Archeologisch onderzoek in een schuldig landschap : Concentratiekamp Amersfoort

RAAP-RAPPORT 2197

Archeologisch onderzoek in een ‘schuldig landschap’: Concentratiekamp Amersfoort Gemeenten Leusden en Amersfoort Archeologisch vooronderzoek: een bureauonderzoek

ir. J.A.T. Wijnen & drs. I.A. Schute

RAAP Archeologisch Adviesbureau BV, 2010

4

“Nou weet ik wel, er zijn bomen die scherven in hun buik hebben, dat weet ik wel, die zijn ook niet ongeschonden gebleven, maar ze zeggen niks, dat is het, ze zeggen niks. Dat is toch geen manier.” Armando

5

Colofon Opdrachtgever: Stichting Nationaal Monument Kamp Amersfoort Titel: Archeologisch onderzoek in een ‘schuldig landschap’: Concentratiekamp Amersfoort. Gemeenten Amersfoort en Leusden; archeologisch vooronderzoek: een bureauonderzoek Status: eindversie Datum: 6 december 2010 Auteurs: ir. J.A.T. Wijnen & drs. I.A. Schute Projectcode: AMEK Bestandsnaam: RA2197_AMEK Projectleider: drs. I.A. Schute Projectmedewerker: ir. J.A.T. Wijnen ARCHIS-vondstmeldingsnummers: niet van toepassing ARCHIS-waarnemingsnummers: niet van toepassing ARCHIS-onderzoeksmeldingsnummer: 43973 Bewaarplaats documentatie: RAAP West-Nederland Autorisatie: drs. R.S. Kok Bevoegd gezag: gemeente Leusden, gemeente Amersfoort

ISSN: 0925-6229

RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V. Leeuwenveldseweg 5b

telefoon: 0294-491 500

1382 LV Weesp

telefax: 0294-491 519

Postbus 5069

E-mail: [email protected]

1380 GB Weesp

© RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V., 2010 RAAP Archeologisch Adviesbureau B.V. aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit het gebruik van de resultaten van dit onderzoek of de toepassing van de adviezen.

RAAP-RAPPORT 2197 Archeologisch onderzoek in een ‘schuldig landschap’ Concentratiekamp Amersfoort: een bureauonderzoek

Samenvatting

In opdracht van Stichting Nationaal Monument Kamp Amersfoort (SNMKA) en Adviesbureau Haver Droeze heeft RAAP Archeologisch Adviesbureau in augustus en september 2010 een bureauonderzoek uitgevoerd in verband met plannen van de Stichting voor de uitbreiding van de bestaande gedenkplaats. Deze gedenkplaats ligt op het terrein van het voormalige concentratiekamp Amersfoort in de gemeenten Leusden en Amersfoort. Dit onderzoek diende te worden uitgevoerd omdat realisatie van de plannen zou kunnen leiden tot aantasting of vernietiging van mogelijk aanwezige archeologische resten. Bijzondere aandacht in het bureauonderzoek ging uit naar militaireen andere resten uit de periode van de Tweede Wereldoorlog, en binnen die context naar de loopgraven en stellingen die op de westzijde van het terrein rondom de schietbaan nog zichtbaar zijn. Op verzoek van de Provincie Utrecht en de gemeenten Leusden en Amersfoort werd het onderzoek aanvankelijk uitgesplitst op twee niveaus, te weten een ruim begrensd ‘onderzoeksgebied’ en daarin besloten het ‘plangebied’. Al in het begin van het bureauonderzoek bleek deze verdeling op haken en ogen te stuiten. Historisch is het zo gegroeid dat de Stichting NMKA nu beheer voert over de schietbaan en een klein deel van het voormalige Polizeiliches Durchgangslager Amersfoort (PDA) gevangenenterrein. Daardoor zijn deze gebieden nu samengevoegd geraakt in het ‘plangebied’ als één aaneengesloten gebied met herinneren en herdenken als hoofdbestemming. Echter, voor een goede historische duiding en het formuleren van een archeologische verwachting kan men de lijnen beter anders trekken, omdat de schietbaan en het gevangenenverblijf binnen de oorspronkelijke (ruimtelijke en functionele) structuur van Kamp Amersfoort een andere betekenis hebben, die bovendien niet los gezien kan worden van andere delen van het kamp. Om deze reden is besloten een andere indeling te hanteren. Het onderzoeksgebied als geheel bleef ongewijzigd, oftewel het gehele ‘grotere kamp Amersfoort’. Daarbinnen werden bij aanvang van het onderzoek minstens drie deelgebieden onderkend die afzonderlijk aandacht vragen. Dit betreft het terrein van de schietbaan en de loopgraven, het terrein van het PDA en tenslotte het bewakingskamp van het Wachbataillon Nord-West, alias het voormalig Mobilisatiekamp Amsvorde. Deze indeling vormde de leidraad bij het archiefonderzoek en de vergelijking van de beschikbare luchtfoto’s. Het beeld wat men over het algemeen heeft bij een concentratiekamp is vaak dat van een barakkenkamp met gevangenen. Dit bureau-

7


onderzoek maakt duidelijk dat een concen-

zijn overbouwd: een golfterrein, de A28, de

tratiekamp veel uitgebreider is of kan zijn. Er

Leusderweg, een dierenasiel, een kantoor

zijn diverse in meer of mindere mate samen-

van DHV, de scouting etc. Afbraak en herge-

hangende ruimtelijk-functionele eenheden te

bruik van concentratiekampen was vlak na de

onderscheiden die ook allen weer een ver-

oorlog niet ongewoon. De blik was op de toe-

schillende ontwikkeling en gebruiksgeschiede-

komst gericht en het herdenken en herinneren

nis kennen. Naast het PDA (dat in oorsprong

had nog niet de vorm gekregen zoals het die

een Nederlands mobilisatiekamp, Kamp Appel-

nu heeft. In de huidige tijdgeest bezien is het

weg, is en vanaf mei 1943 als Erweitertes

in een bepaald opzicht onthutsend dat de files

Poliziegefängnis bekend staat) betreft dit het

op de A28 het concentratiekamp doorkruisen.

bewakerskamp dat hier deel van vormde, het

Ruimere focus in het bureauonderzoek kreeg

andere bewakingskamp, Kamp Amsvorde,

het gebiedje met loopgraven en stellingen net

waar het Wachbataillon Nord-West gelegerd

ten noorden van de schietbaan. De interpre-

was, de schietbaan –in feite een zone waar

tatie hiervan, alsmede de vraag of deze stel-

gevangenen te werk werden gesteld, het

lingen Nederlands of Duits van oorsprong zijn,

oefenterrein of luchtafweergeschut ten noor-

vormden de belangrijkste onderzoeksvragen.

den hiervan, zones met massagraven aan de

Er kon echter geen uitsluitsel worden gegeven

oostzijde van het kamp, (klaarblijkelijke) buf-

of het een in oorsprong Nederlands oefenter-

ferzones met name aan de noorden zuidzijde

rein betreft, een Duits luchtafweergeschut of

van het kamp en de buitenwacht, de bewa-

een Duits (hergebruikt) oefenterrein. De ver-

king van de buitengrens van het kamp. Ook

zamelde informatie lijkt de laatste theorie te

is de verbindende padenstructuur voor zover

ondersteunen.

mogelijk in kaart gebracht. Kaartbijlage 1 laat, overigens zonder een chronologische differen-

Concluderend is Kamp Amersfoort een ver-

tiatie, alle ruimtelijke elementen zien die het

snipperd terrein met diverse functies en

kamp in zijn grootste omvang had. Opmerke-

diverse gebouwen. In de ruimtelijk-functionele

lijk is daarbij dat het PDA, het gevangenen-

ontwikkeling van het kamp zoals die in dit rap-

kamp, een omvang had van 3 hectare, terwijl

port wordt geschetst, lijkt het Nationaal Monu-

het concentratiekamp Amersfoort een omvang

ment niet ontstaan te zijn vanuit een integraal

heeft van circa 45 hectare. Binnen die zone is

beeld van het kamp als geheel, maar vanuit

eigenlijk bijzonder weinig over. De schietbaan

een aantal praktische overwegingen en zeker

is het meest zichtbare element van het kamp

ook gestuurd door het monumentale karak-

en vormt nu de ruggengraat van het Nationaal

ter van de schietbaan. De uitbreiding van het

Monument. Verder zijn er anderhalve wacht-

Nationaal Monument is toe te juichen, maar

toren, de fundamenten van het lijkenhuis,

ook hier kan de vraag gesteld worden of de

het oefenterrein annex luchtafweergeschut

inrichting gestuurd is door een visie op de dif-

en enkele kleinere elementen bovengronds

ferentiatie in (ruimtelijke) functies binnen het

bewaard gebleven. In feite is daarmee van de

kamp en de ontwikkeling hierin. Op zich is dit

rest van het kamp alleen ondergronds nog iets

volstrekt begrijpelijk: fondsen zijn beperkt, een

terug te vinden: het bodemarchief. En in dat

politieschool breek je niet zomaar af en een

geval vormt alleen de archeologie het instru-

inrichting die bijvoorbeeld stoelt op een educa-

ment deze bronnen te ontsluiten. Eveneens

tieve grondslag stelt nu eenmaal andere ruim-

opmerkelijk is dat grote delen van het kamp

telijke eisen, die tot andere keuzes leidt.

8


Dit rapport geeft naast het beeld van de inde-

torisch erfgoed benoemd kan worden. Een

ling en ontwikkeling van het kamp zicht op

bijzondere bijkomstigheid is nu dat pogingen

twee zaken: de ‘vergeten hoekjes’ en de

om de ‘sense of place’ waarde van oorlog-

enorme vondstrijkdom van het gebied. Besef

serfgoed te mobiliseren, juist leiden tot het

hierover kan tot een aangepast beheer en een

tegenovergestelde. Consoliderende, accen-

bijgestelde attitude leiden ten aanzien van de

tuerende, of restaurerende activiteiten leiden

in de bodem verborgen informatie, de beteke-

bij het erfgoed uit de Tweede Wereldoorlog,

nis hiervan en (op termijn) wellicht tot het ver-

in tegenstelling tot de bedoelingen, tot een

werven van gronden en behoud van de daar

afname van de beleefde authenticiteit. Als

aanwezige cultuurhistorische waarden.

voorbeeld kan dienen de wachttoren voor het informatiecentrum, die in feite geen authen-

Met de ‘vergeten hoekjes’ worden een aantal

tieke indruk (meer) maakt.

zones bedoeld waarin sporen van het kamp

Een andere conceptuele benadering is te

liggen maar die op dit moment min of meer

vinden in het werk van Armando. Hij groeide

veronachtzaamd worden. Een goed voor-

als jongetje op in de omgeving van Kamp

beeld hiervan is Kamp Amsvorde, waar in

Amersfoort dat hem en zijn latere werk diep-

het kader van een korte veldinspectie fun-

gaand heeft beïnvloed. Zijn concept van ‘het

damenten en resten van omheiningen in een

schuldig landschap’ vindt in het bos bij Oud-

bosje werden aangetroffen.

Leusden zijn oorsprong. Hij beschuldigt het

Ten behoeve van de gedachtevorming over

landschap dat er nu schijnbaar vreedzaam

een (verdere) inrichting en beheer worden

en onschuldig bijligt, maar dat ondertussen

in dit rapport twee conceptuele benaderin-

getuige is geweest van de meest verschrik-

gen gepresenteerd die hierin een rol kunnen

kelijke gebeurtenissen. Het landschap zou

spelen.

moeten getuigen van de gebeurtenissen.

De Tweede Wereldoorlog presenteert ons

Opvallend genoeg, zonder dat Armando zich

een vrij recent, historisch ingrijpend en door

waagt op het vlak van de archeologische the-

bezoekers zeer intensief beleefd cultuurhis-

orievorming, sluit dit idee goed aan bij het

torisch erfgoed. Deze ‘intensieve beleving’

hierboven geschetste concept van ‘sense of

wordt in Engelstalige vakliteratuur beschre-

place’. Daarom sluit het bureauonderzoek af

ven als ‘sense of place’. De omschrijving van

met het advies om daar waar restauratie en

het idee van ‘sense of place’ is de onmiddel-

ontsluiting in kamp Amersfoort van toepas-

lijke en onuitwisbare indruk die een locatie

sing is, dit te doen met zo min mogelijk ingrij-

op een bezoeker kan hebben.

pende maatregelen en alleen aan structuren

Hoewel dit fenomeen wetenschappelijk lastig

die binnen het oorspronkelijke kamp ook actu-

te definiëren is, is de betekenis en impor-

eel waren.

tantie ervan onomstotelijk voor iedereen die te maken heeft met erfgoed van de Tweede

Feit is dat de Stichting Monument Kamp

Wereldoorlog. Wie concentratiekamp Aus-

Amersfoort met veel moeite en weinig fondsen

chwitz heeft bezocht, kan onmogelijk onge-

probeert een plek van gedenken en herinne-

roerd blijven onder de onuitwisbare indruk

ring in te richten. Hopelijk kan dit bureauon-

die het kamp ogenblikkelijk bij binnenkomst

derzoek en een verantwoorde omgang met het

op je maakt. Dit ‘sense of place’ is een effect

archeologisch bodemarchief hier een verdere

dat als afzonderlijke waarde van cultuurhis-

bijdrage aan leveren.

9


Inhoud Samenvatting 1 Inleiding

........................................................................................................................................ 7

.......................................................................................................................................... 13

1.1 Kader en doelstelling ...................................................................................................................... 13 1.2 Polizeiliches Durchgangslager Amersfoort ....................................................................................... 13 1.3 Onderzoeksopzet ........................................................................................................................... 14 1.4 Leeswijzer ...................................................................................................................................... 14 1.5 Richtlijnen ...................................................................................................................................... 15

2 Vraagstelling

................................................................................................................................. 17

3 Methode ...........................................................................................................................................

21

3.1 Bronnen ......................................................................................................................................... 21 3.2 Begrenzing van de deelgebieden .................................................................................................... 21 3.3 Visuele inspectie ............................................................................................................................ 22

4 Resultaten van het bureauonderzoek

................................................................................. 23

4.1 Landschap en bewoning voor de Tweede Wereldoorlog ................................................................... 23 4.2 Deelgebied Polizeiliche Durchgangslager Amersfoort ...................................................................... 26 4.3 Deelgebied Schietbaan:de loopgraven en stellingen ........................................................................ 34 4.4 Deelgebied Kamp Amsvorde ........................................................................................................... 41 4.5 Het ‘grotere’ Kamp Amersfoort ........................................................................................................ 43

5 Inventarisatie van bodemvondsten

...................................................................................... 49

5.1 Bodemvondsten in deelgebied Schietbaan ...................................................................................... 51 5.2 Bodemvondsten in deelgebied Amsvorde ........................................................................................ 55

6 Conclusies

..................................................................................................................................... 57

6.1 Kamp Amersfoort: een synthese ...................................................................................................... 57 6.2 Deelgebied Polizeiliches Durchgangslager Amersfoort ..................................................................... 59 6.3 Deelgebied Schietbaan ................................................................................................................... 59 6.4 Deelgebied Kamp Amsvorde ........................................................................................................... 62 6.5 De oudere perioden ........................................................................................................................ 62

10


7 Aanbevelingen ..............................................................................................................................

65

7.1 De aanbevelingen in sensu stricto ................................................................................................... 65 7.2 Kamp Amersfoort: een behoudenswaardige vindplaats? .................................................................. 65 7.3 Deelgebied Schietbaan: de loopgraven en stellingen ....................................................................... 66 7.4 Deelgebied Kamp Amsvorde ........................................................................................................... 67 7.5 Het ‘grotere’ Kamp Amersfoort ........................................................................................................ 67

Literatuur .............................................................................................................................................. Gebruikte afkortingen

72

..................................................................................................................... 73

Overzicht van figuren, tabellen en (kaart-)bijlagen

............................................................. 74

Bijlage 1. Overzicht van alle geïnventariseerde structuren en elementen Bijlage 2. Bodemvondsten uit Kamp Amersfoort

................. 77

................................................................. 83

Bijlage 3. Resultaten Bouwbiografisch Onderzoek ’t Huys te Kalkwegh ....................

11

85


12


1

Inleiding

1.1 Kader en doelstelling In opdracht van Stichting Nationaal Monument Kamp Amersfoort (SNMKA) en Adviesbureau Haver Droeze heeft RAAP Archeologisch Adviesbureau in augustus en september 2010 een bureauonderzoek uitgevoerd in verband met plannen van de Stichting voor de uitbreiding van de bestaande gedenkplaats. Deze gedenkplaats ligt op het terrein van het voormalige concentratiekamp Amersfoort in de gemeenten Leusden en Amersfoort. Dit onderzoek diende te worden uitgevoerd omdat realisatie van de plannen zou kunnen leiden tot aantasting of vernietiging van mogelijk aanwezige archeologische resten. Het onderzoek omvatte het verwerven van informatie over bekende en verwachte archeologische waarden en had tot doel een gespecificeerde archeologische verwachting op te stellen voor het plangebied. Bijzondere aandacht in het bureauonderzoek ging uit naar militaireen andere resten uit de periode van de Tweede Wereldoorlog, en binnen die context naar de loopgraven en stellingen die op de westzijde van het terrein rondom de schietbaan nog zichtbaar zijn.

1.2 Polizeiliches Durchgangslager Amersfoort Het Polizeiliches Durchgangslager Amersfoort was een van de drie grotere concentratiekampen in Nederland. Vught en Westerbork waren de andere. Alle drie de kampen functioneerden als doorvoerkamp voor Joden, zigeuners, homoseksuelen en andere minderheden naar de vernietigingskampen. In Kamp Amersfoort zijn in totaal 35.000 gevangenen geïnterneerd. Het regime in het kamp was wreed en barbaars. Het kamp vormde een in zichzelf gekeerde gemeenschap waar gevangenen uitgehongerd werden. Zelfs uit Duitse kampen kwam bericht dat aanvoer van nieuwe gedetineerden uit Amersfoort niet op prijs gesteld werd, gezien hun verzwakte staat. Na de oorlog is het terrein voor diverse doeleinden gebruikt en tenslotte afgebroken en overbouwd. Alleen de schietbaan ligt er nog zoals deze met enorme inspanning door de gevangenen is gegraven. Hierom concentreert zich nu het Nationaal Monument, in feite een klein deel van het totale kamp. Pas in 2000 werd dit door de Nederlandse Staat geformaliseerd. Er werd een informatie-

13


Archeologische perioden Datering

Tijdperk

Nieuwste tijd (=Nieuwe tijd C) Nieuwe tijd

- 1795 B

- 1650

A

- 1500

Laat

- 1250

Vol

- 1050 Ottoons

Vroeg

Middeleeuwen

- 900

Karolingisch Merovingisch laat Merovingisch vroeg

Laat

Romeinse tijd

- 15 voor Chr. - 250

Midden

- 500

Vroeg

- 800

Laat

- 1100

Midden

- 1800

Prehistorie

Vroeg

- 2000

Laat

Neolithicum (Nieuwe Steentijd)

- 2850

Midden

- 4200

Vroeg

- 4900/5300

Laat

Mesolithicum (Midden Steentijd)

- 6450

Midden

- 8640

Vroeg

- 9700

Laat

Paleolithicum (Oude Steentijd)

- 450 - 70 na Chr.

Laat

Bronstijd

- 525 - 270

Midden Vroeg

IJzertijd

- 725

- 12.500

Jong B

- 16.000

Jong A

- 35.000

Midden

- 250.000

Oud tabel1_standaard_Archeologisch_RAAP_2010

Tabel 1. Archeologische tijdschaal.

• het bureauonderzoek naar de archeologi-

centrum gebouwd en de Stichting Nationaal Monument Kamp Amersfoort werd opgericht.

sche verwachting en waarden uit de Tweede

Doelstellingen van de Stichting zijn hand-

Wereldoorlog, in het bijzonder naar de loop-

having ten behoeve van herinnering, her-

graven en stellingen rond de schietbaan; • de visuele inspectie, in principe gericht

denking en bezinning, instandhouding en

op sporen en resten uit de Tweede

informatievoorziening.

Wereldoorlog.

1.3 Onderzoeksopzet Het onderzoek is opgesplitst in een aantal

1.4 Leeswijzer

onderdelen. Dit betreft:

In hoofdstuk 2 zijn de aan het onderzoek ten

• het bureauonderzoek naar de archeologi-

grondslag liggende vraagstellingen beschre-

sche verwachting en waarden van voor de

ven, waarna in hoofdstuk 3 kort de gebruikte

Tweede Wereldoorlog;

methoden van onderzoek zijn belicht. De

14


resultaten van het onderzoek zijn gesplitst: in hoofdstuk 4 wordt per deelgebied de ruimtelijk-functionele ontwikkeling van het kamp beschreven zoals die op basis van luchtfoto’s, literatuur, getuigenissen en andere bronnen kan worden gereconstrueerd. De inventarisatie van het op het terrein verzamelde vondstmateriaal is in hoofdstuk 5 beschreven. De betekenis van dit alles worden in de conclusies (hoofdstuk 6) beschreven, waarna in hoofdstuk 7 aanbevelingen worden gedaan.

1.5 Richtlijnen Het onderzoek is uitgevoerd volgens de normen van de archeologische beroepsgroep (zie artikel 24 van het Besluit archeologische monumentenzorg). De Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA, versie 3.2), beheerd door de Stichting Infrastructuur Kwaliteitsborging Bodembeheer (SIKB; www.sikb.nl), geldt in de praktijk als richtsnoer. RAAP beschikt over een opgravingvergunning, verleend door de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Zie tabel 1 voor de dateringen van de in dit rapport genoemde archeologische perioden. Dit rapport had niet geschreven kunnen worden zonder de kennis, het inzicht en het voorwerk van Gert Stein, werkzaam bij de Stichting Nationaal Monument Kamp Amersfoort.

15


16


2

Vraagstelling

Op verzoek van de Provincie Utrecht en de gemeenten Leusden en Amersfoort werd het onderzoek aanvankelijk uitgesplitst op twee niveaus, te weten een ruim begrensd ‘onderzoeksgebied’ en daarin besloten het ‘plangebied’. Het onderwerp van het ‘onderzoeksgebied’ zou het hele voormalige kamp Amersfoort zijn, grofweg begrenst door de Laan 1914, de Doornseweg en de Hoge Kleyweg. Het ‘plangebied’ daarbinnen zou het gebied rondom de schietbaan en het nieuw geplande bezoekerscentrum van het kamp betreffen. Al in het begin van het bureauonderzoek bleek deze verdeling op haken en ogen te stuiten. Historisch is het zo gegroeid dat de Stichting NMKA nu beheer voert over de schietbaan en een klein deel van het voormalige PDA gevangenenterrein. Daardoor zijn deze gebieden nu samengevoegd geraakt in het ‘plangebied’ als één aaneengesloten gebied met herinneren en herdenken als hoofdbestemming. Echter, voor een goede historische duiding en het formuleren van een archeologische verwachting kan men de lijnen beter anders trekken, omdat de schietbaan en het gevangenenverblijf binnen de oorspronkelijke (ruimtelijke en functionele) structuur van Kamp Amersfoort een andere betekenis hebben, die bovendien niet los gezien kan worden van andere delen van het kamp. Om deze reden is besloten de vragen te herschikken. Voor de inhoud van de deelvragen zelf heeft dit geen gevolgen gehad, maar wel is de verdeling ‘onderzoeksgebied’ en ‘plangebied’ losgelaten. Het onderzoeksgebied als geheel bleef ongewijzigd, oftewel het gehele ‘grotere kamp Amersfoort’. Daarbinnen werden bij aanvang van het onderzoek minstens drie deelgebieden onderkend die afzonderlijk aandacht vragen. Dit betreft het terrein van de schietbaan en de loopgraven, het terrein van het PDA en tenslotte het bewakingskamp van het Wachbataillon Nord-West, alias het voormalig Mobilisatiekamp Amsvorde (figuur 1).

Vraagstelling onderzoeksgebied • Hoe is de ruimtelijke ontwikkeling ter plaatse van het onderzoeksgebied verlopen en welke hoofdstructuren en fysieke begrenzingen zijn daarin te onderscheiden? • Wat is de gespecificeerde archeologische verwachting ten aanzien van resten van de Tweede Wereldoorlog in het onderzoeksgebied? • Wat is de gespecificeerde archeologische verwachting ten aanzien van resten van voor de Tweede Wereldoorlog in het onderzoeksgebied? • Wat is de gaafheid van deze resten? • Is vervolgonderzoek noodzakelijk?

17


6.DPHNBILJBOHDY

OHJHQGD

6DPHQJHVWHOGHDUFKHRORJLVFKHYHUZDFKWLQJ ODQGVFKDSSHOLMNHHHQKHLG

NRSMHVRSGXLNLQJHQLQODDJ JHOHJHQGHN]DQGODQGVFKDS GURRJGDOHQGDOXLWVSRHOLQJVZDDLHUV

P P P P P P

ODQGERXZHUV

MDJHUVYHU]DPHODDUV

PLGGHOPDWLJ

KRRJ

PLGGHOPDWLJ

PLGGHOPDWLJ

HQIDQNHQYDQGHN]DQGUXJJHQ

VWXZDOKHOOLQJHQ

ODDJ

PLGGHOPDWLJ

VWXLI]DQGHQ

RQEHNHQG

RQEHNHQG

PHWSODJJHQGHN

RQEHNHQG

KRRJ

DUFKHRORJLH $0.WHUUHLQ

RYHULJ

PRQXPHQWQXPPHU

JHPHHQWHJUHQV

$UFKHRORJLVFK%HODQJULMNH3ODDWV

$%3QXPPHU

JUHQVEHERXZGHNRPEXLWHQJHELHG

DUFKHRORJLVFKHYLQGSODDWV

YLQGSODDWVQXPPHU

JUHQVSODQJHELHG

Figuur 1. Ligging van het onderzoeksgebied en de verschillende deelgebieden met AMK-terreinen (rood) en RAAP-vindplaatsen geprojecteerd op de landschappelijke een-hedenkaart van de gemeenten Amersfoort en Leusden (naar De Boer, Bekius & Schenk, 2009); inzet: ligging in Nederland (ster).

18


Deelgebied Schietbaan • Wat is de exacte ligging, ouderdom en functie van de loopgraven rond de schietbaan? • Wat is de gespecificeerde archeologische verwachting ten aanzien van deze en andere resten van de Tweede Wereldoorlog in het plangebied? • Wat is naar verwachting de waarde en gaafheid hiervan? • Is vervolgonderzoek noodzakelijk?

Deelgebied PDA • Wat is de exacte ruimtelijke ontwikkeling van de locatie ter plaatse van het geplande informatiecentrum? • Wat is de gespecificeerde archeologische verwachting ter plaatse van dit informatiecentrum? • Is vervolgonderzoek noodzakelijk?

Deelgebied Wachbataillon 3 Amsvorde • Wat is de ruimtelijke ontwikkeling van de locatie ter plaatse van het voormalig kampterrein Amsvorde? • Wat is de gespecificeerde archeologische verwachting ter plaatse van dit voormalig kampterrein Amsvorde? • Is vervolgonderzoek noodzakelijk?

19


20


3

Methode

3.1 Bronnen Het bureauonderzoek is uitgevoerd om een gespecificeerde archeologische verwachting op te stellen. Daartoe zijn gegevens verzameld en is het grondgebruik in het plangebied in het heden en verleden geïnventariseerd. Het bronnenonderzoek naar de Tweede Wereldoorlog kan opgesplitst worden in een aantal onderdelen of ‘lagen’: • de bestudering van luchtfoto’s; • het raadplegen van historische bronnen; • bestudering van vondstmateriaal en raadpleging van (lokaal) deskundigen. In hoofdstuk 4 worden de resultaten van het onderzoek naar luchtfoto’s en historische bronnen behandeld, terwijl in hoofdstuk 5 verslag wordt gedaan van de inventarisatie van bodemvondsten alsmede de resultaten van de visuele inspectie. De volgende bronnen zijn geraadpleegd: • historische luchtfoto’s uit de Tweede Wereldoorlog (selectie SNMKA uit kadaster en special collections van de WUR library 1); • het archief van het Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH); • Archief Eemland; • lokale expertise, in het bijzonder Gert Stein, medewerker van Stichting Nationaal Monument Kamp Amersfoort; • de gemeentelijke verwachtings- en beleidsadvieskaart van Amersfoort en Leusden (De Boer, Bekius & Schenk, 2009); • het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN); • het ARCHeologisch Informatie Systeem (ARCHIS); • de Archeologische Monumenten Kaart (AMK); • de Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden (IKAW); • literatuur en historisch en aardkundig kaartmateriaal (zie literatuurlijst).

3.2 Begrenzing van de deelgebieden De resultaten zijn vervolgens per deelgebied en voor het grotere onderzoeksgebied geïnventariseerd. De begrenzing van deze deelgebieden is als volgt (figuur 1):

1

Het NIMH beschikte niet over geschikte luchtfoto’s.

21


Deelgebied PDA, het Polizeiliches Durch-

eerste indruk te verkrijgen. Deze vondsten

gangslager, omvat het gevangenenkamp in zijn

worden in hoofdstuk 5 en bijlage 2 beschre-

maximale omvang en het direct ten noorden

ven. Hieraan toegevoegd zijn de vondsten die

daaraan grenzende bewakingskamp van de

Gert Stein al op het terrein had gedaan.

kamp-SS (niet te verwarren met kamp Amsvorde van de Waffen-SS, zie deelgebied Amsvorde).

De nog in het landschap aanwezige zichtbare

Het PDA en bewakingskamp liggen ten oosten

elementen worden waar nodig in de hoofdtekst

van de Loes van Overeemlaan. De exacte

(hoofdstuk 4) beschreven en zijn in detail op

begrenzing wordt gevormd door de voormalige

kaartbijlage 1 weergegeven.

prikkeldraadversperring om het kamp.

Onderzoek ’t Huys te Kalkwegh Deelgebied Schietbaan ligt ten westen van

Als uitvloeisel van de veldverkenning en de

de Loes van Overeemlaan en wordt begrensd

bureauwerkzaamheden in het kader van dit

door de nieuwe beheersgrenzen van de Stich-

rapport is een, strikt genomen buiten de scope

ting NMKA om de schietbaan anno 2010.

van dit bureauonderzoek vallend, kort onderzoek uitgevoerd naar ’t Huys te Kalkwegh dat

Deelgebied Amsvorde omvat het terrein van

door de Duitsers was gevorderd en binnen het

voormalig Mobilisatie Kamp Amsvorde, net

kamp stond en staat. Het onderzoek richtte

ten noordoosten van het PDA, ongeveer ter

zich op de inventarisatie van eventueel aan-

hoogte van het kruispunt van de Laan 1914

wezige sporen uit de Tweede Wereldoorlog

en de Doornseweg. De exacte grenzen van dit

in de kruipruimte, eventuele loze ruimtes en

deelgebied zijn onderwerp van onderzoek.

inscripties op balken. In bijlage 3 wordt hier verslag van gedaan en is een aanbeveling

Onder het grotere onderzoeksgebied kamp

voor vervolgonderzoek opgenomen.

Amersfoort wordt het hele voormalige kamp Amersfoort in zijn maximale grootte inclusief alle deelgebieden verstaan. Grofweg is dit het gebied ingesloten tussen de Laan 1914 in het noorden, de (oude loop) van de Doornseweg in het oosten en de Hoge Kleyweg in het westen. Naar het zuiden is nog geen exacte begrenzing bekend, in feite moet dit onderzoek daar meer duidelijkheid over verschaffen.

3.3 Visuele inspectie Veldverkenning In het kamp is een korte veldverkenning ondersteund door detectieonderzoek uitgevoerd. De veldverkenning bestond uit de visuele identificatie van aanwezige structuren (loopgraven, heiningen, stellingen etc.) en het verzamelen van oppervlaktevondsten om een

22


4

Resultaten van het bureauonderzoek Hieronder worden de resultaten van het bureauonderzoek weergegeven. In § 4.1 worden kort de landschappelijke kenmerken, historische ontwikkeling en archeologische waarden en verwachting van voor de Tweede Wereldoorlog beschreven. De overige paragrafen beschrijven de resultaten van het bureauonderzoek naar sporen en resten uit de Tweede Wereldoorlog. Deze worden per deelgebied beschreven, dus voor de Schietbaan en de loopgraven, het PDA en Kamp Amsvorde. Daarna wordt ingegaan op het grotere Kamp Amersfoort als geheel. In bijlage 1 wordt een overzicht van alle in dit hoofdstuk geïdentificeerde elementen en structuren gepresenteerd. Deze worden op kaartbijlage 1 visueel weergegeven.

4.1 Landschap en bewoning voor de Tweede Wereldoorlog

2

Landschappelijke en historische gegevens Kamp Amersfoort ligt op de oostflank van de stuwwal in een gebied dat tot de (vroeg)middeleeuwse nederzetting (villa) Lisiduna (‘Oud Leusden’) behoorde. De bodem bestaat uit holtpodzolgrond aan de noordwestzijde en dikke eerdgrond aan de zuidoostzijde. Het esdek van deze eerdgrond is het resultaat van langdurig gebruik als akkerland en bemesting met potstalmest. Het zijn de oude akkers behorende bij Lisiduna. Erbuiten lagen de gemeenschappelijke woeste gronden, bos en heidegrond, waar de boeren hout kapten, schapen dreven en plaggen staken. De holtpodzolgrond aan de noordwestzijde van het onderzoeksgebied, typerend voor bos- en heidegrond, lijkt hieraan gerelateerd. Vanaf de 10de-11de eeuw, raakten de akkers op de stuwwal in onbruik door uitputting, verdroging en overstuiving en werden verlaten. Nieuwe akkers werden lager op de stuwwal aangelegd en naderhand ook op de hogere delen in het beekvallei. In de 12de eeuw werd de nederzetting Lisiduna, na het in verval raken van de ijzerindustrie, vrijwel geheel verlaten. Nieuwe centra ontstonden elders in de vallei. Enkele boerderijen bleven - vrij geïsoleerd - op de flank van de stuwwal achter. Hiervan zijn er drie gelokaliseerd (Grootveld, nabij het onderzoeksterrein; Velddorp bij de sportvelden op Nimmerdor en Nort, thans boerderij Vlooswijk, bij de toren van Oud Leusden). De rest is vooralsnog ‘zoek’. Mogelijk zijn

2

Tekst deels opgesteld door de Sectie Archeologie van de Gemeente Amersfoort (2005).

23


hiervan resten in de bodem aanwezig binnen

beschermd. Redengevend hiervoor is het laat

het onderzoeksgebied. Na het verlaten ver-

middeleeuwse kerkje van Oud Leusden. Ove-

vallen de akkers tot woeste engen; veelal

rigens zijn binnen dit terrein meer vondsten

weer bos- en heidegrond. Lange tijd dient het

van andere aard gedaan (Van Dijk, d’Hollosy

gebied voornamelijk voor bosbouw, schapen

& Den Ouden, 2004), zoals een vroeg mid-

drijverij en plaggenstekerij. Een laatste in de

deleeuws grafveld (dat zich naar het zuiden

late middeleeuwen te plaatsen fenomeen is

doorzet (RAAP-vindplaats 19; Archis-waar-

de markewal die de noordgrens van het plan-

nemingsnummer 787) en een midden paleoli-

gebied vormt en de grens vormt tussen twee

thisch artefact (RAAP-vindplaats 198; Archis-

bestuurlijke - nog bestaande - eenheden: de

waarnemingsnummer 59580).

gemeenten Amersfoort en Leusden.

Het andere monument (monumentnummer

De Kalkweg, later Laan 1914, levert enig verkeer

2856), ten zuiden van de A28, heeft de status

langs het onderzoeksgebied. De lange en smalle

van hoge archeologische waarde. Hier zijn de

percelering op de flank van de stuwwal lijkt in de

sporen van een vroeg middeleeuwse nederzet-

17de eeuw te zijn ontstaan. De richting is haaks

ting aangetroffen, evenals nederzettingsspo-

op de helling. Deze percelen zijn voornamelijk

ren uit diverse andere perioden van de brons-

met bos beplant of begroeid geraakt. De voor-

tijd tot en met de late middeleeuwen.

naamste historische betekenis van het gebied

In de zone tussen beide monumenten zijn

ligt echter bij het Kamp Amersfoort.

vondsten van diverse aard gedaan (RAAPvindplaatsen 93 en 173; ARCHIS-waarne-

Archeologische gegevens

mingsnummer 30326 en 8410). Hier zijn dicht-

In de directe omgeving van het kamp liggen

bij de middeleeuwse kerk van Oud- Leusden,

een aantal vindplaatsen die indicatief zijn voor

de resten van een grafheuvel uit de Bronstijd

wat er aan archeologische vondsten (t/m de

tevoorschijn gekomen, resten van tenminste

Middeleeuwen) ook binnen het kamp verwacht

drie boerderijen uit de IJzertijd (750-50 voor

zou kunnen worden. Dit betreft een ensem-

Chr.), resten van een mogelijke wachttoren

ble van vindplaatsen met de RAAP-catalogus-

met een gracht en andere bewoningssporen

nummers 16, 19, 25, 91, 93, 107, 173, 196

in de vorm van plattegronden van boerderijen

en 198. Deze liggen deels binnen of anders

en schuren uit de Romeinse tijd (50 voor Chr.-

vlak naast twee AMK-terreinen met de num-

450 na Chr.) en een grafveld met 160 inhuma-

mers 857 en 2856 (figuur 1). Ruwweg wordt

tiegraven dat dateert uit de periode 550-750

deze zone begrensd door de Doornseweg in

na Chr. Resten van hutkommen en huisplatte-

het westen, de A28 in het zuiden (en een zone

grond uit deze periode zijn ook aangetroffen.

net ten zuiden hiervan) en de Dodeweg in het

Rond 750 na Chr. raakte het grafveld buiten

oosten. In feite is dit een gebied rond het nog

gebruikt. Uit de 12e eeuw dateren de plat-

bestaande kerkje van Oud-Leusden.

tegronden van twee grote boerderijen. Ten

In dit gebied zijn bij diverse onderzoeken tal-

zuiden van de begraafplaats Oud-Leusden zijn

loze belangwekkende archeologische vind-

de resten van een grafheuvel uit de Bronstijd

plaatsen aangetroffen. Om die reden zijn

aangetroffen en plattegronden van boerderijen

twee delen tot monument verklaard (figuur

en schuren uit de IJzertijd en de Middeleeu-

1). De zone rond het kerkje (monumentnum-

wen. Het aangetroffen esdek is waarschijn-

mer 857) heeft de status van terrein van zeer

lijk het archeologische restant van de bij de

hoge archeologische waarde en is wettelijk

vroeg-middeleeuwse nederzetting behorende

24


akkers. Mogelijk stonden hier ook schaaps-

den en Amersfoort (De Boer, Bekius &

kooien (potstalschuren).

Schenk, 2009) staat het terrein van kamp

Een zeer groot gebied ten noorden van de

Amersfoort (in z’n grootste omvang) groten-

gemeentegrens, waarbinnen Kamp Ams-

deels aangegeven als een zone waarin een

vorde valt, is - om evidente redenen - door

plaggendek voorkomt (figuur 1). Het ooste-

de gemeente Amersfoort aangewezen als

lijk deel van dit plaggendek is opgeworpen op

‘Archeologisch Belangrijke Plaats’, nummer

een fijnzandige daluitspoelingswaaier waarin

53 (ABP). Dit betreft de ‘flank van de stuw-

zich humuspodzolen (holtpodzol; zie hierbo-

wal’, de Amersfoortseberg, waarop bijvoor-

ven) en duinvaaggronden hebben gevormd.

beeld talloze neolithische grafheuvels liggen

Het PDA en Kamp Amsvorde liggen in deze

(ten noorden en noordwesten van het kamp).

zone waarvoor de archeologische verwach-

Alle bovenbeschreven vondsten, met uitzon-

ting middelmatig is voor jagers/verzamelaars

dering van RAAP-vindplaats 25, liggen echter

(d.i. t/m het mesolithicum) en voor landbou-

net op het grondgebied van de gemeente

wende samenlevingen hoog (d.i. van het neo-

Leusden.

lithicum t/m de middeleeuwen). De schietbaan en omgeving, meer naar het westen

Binnen de grens van het concentratiekamp

liggen in een zone van ‘flanken van hoog-

zelf, zijn een aantal archeologische onderzoe-

gelegen dekzandruggen’. Ook in deze zone

ken gedaan waarbij met één uitzondering geen

ligt een plaggendek waardoor de archeologi-

sporen uit de Tweede Wereldoorlog zijn aan-

sche verwachting voor jagers/verzamelaars

getroffen. In 2007 werd door BAAC een veld-

op laag wordt ingeschat. Alleen in de uiterste

onderzoek op het terrein van het Sinaï Cen-

westrand van het onderzoeksgebied mist het

trum uitgevoerd waarbij ‘sporen uit de Moderne

plaggendek. Hier komen, net ten zuidwes-

tijd niet direct worden verwacht, maar ook niet

ten, van de schietbaan stuifduinen voor. De

geheel uitgesloten’ (Buesink, 2008). Kamp

archeologische verwachting voor dit randge-

Amersfoort wordt in het rapport niet genoemd.

bied is laag (jagers/verzamelaars) en middel-

Ook Synthegra voerde in het kamp, iets ten

matig (landbouwers).

noordoosten van de schietbaan een karterend

Het Centrum voor Archeologie (CAR) van de

onderzoek uit, waarbij verdere archeologisch

Gemeente Amersfoort definieert de archeolo-

begeleiding en proefsleufonderzoek werd aan-

gische verwachting voor onderhavig gebied

bevolen (ARCHIS-onderzoeksmelding 39147).

als volgt:

Bij een onderzoek van RAAP ter hoogte van het clubhuis van de golfclub aan de Appelweg werd

Prehistorie (300.000-40 voor Chr.).

in 2006 een afvalkuil uit de Tweede Wereldoor-

Bewoningssporen uit de prehistorie, met

log aangetroffen. Aanbevolen werd de grond-

name uit de Brons- en IJzertijd, kunnen

werkzaamheden door amateur-archeologen te

binnen het onderzoeksgebied voorkomen.

begeleiden (Molenaar, 2006). Het is onduidelijk

Indien deze sporen zijn afgedekt door het

of dit gebeurd is.

aanwezige esdek, mag een goede staat van conservering verwacht worden. Ook kunnen

Gespecificeerde archeologische

er één of meerdere grafheuvels uit het Neo-

verwachting

lithicum en/of de Bronstijd liggen, gezien het

Op de archeologische verwachtings- en

veelvuldig voorkomen ervan in de directe

beleidsadvieskaart van de gemeenten Leus-

omgeving van het onderzoeksgebied.

25


Romeinse tijd (40 voor Chr.-450 na Chr.)

Plaggendekken hebben in principe een

Sporen uit de Romeinse tijd worden in het

conserverende werking op het archeolo-

onderzoeksgebied niet direct verwacht, maar

gisch erfgoed en zijn om die reden wel

kunnen niet geheel uitgesloten worden. Indien

als ‘archeologische schatkamers’ betiteld.

deze sporen zijn afgedekt door het aanwezige

Mogelijk is binnen het kamp Amersfoort

esdek, mag een goede staat van conservering

de verstoringgraad van het terrein tamelijk

verwacht worden.

hoog, en moet om die reden de archeologische verwachting naar beneden toe bijgesteld moet worden.

Vroege Middeleeuwen (450-1000 na Chr.) Archeologische resten uit de Vroege Middeleeuwen zijn in het onderzoeksgebied

4.2 Deelgebied Polizeiliche

reeds aanwezig in de vorm van het esdek.

Durchgangslager Amersfoort

Het bodemarchief bevat mogelijk ook enkele beeld sloten, greppels, en/of een schaapskooi.

4.2.1 Voor de oorlog: Mobilisatiekamp Appelweg

Resten van vroeg-middeleeuwse nederzet-

De fysieke ontwikkeling van het Polizeiliches

tingssporen worden binnen het onderzoeks-

Durchgangslager is uitgebreid beschreven

gebied (met uitzondering van het terrein van

in diverse bronnen en er bestaan een groot

Kamp Amsvorde) niet direct verwacht, maar

aantal schetsen en tekeningen en luchtfoto’s

kunnen ook niet geheel uitgesloten worden.

van het kamp.

Late Middeleeuwen (1000-1500 n. Chr.)

Vóór september 1939 ligt aan op de loca-

Laatmiddeleeuwse sporen en vondsten

tie Appelweg alleen een militair sportter-

kunnen in het esdek binnen het onderzoeksge-

rein (figuur 2). Behalve op deze luchtfoto uit

bied voorkomen, naar gelang de gebruiksduur

1939 is dit ook zichtbaar op topografische

van de akkers. Mogelijk bevat het bodemar-

kaarten uit 1939 en 1940. Na invoering van

chief de resten van één van de negen (zie

de algehele mobilisatie verrijst op de weste-

onder ‘landschappelijke en historische gege-

lijke sportvelden het ‘Mobilisatiekamp Appel-

vens’) zoekgeraakte middeleeuwse erven of

weg’ (Volkers, 2009). Op het terrein aan de

uitsluitsel geven over de ligging ervan.

Appelweg, zo’n negen hectare, werden min-

aan de akkers gerelateerde sporen, bijvoor-

stens zes houten barakken gebouwd. HertModerne tijd (1500-heden)

zinger en Schimmel waren de aannemers

Sporen en vondsten behorende bij deze peri-

die belast waren met de bouw van de houten

ode zullen binnen het onderzoeksgebied aan-

barakken en de firma Salomons maakte

wezig zijn, het zwaartepunt daarvan zal liggen

de betonfunderingen. Dit militaire kamp

in de 20e eeuw.

bestond uit één barak voor de kampadministratie, één eetgelegenheid en vier slaapba-

Concluderend kan worden gesteld dat in dit

rakken. Tijdens de mobilisatie in 1939 was

gebied, en dan met name de zone waar plag-

het 1e Bataljon van het 16e Regiment infan-

gendekken voorkomen, archeologische vind-

terie hier gelegerd onder Luitenant-kolonel

plaatsen uit alle archeologische hoofdperi-

J. Visser (SNMKA). Helaas is er geen lucht-

oden kunnen voorkomen en deels ook zijn

foto bekend waarop het mobilisatiekamp

aangetroffen.

staat afgebeeld.

26


Figuur 2. Luchtfoto uit 1939 (uitsnede). Bovenaan van links naar rechts Laan 1914 en rechts op de foto de Appelweg. Het mobilisatiekamp is nog niet gebouwd.

Ook mobilisatiekamp Amsvorde, ongeveer 300

achtige Duitsers, die - zogenaamd vrijwillig -

m ten noordoosten van kamp Appelweg, werd

werden opgeroepen voor militaire training. De

in 1939 gebouwd. Pas onder de Duitse bezet-

opleiding duurde enige weken en was zwaar.

ter vormden beide kampen één functionele

Om halfzeven ‘s ochtends, na het ontbijt, werd

eenheid (§ 4.4).

onderwezen in de wapenkunde. Daarna begon een lange dag van marcheren, exerceren en

4.2.2 Na de capitulatie

schietoefeningen op de Leusderheide (Von Frij-

Na de capitulatie van het Nederlandse Leger op

tag Drabbe Künzel, 2003).

14 mei 1940 werd het mobilisatiekamp vrijwel direct gevorderd door de bezetter. In de eerste

Vast onderdeel van de dag was het uitleg-

dagen na de strijd verblijven er SS-troepen van

gen van prikkeldraadomheining om het terrein

(mogelijk) de ‘Division Das Reich’ (Armando,

van het latere PDA. Uit een getuigenverkla-

Verhagen & Keus, 1980; www.kampamersfoort.

ring blijkt dat de mannen op dat moment niet

nl). Deze lagen in ‘Ruhestellung’ en bleven hier

wisten dat ze ook werden opgeleid als bewa-

maar een korte tijd. In 1941 namen de Sicher-

kers van het toekomstige PDA (Armando, Ver-

heit Polizei en de Sicherheits Dienst (SiPo-SD)

hagen & Keus, 1980).

het beheer over, niet alleen over het kamp, de circa 9 hectare heide- en bosgrond rondom

4.2.3 Eerste periode: Polizeiliches Durchgangslager Amersfoort

de barakken. Deze werden als oefenterrein

Het kampterrein heeft in twee periodes dienst

ingericht voor zo’n honderd ‘Auslanddeutsche’.

gedaan als concentratiekamp. De eerste periode

Dit waren vóór de oorlog al in Nederland woon-

is op 18 augustus 1941 tot vroeg in 1943 onder

maar over het gehele militaire terrein, inclusief

27


Figuur 3. Het SS-bewakingskamp in 1942. Links de Appelweg (bron: www.kampamersfoort.nl).

28


de naam ‘Polizeiliches Durchgangslager Amers-

commandant, een arrestantenlokaal met enkele

foort’. Uit deze periode is geen luchtfoto bekend.

cellen, woonvertrekken voor het personeel,

Vermoedelijk werd het kamp in gebruik genomen

een ‘Bekleidungskammer’ waar gedetineerden

in exact dezelfde samenstelling van gebouwen

hun kampkleding kregen en hun persoonlijke

als het oorspronkelijke mobilisatiekamp, maar

bezittingen in moesten leveren, een keuken

nu met prikkeldraad onderverdeeld in twee ter-

en kantine en kantoren van de SiPo-SD. Daar-

reinen: Een bewakingskamp voor het SS-perso-

naast waren er een aantal bijgebouwen, sani-

neel en een gedeelte voor gevangenen.

taire voorzieningen en wachthuisjes, zoals de ‘Blockhut’. Direct achter de Schreibstube van

Het Bewakingskamp van de Kamp-SS

de commandant werd vanaf 27 maart 1942 tot

Het noordelijk deel van het voormalig mobili-

1 mei 1942 een ondergrondse schuilkelder met

satiekamp vormde het SS-bewakingskamp en

de naam ‘Heldenkeller’ gebouwd.

werd omgeven door een enkele afrastering met

Naast de hoofdingang kende het SS-kamp

prikkeldraad. De hoofdingang bevond zich aan

nog twee toe- of uitgangen: Ten zuiden van

de Appelweg van waaruit men door een gemet-

de hoofdingang lag aan de Appelweg nog een

selde poort het terrein op kwam. In dit bewa-

‘Arbeitstor’ en een derde toegang bevond zich

kingskamp lagen acht grotere barakken met

in de noordoostelijke hoek van het kamp en

verschillende functies (figuur 3): een garage,

leidde naar het kamp van de buitenbewaking

een ‘Schreibstube’ oftewel het kantoor van de

(mobilisatiekamp Amsvorde, zie § 4.2.5 en 4.4).

Figuur 4. Het gevangenkamp in de eerste periode. Links buiten de schets ligt de Appelweg, ten noorden van de poort ligt het bewakingskamp (bron: Overduin, z.j.).

29


Figuur 5. De plattegrond van de ‘Erweiteres Polizeigefängnis’ (bron www.kampamersfoort.nl).

30


Figuur 6. Het Erweiteres Polizeigefängnis op een luchtfoto van de RAF uit 1943. Goed te zien zijn de nieuwe barakken aan de zuidzijde van het kamp. De vernieuwing van Abtei-lung III en ‘de Bunker’ heeft nog niet plaatsgevonden. Rechtsboven is nog net één barak zichtbaar van Kamp Amsvorde. Links in het midden is het begin van de schietbaan zichtbaar en rechtsonder de sleuven waar de beer in werd geloosd (bron: Kadaster RAF foto 6548025).

Het deel van het kamp waar gevangen ver-

4.2.4 Tweede periode: Erweitertes Polizeigefängnis

bleven was alleen toegankelijk via het SS-

Vanaf mei 1943 maakte het kamp een doorstart 3

bewakingskamp. Het gevangenenkamp werd

onder de naam ‘Erweitertes Polizeigefängnis’

omgeven door een dubbel hekwerk en zes

(figuur 5). In deze periode bereikte het kamp

- later acht - wachttorens, die buiten het hek

zijn grootste structurele omvang. De oorspron-

stonden. Het kamp bestond uit vier houten

kelijke gebouwen bleven gehandhaafd, maar

barakken Block I t/m IV, een in baksteen uit-

er werden negen nieuwe stenen barakken in

gevoerde keuken en twee wasgelegenheden

gebruik genomen in het gevangenkamp. Deze

(figuur 4). Block II, III en VI waren gelijk van

zijn vanaf april 1942 grotendeels gebouwd door

vorm en waren de slaap- en woonverblijven

gedetineerden. De capaciteit van het kamp

van de gedetineerden. Block I bevatte een

werd hiermee verveelvoudigd. De meeste

scheersalon, een Schreibstube voor de bewa-

nieuwe barakken kregen een slaap- woonfunc-

king, douches, een spreekkamer, een ver-

tie, maar de twee westelijke barakken vormden

bandkamer en twee ziekenzalen. Vanaf sep-

de nieuwe ‘Bekleidungskammer’ en ‘Werkstat-

tember 1941 moesten gevangenen wekelijks

ten’. In het nieuwe Block V zou de Nederlandse

hun haar laten millimeteren en zich douchen in

Seintoestellen Fabriek (NSF, een dochter van

dit gebouw. In het midden van de barakken lag

Philips) of Radiocommando worden onder-

een open zandvlakte; de appèlplaats. Op dit

gebracht, waar - delen van - radio’s werden

terrein moesten de gevangenen zich minimaal

gemonteerd.

Het Gevangenenkamp (1941 tot maart 1943)

drie keer per dag opstellen voor tellingen en

3

oefeningen.

Binnen het kader van dit onderzoek is de reden van deze doorstart niet nader onderzocht.

31


Figuur 7. Luchtfoto RAF mei 1944 (bron: Kadaster RAF foto 6542086-mei 1944). Een barak in het SS-kamp is afgebroken en twee loodsen, net ten noorden van het kamp aan weerszijden van de Appelweg zijn nu compleet. Links, niet goed zichtbaar op deze foto, de schietbaan.

In 1943 werd tijdens een verkenningsvlucht

Abteilung III: Het Duitse administratiege-

door de Royal Air Force (RAF) ook de eerste

bouw of Verwaltungsgebäude

luchtfoto van het terrein genomen waarop nu

In de periode tot 1943 werd de kampadmini-

het volledige kamp goed zichtbaar is (figuur

stratie gevoerd in een barak, evenwijdig aan de

6). In 1944 voerde de RAF weer verkennin-

garagewerkplaatsen in het SS-bewakingskamp.

gen uit boven het kamp. Hierbij werden foto’s

Tussen december 1943 en augustus 1944

genomen waarop het kamp goed zichtbaar is.

werd deze barak volledig omgebouwd tot een

In hoofdlijnen is het kamp onveranderd, maar

grote T-vormige barak, die zowel de garage,

opvallend is dat de noordoostelijke barak

een cellenblok en de administratie omvatte.

van het SS-bewakingskamp nu is afgebroken

Dit nieuwe onderkomen werd ‘Abteilung III’ of

(figuur 7).

‘Verwaltungsgebäude’ genoemd (administratie-

32


Figuur 8. Een schets van het PDA kijkend in oostelijke richting, vermoedelijk gemaakt door een gedetineerde. De datum in de titel luidt: ‘Aug 1944 - 20 Apr 1945’. Opvallend is dat op deze schets de uitgang naar Kamp Amsvorde duidelijk is ingetekend (rechts-onder) met prikkeldraad omgeven en dat ook een van de barakken van kamp Amsvorde is weergegeven uiterst rechtsonder. Dit lijkt er op te wijzen dat de gevangenen van de relatie tussen het PDA en Amsvorde op de hoogte waren. Een van de voetbalgoals lijkt nog op het militair sportveld te staan. Bovenin de tekening is de schietbaan te zien en links de boerderij van het ‘Schweinenkommando’.

gebouw). Verder werd dit gebouw in juni 1944

voor de gevangenen en de binnenwacht en

voorzien van een uitbouw, een soort voorpor-

kamp Amsvorde als legerplaats voor de bui-

taal, waar de kampcommandant kantoor hield.

tenwacht, het ‘Wachbataillon Nord-West’ onder bevel van commandant Paul Helle

Gang onder het hek

(Von Frijtag Drabbe Künzel, 2003; zie verder

Van de Schreibstube in Block I, zou een onder-

§ 4.4). Hoewel de binnenwacht, bestaande

grondse- of verzonken gang hebben gelopen

uit Kamp-SS, en de buitenwacht van de Waf-

onder het dubbele hek, die het Gevangenenkamp

fen-SS organisatorisch twee afzonderlijke

en Bewakingskamp verbond. Hierdoor kon per-

eenheden waren, was er contact en uitwisse-

soneel zich sneller van het ene naar het andere

ling tussen de groepen (mondelinge mede-

deel begeven zonder dat de grotere poort open

deling Gert Stein; Armando, Verhagen &

hoefde, mogelijk ook om sneller de schuilkelder

Keus, 1980). Dit contact is ook fysiek terug

(Heldenkeller) te kunnen bereiken (Stein, 2009a)

te vinden op luchtfoto’s van het kamp, in de vorm van de derde uitgang en pad in de

4.2.5 Verbinding met Kamp Amsvorde

noordoostelijke hoek van het SS-bewakings-

Wat in 1939 twee verschillende mobilisatie-

kamp. Een pad loopt vanaf het PDA langs de

kampen waren - Kamp Appelweg en Kamp

kamptuin, schuin naar het noordoosten door

Amsvorde - werd door de bezetter samen-

een bosje naar het Kamp Amsvorde. Dit pad

gevoegd tot één functioneel geheel ‘PDA

is ook te zien op de muurschildering van het

Amersfoort’ (Volkers, 2009). Daarbij zou het

kamp die is teruggevonden in de ‘Schreib-

kamp Appelweg de functie krijgen als kamp

stube’ van de kampcommandant. Verder is dit

33


pad op verschillende schetsen van voormalig

4.3 Deelgebied Schietbaan:

gevangenen ingetekend (o.a. Stuldreher et

de loopgraven en stellingen

al., 1970; figuur 8). In de beschrijvingen van het kamp wordt ze echter niet altijd genoemd.

4.3.1 Ontwikkeling deelgebied schietbaan op basis van luchtfoto’s

4.2.6 Ontwikkelingen na de oorlog

In het deelgebied Schietbaan liggen de

Na de bevrijding kreeg het kamp een nieuwe

schietbaan, enkele loopgraven en een klein

functie als ‘Bewaring- & Verblijfskamp Laan

gebied met stellingen, die nog het meest op

1914’ waar NSB’ers en collaborateurs werden

geschutsposities lijken. De loopgraven en de

opgesloten. Daarna kreeg het kamp nog een

stellingen hebben bijzondere aandacht in dit

functie als Nederlands Kazerneterrein, als

bureauonderzoek, omdat een deel van deze

demobilisatiecentrum voor Indië-gangers

structuren voor educatieve doeleinden ontslo-

(Stein, 2009a), als beroepskeuzecentrum

ten zal gaan worden.

en eerste opvang voor Molukse militairen.

De resultaten met betrekking tot de loopgra-

Een van de originele barakken van het PDA

ven en stellingen laten zich het best beschrij-

- het voormalige Block II - brandde in 1957

ven aan de hand van opeenvolgende fragmen-

af en werd in steen herbouwd. Deze barak

ten van luchtfoto’s, van 1939 tot en met 1945.

heeft tot op de dag van vandaag een func-

Op de figuren 9 t/m 13 is steeds hetzelfde

tie in het complex van de politieschool Bos-

gebied rond de schietbaan afgebeeld. In het

kamp en is het enige gebouw dat nog exact

noorden ligt de Laan 1914 en rechtsonder is

op dezelfde locatie staat. De rest van het

nog net het PDA zichtbaar. De ontwikkeling

kamp is rond 1970 voor de bouw van de poli-

van het gebied is op deze manier te volgen.

tieschool gesloopt, met uitzondering van één

Hieronder een chronologische beschrijving.

muur uit de Schreibstube van de Kampcommandant, waarop een muurschildering werd

1939

teruggevonden. Om deze muur werd in 1972

In 1939 waren de schietbaan, de loopgra-

een gebouwtje gezet om de schildering te

ven en de stellingen nog niet aanwezig. Ook

beschermen.

het mobilisatiekamp Appelweg bestond nog niet. Midden links op de foto zijn een aantal

In 2004 werd de nieuwbouw van het bezoe-

gebouwtjes van de Scouting te zien. Na de

kerscentrum SNMKA in gebruik genomen.

Duitse vordering van Kamp Appelweg werd de

Bekend is dat bij graafwerkzaamheden voor

Scouting landelijk verboden en werden deze

de bouw nog stukken van de voormalige

gebouwtjes verlaten en bij het kampterrein

‘Heldenkeller’ zijn blootgelegd en machinaal

getrokken. In 1939 echter lagen de scouting-

zijn verwijderd om plaats te maken voor het

gebouwen in laag begroeid terrein, vermoede-

bezoekerscentrum. In hoeverre restanten nog

lijk heide, in het noorden begrensd door bos.

in de bodem zitten na deze beschadigingen is

Rechtsonder op de foto is nog net het militair

niet te zeggen (mondelinge mededeling Gert

sportterrein te zien. Na de oorlog werden de

Stein). Tijdens deze - voorlopig laatste - ver-

scoutingterreinen tot tweemaal toe naar het

bouwingen is ook de laatste originele wacht-

oosten in het bos verplaatst, in de buurt van

toren weer op zijn oorspronkelijke plaats

waar nu de gebouwen van het dierenpension

teruggezet.

staan (Stein, 2009a).

34


Figuur 9. Luchtfoto uit september 1939 (bron: WUR Library Special collections).

Figuur 10. Luchtfoto van 4 december 1943 (bron: Kadaster RAF luchtfoto 6548025).

35


Figuur 11. Luchtfoto van 9 mei 1944 (bron: Kadaster RAF luchtfoto 6542086).

Figuur 12. Luchtfoto van 14 januari 1945 (bron: Kadaster 6583279).

36


1943

richting de Laan 1914. Gert Stein heeft in dit

De stap naar de situatie zoals op de luchtfoto

bos ook recent de restanten van loopgraven

van december 1943 is in dit geval een grote.

waargenomen, maar weet ook dat deze sinds

Alle voor het onderzoek relevante objecten

1985 al zijn omgespit door ‘verzamelaars’ van

zijn dan namelijk zichtbaar, dus een volg-

militaria, waarbij opvallend veel plastic en

orde van bouw blijkt niet uit de luchtfoto’s. In

bakelieten militaire gebruiksvoorwerpen zijn

het midden van de foto ligt de schietbaan, die

opgedoken. Vermoedelijk zijn de loopgraven

door gevangenen is gegraven inclusief de wal

na de oorlog volgestort met afval uit het kamp

van de pistoolschietbaan die iets rechts van

(Stein, 2009a).

het midden naar het zuiden steekt. Links van

Op de luchtfoto is zichtbaar dat ten oosten

de pistoolschietbaan is een kronkelige loop-

van het geëgaliseerd veld nieuw bos groeit,

graaf zichtbaar, die naar links tot de rand van

dat doorloopt tot aan de Appelweg. Ook in dit

de foto te volgen is en op het einde nog kleine

bos zijn loopgraven zichtbaar: een noordzuid

vertakkingen heeft. Het lijkt of de loopgraaf

lopend en - nog vager - mogelijk ook een oost-

nog verder naar het westen doorloopt in het

west georiënteerde loopgraaf. Ten oosten van

bos. Ter hoogte van het eind van de schiet-

de Appelweg is een nieuwe lange loods of

baan maakt de loopgraaf een splitsing, waaruit

afkapping zichtbaar. Westelijk van de Appel-

één tak naar het noorden leidt. Deze tak gaat

weg is een vlak bos gekapt voor nog een loods

achter het einde van de schietbaan langs en

die nog niet gebouwd is. Op een tekening van

eindigt in een gebied waar in een rechthoe-

dhr. Folmer worden deze loodsen later aange-

kig vlak een aantal stellingen of vergravingen

duid als ‘Garage voor de benzineauto’s van de

liggen, bestaande uit drie rechthoekige aarden

SS’ (bron www.kampamersfoort.nl). De Stich-

posities van enige meters doorsnede en daar-

ting beschikt over naoorlogse foto’s van deze

omheen kringelende loopgraven en nog min-

garages (mondelinge mededeling Gert Stein).

stens één kleinere structuur. Opvallend is dat de loopgraven in de foto doorsneden worden

“Ga toch niet zo onwetend door dit land-

door de paden die in 1939 ook al bestonden.

schap. ’t Zijn haast al echte bomen gewor-

Er lijkt zelfs een pad vanuit het kruispunt van

den, zie je dat, ze zijn bijna groot. Een wan-

paden grenzend aan het stellinggebied onon-

hopige, bittere schoonheid. Mooi hè. Mooi

derbroken de stelling in te lopen. De rechthoe-

is het hier, hè.”

kige stellingen lijken leeg te zijn.

Armando, 1981

Het heideterrein links van het stellinggebied is geëgaliseerd en/of gemaaid. Geheel links

1944

op het terrein liggen twee noord-zuid gerichte

In 1944 is de situatie in hoofdlijnen hetzelfde op

wallen, die doen denken aan kogelvangers.

één belangrijk punt na: de schietbaan is/wordt

Meteen ten noorden van de ‘kogelvangers’ zijn

verlengd en doorsnijdt een loopgraaf. Ook is de

in het bos weer loopgraven zichtbaar.

tweede garage of overkapping bij de Appelweg nu gereed. De foto is wat overbelicht, waardoor

Ook het perceel rechts van het stellingge-

details niet goed zichtbaar zijn. Ten zuiden van

bied is geëgaliseerd. In het midden is aan de

de schietbaan zijn drie structuren zichtbaar in

noordgrens ervan nog net een stukje loopgraaf

het begin van de pistoolschietbaan, mogelijk

te zien, dat naar het noorden het bos in loopt

opstelplaatsen voor de schutters.

37


Figuur 13. Luchtfoto uit maart 1945 (bron: WUR Library Special Collections, RAF reeks 220.IV).

1945

De twee paden ten oosten en westen van het

Op beide in 1945 gemaakte foto’s is te zien

stellinggebied (door het geëgaliseerde terrein)

hoe de schietbaan nu zijn definitieve lengte

zijn in tegenstelling tot op de andere foto’s

van bijna 350 meter heeft bereikt. De bosvak-

nu duidelijk zichtbaar in de sneeuw (figuur

ken ten noorden en zuiden van de schietbaan

12). Deze paden zijn al te zien op de foto van

bij de Appelweg zijn gekapt en het terrein

1939; één ervan betreft mogelijk het fietspad

geëgaliseerd. Van de in 1943 nog zichtbare

naar de Leusderheide. Dat de paden op de

loopgraven in het bosje ten noorden van de

foto van 1945 zo opvallen, doet vermoeden

schietbaan is niets meer te zien.

dat ze dagelijks gebruikt werden, mogelijk in

Door rijp of sneeuw zijn alle loopgraven in

de ronde van de buitenwacht.

het gebied in de foto van januari duidelijk ven stellingen of loopgraven rond de hoofd-

4.3.2 Waffen-SS en Wachbataillon Nord-West

ingang van het PDA zichtbaar. Het stel-

In de literatuur duiken diverse verwijzin-

linggebied ligt er nog onveranderd bij; de

gen op naar gebruik van het terrein rond de

stellingen maken de indruk dat deze leeg

schietbaan door Duitse militairen of SS. In de

zijn (figuur 14). Een nieuw ‘gat’ is zichtbaar

documentaire ‘Geschiedenis van een Plek’

op enkele meters ten zuidwesten van de

(1978-1980) vertelt de kunstenaar Armando

scoutinggebouwen.

hoe hij na de capitulatie in deze bossen SS

geaccentueerd. Ook zijn nu kleine gegra-

38


Een belangrijkere bron van militaire activiteit in het kamp vormde de aanwezigheid van het Wachbataillon (3) Nord-West. In 1941 werd SS-Haupsturmführer Paul Anton Helle aangetrokken voor de oprichting van een Nederlands Waffen-SS bewakingsbataljon. Hij had daar al ervaring mee opgedaan in de kampen Mauthausen, Sachsenhausen en Dachau. In Amersfoort neemt hij bevel over het ‘Auslanddeutsche Wachkommando’ dat tot dan toe in het kamp gelegerd was en vormt dit om tot het ‘Wachbataillon Nord-West’ (ook wel ‘Wachbataillon 3 of Wachbataillon Amsvorde’ genoemd). Het bataljon wordt al snel uitgebreid met Nederlandse

Figuur 14. Close-up van het stellinggebied op de luchtfoto van januari 1945.

SS tot zo’n 300 man in 1941, maar het aantal zal blijven groeien tot een gemiddelde sterkte

troepen aantreft die in ‘Ruhestellung’ verble-

van zo’n 1200 man (Pflock, 2006). Alleen de staf

ven: “Het bos was bezaaid met voertuigen. Ze

en de manschappen van de eerste compagnie

rustten wat uit, aten wat koeken, kapten wat

verbleven in de barakken van Kamp Amsvorde.

bomen en af en toe verzamelden ze zich op

De 2e compagnie was eveneens gelegerd in

het pad - wat toen nog een zandpad was - tot

Amersfoort en wel in Don Bosco en Schutters-

een rij en begaven ze zich naar de binnen-

hoef, waar zich de opleiding en instructie van

stad, waar ze naar de bioscoop gingen of wat

onderofficieren en recruten bevond. De overigen

dan ook […] en op zekere dag waren ze weer

soldaten verbleven in gevorderde huizen in de

verdwenen. […] Waarschijnlijk zijn ze solda-

omgeving. Uiteindelijk groeide het bataljon uit

ten van ‘Division Das Reich’ geweest. Ik denk

tot zo’n 6 compagnieën, waarvan de meesten

dat ze sliepen in de barakken die al gebouwd

in andere Kampen in Nederland gestationeerd

waren voor Nederlandse militairen”. In de

werden (Von Frijtag Drabbe Künzel, 2003). In

documentaire staat de camera op het moment

1944 komen ze allen vermoedelijk weer terug

dat Armando “Het bos” zegt stil op de Appel-

in Amersfoort, want in september van dat jaar

weg ter hoogte van de ingang van het PDA en

wordt het bijna voltallige bataljon ingezet op de

is de camera gericht op het terrein ten noor-

Ginkelse Heide bij Ede, tegen de Britse Kings

den van de schietbaan.

Own Scotisch Borderers. Alleen compagnie 2

Hoewel ook ander bronnen melding maken

ontbreekt dan, omdat deze op transport is in

van de aanwezigheid van SS-troepen van ‘Das

Duitsland (Verhoef, 2002).

Reich’ lijkt het er op dat hierbij steeds Armando’s eerste vermelding uit 1978 aangehaald

Met de komst van Helle kreeg Kamp Amers-

wordt. Geen van de geraadpleegde bronnen

foort een belangrijke functie als trainingslo-

vermeld over hoeveel militairen het gaat en

catie van de Nederlandse Waffen-SS. Bekend

in welke mate zij zich mogelijk bezig hebben

is dat de SS-in-opleiding trainde op de Leus-

gehouden met de bouw van loopgraven of stel-

derheide, maar vermoedelijk ook op het

lingen in het gebied.

Kampterrein zelf (Von Frijtag Drabbe Künzel, 2003). De importantie van Kamp Amersfoort

39


als opleidingskamp weerspiegelt zich wel-

kleding met veldmutsen op, wat doet vermoe-

licht in de schietbaan, pistoolschietbaan, het

den dat het om militairen gaat. De achterste

stellinggebied en de diverse loopgraven. Dit

man lijkt een iets donkerdere broek aan te

‘ensemble’ duidt mogelijk op een dergelijke

hebben. De man rechts draagt laarzen. Dit

functie.

laatste is misschien wel het meest sprekende kenmerk, want van vooral Duitse militairen

4.3.3. Foto van het werk aan de loopgraven

is bekend dat deze laarzen droegen (Neder-

Bij het bezoekerscentrum Kamp Amersfoort

beenwindsels). De laarzen duiden er ook op

zijn in het verleden een aantal foto’s aange-

dat het waarschijnlijk niet om gevangenen

leverd uit de periode ’40-’45 waarvan wordt

van het PDA gaat, want deze droegen klom-

gezegd dat ze genomen zijn in het Kamp

pen (Von Frijtag Drabbe Künzel, 2003). Ook

Amersfoort. Een van deze foto’s laat een

maken de mannen een gezonde indruk, en

aantal mannen zien die werken aan de bouw

lijkt de kleding gelijkvormig, adequaat voor

van een loopgraaf (figuur 15). Helaas is de

het werk en passend, in tegenstelling tot het

foto nog niet met zekerheid te duiden. Op de

beeld van veel van de vermagerde gevan-

eerste plaats is geheel niet zeker dat de foto

genen die in slecht passende kleding liepen.

wel echt in Kamp Amersfoort genomen is!

De lichte hemden kunnen mogelijk worden

landse militairen droegen leren kistjes met

geïdentificeerd als ‘Weißer Drillig Jacke’, deel Op de foto zijn vier mannen zichtbaar die

van de standaard uitrusting van Duitse mili-

werken aan de beschoeiing van een stuk

tairen. Deze hemden fungeerden als kazerne-

loopgraaf. Ze zijn gekleed in licht gekleurde

werkuniform.

Figuur 15. Foto van de bouw van een loopgraaf. De foto komt uit de collectie van het SNMKA en men neemt aan dat deze is genomen in het kamp.

40


Figuur 16. Lijkenhuisje en twee barakken ten zuiden van de schietbaan (bron: kadaster RAF, l6583279-jan-1945).

door er een opbouw op te metselen van weer

4.3.4 Het lijkenhuisje en twee barakken

uit het bos verzamelde bakstenen. Ook van

Ten zuiden van de schietbaan stonden drie

grotendeels nog aanwezig, hoewel kleine delen

gebouwen; twee barakken en in het verlengde

in oktober 2009 zijn vernietigd door afgraving

daarvan een klein gebouwtje, dat in het PDA

(mondelinge mededeling Gert Stein).

de andere twee barakken zijn de fundamenten

dienst deed als lijkenhuisje (figuur 16). Hier werden overleden - of vermoorde - gevange-

4.4 Deelgebied Kamp

nen bewaard tot ze begraven, of afgevoerd

Amsvorde

werden. De drie gebouwen zijn het eerst te zien op de luchtfoto van 1944. Op de foto van

Naast het perceel aan de Appelweg werd op een

1943 verhinderen de bomen goed zicht. Na de

perceel grond, gelegen aan de Leusderweg4,

oorlog fungeerde de middelste barak als mor-

hoek Laan 1914 en eigendom van de gemeente

tuarium voor rond het kamp opgegraven lijken

Amersfoort, tezelfdertijd voor twee compagnieën

uit de vele massagraven. Later gingen de twee

het kamp ‘Amsvorde’ opgericht (Volkers, 2009;

lange barakken dienst doen als protestants en

www.kampamersfoort.nl). Na de capitulatie werd

katholiek militair tehuis.

dit kamp toegevoegd aan kamp Appelweg om samen een functionele eenheid te vormen in de

Inmiddels zijn al deze gebouwen gesloopt.

bewaking van het PDA (Volkers, 2009). Daarbij

Restanten van de stenen ondermuren liggen

vormde het voormalig kamp Appelweg de verblij-

nog altijd verspreid in het bos rond de pistool-

ven voor gevangenen en Kamp-SS en Amsvorde

schietbaan. De fundamenten van het lijkenhuis-

het kamp voor de buitenwacht.

jes zijn op een zeker moment voor educatieve doeleinden weer blootgelegd en geaccentueerd

4

41

De Leusderweg heet nu Doornseweg


Figuur 17. Kamp Amsvorde in 1945 (bron: Special Collections WUR Library - collectie 138 -XII) Bovenin de foto de Laan 1914. Linksonder nog net het paadje naar het PDA en de broeikas van de kamptuin. Rechtsonder het kamp Amsvorde is het kerktorentje van Oud Leusden zichtbaar en daaromheen de begraafplaats die aan het kamp grensde.

In 1941 werd de hierboven al genoemde SS-

de noordwestelijke punt van het kamp ligt de

Haupsturmführer Paul Anton Helle aangetrok-

Villa ‘’t Huys te Kalkwegh’. Op 23 april 1945

ken voor de oprichting van een Nederlands

vermoordde en begroef de SD onder leiding

Waffen-SS bewakingsbataljon. In Amers-

van Untersturmführer Ludwig Heinemann zes

foort neemt hij bevel over het Auslanddeut-

Nederlanders vlak naast de villa.

sche Wachkommando en vormt dit om tot het Wachbataillon Nord-West (ook wel Wach-

Opvallend is hoe dicht het kamp gelegen is

bataillon 3 genoemd). Het bataljon wordt al

tegen de civiele bebouwing van Oud Leusden.

snel uitgebreid met Nederlandse SS tot zo’n

Getuigen beschrijven dat ze vanaf hun zolder

300 man in 1941, maar het aantal zal blijven

in Hotel Oud Leusden goed konden volgen

groeien tot een gemiddelde sterkte van zo’n

hoe de Waffen-SS in het kamp werd opgeleid

1200 man (Pflock, 2006). Amsvorde groeit

(Armando, Verhagen & Keus, 1980).

daarmee uit tot een belangrijk opleidingscenOp de foto van 1945 is niet goed te zien of het

trum voor de Nederlandse Waffen-SS.

kamp een uitgang heeft aan de Laan 1914. Wel

4.4.1 Luchtfoto’s Kamp Amsvorde

lijkt er een laantje te lopen naar openbare weg

Kamp Amsvorde is goed te zien op luchtfoto’s

door Oud Leusden, en is aan de westzijde een

uit de periode ‘40-‘45. Op een luchtfoto uit

tweetal paden te zien die richting de Appel-

april 1945 is duidelijk te zien dat de kern van

weg lopen. Eentje volgt de rand van het bos,

het kamp wordt gevormd door vier barakken

een breder pad steekt schuin door het bos naar

rondom een appèlplaats (figuur 17). Daarom-

Garage 1. Ook is het paadje naar het PDA goed

heen bevind zich nog een groot aantal andere

te zien. Ansichtkaarten maken echter ondubbel-

gebouwen, waarvan een deel mogelijk voor

zinnig dat Amsvorde een uitgang naar de Leus-

gebruik door de Waffen-SS is bijgebouwd. Bij

derweg (Doornseweg, Maarnscheweg) had.

42


4.4.2 Na de oorlog

onderzoek - waarschijnlijk meer deelgebieden

Na de oorlog heeft het kamp nog een aantal

te onderscheiden, allen met hun eigen unieke

nieuwe bestemmingen gekend. Eerst als

plaats en relatie in het grotere kamp Amers-

kamp voor vrouwelijke collaborateurs, daarna

foort als geheel. Het rapport van Gert Stein

opnieuw als huisvesting voor Nederlandse

(2009a) geeft hier een waardevolle aanzet toe.

militairen. In 1958 werden er Indonesische

Over het ‘grotere kamp’ blijft echter nog veel

vluchtelingen gehuisvest. Rond 1960 zijn de

onduidelijk. ‘Waar liep het buitenste hek van

barakken van Amsvorde gesloopt voor de

het kamp exact?’ om maar wat te noemen.

nieuwe loop van de Doornseweg. Op het westelijke deel van het overgebleven terrein traint

Hieronder worden de resultaten gegeven met

nu een hondenvereniging.

betrekking tot het grotere kamp Amersfoort. Eerst wordt ingegaan op de aanwijzingen voor

Op het terrein van kamp Amsvorde doet zich

begrenzing van het kamp (§ 4.5.1), en daarna

een interessant samenspel van omstandig-

worden er verschillende aandachtspunten of

heden voor. Enerzijds is de opbouw van het

relaties binnen het terrein uitgelicht en toege-

voormalig mobilisatie- Waffen-SS- en interne-

licht (de overige paragrafen).

ringskamp bij de aanleg van de Doornseweg volledig verwoest, anderzijds is het overge-

4.5.1 Het grotere kamp vóór de oorlog

bleven terrein daardoor zo’n typisch vergeten

Het grotere kamp Amersfoort betreft globaal

hoekje geworden.

het aaneengesloten gebied tussen de Hoge Kleyweg in het westen, de Laan 1914 in het

Dit werd meteen duidelijk toen aan het ter-

noorden en de Doornseweg (of Maarnsche-

rein samen met Gert Stein in het kader van dit

weg, en ten noorden van Oud Leusden Leus-

onderzoek een bezoek werd gebracht. Overal

densche weg genaamd) in het oosten. De

zijn nog sporen te zien van het voormalige

totale oppervlakte bedraagt ruim 45 hectare

kamp, inclusief enige funderingen. Er werden

(ter vergelijking: het feitelijke gevangenen-

diverse vondsten gedaan, waaronder een rol

kamp is circa 3 hectare groot). Midden in het

prikkeldraad die ter plekke uit de grond werd

gebied lag in de oorlog de Appelweg die nu

getrokken, midden in het kampterrein. Voor

hernoemd is tot de Loes van Overeemlaan.

een voormalig kamp een veelzeggende vondst

Tegenwoordig wordt het gebied doorkruist

(zie § 5.2).

door (een afslag van) de A28: deze is van na de Tweede Wereldoorlog.

4.5 Het ‘grotere’ Kamp Vóór september 1939 was er nog geen sprake

Amersfoort

van een ‘kamp’ als zodanig. Op de luchtfoto’s

In de voorgaande paragrafen zijn de resulta-

en topografische kaarten is te zien dat het

ten gegeven voor de drie functioneel-ruimte-

gebied grotendeels uit bos en heide bestaat

lijke eenheden (deelgebieden) binnen wat we

in rechthoekige percelen. Aan de oostzijde

het ‘grotere Kamp Amersfoort’ zouden kunnen

van de Appelweg ligt het militair sportterrein

noemen. Deze driedeling is echter niet volle-

op de plaats waar later het PDA zal verrijzen

dig: ze is deels tot stand gekomen vanuit de

(figuur 9).

directe relatie van deze deelgebieden tot het

In september 1939 wordt in Nederland de

huidig plangebied van de SNMKA. Er zijn - met

algehele mobilisatie afgekondigd. Daarna ver-

43


andert er veel in het gebied. Op korte afstand

Appelweg) aan de Laan 1914. Een kranten-

van elkaar worden in het najaar twee mobilisa-

bericht uit de Amersfoortsche Courant, d.d.

tiekampen gebouwd voor de infanterie, Kamp

16 mei 1941, maakt duidelijk dat in de oorlog

Appelweg en Kamp Amsvorde. De laatste is

Kamp Amsvorde en Appelweg in het sperge-

gelegen aan de Laan 1914, de eerste zoals de

bied Leusderheide vallen.)

naam aangeeft, ten oosten van de Appelweg

Of het grotere terrein überhaupt van de bui-

(Volkers, 2009). Als in 1940 het accent van de

tenwereld was afgegrensd met een hekwerk

Nederlandse verdediging naar de Grebbelinie

is niet duidelijk. De begrenzing zal hoe dan

wordt verschoven, huizen in deze barakken

ook minimaal geweest zijn want in het week-

troepen ter ondersteuning van het noorde-

end werd het terrein bezocht door dagjes-

lijk deel van de linie. De hoofdwerken van de

mensen uit Amersfoort. Bovendien liep door

Grebbelinie zelf lagen enkele kilometers naar

het gebied van de latere schietbaan een fiets-

het oosten. Het terrein bij Laan 1914 aan de

pad richting de Leusderheide (zichtbaar op

Appelweg - eigendom van de N.V. Den Treek -

de topografische kaart uit 1939) en een fiets-

werd voor dit doel door het Rijk gevorderd. De

pad richting Soesterberg (Kaart Folmer, www.

keuze voor dit gebied was niet willekeurig. In

kampamersfoort.nl). Jongeren uit Amersfoort

juli 1927 werd er betreffende dit perceel grond

hingen rond en voetbalden op het militair

al een huurovereenkomst gesloten tussen

sportterrein. Slechts af en toe werden door

Jonkheer W.H. de Beaufort, directeur van de

hen Nederlandse militairen waargenomen,

N.V. Landgoed ‘Den Treek’ en het Ministerie

die dan meestal niet sporten maar ‘lekker in

van Defensie (www.kampamersfoort.nl).

de zon lagen, kwattarepen aten en vroegen of ik [Armando] een lekkere zus had’ (Armando, Verhagen & Keus, 1980).

In het grotere kamp liggen in januari 1940 in ieder geval drie functioneel los van elkaar opererende eenheden: Kamp Amsvorde, Kamp

Na de Duitse inval worden in het voorjaar van

Appelweg, en een boerderij iets ten zuiden

1941 de voorbereidingen getroffen voor de

van Kamp Appelweg, die geen militaire func-

oprichting van het Polizeiliches Durchgang-

tie had. De buitengrens van het (kamp)terrein

slager. De Sicherheits Polizei en SD vorderen

is niet zo eenvoudig aan te geven. Er is nog

de terreinen van Kamp Appelweg, Kamp Ams-

geen kadastraal onderzoek gedaan naar de

vorde en zo’n 9 hectare bos en heide daarom-

formele grenzen. Wie in 1940 over de Appel-

heen (Von Frijtag Drabbe Künzel, 2003). Dit

weg naar het zuiden ging, kwam uiteindelijk op

suggereert een aanvankelijke grootte van 9

militair schiet- of oefenterrein op de Leusder-

hectare.

heide terecht. Uit dit onderzoek is niet duidelijk

In de Amersfoortse kranten wordt (zoals

geworden of er zich tussen de Laan 1914 en

boven aangegeven) bekend gemaakt dat de

de Leusderheide voor de oorlog nog een hek-

gehele Leusderheide spergebied is - inclu-

werk of een andere fysieke begrenzing heeft

sief het latere PDA-terrein - en dus verboden

bevonden. Von Frijtag Drabbe Künzel (2003)

gebied voor burgers. In de driehoek Amers-

beschrijft dat het kamp Appelweg op zich al

foort-Soesterberg-Zeist is sprake van de

beschouwd werd als liggende op de Leusder-

‘Truppenübungsplatz Soesterberg’, waartoe

heide, ondanks dat de grens van het schiet-

ook de Leusderheide en omliggende militaire

terrein formeel zuidelijker lag. (De toegang

bases behoren. De grenslijn van dit oefenter-

tot het terrein bevond zich ook toen al (via de

rein wordt in Volkers (2009) echter getrok-

44


tenkommando’.

ken met uitsluiting van Kamp Amersfoort, maar bekend is dat het ook het Wachbataillon Nord-West op de heide oefende en dat vele

4.5.2 De percelen aan de Laan 1914

gevangen van het PDA op de Leusderheide

In de bospercelen ten noorden van de schiet-

zijn gefusilleerd (o.a. Von Frijtag Drabbe

baan, waaronder het voormalig scoutingter-

Künzel, 2003; Volkers 2009; Armando, Verha-

rein en het terrein van het huidige dieren-

gen & Keus, 1980).

pension en het - gesloopte - Sinaï centrum, hebben zich loopgraven bevonden. Stukjes

Getuigen geven aanwijzingen over de begren-

hiervan zijn te zien op de luchtfoto’s van de

zing van het grotere kamp:

RAF. Stein (2009a) beschrijft dat ook van-

• De toegang tot het kamp was afgesloten

daag nog - delen van - loopgraven zichtbaar

door een slagboom aan de laan 1914 (Von

zijn rondom de huidige scouting gebouwen

Frijtag Drabbe Künzel, 2003);

(kaartbijlage 1). In de jaren 80 van de vorige eeuw zijn in deze loopgraven ‘militariaverza-

• Ooggetuige Martin Jeths - zoon van de hotelhouder ‘Hotel Oud Leusden’ - keek

melaars’ intensief actief geweest en hebben

vanuit zijn woning uit op het kamp waar de

er grote hoeveelheden Duitse militaria uitge-

Waffen-SS Nord-West werd opgeleid. Het

haald, die er bij wijze van afvaldump gestort

hotel lag direct tegen het kamp aan (bron

leken. Het vermoeden is dat deze materia-

documentaire ‘Geschiedenis van een plek’,

len afkomstig zijn uit het PDA en Kamp Ams-

1978);

vorde, mogelijk uit de twee garages die zich weerszijden van de Appelweg bevonden nabij

• Oud gemeentemedewerker Arie Schut knipte nog wel eens een gat in het buitenste hek

deze locatie. Er is in die periode wekenlang

van het kamp, dat tegen de begraafplaats

gegraven door vele mensen, wat doet ver-

aan lag om zo gevangenen te helpen ont-

moeden dat het meeste materiaal hieruit ver-

snappen (bron documentaire ‘Geschiedenis

dwenen is. Een klein deel van vondsten uit

van een plek’, 1978); • Een verdere indicatie voor de begrenzing van het kamp komt van voormalig PDA gevangene Gerrit Kleinveld. In een spectaculaire ontsnapping weet hij uit het cellenblok ‘de Bunker’ weg te komen ondanks boeien, tralies en prikkeldraad en tekent later zijn vluchtweg in op kaart (figuur 18). De kaart bevat onnauwkeurigheden, maar duidelijk in de schets is dat Kleinveld de buitenste prikkeldraadomheining aan de Laan 1914 plaatst. Ook lijkt de prikkeldraadomheining achter de schietbaan in deze schets niet het einde van het grotere kamp te zijn, omdat het hek en mijnenveld aan de Laan 1914 nog verder naar het westen doorlopen.

Figuur 18. De vluchtroute van Gerrit Kleinveld uit ‘De Geschiedenis van een plek’ (Armando, Verhagen & Keus, 1980).

Achter de schietbaan schrijft Kleinveld ‘Bui-

45


deze loopgraven is in bezit van Gert Stein

ten is dat er nog altijd vele vermisten in deze

(mondelinge mededeling; Stein, 2009a).

grond verborgen zijn (Stein 2009a; SNMKA, 2010).

4.5.3 De loopgraven ten oosten van het PDA

4.5.5 Massagraven

Ook ten zuiden en ten westen van het PDA

Op het terrein van het grotere kamp zijn vele

zijn op luchtfoto’s loopgraven zichtbaar.

massagraven teruggevonden. De meest

Die ten zuiden van het PDA zijn voor het

bekende graven zijn die van de Russische

eerst te zien op de foto’s uit 1943 en lopen

krijgsgevangenen - ten zuiden van het PDA -

in oost-westelijke richting in het eikenhak-

en de graven in en nabij de schietbaan. Onder

hout, grofweg van de Appelweg tot aan de

verantwoording van de Dienst Identificatie en

Leusderweg (kaartbijlage 1). De loopgra-

Berging (DIB) en de rechercheurs van de Poli-

ven ten oosten van het PDA zijn pas vanaf

tieke Opsporingsdienst (POD) werden in 1945

1944 te zien, en blijven grotendeels ver-

en in de eerste drie maanden van 1946 meer

borgen onder de bomen. Het is niet onmo-

dan 500 slachtoffers opgegraven.

gelijk dat deze loopgraven deel uitmaakten

De graven werden in oplopende volgorde

van de Pantherstellung, de Duitse verdedi-

genummerd, evenals de lijken die werden aan-

ging tegen de geallieerden. De loopgraven

getroffen in de graven. Van ieder slachtoffer

liggen direct ten oosten van het PDA, en

werden de uiterlijke kenmerken en de soms

direct ten noorden van de lange bezinkkui-

aanwezige persoonlijke bezittingen geregi-

len (nummer 64 op kaartbijlage 1).

streerd ten behoeve van de identificatie.

4.5.4 SchweinenKommando

Van de website van de Stichting Kamp Amers-

De boerderij die op het terrein lag ten

foort (www.kampamersfoort.nl):

zuiden van het PDA en ten westen van de

• In een graf “... aan het einde van de in

Appelweg (figuur 6) werd door de Sicher-

aanleg zijnde schietbaan in het P.D.A.”

heitspolizei (SiPo) gevorderd. Op de boer-

werden 49 lijken aangetroffen;

derij werkte het zogeheten ‘Schweinen-

• In een graf “... in een bos achter de z.g.

kommando’ dat o.a. belast was met het

boerderij in het P.D.A.” werden 9 lijken

onderhouden van de varkens en varkens-

aangetroffen; • In een graf “... achter de boerderij in het

stallen. De varkens werden gevoerd met

P.D.A” werd 1 lijk aangetroffen;

aardappelen die eigenlijk voor de gevangenen bedoeld waren. Op en achter het

• In een graf “... in het midden der in aanleg

terrein van de boerderij hebben execu-

zijnde schietbaan in het P.D.A.” werden 4

ties plaatsgevonden en zijn massagraven

lijken aangetroffen; • In een graf “... nabij het z.g. lijkenhuisje in

teruggevonden na de oorlog (www.kampa-

het P.D.A.” werd 1 lijk aangetroffen;

mersfoort.nl). Tegenwoordig staat op deze

• In een graf “... naast het lijkenhuisje in het

locatie het clubhuis van een golfvereniging.

P.D.A.” werden 4 lijken aangetroffen;

De totstandkoming van de golfterreinen

• In een graf “... in een bosje tegenover het

direct ten zuiden van de schietbaan heeft indertijd veel opschudding veroorzaakt bij

lijkenhuisje in het P.D.A.” werden 4 lijken

de Amersfoortse bevolking en oud-gevan-

aangetroffen;

genen, omdat volgens velen niet uit te slui-

46


Slecht geruimde graven

• In een graf “... in een bos achter de boerderij in het P.D.A.” werden 4 lijken aangetroffen;

In 2009 vonden medewerkers van de Stich-

• In een graf “... naast de hoofdpoort van

ting Nationaal Monument Kamp Amersfoort op

de hoofdingang van het P.D.A.” werd 1 lijk

de locatie van een in 1945 geruimd graf, vlak

aangetroffen;

achter het deelgebied schietbaan, een schoen.

• In een graf “... schuin tegenover de tweede

Bij nadere bestudering werden voetbeenderen

ingang van het kamp, aan de voet van de lin-

in de schoen aangetroffen. Na melding van de

kerhelling van de grote schietbaan, op een

vondst troffen de ingeschakelde medewerkers

afstand van 20 meter vanaf de Appelweg.”

van de Bergings- en Identificatiedienst van de

werd 1 lijk aangetroffen;

Koninklijke Landmacht op deze locatie nog

• In een graf “... op de Leusderheide, juist

resten van acht gefusilleerde gevangenen. Dit

achter de grote schietbaan 8, nabij het

ondanks dat het graf officieel als ‘geruimd’ te

P.D.A.” werden 8 lijken aangetroffen;

boek stond. Het doet vermoeden dat er ook in

• In een graf “... op de Leusderheide, juist

de andere (geruimde) massagraven nog vele

achter de grote schietbaan 8, nabij het

menselijke resten verborgen gaan (monde-

P.D.A.” werden 6 lijken aangetroffen;.

linge mededeling Gert Stein).

• In een graf “... op de Leusderheide, juist achter de grote schietbaan 8, nabij het P.D.A.” werden 9 lijken aangetroffen; • In een graf “... op de Leusderheide, juist achter de grote schietbaan 8, nabij het P.D.A.” werden 3 lijken aangetroffen; • In een graf “... in het midden van de in aanleg zijnde schietbaan in het P.D.A.” werden 3 lijken aangetroffen; • In een graf “... op de Leusderheide, juist achter de grote schietbaan 8, nabij het P.D.A.” werd 1 lijk aangetroffen. In oktober 1945 werd een aantal graven gelokaliseerd ten zuiden van het voormalige Kamp Amersfoort. Het hart van deze graven lag op 61 meter afstand van de zuidwest begrenzing van het kamp. Het verst gelegen graf op 112 meter afstand van de begrenzing. Op 31 oktober werd een aanvang genomen met het openen van het eerste daar aanwezige graf. Uiteindelijk bleken er 26 graven te liggen waaruit 80 slachtoffers werden geborgen. In alle 26 graven was een grote hoeveelheid kalk over de lijken gestort. Van 24 lichamen werd geconstateerd dat het ging om Russische krijgsgevangenen; 55 lichamen werden als Joods aangemerkt.

47


48


5

Inventarisatie van bodemvondsten De laatste jaren heeft Gert Stein, medewerker van de Stichting NMKA zich toegelegd op het verzamelen van bodemvondsten gedaan op en nabij het voormalig kampterrein. Het gaat daarbij om toevalsvondsten door hem bij wandelingen over het terrein, vondsten ingeleverd door groenbeheerder en metaaldetectorvondsten tijdens gerichte zoekacties van hemzelf. Deze zijn voor zover mogelijk geregistreerd in het kader van dit onderzoek. Daarnaast is een korte veldinspectie uitgevoerd. Hierbij zijn ook vondsten gedaan. Bijlage 1 geeft een overzicht van alle tijdens de veldinspectie en in het veleden door Gert Stein gedane bodemvondsten. De ligging hiervan staat op kaartbijlage 1 afgebeeld. Vanuit archeologisch oogpunt leveren de vondsten zondermeer een bijdrage aan een goede duiding van het kampterrein. Daarom volgt hier een opsomming van de belangrijkste vondsten per deelgebied. Drie opmerkingen vooraf: • De totale collectie vondsten concentreert zich in deelgebied Amsvorde en deelgebied Schietbaan. De reden hiervan is simpelweg dat deelgebied PDA in gebruik is door de politieschool en dus niet publiekelijk toegankelijk is voor (detectie) onderzoek;

Figuur 19a. Een Duitse Patroontas, gevonden door Gert Stein in het deelgebied Schietbaan.

49


Figuur 19b. Scherven van No1 Scherpe Handgranaat van Nederlandse makelij (ei-handgranaat), gevonden in het deelgebied Schietbaan.

• Deze rapportage bespreekt slechts een selectie van Stein’s vondsten, met name die uit deelgebied Schietbaan. De reden hiervan is dat de collectie van Stein inmiddels zo groot is dat hij nog niet de tijd heeft gehad alles voldoende te inventariseren. Dit kan men als aanduiding zien over hoe vondstrijk het gebied in wezen is. (zie verder bij conclusies). Een overzicht van alle al geïnventariseerde vondsten van Gert Stein is te vinden in bijlage 2; • Stein beheert de meeste van deze vondsten (voorlopig) in een particuliere verzameling.

Figuur 19c. Schematische doorsnede van een Nederlandse ei-handgranaat.

50


5.1 Bodemvondsten in deelgebied Schietbaan Net ten oosten van het schietbaanterrein, net buiten de grens van het Kampterrein, deed Stein,zoals eerder gemeld, in 2009 onderzoek naar een voormalig - en geruimd - graf waarin een schoen werd aangetroffen die nog beenderen van een voet bleek te bevatten. Nader onderzoek door de Bergings- en Identificatiedienst leverde op dat er zich nog een grote hoeveelheid menselijke resten in het gat bevond, dat toch echt net na de oorlog als ‘geruimd’ was vrijgegeven.

Figuur 20. Handgreep van een seinpistool.

Stein vond nog twee schoenen meer op het schietbaanterrein, deze keer zonder voet gelukkig. In een geval gaat om een Britse(?) legerschoen en bij de andere om een deel van een Duitse Legerlaars. Ten zuiden van de grote schietbaan, in de kogelvanger van de pistoolschietbaan, leverde onderzoek vele fragmenten van Nederlandse ei-handgranaten op (figuur 19). Dergelijke handgranaten bestaan ook in een ‘oefenvorm’. Deze granaten vielen uiteen in twee of drie stukken, geschikt voor gebruik op oefenterreinen vlak bij bijFiguur 21. Duits middel tegen chemische brandwonden.

voorbeeld bewoonde gebouwen, zoals het stellinggebied. In loopgraven nabij de schietbaan, net ten noorden van het deelgebied, vond Stein vele militaire gebruiksvoorwerpen, waaronder een Duits liniaaltje voor kaartlezen; een deel van een handgreep van een MG42 machinegeweer en een van een seinpistool; een flesje met middel om de chemische brandwonden van een gasaanval te behandelen; en een bakelieten doosje vet voor een Duitse ‘Einheitslanterne’, een lantaarn (figuur 20 t/m 23). Direct ten westen van het stellinggebied bij de schietbaan vond Stein een tiental Lebel

Figuur 22. Duits liniaaltje voor kaartnavigatie.

51


Figuur 24. Luciferblikje met drie lucifers en een fosforstrip, mogelijk van Scouting.

Figuur 23. Britse sleutel voor het vullen van het magazijn van een Sten-pistoolmitrailleur.

8X50 patroonhulzen. De ‘Fusil Mle 1886 M93’ was het Franse standaardwapen tot in de Tweede Wereldoorlog. In het stellinggebied zelf werden tijdens de veldinspectie door Stein en Wijnen diverse objecten aangetroffen die een kleurrijke gebruiksgeschiedenis van dit gebied doen vermoeden. Hieronder bevonden zich onder andere: de kap van een Frans geschutsprojectiel, ‘Canon 75mm Model 14/36’ tegen luchtdoelen; diverse stukken prikkeldraad van een zwaar type, zoals in gebruik in het PDA; een gedemonteerde .50 patroon; een verscheidenheid aan afval met een ‘afvaldump-achtig’ karakter zoals delen van een gebroken houtkachel, slachtafval, verfblikjes, een lege ‘Ivorol tandpasta’ tube; een

Figuur 25a. Kapje van munitie voor Canon 75mm Model 14/36.

waterdicht luciferblikje; wederom delen van

Figuur 25b. Schets van een stuk eenheidmunitie voor canon 14-36. Op de punt rechts het kapje met de kenmerkende spiraal.

52


Figuur 26. Slachtafval of etensresten van vermoedelijk een varken.

Figuur 27a. Tube van ‘Ivorol Tandpasta’ geproduceerd in Zeist.

Figuur 27b. Reclameadvertentie voor Ivorol tandpasta.

53


Figuur 28. Militair prikkeldraad.

Figuur 29a. Het gevorkte object met twee hulzen. Het bovenste deel is afgebroken van het rechtereinde van het onderste deel.

Figuur 29b. Detailopname van het gevorkte object met aan een zijde twee aangebrachte patroonhulzen kaliber Mannlicher 6,5mm en Mausser 8x57.

Figuur 30a. Deel van een stoppenkast uit een van de gebouwen van Kamp Amsvorde, gevonden op het voormalige Kampterrein.

54


Figuur 30b. Wat vondsten gedaan tijdens een wandeling over het kampterrein. Rechtsboven de rol prikkeldraad.

vermoedelijk gesprongen Nederlandse No1

den tijdens de veldinspectie en maakte op

ei-handgranaten en een vreemd voorwerp

alle aanwezigen een diepe indruk in deze

bestaande uit een ferrometalen ‘vork’ met op

omgeving waar ‘prikkeldraad’ zo’n veelzeg-

de punten twee lege patroonhulzen gemon-

gende betekenis heeft gehad.

teerd en aan de andere zijde een haak (figuur 24 t/m 29).

5.2 Bodemvondsten in deelgebied Amsvorde Ook in deelgebied Amsvorde heeft Gert Stein diverse vondsten gedaan. Deze waren echter nog niet voldoende gecatalogiseerd om in deze rapportage op te nemen. Betekenisvol zijn o.a. de vondst van resten van vliegtuigmunitie kaliber .50 die te relateren zijn aan geallieerde luchtaanvallen op het PDA en het Kamp Amsvorde (Stein, 2009b), de vondst van een rol prikkeldraad, en diverse kleine militaire en niet-militaire gebruiksvoorwerpen (figuur 30). De rol prikkeldraad werd gevon-

55


56


6

Conclusies

6.1 Kamp Amersfoort: een synthese Uit het onderzoek werd direct duidelijk dat aan de vooraf voorgestelde ruimtelijke opsplitsing in een plangebied (het PDA, schietbaan en een zone eromheen, kortom: het Nationaal Monument) en een onderzoeksgebied (het ‘gehele kamp’, simpel gezegd: alles binnen het prikkeldraad) haken en ogen zouden zitten. Een zinnige ruimtelijk-functionele beschrijving van de verschillende componenten binnen het kamp zou daarmee geweld worden aangedaan. Ook de evolutie in de functionele relaties en betekenis van deze verschillende onderdelen van het kamp zou maar moeizaam belicht kunnen worden. Op die manier zou ook geen zicht gegeven kunnen worden op de structuur van het kamp als geheel, en van het kamp als deel van een grotere ruimtelijke strategie, zowel tijdens de mobilisatie, de bezetting als daarna. Tijdens de mobilisatie in 1939 worden twee kampen opgericht op korte afstand van elkaar: Kamp Appelweg en Kamp Amsvorde. De exacte relatie tussen beiden is in het kader van dit onderzoek onbelicht gebleven. In algemene zin is bekend dat er ten westen van Amersfoort een ring van kampen werd opgetrokken; deze kampen huisvestten infanteriebataljons die tot taak hadden de zogenaamde Valleistelling te verdedigen (Volkers, 2009). Na de bezetting werden beide kampen door de Duitsers samengevoegd tot een functionele eenheid. Kamp Appelweg, nu het PDA, vormde het verblijf voor de gevangenen en de kamp-SS, terwijl Kamp Amsvorde het kamp voor de Buitenwacht (i.e. manschappen van het Wachbataillon Nord-West) vormde. In die periode krijgt het kamp contour. Feit blijft dat er binnen de omheining een aantal diffuse zones bestaan zonder (veel) structurele bebouwing, maar anderzijds wel gekenmerkt door belangwekkende oorlogssporen zoals massagraven, heiningen, het stellinggebied, de loopgraven, de pistoolschietbaan etc. Na de oorlog zijn - in de geest van de tijd - de kampen hergebruikt en vervolgens afgebroken. Nieuwbouw verrees, ook in andere delen van het terrein. Alleen de schietbaan ligt als zeer markant element in het landschap en vormt nu dan ook de kern van het Nationaal Monument. Opvallend is dat de golfbaan (in een zone met massagraven) relatief recent is aangelegd; iets wat in het huidig tijdsgewricht waar herdenken en herinneren voorop staat (zeker gevoed door het besef dat de ‘oorlogsgeneratie’ uitsterft) niet meer mogelijk lijkt.

57


Wat uiteindelijk overblijft is een versnipperd

oorlog hebben gespeeld, dan is het ‘verge-

terrein met diverse functies en diverse gebou-

ten hoekje’ in de hoek van Laan 1914 en de

wen. In de ruimtelijk-functionele ontwikkeling

Doornseweg een stukje Nederland met een

van het kamp zoals die in dit rapport wordt

zeer beladen geschiedenis waar, begrijpe-

geschetst, lijkt het Nationaal Monument niet

lijk genoeg, (liever?) geen of weinig aandacht

ontstaan te zijn vanuit een integraal beeld

voor bestaat. Inspectie van dit stukje ‘was-

van het kamp als geheel, maar vanuit een

teland’ maakte duidelijk dat er zelfs boven-

aantal praktische overwegingen en zeker ook

gronds resten van de barakken en heiningen

gestuurd door het monumentale karakter van

aanwezig zijn.

de schietbaan. De uitbreiding van het Nationaal Monument is toe te juichen, maar ook hier kan de vraag gesteld worden of de inrichting

“Wat? Je bent nooit op de plek geweest? En

gestuurd is door een visie op de differentiatie

je woont er vlakbij! O, je weet niet waar de

in (ruimtelijke) functies binnen het kamp en

plek is en wat daar gebeurd is. Dat weet je

de ontwikkeling hierin. Op zich is dit volstrekt

niet. Wat weten jullie toch weinig. Waarom

begrijpelijk: fondsen zijn beperkt, een politie-

ben ik hier, waarom praat ik eigenlijk met

school breek je niet zomaar af en een inrich-

jullie.”

ting die bijvoorbeeld stoelt op een educatieve

Armando, 1981

grondslag stelt nu eenmaal andere ruimtelijke eisen, die tot andere keuzes leidt. De vondstrijkdom - in archeologische zin! Toch geeft dit rapport naast het hierboven (en

van kamp Amersfoort als geheel kan niet over-

hieronder per deelgebied) geschetste beeld

schat worden. Het werk van Gert Stein, even-

van de ruimtelijk-functionele indeling en ont-

als de korte veldinspectie in het kader van dit

wikkeling van het kamp zicht op twee zaken:

veldonderzoek, maakt duidelijk dat de bodem

de ‘vergeten hoekjes’ en de enorme vondstrijk-

talloze inmiddels archeologische sporen en

dom van het gebied. Besef hierover kan tot

vondsten herbergt die tot een beter begrip van

een aangepast beheer en een bijgestelde atti-

(delen van) het kamp kunnen leiden of die tot

tude leiden ten aanzien van de in de bodem

personen te herleiden kunnen zijn en mede om

verborgen informatie, de betekenis hiervan

die reden een enorme zeggingskracht hebben.

en - op termijn - wellicht tot het verwerven van

Ook dit besef reflecteert zich in de in hoofd-

gronden en behoud van de daar aanwezige

stuk 7 geformuleerde aanbevelingen.

cultuurhistorische waarden. De in hoofdstuk 7 geformuleerde aanbevelingen vormen hier dan

Een vergelijking met Kamp Westerbork en

ook een reflectie van.

Kamp Vught dient zich aan. Het is zeer opval-

Met de ‘vergeten hoekjes’ worden een aantal

lend dat Kamp Amersfoort met afstand het

zones bedoeld waarin sporen van het kamp

minst bekende concentratiekamp is van de

liggen maar die op dit moment min of meer

drie. Oorzaak hiervan is zeker niet een minder

veronachtzaamd worden. Een goed voorbeeld

streng en barbaars regime. Integendeel, dit

hiervan is Kamp Amsvorde. In feite vormde

lijkt in Amersfoort het ergst geweest te zijn.

Amsvorde een belangrijk opleidingscentrum

Het aantal doden dat in de drie kampen is

voor Nederlandse SS-troepen. Wanneer men

gevallen is overigens vergelijkbaar, circa 700.

zich realiseert welke rol deze troepen in de

Hoewel de evolutie van de kampen (gebruik-

58


herbruik-afbraak-herinnering) in grote lijnen

van de ‘Heldenkeller’ werd aangetroffen bij de

overeenkomt, is niet geheel duidelijk waarom

bouw van het bezoekerscentrum. Het is niet

Amersfoort uiteindelijk min of meer aan de

zeker of de Heldenkeller toen geheel is verwij-

aandacht ontsnapte. Mogelijk hangt dit samen

derd, mogelijk zit zij nog deels in de bodem,

met het aantal mensen dat naar de vernieti-

evenals de sporen van het tunneltje dat onder

gingskampen werd gestuurd, de (mate van)

het hek door naar de Schreibstube in Block I

urbane druk die tot hergebruik van de kamp-

liep.

terreinen leidde en de icoonwerking van per-

De verstoring van het terrein door de nieuw-

sonen als Anne Frank. Ook kan de nogal bela-

bouw zou mee kunnen vallen. Wanneer de

den functie van Amsvorde als trainingskamp

ligging van de nieuwe bebouwing van de poli-

voor de Nederlandse SS hier debet aan zijn.

tieschool met de originele bebouwing van het

Feit is dat de Stichting Monument Kamp

PDA wordt vergeleken, valt op dat enkele in

Amersfoort met veel moeite en weinig fondsen

de Tweede Wereldoorlog bebouwde zones

probeert een plek van gedenken en herinne-

nu onbebouwd zijn. Dit betreft de zuidkant

ring in te richten. Hopelijk kan dit bureauon-

van het kamp (Block V t/m X) en de open

derzoek en een verantwoorde omgang met het

vlakte in het kamp van de SS. Ook de plaats

archeologisch bodemarchief hier een verdere

van de toenmalige moestuin direct ten noor-

bijdrage aan leveren.

den van het PDA en de onbekende structuur direct achter het hek in de noordoostpunt van het kamp zijn gespaard gebleven. Het is zeer

6.2 Deelgebied Polizeiliches

goed mogelijk dat op die locaties nog frag-

Durchgangslager Amersfoort

menten van fundamenten, uitbraaksleuven of andere sporen aanwezig zijn.

De begrenzing en ontwikkeling van het Polizeiliches Durchgangslager is goed te herleiden uit de luchtfoto’s en de literatuur. Gebouwd als mobilisatiekamp in 1939 is het vervolgens in

6.3 Deelgebied Schietbaan

gebruik genomen als concentratiekamp en na

Uit luchtfoto’s blijkt dat zowel de loopgra-

de oorlog als interneringskamp voor collabo-

ven, de stellingen in het stellinggebied en het

rateurs en als opvang voor Molukse militairen.

eerste deel van de schietbaan zijn gebouwd in

Rond 1970 is het kamp vrijwel geheel gesloopt

de periode tussen september 1939 en decem-

om plaats te maken voor de politieschool.

ber 1943. De Schietbaan bereikt zijn uitein-

Aan het oppervlak zijn alleen de in 1957 her-

delijke lengte van 350 meter in 1944. Deze

bouwde barak van Block II en één originele

conclusies zijn in overeenstemming met de

muur uit de Schreibstube van de commandant

conclusies van Gert Stein in 2009 (Stein,

nog aanwezig. Verder zijn er nog de laatste

2009a).

wachttoren, die in 2004 weer op zijn - vermoe-

Het gegeven dat de loopgraven in 1944 op

delijk - originele locatie is teruggeplaatst, en

twee plaatsen doorsneden worden door de

de fundamenten van een andere wachttoren

schietbaan, doet vermoeden dat ze op dat

langs de Loes van Overeemlaan.

moment geen functie meer hadden. Hetzelfde kan gezegd worden voor de loopgraven in het

Ondanks de sloop kunnen er nog talloze

bosje direct ten noorden van de schietbaan

sporen van het kamp in de bodem aanwezig

aan de Appelweg, die na het rooien van het

zijn. Tekenend hiervoor is dat in 2004 een deel

bos in 1945 volledig uit het beeld verdwenen.

59


Er zijn verschillende theorieën wat nu pre-

sie van het loopgravenstelsel doet eerder

cies de functie en oorsprong is van de loop-

denken aan een defensieve organisatie van

graven en de stellingen is geweest. Met argu-

het gebied in 1939/1940, dan aan oefenloop-

menten voor en tegen worden deze hieronder

graven in de oorlog.

gepresenteerd.

Duits oefenterrein? Nederlands oefenterrein?

Een argument voor de interpretatie van het

Een argument dat pleit voor een interpreta-

stellinggebied als Duits oefenterrein is de

tie van de loopgraven in/en het stellinggebied

vondst van een aantal ‘Lebel’ hulzen. De

als Nederlandse oefenstelling uit 1939/1940

Franse ‘Lebel’ hulzen zijn aangetroffen ter

is de aanwezigheid van vele scherven van

plekke van het pad meteen ten westen van

de Nederlandse Scherpe No1 of No3 hand-

het vlak met de stellingen. Lebel munitie werd

granaat die gevonden zijn in het deelgebied

afgevuurd door het standaardwapen van het

Schietbaan (zie ook § 5.1 en figuur 19). Dit

Franse leger, de ‘Fusil Modèle 1886, M93’,

type werd in een verzwakte uitvoering gebruikt

dat dienst deed van 1887 tot en met 1940.

bij oefeningen in kleine - onveilige - oefenter-

Na de Franse capitulatie zijn veel van deze

reinen, omdat de scherfwerking gering was

geweren als ‘Beutewaffen’ opnieuw ingezet in

(Peverelli, 2010). De vondstcontext is echter

Duitse gelederen, meestal in troepen van min-

niet geheel duidelijk. De loopgraven zijn deels

dere strategische importantie. Een logische

opgevuld en de scherven zijn aan de opper-

veronderstelling is daarmee dat ze gebruikt

vlakte van deze opvulling aangetroffen. Dit

zijn bij de opleiding van de Auslanddeutsche

kan duiden op redepositie (simpel gezegd: niet

SS, of het Wachbataillon Nord-West. De vind-

in de oorspronkelijke context) of gebruik van

plaats van de hulzen, direct ten westen van

deze granaten als ‘Beutewaffen’ door de Duit-

het stellinggebied, doet een relatie vermoe-

sers. Alleen archeologisch onderzoek kan dit

den met de aarden wallen ten westen daarvan

duidelijk maken.

(figuur 6), die dan geduid kunnen worden als

Een tweede argument voor de Nederlandse

kogelvangers.

oorsprong van de stellingen is de aanwezig-

Verder staat vast dat Kamp Amsvorde als

heid van andere loopgraven ten zuiden van

opleidingscentrum voor Waffen-SS fungeerde,

het PDA terrein in 1943. De ruimtelijke dimen-

onder leiding van commandant Paul Anton

Figuur 31. Foto van een Canon 75mm mle14/36.

60


Helle. Een opleidingscentrum, waartoe ook de schietbaan zelf behoorde. Verder is er de enigszins twijfelachtige interpretatie van de foto van soldaten aan het werk in de loopgraaf. Dit zou Duitse soldaten betreffen (§ 4.3.2 en figuur 15). Ten slotte is uit Duitse publicaties in oorlogstijd bekend dat een oefenterrein voor militairen al op een gering oppervlak goed kon worden aangelegd. Dit lijkt in overeenstemming met de compacte wijze waarop het stellinggebied is georganiseerd (figuur 32).

Duitse FLAK-stelling? Stein oppert de hypothese dat het stellinggebied een FLAK-stelling (Flugabwehrkanone of Fliegerabwehrkanone) bevat voor nabijheidsbescherming (2009a). Hoewel deze theorie door dit bureauonderzoek niet volledig terzijde geschoven kan worden, pleit één belangrijk argument tegen deze hypothese: Op alle onderzochte luchtfoto’s lijkt de bodem van de rechthoekige stellingen te zien zonder dat daarin enige sporen van een stuk geschut zichtbaar zijn. Oftewel: de kuilen zijn leeg. Verder pleit het ook door Stein (2009a) genoemde argument van de ongedekte ligging tegen het gebruik als luchtafweerstelling. Een argument vóór het gebruik van de stellingen als positie voor afweergeschut is echter de vondst van een kapje voor het Franse luchtafweergeschut van het type ‘Canon 75mm model 14/36’ (figuur 25 en figuur 31). Dit wapen is na de Franse capitulatie net als het Lebelgeweer in Duitse gelederen ingezet. Echter, voor de inzet van dit kanon in de stellingen bij de schietbaan lijken deze (letterlijk) nogal krap, en ook is het vermoede-

Figuur 32. Voorbeeld van Duitse oefenstellingen uit ‘British periodical notes on the German Army 1941’ door Bull & Rottman (2008).

lijk niet het type kanon dat men zou inzetten voor nabijheidsbescherming van het kamp. Verder is dit kapje het enige tot nu toe gevonden teken van luchtafweergeschut in het stellinggebied, te midden van een grote hoeveel-

61


heid divers materiaal, waaronder geallieerde

kamp afgebroken, is een groot deel verdwe-

of naoorlogse munitiedelen, slachtafval, een

nen onder nieuwe wegen, maar is het weste-

verfblikje, delen van een houtkachel en vonds-

lijke deel enigszins ‘vergeten’ achtergebleven

ten, die te relateren zijn aan Scouting, zoals

in de oksel van het nieuwe kruispunt.

een consumptiemuntje en een luciferblikje.

Deze omstandigheden maken het een bijzon-

Ook is bekend dat in loopgraven vlakbij na de

dere locatie. Zelfs oppervlakkig inventarise-

oorlog veel overtollig materiaal uit de barak-

rend bezoek in het kader van dit bureauon-

ken is gedumpt (Gert Stein, mondelinge mede-

derzoek maakte direct duidelijk dat er in de

deling). De conclusie dat de stellingen voor

bodem nog veel achtergebleven is dat te rela-

FLAK zouden zijn gebruikt ligt al met al niet

teren is aan het kamp, waaronder funderingen

voor de hand.

van gebouwen, loopgraven, maar ook losse objecten die relatie hebben met de oorlogs-

Conclusie

periode, zoals een rol prikkeldraad en Duitse

De voorlopige conclusie is daarom dat het hier

militaire gebruiksvoorwerpen.

in oorsprong gaat om ofwel een reservestelling of oefenstelling van het Nederlandse Leger uit

De combinatie van deze factoren teza-

1940, of een oefenstelling van de Duitse Waf-

men maakt Kamp Amsvorde zonder meer

fen-SS, met een lichte voorkeur voor de laat-

een mogelijk waardevolle archeologische

ste optie.

vindplaats.

Dat het een (gedeeltelijk) hergebruik van Nederlandse stellingen betreft, is daarbij niet uit te sluiten. De fragmenten van de Neder-

6.5 De oudere perioden

landse Scherfhandgranaten zouden hierop

In het onderzoeksgebied kunnen ook sporen

kunnen wijzen, al kunnen deze net zo goed

uit oudere perioden worden verwacht. In §

als oefenmateriaal zijn overgenomen door de

4.1 is de relatieve archeologische rijkdom

Duitse troepen. Zoals gezegd: alleen arche-

van (de omgeving van) het onderzoeksgebied

ologisch onderzoek kan dit duidelijk maken.

geschetst voor alle perioden voor de Tweede

Ook is verder onderzoek nodig om te ach-

Wereldoorlog. Dit hangt in hoge mate samen

terhalen waarvoor de afzonderlijke onderde-

met de landschappelijke ligging.

len van de stelling hebben gediend en wat de

Kamp Amersfoort ligt op de oostflank van de

relatie is met andere loopgraven en stellingen

stuwwal in een gebied dat in de Vroege Mid-

nabij, zoals die ten zuiden van het PDA.

deleeuwen deel uitmaakte van de nederzetting (villa) Lisiduna (‘Oud Leusden’). De bodem die bestaat uit holtpodzolgrond aan de noordwest-

6.4 Deelgebied Kamp

zijde en dikke eerdgrond aan de zuidoostzijde,

Amsvorde

maakte het gebied zeer geschikt voor gebruik

Het terrein van het voormalig Kamp Amsvorde

en bewoning. Rond het kerkje van Oud-Leus-

kent een intensieve gebruikgeschiedenis. Het

den, vlak bij Kamp Amsvorde zijn dan ook tal-

heeft vanaf de bouw in 1939 achtereenvolgens

loze vondsten gedaan. Overigens niet alleen

dienst gedaan als mobilisatiekamp, opleidings-

uit de vroeg middeleeuwen, maar ook uit

centrum voor de Waffen-SS, Internerings-

diverse perioden daarvoor.

kamp, legerkamp en als tijdelijke bewoning

Het PDA en Kamp Amsvorde liggen in deze

voor Indische vluchtelingen. Daarna is het

zone waarvoor de archeologische verwachting

62


middelmatig is voor jagers/verzamelaars (d.i. t/m het mesolithicum) en voor landbouwende samenlevingen hoog (d.i. van het neolithicum t/m de middeleeuwen). De schietbaan en omgeving, meer naar het westen, liggen in een zone van ‘flanken van hooggelegen dekzandruggen’. Ook in deze zone ligt een plaggendek waardoor de archeologische verwachting voor jagers/verzamelaars op laag wordt ingeschat. Alleen in de uiterste westrand van het onderzoeksgebied mist het plaggendek. Hier komen, net ten zuidwesten, van de schietbaan stuifduinen voor. De archeologische verwachting voor dit randgebied is laag (jagers/verzamelaars) en middelmatig (landbouwers). Concluderend kan worden gesteld dat in dit gebied, en dan met name de zone waar plaggendekken voorkomen, archeologische vindplaatsen uit alle archeologische hoofdperioden kunnen voorkomen en deels ook zijn aangetroffen. Het is echter duidelijk dat binnen het kamp Amersfoort de verstoringgraad van het terrein tamelijk hoog zal zijn en dat om die reden de archeologische verwachting voor de oudere perioden naar beneden toe bijgesteld moet worden.

63


64


7

Aanbevelingen

7.1 De aanbevelingen in sensu stricto Dit bureauonderzoek en daarmee ook de hieronder geformuleerde aanbevelingen overstijgen in verre de aanbevelingen daar waar het concrete nu voorgenomen (beperkte) bodemingrepen betreft - en zijn daarmee op de toekomst gericht (§ 7.2 t/m § 7.5). Dit was de wens van alle betrokken partijen (de Stichting, de gemeenten Leusden en Amersfoort en de provincie Utrecht). Wanneer echter uitsluitend naar het nu voorliggende inrichtingsplan (Adviesbureau Haver Droeze, 2008) wordt gekeken dan kunnen de volgende aanbevelingen geformuleerd worden. Concreet zal een wandelpad verdiept worden aangelegd door het stellinggebied. Dit pad zal de contour van een nog steeds zichtbare loopgraaf volgen waarvan de bedoeling is dat deze door het plaatsen van houten palen en wanden weer beleefbaar gemaakt zal worden. Aanbevolen wordt voorafgaand aan deze ingreep dit stukje loopgraaf archeologisch te laten onderzoeken door middel van een beperkt gravend onderzoek. De aan de zuidzijde van de schietbaan liggende loopgraaf zal 30 cm worden uitgediept. Aanbevolen wordt voorafgaand aan deze verdieping een tweetal kleine proefsleuven haaks op deze loopgraaf te trekken om de opvulling en archeologische waarde van deze opvulling vast te stellen. Op basis hiervan moet bepaald worden of de verdieping zonder probleem kan worden uitgevoerd, dat van verdieping moet worden afgezien of dat verder archeologisch onderzoek noodzakelijk is.

7.2 Kamp Amersfoort: een behoudenswaardige vindplaats? Een waardering in de archeologische zin van het woord is een uitspraak over de behoudenswaardigheid van een ‘vindplaats’. Op zich lijkt de systematiek zoals die in de Nederlandse archeologie gebruikt wordt sec bezien toepasbaar te zijn om de behoudenswaardigheid van resten uit de Tweede Wereldoorlog te bepalen, en dus ook van de resten van Kamp Amersfoort. Criteria hiervoor zijn bijvoorbeeld inzicht in de daadwerkelijke aanwezigheid van resten, het type vindplaats (grafveld, nederzetting etc.), de conservering etc. Kortom, allerlei criteria die over het algemeen pas na uitgebreid veldonderzoek te bepalen zijn. Het eerste criterium dat echter tegen het licht moet worden gehouden is echter ‘belevingswaarde’, uitgesplitst in schoonheid en herinneringswaarde. Deze herinneringswaarde wordt gedefinieerd als: “de ‘herinnering’ die het archeologisch monument

65


oproept over het verleden”. Dit is te operatio-

zit voor de periode 1939-1943, kan gravend

naliseren door bijvoorbeeld te kijken naar de

onderzoek verdere informatie opleveren over

verbintenis met historische gebeurtenissen. In

de exacte bouwperiode en functie van de ver-

de systematiek is dit een zwaarwegend argu-

schillende elementen in deze zone. Vooral kan

ment. Kamp Amersfoort heeft uiteraard deze

mogelijk definitief beantwoord worden of de

herinneringswaarde.

stellingen in oorsprong inderdaad Duits zijn, of

Hoewel in dat geval ook naar een aantal

toch Nederlands.

andere aspecten gekeken moet worden, is op basis van dit onderzoek genoegzaam duidelijk

In beide gevallen kan vervolgonderzoek ook

dat Kamp Amersfoort in zijn geheel als behou-

aantonen hoe de loopgraven gebruikt werden,

denswaardige archeologische vindplaats kan

en met welke middelen er geoefend werd. Het

worden gezien.

is bekend dat er verschillen bestaan tussen

Opgemerkt moet worden dat de Nederlandse

hoe militaire veldgidsen beschrijven dat een

archeologie hier in een spagaat ligt. Deze

stelling gebouwd moet worden en hoe dit in

discussie deed zich voor het eerst voor bij

de praktijk werd uitgevoerd (Bull & Rottman,

archeologisch onderzoek op de Grebbeberg

2008). Als de hypothese klopt dat het stelling-

(Schute, 2009). In de eerste plaats is het

gebied bij wijze van oefening en opleiding is

onduidelijk in hoeverre het systeem heel spe-

aangelegd, kan dit informatie opleveren over

cifiek ten aanzien van de Tweede Wereldoor-

de daadwerkelijke praktijk van militaire oplei-

log ook het doel dient of dit juist voorbij schiet

ding in relatie tot de instructiegidsen, maar

(alles wordt bijvoorbeeld behoudenswaardig

ook de praktijk in het veld.

verklaard) en in hoeverre het systeem aansluit bij de voor bouwhistorische objecten gebruike-

Voor het schietbaanterrein en de omliggende

lijke waarderingssystematiek. Juist voor resten

gebieden geldt dat men bij graaf- en onder-

uit de Tweede Wereldoorlog liggen archeolo-

houdswerk het beste altijd rekening kan

gie en bouwhistorie in elkaars verlengde. Ook

houden met de aanwezigheid van kleine per-

zijn de geschetste implicaties van het systeem

soonlijke of militaire gebruiksvoorwerpen die

bijzonder groot. Hoe behoud en bescherm je

te relateren zijn aan het PDA of het Waffen-SS

slagvelden, kampen en linies? Het verdient

kamp. Dit blijkt uit de vele vondsten die Gert

daarom aanbeveling deze vragen discus-

Stein in het gebied al heeft gedaan. De klas-

siërend en opiniërend uit te werken in over-

sieke verdeling in de archeologie tussen

leg met de gemeente Leusden, de gemeente

bouwvoor en onverstoorde ondergrond is niet

Amersfoort en de Rijksdienst voor het Cultu-

van toepassing. Kleine voorwerpen - zelfs

reel Erfgoed.

buiten hun context gevonden - vertellen het verhaal van het kamp, de gevangenen en hun bewakers en hebben daarmee een grote cul-

7.3 Deelgebied Schietbaan:

tuurhistorische waarde.

de loopgraven en stellingen

Ook is het zeer raadzaam bij werkzaamheden in

Gravend onderzoek

of rond de schietbaan (door scherp te letten op

Het strekt tot de aanbeveling de voorlopige

botmateriaal, kalk en kledingresten) altijd reke-

conclusie met betrekking tot de loopgraven en

ning te houden met de mogelijke aanwezigheid

de stellingen te toetsen met gravend onder-

van graven of sporen van vermiste gevangenen,

zoek. Aangezien er een hiaat in de bronnen

ook op de locaties van reeds geruimde graven.

66


Ontsluiting

doel inclusief behoud en restauratie van mili-

Het plan voor ontwikkeling van het schietbaan-

taire en cultuurhistorische sporen (Advies-

terrein voorziet in de restauratie en ontsluiting

bureau Haver Droeze, 2008). De aanbeve-

van delen van de loopgraven en stellingen rond

ling van dit bureauonderzoek is dat in die

de schietbaan. Op basis van het bureauon-

visie Kamp Amsvorde niet mag ontbreken.

derzoek is het advies om voor een dergelijke

Het strekt tot de aanbeveling de waarde van

ingreep het hele spectrum van betekenissen

het Amsvorde terrein goed op het netvlies te

en functies van de verschillende elementen te

houden in relatie tot eventuele toekomstige

overzien voordat het verhaal dat verteld moet

ontwikkeling van het gebied.

worden definitief vorm krijgt. Bijvoorbeeld: de stellingen hebben geen gevechtsfunctie, maar

Hierbij moet opgemerkt worden dat het verhaal

hoogstwaarschijnlijk een oefenfunctie. Het zou

van de Nederlandse Waffen-SS een pijnlijke

de authenticiteit van de ontsluiting ten goede

zwarte bladzijde in de geschiedenis vormt.

komen als dit verhaal ook als zodanig verteld

Het is niet verwonderlijk dat ze in de afgelo-

wordt èn zichtbaar wordt in de wijze van restau-

pen decennia weinig aandacht kreeg. Dit blijkt

ratie en ontsluiting.

ook uit het geringe aantal publicaties over dit onderwerp, terwijl toch zo’n 22.000 vrijwilligers

Ook lijkt het wezenlijk om in de ontsluiting te

in de Waffen-SS intraden.

benadrukken dat de loopgraven niet alleen in

Pijnlijk of niet, het is een evident deel van het

het kader van het PDA bezien moeten worden,

Nederlandse oorlogsverhaal en Kamp Amers-

maar in het kader van de ruimtere betekenis

foort in het bijzonder. Een grondig historische

van het kamp als opleidingscentrum voor de

onderzoek naar het Wachbataillon Nord-West

Waffen-SS. De relatie met Kamp Amsvorde

in combinatie met een archeologisch onder-

kan daarbij niet ontbreken, omdat de schiet-

zoek naar Kamp Amsvorde zou een goede

baan, de loopgraven en het Waffen-SS Kamp

zaak zijn voor de ontwikkeling van een cor-

Amsvorde in historisch functionele zin onlos-

recte en bijdetijds beeld van de Nederlandse

makelijk met elkaar verbonden lijken.

geschiedenis.

7.4 Deelgebied Kamp

7.5 Het ‘grotere’ Kamp

Amsvorde

Amersfoort

De relatieve ‘vergetelheid’ van Kamp Amsvorde

Beheersmaatregelen

maakt het archeologisch gezien een bijzondere

De vondsten van Gert Stein demonstreren

locatie. Zoals hierboven werd geconcludeerd,

duidelijk dat grote delen van het kampterrein

is er in het deel dat niet onder de Doornseweg

bezaaid is met kleine voorwerpen, soms per-

is verdwenen, nog mogelijk veel in situ terug te

soonlijke gebruiksvoorwerpen, die te relateren

vinden dat aan het Kamp Amsvorde te relateren

zijn aan het PDA en het Wachbataillon Nord-

is, of aan de eveneens intensieve naoorlogse

West. Gezien de importantie van het kampter-

geschiedenis. Een korte veldinspectie maakte

rein voor de Nederlandse geschiedenis en het

dat eigenlijk al duidelijk.

gegeven dat hier maar liefst 35.000 mensen geïnterneerd zijn geweest, strekt het zeer tot

De stichting NMKA stelt zich behoud van het

aanbeveling dit gegeven goed in gedachten

kamp Amersfoort in zijn originele grootte ten

te houden bij elke schep die in het grotere

67


kamp in de grond gaat. In feite zou dit zich

Massagraven

kunnen vertalen in een beheersplan met aan-

Algemeen wordt aangenomen dat er nog een

dacht voor dit bodemarchief. Het gebruikelijke

onbekend aantal vermisten begraven ligt in

onderscheid in de archeologie tussen bouw-

de omgeving van het PDA, deels in het gro-

voor en onverstoorde grond is hierbij overi-

tere kamp Amersfoort, deels op de Leusder-

gens niet van toepassing. De archeologie van

heide (Von Frijtag Drabbe Künzel, 2003; Vol-

de Tweede Wereldoorlog is de archeologie van

kers, 2009). Eerdere ingrepen in het gebied

het maaiveld.

lijken hier weinig rekening mee gehouden te

Het strekt tot de aanbeveling alle graafwerk-

hebben, zoals de bij aanleg van de aanleg

zaamheden in het grotere kamp Amersfoort te

van de A28 en de golfterreinen. De vondst

laten begeleiden door mensen met de juiste

van menselijke resten door de medewerkers

archeologische expertise. Ook is het aanbe-

van de Stichting Nationaal Monument Kamp

velenswaardig personeel dat werk verricht op

Amersfoort in graven die formeel al geruimd

het terrein, bijvoorbeeld voor onderhoud aan

zijn, doet vermoeden dat in het hele voorma-

de groenstroken (het groenbeheer), bewust

lige kampterrein nog menselijke resten kunnen

te maken van de mogelijke importantie van op

voorkomen. Het strekt uiteraard tot aanbeve-

het terrein gedane vondsten. Dit geldt voor het

ling hier bij ingrepen in het landschap vooraf

gehele grotere kampterrein strekkende van de

rekening te houden. Te denken valt aan grond-

laan 1914, tot aan de Leusderheide.

radar onderzoek voorafgaand aan verstorende ingrepen en inzet van archeologische begelei-

Vervolgonderzoek naar loopgraven

ding van alle bodemverstorende activiteiten.

rondom het PDA

Opgemerkt moet worden dat ook bij geringe

Luchtfoto’s bewijzen dat overal rond het PDA

diepte graven verstoord kunnen worden.

loopgraven hebben gelegen. Sommige dateren van vóór 1943, anderen van daarna. Waar ont-

Ontsluiting van oorlogssporen: conceptu-

dekt op de luchtfoto’s zijn deze ingetekend op

ele benaderingen

kaartbijlage 1. Met naam en toenaam bedoe-

De Tweede Wereldoorlog presenteert ons

len we hier de loopgraven in het Scoutingter-

een vrij recent, historisch ingrijpend en door

rein ten noorden van de schietbaan, onder het

bezoekers zeer intensief beleefd cultuurhis-

huidige sportterrein van de politieschool Bos-

torisch erfgoed. Deze ‘intensieve beleving’

kamp, en ten zuiden van het PDA tot langs de

wordt in Engelstalige vakliteratuur beschreven

Doornseweg. Over deze loopgraven is weinig

als ‘sense of place’ of ‘ghost of place’, begrip-

bekend. Vervolgonderzoek, zowel historisch

pen die zich enigszins rammelend laten ver-

als archeologisch, ligt voor de hand om vragen

talen als ‘gevoel van plaats’ en ‘de geest van

rondom deze loopgraven te beantwoorden als:

een plaats’ (Schofield, 2005; Bell, 1997). De

• Wat was de functie van deze loopgraven?

omschrijving van het idee van ‘sense of place’

• Door wie zijn ze aangelegd?

is de onmiddellijke en onuitwisbare indruk

• Wat is de strategische betekenis van deze

die een locatie op een bezoeker kan hebben.

loopgraven binnen de Duitse verdediging

Een ander uitdrukking hiervoor zou ‘beleefde

tegen het einde van de oorlog in West-

authenticiteit’ kunnen zijn.

Nederland?

Hoewel dit fenomeen wetenschappelijk lastig

• Wat is de gaafheid van de resten van de

te definiëren is, is de betekenis en impor-

loopgraven?

tantie ervan onomstotelijk voor iedereen die

68


te maken heeft met erfgoed van de Tweede Wereldoorlog. Wie concentratiekamp Auschwitz heeft bezocht, kan onmogelijk ongeroerd blijven onder de onuitwisbare indruk die het kamp ogenblikkelijk bij binnenkomst op je maakt. Hetzelfde geldt voor de aanblik van kliffen en landingsgronden aan de Normandische kust uit 1944 of de Eerste Wereldoorlogmonumenten in de verwoeste omgeving van Verdun in Noord-Frankrijk. Dit ‘sense of place’ is een effect dat als afzonderlijke waarde van cultuurhistorisch erfgoed benoemd kan worden. Hoewel zeker niet uniek voor de Tweede Wereldoorlog, speelt ze wel juist voor dit erfgoed een grote rol. Een bijzondere bijkomstigheid is nu dat pogingen om de ‘sense of place’ waarde van oorlogserfgoed te mobiliseren, juist leiden tot het tegenovergestelde. Consoliderende, accentuerende, of restaurerende activiteiten leiden bij het erfgoed uit de Tweede Wereldoorlog,

Figuur 33a.De (gerestaureerde) laatste wachttoren van het PDA.

in tegenstelling tot de bedoelingen, tot een afname van de beleefde authenticiteit (Schofield, 2005). Een - persoonlijk getint - voorbeeld daarvan is bijvoorbeeld de laatst overgebleven wachttoren bij het bezoekerscentrum van het PDA. Hoewel met goede bedoelingen gerestaureerd, en zeker tegen de tand des tijds beschermd met een dikke laag glimmende verf, maakt zij minder historisch beleefd besef los dan een van de laatste palen van Kamp Amsvorde, verlaten in het bos (figuur 33). Dit effect van restauratie op ‘sense of place’ wordt nog weinig onderkend en daarom wordt het hier in het bijzonder aangehaald. Het is weinig gepast om de kunstenaar Armando in het laatste hoofdstuk ongenoemd te laten. Armando (geboren 1929) groeide als jongetje op in de omgeving van Kamp Amersfoort dat hem en zijn latere werk diepgaand heeft beïnvloed en waar hij talloze geschriften aan

Figuur 33b. Een veronachtzaamde houten paal van een heining van Kamp Amsvorde.

heeft gewijd (figuur 34). Zijn concept van ‘het

69


of reconstructies lenen zich hiervoor. En uiteraard moeten deze belangen ook hun plek hebben in het totale beheers- en ontsluitingsplan. Tegelijk hebben ze vaak een negatief effect op de beleefde authenticiteit van een plek. Daarom wil dit bureauonderzoek afsluiten met het advies om daar waar restauratie en ontsluiting in kamp Amersfoort van toepassing is, dit te doen met zo min mogelijk ingrijpende maatregelen en alleen aan structuren die binnen het oorspronkelijke kamp ook actueel waren. Het werken met al teveel ‘cosmetische’ middelen zal de beleefde geschiedenis van de bezoekers doen afnemen en daarmee afbreuk doen aan de missie van de Stichting. En, dienstbaar aan een verantwoorde inventarisatie, ontsluiting en beleving, kan archeologisch onderzoek bijdragen aan het aandragen

Figuur 34. Omslag van ‘De geschiedenis van een plek’ van Armando, Verhagen & Keus (1980).

en onthullen van een historisch en chronologische ‘diepte’ van de verschillende elementen

schuldig landschap’ vindt in het bos bij Oud-

binnen de begrenzing van het kamp, en kan

Leusden zijn oorsprong. Hij beschuldigt het

inzicht verschaffen in de breedte van het spec-

landschap dat er nu schijnbaar vreedzaam

trum aan interpretaties van functies en beteke-

en onschuldig bijligt, maar dat ondertussen

nissen van deze elementen.

getuige is geweest van de meest verschrikkelijke gebeurtenissen. Het landschap zou moeten getuigen van de gebeurtenissen. Opvallend genoeg, zonder dat Armando zich waagt op het vlak van de archeologische theorievorming, sluit dit idee goed aan bij het hierboven geschetste concept van ‘sense of place’. Bij de ontsluiting en het beheer van cultureel erfgoed spelen meerdere aspecten. Consolidatie en conservering is er een van. Simpel, zonder het te conserveren degradeert het erfgoed en blijft er uiteindelijk niets over. Educatie is - zeker in dit geval - een andere te dienen meester: men wil tonen hoe iets precies in elkaar zat, of men wil tekst en uitleg verschaffen met informatiepanelen. Replica’s

70


71


Literatuur Overduin, J., z.j. Hel en hemel van Dachau.

Adviesbureau Haver Droeze, 2008. Uitbreiding

Uitgeverij J.H. Kok, Kampen.

Kamp Amersfoort. Ruimtelijke onderbouwing.

Peverelli, L., 2010. Grenades, Mines & Boo-

Adviesbureau Haver Droeze bnt, Amersfoort.

bytraps. www.lexpev.nl.

Armando, 1981. Aantekeningen over de

Pflock A., 2006. Auf vergessenen Spuren. Ein

vijand. De Bezige Bij, Amsterdam.

Wegweiser zu Gedenkstätten in den Nie-

Armando, H. Verhagen & M. Keus, 1980.

derlanden Beligien und Luxemburg. Bun-

Geschiedenis van een plek. Concentratie-

deszentrale fur politische Bildung, Bonn

kamp Amersfoort. Armando Museum. Bell, M.M., 1997. The Ghosts of Place. In: Theory

Schute, I.A., 2009. Plangebied fietspad N225,

and Society, Vol. 26, No 6, pp. 813-836.

gemeente Rhenen. Archeologisch voor-

Bloemhof J.L., 2005. Amersfoort 40-45. Bek-

onderzoek: een inventariserend veld-

king & Blitz Uitgevers BV, Amersfoort.

onderzoek (kartering en waardering). RAAP-rapport 1864. RAAP Archeologisch

Boer, G.H. de, D. Bekius & J.A. Schenk,

Adviesbureau, Weesp.

2009. Gemeenten Leusden en Amersfoort.

Stein, G., 2009a. Oriëntatie in het landschap

Een archeologische verwachtings- en

rond Kamp Amersfoort. SNMKA, Leusden.

beleidsadvieskaart (m.u.v. de historische

Stein, G., 2009b. Luchtaanval op Duitse

stadskern). RAAP-rapport 1875. RAAP

Kazerne bij Amersfoort op 12 februari

Archeologisch Adviesbureau, Weesp.

1943. In: Informatiebulletin Stichting Nati-

Buesink, A., 2008. Gemeente Amersfoort. Plangebied Sinai Centrum, karterend

onaal Monument Kamp Amersfoort No29,

booronderzoek. BAAC rapport V-07.0459.

augustus 2009. SNMKA, Leusden.

BAAC, ’s-Hertogenbosch.

Stein, G., 2009c. Het Barakkenkamp met de

Bull, S. & G.L. Rottman, 2008. Infantry Tactics of

naam ‘De Boskamp’. In: Informatiebulletin

the second World War. Osprey Publishing Ltd.

SNMKA No29, Augustus 2009. SNMKA,

Dijk, M.H.A., van, T. d’Hollosy & N. den

Leusden.

Ouden, 2004. Inventariserend en waar-

Stuldreher, C.J.F., H.A.V.M. van Stekelenburg,

derend archeologisch onderzoek Tabaks-

W.F.G. Meurs & R.S. Meyer, 1970. Con-

teeg. Sectie Archeologie Gemeente

centratiekampen, systeem en de praktijk in

Amersfoort, Amersfoort.

Nederland. Fibula-van Dishoeck, Bussum.

Kleinveld, G. 1994. Onvoltooid Verleden Tijd.

Verhoef, C.E.H.J., 2002. De slag om de

Toelichting bij een stereografisch over-

Ginkelse Heide. Uitgeverij Aspekt,

zicht Het Polizeiliches Durchgangslager

Soesterberg.

Amerfoort (PDA).

Volkers, K., 2009 (2e herziene druk). Geheim

Molenaar, S., 2006. Plangebied Golfclub De

landschap, 200 jaar militairen op de Utrechtse

Hoge Kleij, gemeente Leusden; archeo-

Heuvelrug. Provincie Utrecht, Utrecht.

logisch vooronderzoek: een bureau- en

Von Frijtag Drabbe Künzel G., 2003. Kamp

inventariserend veldonderzoek. RAAP-

Amersfoort. Uitgeverij Mets en Schild,

notitie 1577 (herziene eindversie). RAAP

Amsterdam.

Archeologisch Adviesbureau, Amsterdam.

72


Gebruikte afkortingen AHN

het Actueel Hoogtebestand Nederland

AMK

de Archeologische Monumenten Kaart

ARCHIS

ARCHeologisch Informatie Systeem

CAR

Centrum voor Archeologie [van de gemeente Amersfoort]

DIB

Dienst Identificatie en Berging

FLAK

Flugabwehrkanone of Fliegerabwehrkanone

IKAW

Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden

KNA

Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie

NIMH

Nederlands Instituut voor Militaire Historie

NSB

Nationaal Socialistische Beweging

NSF

Nederlandse Seintoestellen Fabriek

NV

Naamloze Vennootschap

RAF

Royal Air Force

PDA

Polizeiliches Durchgangslager Amersfoort

POD

Politieke Opsporingsdienst

SD

Sicherheits Dienst

SIKB

Stichting Integrale Kwaliteitsborging Bodembeheer

SiPo

Sicherheits Polizei

SNMKA

Stichting Nationaal Monument Kamp Amersfoort

SS

Schutzstaffel

73


Overzicht van figuren, tabellen en (kaart-)bijlagen Figuur 1.

Figuur 2.

Figuur 3.

Figuur 4.

Figuur 5.

Figuur 6.

Figuur 7.

Ligging van het onderzoeksge-

Luchtfoto RAF mei 1944 (bron:

bied en de verschillende deelge-

Kadaster RAF foto 6542086-mei

bieden met AMK-terreinen (rood)

1944). Een barak in het SS-kamp

en RAAP-vindplaatsen gepro-

is afgebroken en twee loodsen,

jecteerd op de landschappelijke

net ten noorden van het kamp

eenhedenkaart van de gemeenten

aan weerszijden van de Appel-

Amersfoort en Leusden (naar De

weg zijn nu compleet. Links, niet

Boer, Bekius & Schenk, 2009);

goed zichtbaar op deze foto, de

inzet: ligging in Nederland (ster).

schietbaan. Figuur 8.

Luchtfoto uit 1939 (uitsnede).

Een schets van het PDA kijkend

Bovenaan van links naar rechts

in oostelijke richting, vermoe-

Laan 1914 en rechts op de foto

delijk gemaakt door een gedeti-

de Appelweg. Het mobilisatie-

neerde. De datum in de titel luidt:

kamp is nog niet gebouwd.

‘Aug 1944-20 Apr 1945’. Opval-

Het SS-bewakingskamp in 1942.

lend is dat op deze schets de uit-

Links de Appelweg (bron: www.

gang naar Kamp Amsvorde dui-

kampamersfoort.nl).

delijk is ingetekend (rechtsonder)

Het gevangenkamp in de eerste

met prikkeldraad omgeven en

periode. Links buiten de schets

dat ook een van de barakken van

ligt de Appelweg, ten noorden

kamp Amsvorde is weergegeven

van de poort ligt het bewakings-

uiterst rechtsonder. Dit lijkt er

kamp (bron: Overduin, z.j.).

op te wijzen dat de gevangenen

De plattegrond van de ‘Erweite-

van de relatie tussen het PDA en

res Polizeigefängnis’ (bron www.

Amsvorde op de hoogte waren.

kampamersfoort.nl).

Een van de voetbalgoals lijkt nog

Het Erweiteres Polizeigefängnis op

op het militair sportveld te staan.

een luchtfoto van de RAF uit 1943.

Bovenin de tekening is de schiet-

Goed te zien zijn de nieuwe barak-

baan te zien en links de boerderij

ken aan de zuidzijde van het kamp.

van het ‘Schweinenkommando’. Figuur 9.

De vernieuwing van Abteilung III en

Luchtfoto uit september 1939

‘de Bunker’ heeft nog niet plaats-

(bron: WUR Library Special

gevonden. Rechtsboven is nog net

collections). Figuur 10.

één barak zichtbaar van Kamp Ams-

Luchtfoto van 4 December 1943 (bron: Kadaster RAF luchtfoto

vorde. Links in het midden is het

6548025).

begin van de schietbaan zichtbaar Figuur 11.

en rechtsonder de sleuven waar de

Luchtfoto van 9 Mei 1944

beer in werd geloosd (bron: Kadas-

(bron: Kadaster RAF luchtfoto

ter RAF foto 6548025).

6542086).

74


Figuur 12.

Figuur 22.

Luchtfoto van 14 Januari 1945

kaartnavigatie.

(bron: Kadaster 6583279). Figuur 13.

Figuur 14. Figuur 15.

Figuur 23.

Luchtfoto uit maart 1945 (bron:

van het magazijn van een Sten-

RAF reeks 220.IV).

pistoolmitrailleur. Figuur 24.

Close-up van het stellinggebied

en een fosforstrip, mogelijk van

Foto van de bouw van een loop-

Scouting. Figuur 25a. Kapje van munitie voor Canon 75mm Model 14/36. Figuur 25b. Schets van een stuk eenheidmu-

neemt aan dat deze is genomen in het kamp.

nitie voor canon 14-36. Op de

Lijkenhuisje en twee barakken

punt rechts het kapje met de ken-

ten zuiden van de schietbaan

merkende spiraal. Figuur 26.

(bron: kadaster RAF, l6583279-

Slachtafval of etensresten van vermoedelijk een varken.

jan-1945).

Figuur 27a. Tube van ‘Ivorol Tandpasta’

Kamp Amsvorde in 1945 (bron: Spe-

geproduceerd in Zeist.

cial Collections WUR Library - col-

Figuur 27b. Reclameadvertentie voor Ivorol

lectie 138 -XII) Bovenin de foto de

tandpasta.

Laan 1914. Linksonder nog net het paadje naar het PDA en de broeikas

Figuur 28.

van de kamptuin. Rechtsonder het

Figuur 29a. Het gevorkte object met twee

Militair prikkeldraad.

kamp Amsvorde is het kerktoren-

hulzen. Het bovenste deel is

tje van Oud Leusden zichtbaar en

afgebroken van het rechtereinde

daaromheen de begraafplaats die

van het onderste deel. Figuur 29b. Detailopname van het gevorkte

aan het kamp grensde. Figuur 18.

Luciferblikje met drie lucifers

op de luchtfoto van januari 1945.

lectie van het SNMKA en men

Figuur 17.

Britse sleutel voor het vullen

WUR Library Special Collections,

graaf. De foto komt uit de col-

Figuur 16.

Duits liniaaltje voor

De vluchtroute van Gerrit Klein-

object met aan een zijde twee

veld uit ‘De Geschiedenis van

aangebrachte patroonhulzen kali-

een plek’ (Armando, Verhagen &

ber Mannlicher 6,5mm en Maus-

Keus, 1980).

ser 8x57. Figuur 30a. Deel van een stoppenkast uit

Figuur 19a. Een Duitse Patroontas, gevonden door Gert Stein in het deelgebied

een van de gebouwen van Kamp

Schietbaan.

Amsvorde, gevonden op het voormalige Kampterrein.

Figuur 19b. Scherven van No1 Scherpe

Figuur 30b. Wat vondsten gedaan tijdens een

Handgranaat van Nederlandse makelij (ei-handgranaat),

wandeling over het kampterrein.

gevonden in het deelgebied

Rechtsboven de rol prikkeldraad. Figuur 31.

Schietbaan.

Foto van een Canon 75mm mle14/36.

Figuur 19c. Schematische doorsnede van Figuur 32.

een Nederlandse ei-handgranaat.

Voorbeeld van Duitse oefenstel-

Figuur 20.

Handgreep van een seinpistool.

lingen uit ‘British periodical notes

Figuur 21.

Duits middel tegen chemische

on the German Army 1941’ door

brandwonden.

Bull & Rottman (2008).

75


Figuur 33a. De (gerestaureerde) laatste wachttoren van het PDA. Figuur 33b. Een veronachtzaamde houten paal van een heining van Kamp Amsvorde. Figuur 34.

Omslag van ‘De geschiedenis van een plek’ van Armando, Verhagen & Keus (1980).

Tabel 1.

Geologische en archeologische tijdschaal.

Bijlage 1.

Overzicht van alle geïnventariseerde structuren en elementen.

Bijlage 2.

Bodemvondsten uit Kamp Amersfoort.

Bijlage 3.

Resultaten Bouwbiografisch Onderzoek ‘’t Huys te Kalkwegh’ (Jobbe Wijnen).

Kaartbijlage 1. Kamp Amersfoort: ligging van alle geïnventariseerde structuren en elementen.

76


Bijlage 1. Overzicht van alle geïnventariseerde structuren en elementen Nr.

Complextype

Beschrijving

Bron

1

overig

Schietbaan eerste fase

luchtfoto 1943

2

overig

Pistoolschietbaan

luchtfoto 1943

3

overig

Uitbreiding schietbaan 1944

luchtfoto 1944

4

overig

Pad

luchtfoto 1943

5

overig

Vermoedelijke loop pad in 1943

luchtfoto 1943

6

overig

pad

luchtfoto 1943

7

Stelling/loopgraaf

Stellinggebiedje met loopgraven

luchtfoto 1943

8

Stelling/loopgraaf

versterking 1

luchtfoto 1943

9

Stelling/loopgraaf

versterking 2

luchtfoto 1943

10

Stelling/loopgraaf

versterking 3

luchtfoto 1943

11

Overig

pad

luchtfoto 1943

12

Overig

wallen (kogelvangers?)

luchtfoto 1943

13

Stelling/loopgraaf

loopgraaf

luchtfoto 1943

14

Gebouw

scoutinggebouwen

luchtfoto 1943

15

Stelling/loopgraaf

begin loopgraaf -verdwijnt onder bomen

luchtfoto 1943

16

Stelling/loopgraaf

loopgraaf parallel aan Appelweg

luchtfoto 1943

17

Overig

gekapt bos voor garage 2

luchtfoto 1943

18

Gebouw

garage 1

luchtfoto 1943

19

Stelling/loopgraaf

mogelijk een loopgraaf. Niet goed zichtbaar

luchtfoto 1943

20

Gebouw

Globale lokatie boerderij “Schweinenkommando”

luchtfoto 1943

21

Gebouw

Onbekend, mogelijk lage wachttoren

luchtfoto 1943

22

Gebouw

Broeikas

luchtfoto 1943

23

Gebouw

Wachtgebouw kamp-ss

luchtfoto 1943

24

Gebouw

Barak Kamp-SS

luchtfoto 1943

25

Gebouw

SS-Schreibstube - Sipo

luchtfoto 1943

26

Gebouw

Eerste bekleidungskammer

luchtfoto 1943

27

Gebouw

Barak kamp-ss

luchtfoto 1943

28

Gebouw

Keuken Kamp-ss

luchtfoto 1943

29

Gebouw

Kantine Kamp SS

luchtfoto 1943

30

Gebouw

De ‘Blockhut’

luchtfoto 1943

31

Gebouw

Garage

luchtfoto 1943

32

Gebouw

Arrestantenlokaal

luchtfoto 1943

77


Nr.

Complextype

Beschrijving

Bron

33

Overig

onbekend object mogelijk schuilkelder

luchtfoto 1943 -geniekaart

34

Hek

Toegang Gevangenenkamp

luchtfoto 1943

35

Gebouw

Block I -ziekenkamer / schreibstube etc

luchtfoto 1943

36

Gebouw

Block II

luchtfoto 1943

37

Gebouw

Block III

luchtfoto 1943

38

Gebouw

Block IV

luchtfoto 1943

39

Gebouw

Toilet-wasgebouw

luchtfoto 1943

40

Gebouw

Toilet-wasgebouw

luchtfoto 1943

41

Gebouw

Nieuwe Bekleidungskammer

luchtfoto 1943

42

Gebouw

Gebouwtje in PDA

luchtfoto 1943

43

Gebouw

Werkstatten

luchtfoto 1943

44

Gebouw

Block V

luchtfoto 1943

45

Gebouw

Block VI

luchtfoto 1943

46

Gebouw

Block VII

luchtfoto 1943

47

Gebouw

Block VIII

luchtfoto 1943

48

Gebouw

Block IX

luchtfoto 1943

49

Gebouw

Block X

luchtfoto 1943

50

Gebouw

Wachttoren 1

luchtfoto 1943

51

Gebouw

Wachttoren 2

luchtfoto 1943

52

Gebouw

Wachttoren 3

luchtfoto 1943

53

Gebouw

Wachttoren 4

luchtfoto 1943

54

Gebouw

Wachttoren 5 (niet zichtbaar op kleine kaart)

luchtfoto 1943

55

Gebouw

Wachttoren 6

luchtfoto 1943

56

Gebouw

Wachtoren 7

luchtfoto 1943

57

Gebouw

Bergplaats

luchtfoto 1943 geniekaart

58

Gebouw

Bergplaats

luchtfoto 1943 - geniekaart 1

59

Pad

Toegang vanaf de Appelweg

luchtfoto 1943

60

Gebouw

onbekende structuur. Een bron (geniekaart) verondersteld dat dit een schuilplaats is

luchtfoto 1943

61

Pad

Pad naar Lager 3

luchtfoto 1943

62

Pad

Pad

luchtfoto 1943

63

Gebouw

Gemetselde poort PDA

luchtfoto 1943

64

Overig

Bezinkplaatsen - 4 lange kuilen vermoedelijk de beerputten van het PDA

luchtfoto 1943 - geniekaart 1

65

Gebouw

Voormalig hotel Oud Leusden

luchtfoto 1943

Loopgraaf

luchtfoto 1943

Opstelplaatsen pistoolschietbaan?

Luchtfoto 1944

66

67

Overig

78


Nr.

Complextype

Beschrijving

Bron

68

Pad

Pad van Garage 1 naar Amsvorde

Luchtfoto 1944

69

Gebouw

Gebouwtje noord van kuilen (64)

70

onbekend object (nabij Amsvorde)

luchtfoto 1943

71

Stelling / loopgraaf

Loopgraven zuid van schietbaan

luchtfoto 1943

72

Gebouw

Lijkenhuisje

Luchtfoto 1944

73

Gebouw

Barak

Luchtfoto 1944

74

Gebouw

Barak

Luchtfoto 1944

75


Loopgraaf

luchtfoto 1945 januari

76


Kleine stelling


77


? Mogelijk stelling bij ingang PDA


78

Overig

? Bij schietbaan


79

Overig

? Bij oude bekleidungskammer


80

Hek of Draadversrerring

Nieuwe scheiding in appelplaats


81

Overig

onbekende structuren


82

Overig

?


83

Loopgraven/stellingen

loopgraven?


84


Loopgraven

luchtfoto maart 1945

85


stelling


86


stelling


87


stelling


88


? Inrijplaatsen voertuigen? Langs weg


89


vele gaten langs de laan 1914


90


stelling over de laan 1914?


91


loopgraaf op sinaï terrein


92


looppgraaf op sinaï terrein


93


loopgraaf west van appelweg


94


loopgraaf


foutje in nummering - geen object 95

foutje in nummering

95 96

Overig

? Vierkant object


97

Overig

? Vierkant object


98


loopgraven stellingen

Luchtfoto 1945 april

99

Overig

? Stellingen? (laan1914)


100

Gebouw

Nieuwbouw Abteilung III

Luchtfoto januari 1945

101

overig

? Bij scoutinggebouwen


102

gebouw

Droogoven PDA

geniekaart

79


Nr.

Complextype

Beschrijving

Bron

103

gebouw

Fietsenstalling PDA

geniekaart

104

pad

Pad noord van pda richting Amsvorde

Luchtfoto 1943

105

gebouw

Bergplaats

geniekaart

106

gebouw

Tunnel onder hek

geniekaart

107

gebouw

hoogspanningsgebouwtje of benzinebunker

geniekaart

108

gebouw

lijkenbewaarplaats (verwarring met heldenkeller?)

geniekaart

109

gebouw

? Plantonhuisje bij hoofdingang kamp

geniekaart

110

gebouw

? Plantonhuisje bij hoofdingang kamp

geniekaart

111

pad

hoofdingang

geniekaart

112

pad

Appelweg

113

pad

Laan 1914

114

(massa)graf

locatie eikenhakhoutbos met verschillende massagraven

GS

115

(massa)graf

Massagraf van Russische krijgsgevangenen

Google Earth

116

(massa)graf

tijdelijk graf vermoorde gedetineerde nabij poort PDA

GS

117

(massa)graf

executieplaats en massagraf schietbaan

GS

118

(massa)graf

tijdelijke naoorlogse herbegraafplaats

GS

119

(massa)graf

verschillende graven rondom lijkenhuisje

GS

120

(massa)graf

verschillende graven

GS

121

(massa)graf

executieplaats en Massagraf midden in schietbaan (globale lokatie)

GS en NMKA

122

(massa)graf

Globale lokatie verschillende massagraven aan zuidzijde schietbaan

GS

123

(massa)graf

Executieplaats en graven nabij villa Kalkweg

GS

124

Gebouw

Keuken

125

Overig

Kogelvanger

Luchtfoto 1943

126

loopgraaf

Verlengde van no71

Luchtfoto 1943

127

loopgraaf

Verlengde van no71

Luchtfoto 1943

128

loopgraaf

Verlengde van no71

Luchtfoto 1943

129

(massa)graf

Massagraven

GS

130

hek

Prikkeldraadversperring PDA

geniekaart

131

hek

Prikkeldraadversperring PDA

geniekaart

132

hek

De Rozentuin - Prikkeldraadversperring PDA

SNMKA

133

weg/pad

Laan 1914

topokaart

134

weg/pad

Appelweg

topokaart

135

weg/pad

Voormalige loop Doornseweg / Dodenweg

Luchtfoto 1943

136

(massa)graf

Graf

GS

137

(massa)graf

Graf

GS

80


Nr.

Complextype

Beschrijving

Bron

138

Gebouw

Onderdeel van Kamp Amsvorde

Luchtfoto 1943

139

Gebouw


Luchtfoto 1943

140

Gebouw


Luchtfoto 1943

141

Gebouw


Luchtfoto 1943

142

Gebouw


Luchtfoto 1943

143

Gebouw


Luchtfoto 1943

144

Gebouw


Luchtfoto 1943

145

Gebouw


Luchtfoto 1943

146

Gebouw


Luchtfoto 1943

147

Gebouw


Luchtfoto 1943

148

Gebouw


Luchtfoto 1943

149

Gebouw


Luchtfoto 1943

150

Gebouw


Luchtfoto 1943

151

Gebouw


Luchtfoto 1943

152

Gebouw


Luchtfoto 1943

153

Gebouw


Luchtfoto 1943

154

Gebouw


Luchtfoto 1943

155

Gebouw


Luchtfoto 1943

156

Gebouw


Luchtfoto 1943

157

Gebouw


Luchtfoto 1943

158

gebouw

Hutje bij de Bezinkkuilen

Luchtfoto 1944

159

Overig/onbekend

onbekend

Luchtfoto’s 1945

160

Overig/onbekend

onbekend

Luchtfoto’s 1945

161

Overig

Kuilen langs de weg, laan 1914

Luchtfoto’s 1945

162

overig

Kuilen

Luchtfoto’s 1945

163

overig

Kuilen

Luchtfoto’s 1945

164

zie legenda

Deelgebied Schietbaan

165

zie legenda

Deelgebied PDA

166

zie legenda

Deelgebied Amsvorde

167

zie legenda

Hele Kamp

168

overig

Eikenhakhoutbosje waarin veel graven zijn teruggevonden achter het Schweinencommando

Luchtfoto 1943

169

(massa)graf

Tijdelijk Graf van een herbegraven gevangene na de oorlog

GS

81


82


Bijlage 2. Bodemvondsten uit Kamp Amersfoort Nr.

Id

Beschrijving

Vindplaats

Datum vondst

1

9512

3 patroonhulzen (1 x jacht 2 x .303 oorlogs)

Op/naast recentelijk aangelegde reconstructie tijdelijke begraafplaats

augustus 2009

Afgesneden Duitse Laars

NW van Gereconstrueerd tijdelijke begraafplaats

2

3

9523

Duitse Patroonclip gemerkt P208K voor 7,92 x 57 patronen

Vindplaats kruising pad noordzijde evenwijdig aan schietbaan met pad achter kogelvanger

november 2009

4

9527

Enkele tientrallen hulzen 8 x 50 R (Frans - Lebel) SF 1 SF 27

Langs/op pad ten NW van de stellingen, haaks op de schietbaan

2009

Duitse Knoop

Westelijke rand Stellinggebied

5 6

9540

Fragmenten Duitse patroontas voor 7,92x57 patronen

Op recentelijk opgeworpen markewal, ter hoogte grasveld Sinaï

februari 2010

7

9520

Huls van .50 patroon

In de zijkant van de stelling, grenzend aan het pad evenwijdig aan en noordelijk van de schietbaan

november 2009

8

9516

Huls van .50 patroon 1942

Pad oost van stellingen haaks op schietbaan

november 2009

9

9524

Fragmenten Ned. Handgranaat No.1

Achter kogelvanger kleine schietbaan en op dezelfde hoogte ten noorden van de grote schietbaan

2009

10

9521-1

Patroon 7,92x57 mm, gemerkt 17 36 P315 S*

enkele meters achter/westelijk van de grensbeuk

november 2009

10

9491-1

Britse Patroon 9mm. De patroon blijkt samengesteld uit een afgevoerde kogel (zilverkleurige mantel) en een huls met afgevuurd slaghoedje. De hulsbodem is gemerkt H↑N 43 9MM.

Langs pad evenwijdig en naast markewal ter hoogte van afgebroken Sinaï gebouwtjes

2009

10

9491-2

Huls 6,5 x 54 R


2009

10

9491-3

Huls 9mm, gemerkt 4 41 OXO *.


2009

10

9491-4

Huls cal .50 patroon


2009

11

9521-2

Nederlandse vooroorlogse uniformknoop met leeuw op voorzijde

Enkele meters achter/westelijk van de grensbeuk

november 2009

12

4 Duitse hulzen K98 - 8x57

13

9485-1

2 x clip voor geweerpatronen, waarschijnlijk 8 x 57

Linker-binnenzijde begin grote schietbaan

Aug. 2009

13

9485-2

Zinken Oorlogsmuntstuk 25 cent 194?

Linker-binnenzijde begin grote schietbaan

Aug. 2009

14

9514

3 patroonhulzen (2 x .303 en 1 x 30-06) oorlogs en 1953

Linker bovenzijde begin grote schietbaan

juni 2009

15

9509-1

3 Duitse patroonhulzen 8x57 en Brits .303 (oorlogs)

Bovenop linker wal grote schietbaan en achter kogelvanger kleine schietbaan

2009

15

9509-2

Fragmenten Ned. Handgranaat No.1 of 3

Bovenop linker wal grote schietbaan en achter kogelvanger kleine schietbaan

2009

16

9515

Fragment Ned. Handgranaat No.1 of 3

Achter kogelvanger korte schietbaan

juni 2009

17

9508-1

Sleutel

Begin zuidelijke wal schietbaan (bovenop) en voor en achter de kogelvanger van de kleine schietbaan

juni 2009

17

9508-2

Fragmenten Ned. Handgranaat No.1 of 3

begin zuidelijke wal schietbaan (bovenop) en voor en achter de kogelvanger van de kleine schietbaan

juni 2009

18

Fragmenten Ned. Handgranaat No.1

83


Nr.

Id

19

Beschrijving

Vindplaats

Diverse objecten in loopgraven

Noord van Dierenpension

Datum vondst

20

A

kapje voor projectiel voor Frans luchtafweergeschut “canon 75mm model 14/36”

Stellinggebied

september 2010

21

H

Punt van een kaliber Browning .50 patroon, type Pantserdoorborend, niet gevuurd, zonder huls,

Stellinggebied

september 2010

22

E

Beenderen

Stellinggebied

september 2010

22

F

Tube ‘Ivorol Tandpasta’

Stellinggebied

september 2010

23

D

Fragmenten prikkeldraad

Stellinggebied

september 2010

stuk prikkeldraad

Stellinggebied

september 2010

24 25

J

Consumptie-munt met aan een zijde de Scouting lelie

Lang Pad oost van stellinggebied

september 2010

26

B

Luciferblikje

Stellinggebied

september 2010

27

I

Object van ongeveer 40cm strip ferrometaal met enerzijds een gebogen haak en anderzijds een vork met twee daarop gemonteerde patroonhulzen kaliber Mausser 8x57 en Mannlicher 6,5mm

Stellinggebied

september 2010

28

G

Verfblikje

Stellinggebied

september 2010

29

Sluitmoer Ned. Handgranaat No 1

Stellinggebied

september 2010

30

Ijzeren buis 35 cm

Stellinggebied

september 2010

31

Bakstenen

Stellinggebied

september 2010

32

Fragmenten gietijzeren kachel

Stellinggebied

september 2010

33

Blikopener

Stellinggebied

september 2010

34

Schroefdop - onbekend

Stellinggebied

september 2010

35

Strip leer

Stellinggebied

september 2010

36

Stuiver (naoorlogs)

Stellinggebied

september 2010

37

C

Fragmenten Ned. No1 Scherpe Handgranaat

Stellinggebied

september 2010

n.o.k.

9541

Linkerschoen, model Britse Ammo boot WW2

In het gebied van de ‘stellingen’ op 30cm diepte door hoveniersbedrijf aangetroffen

2009

n.o.k.

9543

Restant van een (waarschijnlijk) Duitse (rechter)laars die boven de enkel werd afgesneden

Nabij de nieuw aangelegde tijdelijke begraafplaats aan de oppervlakte onder bladerdek

juni 2010

n.o.k.

9528

Politieknoop en 5x Koppelslot NL van voor 1940

n.o.k.

9427

NATO 7,62 losse flodder

In loopgraaf zuid van schietbaan

“Nummer” is het nummer op kaartbijlage 1 n.o.k. betekent dat dit object niet op kaartbijlage 1 is ingetekend

84


Bijlage 3. Resultaten Bouwbiografisch Onderzoek ’t Huys te Kalkwegh Jobbe Wijnen

In oktober 2010 is door ondergetekende op persoonlijke titel een kort historisch locatieonderzoek uitgevoerd naar ‘’t Huys te Kalkwegh’ aan de Laan 1914. De aanleiding voor het onderzoek ontstond uit de resultaten van een archeologisch bureauonderzoek van RAAP Archeologisch Adviesbureau eerder dit jaar naar o.a. de reikwijdte en invloedssfeer van het voormalig ‘Polizeiliches Durchgangslager Amersfoort’ aan de Appelweg (dit rapport). Hieruit bleek dat ‘‘t Huys te Kalkwegh’ in de periode 1941-1945 functioneel onderdeel uitmaakte van Kamp Amersfoort. Waarvoor het pand door de Duitse Bezetter gebruikt werd, werd echter nog niet duidelijk.

Vraagstelling Het doel van het locatieonderzoek was om het Duitse –en direct naoorlogse- gebruik wat meer op te helderen. Hiervoor zijn de kruipruimtes en de zolderingen onderzocht op authentieke sporen uit de Tweede Wereldoorlog.

Conclusies Het pand blijkt in de jaren ’90 sterk gerenoveerd: de kelder is opgevuld met zand, de kruipruimte afgesmeerd met cement en de zolders zijn volledig opnieuw betimmerd. Ook zijn alle originele muurkasten - als die er waren - gerenoveerd of verdwenen en nieuwe plafonds aangebracht. Hierdoor zijn geen authentieke sporen uit de periode ’40-’45 teruggevonden.

Aanbeveling Verder locatieonderzoek is op dit moment niet zinnig of wenselijk. Wel is de conclusie dat geschiedenis van het pand erg betekenisvol is en (historisch) vervolgonderzoek niet zou misstaan. Er is veel nog veel onduidelijk over het dagelijks gebruik van de villa in de oorlog. Er zijn verspreide publicaties bekend over wat zich in dit pand heeft afgespeeld. Een en ander kan aanleiding vormen om de geschiedenis van de villa meer integraal te onderzoeken en die geschiedenis in één publicatie samen te brengen. Hieronder worden de verhalen die bij het locatieonderzoek naar voren kwamen kort opgesomd.

Beschrijving van de verhalen over ‘’t Huys te Kalkwegh’ uit literatuur In 1939 werden aan de Laan 1914 en de Appelweg (nu Loes van Overeemlaan) twee mobilisatiekampen opgericht door het Ministerie van Oorlog. Deze huisden manschappen die zijn ingezet bij de verdediging van de Valleistelling of Grebbelinie ten oosten van Amersfoort. De kampen hadden simpelweg de namen ‘Kamp Laan 1914’ en ‘Kamp Appelweg’ (Stein, 2009c). Na de capitulatie op 14 mei vielen alle militaire goederen in handen van de Bezetter. In 1941 werd het terrein met de

85


twee mobilisatiekampen gevorderd door de SD en de Sicherheitspolizei voor de oprichting van het Polizeiliches Durchgangslager Amersfoort (PDA). Vermoedelijk is vrijwel direct ook ‘’t Huys te Kalkwegh’ gevorderd (zie verder dit rapport). Het grotere Kamp Amersfoort bestond organisatorisch uit meerdere delen. In één deel huisde het feitelijke PDA, met de gevangenen en de bewakingstroepen, in voormalig mobilisatiekamp Appelweg. Eén van andere delen was het voormalig ‘Kamp Laan 1914’. Hier werd de staf en de eerste compagnie van het ‘Wachbataillon (3) NordWest’ ondergebracht, dat organiek toebehoorde aan de Waffen-SS. Het bataljon bestond voor een groot deel uit Nederlandse SS en stond onder gezag van SS-Hauptsturmführer Paul Anton Helle. Het bataljon had minstens twee functies: Een bewakingsfunctie en een opleidingsfunctie. De soldaten van de eerste compagnie van het Wachbataillon waren bijvoorbeeld verantwoordelijk voor de buitenbewaking van het PDA, dus voor alles binnen de buitenste prikkeldraadomheining van het kamp. Naast een bewakingsfunctie kende het bataljon een opleidingsfunctie, o.a. in de directe omgeving van de Laan 1914. Zo’n 200 Waffen-SS leden werden er opgeleid en geoefend, om daarna gedetacheerd te worden naar o.a. de kampbewaking van Kamp Vught en de gijzelaarskampen St. Michielsgestel en Haaren. De gemiddelde sterkte van het bataljon bedroeg ongeveer 1200 mannen. Een aantal van mogelijk tussen de 3200 en 4000 man zal in opleiding geweest in de directe omgeving van de Laan 1914. ‘’t Huys te Kalkwegh’ heeft vermoedelijk functie gehad als kantoorgebouw (Schreibstube) bij deze opleidingscompagnie, of als legeringsplaats voor een deel van de staf van het Wachbataillon. Er is een kans dat het pand het kantoor was van de commandant Helle. Wat er zich dagelijks in de oorlog in de villa afspeelde is nog niet bekend. Wel is bekend dat het Duits gezag aan het einde van de oorlog steeds verder corrumpeerde. Ook de villa kreeg hiermee van doen: tegen het einde van de oorlog zijn zes mensen, vermoedelijk na een korte periode van gevangenschap in de villa, gefusilleerd in de tuin van ‘’t Huys te Kalkwegh’ en daar ook begraven. Het verhaal van deze arrestatie en executies is door J.L. Bloemhof beschreven in de herziene versie van zijn boek ‘Amersfoort ’40 - ’45’ (Bloemhof, 2005): Vlak voor het eind van de oorlog heeft in villa De Kalkweg aan de Laan 1914 een ernstig misdrijf plaatsgevonden. Een SD-commando onder leiding van Ludwig Heinemann had zich hier gevestigd. Sinds dit commando uit Arnhem was verdreven, kwam het gezelschap, dat overwegend uit Nederlanders bestond, via een tussenstop in Harskamp in de villa terecht. De eerste Amersfoortse gevangene van het commando was politieman G.N. van Asperen. Op 19 april werd hij opgepakt en van hem werden namen verlangd van politiemensen die bij de illegaliteit betrokken waren. Toen hij deze weigerde te noemen, werd hij geslagen en geschopt door de leden van het commando. Na enige tijd werd de politieman in de kelder gesmeten, waar hij zijn bewustzijn verloor.

86


Inmiddels waren Nicolaas Waalewijn en Ariën Gorter, respectievelijk 19 en 20 jaar oud, binnengebracht. Een Nederlandse collaborateur had hen die dag gearresteerd, terwijl ze in opdracht van Rienus van ’t Eind [Duitse troepenbewegingen aan het tellen waren Het staat niet vast dat de opdracht ook echt van Van ’t Eind afkomstig was- JW].. Bij elke vraag die de twee niet of ontkennend beantwoorden, vielen er klappen. Dit duurde ongeveer een uur. Daarna werden de jongens afgeranseld op de maat van de grammofoonplaat ‘Wenn am Sonntagabend die Dorfsmusik spielt’, die steeds opnieuw werd opgezet. Vervolgens werden ze afzonderlijk van elkaar verhoord, waarbij een van hen de mishandelingen niet langer kon verdragen. Na eerst een andere naam te hebben gegeven, gaf de gevangene na nog meer klappen de naam van Rinus van ‘t Eind. Hierop werden de twee jongens in de kelder gegooid. Diezelfde nacht kregen ze gezelschap van de eveneens zwaar mishandelde vader en zoon Van ‘t Eind. De hele familie Van ‘t Eind was betrokken bij het verzet. Vader deed dit uit geloofsovertuiging. Zijn zoon Rinus was in 1941 als student bij het studentenverzet beland en werkte later voor de Centrale Inlichtingendienst. Hij beschikte over een telefoon die met de geheime telefooncentrale bij de familie Vonk in de Langestraat verbonden was. In april 1945 speelde hij belangrijke informatie door aan de naderende Canadezen. Na de omsingeling van het huis van de familie Van ‘t Eind belde Rinus nog snel naar Vonk om het onraad te melden. Ook verstopte hij een kaartenbak met belangrijke gegevens onder zijn veldbed. Bij de arrestatie van vader en zoon doorzocht de SD het hele huis, maar de kaartenbak en de geheime telefoonverbinding vonden ze niet. In de vroege ochtend van 21 april kregen de vijf mannen in de kelder gezelschap van de heren P.J. Rogaar en G. Jonkman. Zij hadden niets te maken met de zaak van de vier anderen, maar werden verdacht van steun aan de spoorwegstakers. Nadat bij Jonkman thuis en bij Rogaar op kantoor een grote hoeveelheid bewijsmateriaal was gevonden, had voor deze mannen ontkennen geen zin meer. Op 22 april werd de eerste gevangene, Van Asperen, vrijgelaten. Heinemann liet aan hem al doorschemeren dat de zes anderen gefusilleerd zouden worden. Op straffe des doods werd hem verboden iemand iets te vertellen over wat hij had gezien en gehoord. Een dag later werden de gevangenen zonder vorm van proces geëxecuteerd. Heinemann gaf als reden dat de groep had geprobeerd te ontvluchten. Een van zijn ondergeschikten kreeg de opdracht een graf te graven en de zes mannen dood te schieten. De slachtoffers werden een voor een uit de kelder gehaald. Ze moesten langs het huis voorbij een auto lopen en werden daarna met een geluidsdempend pistool neergeschoten. Heinemann was persoonlijk bij deze moordpartij aanwezig. Na de oorlog vonden alle slachtoffers hun laatste rustplaats op de begraafplaats Rusthof. De voornaamste daders zijn direct na de oorlog gepakt. Allen kregen de doodstraf, die later is omgezet in levenslang (twintig jaar). Een uitzondering werd gemaakt voor commandant SS-Untersturmführer Ludwig Heinemann. Hij verscheen op 10 september 1946 voor het Bijzonder Gerechtshof te Arnhem, op verdenking van moord op circa 29

87


Nederlanders tijdens de bezetting. Hij kreeg als eerste Duitser de doodstraf en werd op 10 februari 1947 geëxecuteerd. Rest nog de Nederlandse collaborateur, die Gorter en Waalewijn arresteerde en daarmee het balletje aan het rollen bracht. Dit was dezelfde man die op 5 mei 1945 met een zwaar bewapende afdeling van de OT (Organisation Todt) Kamp Amersfoort was binnengedrongen en alle politiemannen en BS-ers had gedwongen tegen de muur te gaan staan. Voor deze en andere feiten werd hij in 1951 tot 10 jaar gevangenisstraf veroordeeld. De slachtoffers in de tuin van de Villa zijn na de oorlog weer opgegraven en elders bijgezet. Dit blijkt ook uit de rapporten van na de bevrijding (zie verder dit rapport).

Verhalen die leven bij medewerkers van ESAB en DHV Bij de werknemers van ESAB en DHV, die nu in de villa of aanbouw werkzaam zijn, is goed bekend dat ze werken in een plek met een beladen geschiedenis, al lijkt er weinig kennis te zijn van de details. Er leven met name verhalen over de kelder, die nu is volgestort met zand. De werknemers weten dat er zich daar van alles heeft afgespeeld wat het daglicht niet kan verdragen, maar details van de fusillade en met name begraving in de tuin van de villa blijken niet bekend bij de medewerkers, voor zover geïnterviewd. Een aanvulling op de verhalen uit het archeologisch bureauonderzoek vormde het verhaal van een medewerker van ESAB dat zich ook na de bevrijding het een en ander heeft afgespeeld in het gebouw. Het verhaal gaat dat toen de Duitse nederlaag nabij was, Amersfoortse verzetsleden naar de villa trokken om verhaal te halen. Leden of officieren van de SS zouden op niet zachtzinnige wijze zijn opgesloten in de kelder, zoals in de oorlog ook door de SS zelf gedaan was. Er zijn nog geen bronnen bekend, die dit verhaal bevestigen. Bovenstaande verhalen kunnen als aanleiding gebruikt worden / opgenomen worden in historisch vervolgonderzoek naar de geschiedenis van ‘’t Huys te Kalkwegh’. Tot slot moet nog gezegd dan de Stichting Nationaal Monument Kamp Amersfoort over een groot archief beschikt waarin ook informatie over de villa is opgenomen. Met dank aan Gert Stein van de Stichting Kamp Amersfoort voor zijn aanvullingen en redactie.

Bronnen: Ten behoeve van dit onderzoek zijn enkele Medewerkers van ESAB Nederland en DHV in ’t Huys te Kalkwegh geïnterviewd. Ook is het Proces Verbaal Wachbataillon III - van de Wachtmeester Rijkspolitie 1 ste Klasse Tj Holwerda - 23 januari 1948 -( Archief en inventarisnr. bekend bij Stichting Kamp Amersfoort) geraadpleegd. Voor de geraadpleegde publicaties van Bloemhof (2005) en Stein (2009,c) wordt verwezen naar de literatuurlijst in dit rapport.

88

Archeologisch onderzoek in een schuldig landschap : Concentratiekamp Amersfoort

Recommend Documents