = wie? 8 μέγιστος = grootste 4 5
2.15
