Aqua
werken aan zuiver water
DRIEMAANDELIJKS INFORMATIEBLAD VAN AQUAFIN • 2011/3
EXTRA BESCHERMING VOOR ECOLOGISCH WAARDEVOLLE BEKEN
Geen enkel rioolstelsel kan hevige zomerbuien slikken Rioolwater vult fosfortekort aan
4 10
2
OOG VOOR MENS EN MILIEU Aquafin staat met beide voeten in de maatschappij van vandaag.
Voor grote zuiveringsinstallaties zijn er
Bij de uitbouw van de zuiveringsinfrastructuur en de behandeling
wettelijke
van huishoudelijk afvalwater, kijken we een stuk verder dan
de verwijdering van nutriënten uit het
de technische kant van de zaak. Waterzuivering evolueert van
afvalwater. Om de juiste normen voor
eindoplossing naar deel van een grondstoffenkringloop.
het gezuiverde water van een kleine
Verrassend misschien, kan de zuivering van huishoudelijk
installatie te bepalen, heeft het gewest
afvalwater ook bijdragen aan de instandhouding van de
vertrouwen in de kennis van Aquafin.
fosforkringloop. Hoewel de nadruk nu nog ligt op een teveel aan
Voordat zo’n installatie ontworpen wordt,
fosfaat in de bodem en in het water, is het grootste probleem
gaan we na of er extra maatregelen nodig
eigenlijk een tekort aan fosfaat om de wereldbevolking te kunnen
zijn om de beek waarin geloosd wordt te beschermen (p. 8).
normen
opgelegd
voor
blijven voeden. Hoe Aquafin aan een oplossing te pas komt, leest u op p. 10.
In oktober reikt Aquafin voor de vijfde keer een award uit aan de aannemer die zijn werken het meest omgevingsvriendelijk
Mens en milieu worden tegenwoordig in één adem genoemd.
uitvoerde. Voor de tweede keer zetten we ook het studiebureau in
Want wat goed is voor het milieu, is ook goed voor de mens.
de kijker dat het meest kwalitatief en klantgericht tewerk ging.
De organisatoren van grote muziekfestivals bijvoorbeeld, zijn zich
Want bij onze focus op het milieu, willen we ook de mens niet uit
steeds meer bewust van hun impact op de natuur. Zo deed
het oog verliezen.
l
de organisatie van Graspop samen met Aquafin inspanningen om de gevolgen van dit massa-evenement voor de waterlopen
INHOUD
te beperken (p. 12). Met succes, mag gezegd worden.
4
Geen enkele rioolstelsel kan hevige
8
Extra bescherming voor ecologisch
zomerbuien slikken
waardevolle beken
Door felle zomerse buien en onweer kwam
Voordat het ontwerp voor een nieuwe klein-
het water de voorbije maanden in verschillende
schalige zuiveringsinstallatie wordt opgemaakt,
steden en dorpen op straat te staan. Veel mensen
voert Aquafin een ecologische evaluatie uit die
vragen zich af in hoeverre het rioolstelsel dat
nagaat of er bijzondere maatregelen moeten
regenwater moet transporteren.
worden genomen om de waterloop te beschermen waarin de installatie loost.
6
Drinkwater uit urine De Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA
10 Rioolwater vult fosfortekort aan
ontwikkelt een nieuwe technologie om drink-
Fosfor is een essentieel element voor alle
water uit pure urine te winnen zonder externe
biologisch leven, maar de natuurlijke reserves
energiebron. Als de recyclageset op punt staat,
raken stilaan uitgeput. In het slibwater van
zal die ook miljoenen levens kunnen redden in
Aquafin zit op dit ogenblik een exploiteerbaar
ramp- en oorlogsgebied.
potentieel van ca. 100 ton fosfor per jaar.
3
WATERZUIVERING IN VLAANDEREN BIJNA OP HET NIVEAU VAN DE BUURLANDEN Voor de opstart van Aquafin, werd amper 28% van het huishoudelijke afvalwater in Vlaanderen gezuiverd. Twintig jaar later is die hoeveelheid meer dan verdubbeld tot 80%. Daarmee nadert het gewest het zuiveringsniveau van de buurlanden.
Onze buurlanden begonnen in 1991 aan de uitvoering van de richtlijn Stedelijk Afvalwater met een veel hogere zuiveringsgraad dan Vlaanderen: 94% in Nederland, 69% in Frankrijk, 83% in Engeland en 86% in Duitsland. Vandaag ligt de zuiveringsgraad er 5% tot 14% hoger, terwijl Vlaanderen in die periode een vooruitgang maakte van 48%. In absolute cijfers werden er in de buurlanden natuurlijk méér inwoners aangesloten de voorbije twintig jaar, maar toch mogen we trots zijn op de bereikte resultaten.
12
Graspop metal meeting 2011
De vooruitgang die geboekt werd is vooral opmerkelijk omdat het in Vlaanderen
is groenste editie
complexer is om de nodige zuiveringsinfrastructuur uit te bouwen dan in de
Graspop Metal Meeting en Aquafin
buurlanden. Dat komt door onze grote hoeveelheid lintbebouwing. Duitsland en
maakten voor de editie van juni 2011
Nederland bijvoorbeeld, hebben zeer geconcentreerde woonkernen, waardoor het
afspraken om de impact van het
mogelijk is om honderdduizenden inwoners op één zuiveringsstation aan te sluiten
afvalwater op het milieu te
met slechts enkele leidingen. In Vlaanderen zijn er om datzelfde aantal inwoners
verminderen – met succes.
aan te sluiten, veel meer collectoren en meer kleine stations nodig. Procestechnologisch zijn die kleine installaties ook nog eens complexer.
14
Safari in eigen tuin Een tuin moet geen grasplein zijn
Op gebied van de kwaliteit van het gezuiverde huishoudelijke afvalwater,
maar een habitat voor vogels,
is Vlaanderen al een koploper in Europa. Onze zuiveringsinstallaties zitten bij
amfibieën, insecten en spinnen,
de top voor de verwijdering van de aangevoerde vuilvracht. Engeland en Wales
vindt natuurfotograaf Misjel Decleer.
bijvoorbeeld, kunnen wel een zuiveringsgraad van 97% voorleggen, maar slechts de helft (47%) van de zuiveringsstations verwijdert de nutriënten stikstof en fosfor.
16
Big Jump: Aquafin droogde alle
Een aantal jaren geleden gebeurde dat in Frankrijk ook slecht op 42% van de stations.
springers af
[bron: Eurostat]. In Vlaanderen daarentegen worden nutriënten verwijderd uit 98%
Een greep uit de winnende foto’s.
van het rioolwater dat op de zuiveringsinfrastructuur aangesloten is.
l
4
De zomer van 2011 was – moet het nog gezegd worden? – zeer wisselvallig. Felle zomerse buien en onweders zorgden ervoor dat het water in verschillende steden en dorpen op straat kwam te staan. Veel mensen vragen zich af in hoeverre het rioolstelsel dat regenwater moet kunnen transporteren.
GEEN ENKEL RIOOLSTELSEL KAN HEVIGE ZOMERBUIEN SLIKKEN Terwijl wateroverlast in de winter meestal het
Economische, ecologische en maatschappelijke beperkingen
gevolg is van een gebrek aan bergings- en afvoer-
De huidige code bepaalt dat riolen hydraulisch moeten worden
capaciteit op de waterlopen, heeft wateroverlast
ontworpen om neerslag te kunnen transporteren met een
in de zomer vaak te maken met de rioolcapaciteit.
intensiteit die zich om de twee jaar voordoet. Daarbij mag het water in de riolering niet hoger dan een halve meter onder
Bij het ontwerp van de rioleringsinfrastructuur,
het straatniveau komen te staan. Slechts één keer om de vijf jaar
houdt Aquafin zich aan de Code van goede praktijk
mag het stelsel zo vol komen te zitten, dat het water een uitweg
voor het ontwerp van een rioolstelsel, getiteld
zoekt naar de straat. Het staat buiten twijfel dat de regen van
Krachtlijnen voor een geïntegreerd rioleringsbeleid
de afgelopen weken en maanden bij herhaling ver boven deze
uit 1996. Ze is opgesteld door de Vlaamse
terugkeerperioden zat. “Het is dus logisch – maar uiteraard zéér
Milieumaatschappij en moet ervoor zorgen
onaangenaam – dat de huidige stelsels in dat geval onvoldoende
dat de Vlaamse milieuwetgeving correct wordt
water afvoeren. Of er wateroverlast optreedt of niet, houdt trouwens
uitgevoerd. Ze geldt voor Aquafin, de gemeenten en
ook verband met de capaciteit en de staat van onderhoud van
alle andere riooloperatoren. Zo garandeert de code
de straatkolken”, licht Johan Van Assel toe, die bij Aquafin expert is
dat de verschillende onderdelen van het opvang-
in rioolmodellen. “Als die kolken aangeslibd zijn of verstopt zitten,
systeem voor huishoudelijk afvalwater consistent
kunnen ze het water gewoon niet afvoeren.”
ontworpen, op elkaar afgestemd en beheerd worden. De gehanteerde neerslagparameters stemmen
“In de nieuwe ontwerpcode van de Coördinatiecommissie Integraal
echter niet meer overeen met de toekomstige
Waterbeleid, die waarschijnlijk van kracht zal gaan in 2012, wordt
klimaatcondities. Daardoor beschermen ook
de capaciteit van rioolstelsels zodanig berekend dat er zich nog
de ontwerpparameters steeds minder tegen
maar eens in de twintig jaar een bui mag voordoen die niet door
wateroverlast.
het rioolstelsel verwerkt kan worden”, licht Frans Diels toe, die bij de directie Infrastructuur de totstandkoming van de Code van dichtbij opvolgt.
5
“Van zodra de nieuwe code van toepassing is, worden uitbreidingen
s
Maatregelen om wateroverlast te voorkomen moeten grotendeels
aan bestaande rioolstelsels dus volgens de bijgestelde ontwerp-
door het gewest en de gemeenten worden uitgevoerd, maar ook
criteria berekend. Maar dat brengt nog niet direct soelaas voor de
gezinnen kunnen hun steentje bijdragen. Hoe minder verharde
bestaande rioleringen. Er zullen nog veel jaren verstrijken, vooraleer
oppervlakte op opritten en in tuinen, hoe beter het water weg kan
die ook zijn aangepast. Bovendien weten we nu nog niet exact hoe
via infiltratie in de bodem. Foto: Jan Locus
het klimaat verder zal evolueren. Het is dus best mogelijk dat ook deze criteria in de toekomst nog eens onder druk komen te staan.”
“Controle vanop afstand vraagt technische expertise, maar ook een heel nauwe samenwerking tussen gemeenten, riooloperatoren en
Nieuwe ontwerpcriteria zullen het aantal keer dat er zich
Aquafin om de knelpunten van het stelsel goed te begrijpen en alle
wateroverlast voordoet op termijn zeker verminderen, maar het
informatie up-to-date te houden. Aquafin is partner in verschillende
blijft onmogelijk om rioolstelsels te beveiligen tegen regenval
projecten die werken aan modellen om overstromingen en
zoals die zich in de vierde week van augustus voordeed in
wateroverlast in steden beter te kunnen voorspellen en op die
verschillende gemeenten in Vlaams Brabant en in het Brussels
manier het risico op schade te minimaliseren.”
Hoofdstedelijk Gewest. Uit cijfers van het KMI blijkt, dat het toen over buien ging met een terugkeerperiode van vér boven de
Naast maatregelen op het rioolstelsel, kan ook het straat-
100 jaar. Geen enkele ontwerpcode zal ooit voorzien in de opvang
oppervlak zelf worden aangepakt. Steden en gemeenten kunnen
en afvoer van zulke hoeveelheden water. Die investering zou
in probleemstraten een kortdurende berging voorzien, zodat het
onbetaalbaar zijn. En het is uiteraard helemaal onmogelijk om
water de huizen niet binnenloopt. Dat kan bijvoorbeeld via
de bestaande rioolstelsels op zo’n watervloed af te stemmen.
de aanleg van verhoogde stoepranden en een verdieping van
Alleen maar redenen tot pessimisme, dan? Toch niet.
de straat. Dat is effectief en relatief goedkoop, maar moet zeer oordeelkundig gebeuren. Dergelijke waterberging tussen de
Meer preventieve maatregelen
stoepen veroorzaakt wel hinder doordat de toegankelijkheid en
“We kunnen niet vermijden dát het regent, maar uitgebreide
begaanbaarheid tijdelijk vermindert, maar voorkomt alleszins
preventieve maatregelen kunnen op termijn wel een deel van
materiële schade.
de waterellende voorkomen. Intelligente sturing (Real time Control) van het rioolstelsel zou in de toekomst wateroverlast in grote
“De meest efficiënte aanpak blijft natuurlijk die aan de bron”,
steden kunnen helpen vermijden. Pompen en kleppen worden dan
benadrukken Johan Van Assel en Frans Diels. “Om de hoeveelheid
aangezet, geopend en gesloten op het juiste moment om het water
regenwater die bij zomerse buien in de riolering terecht komt
zo efficiënt mogelijk door het stelsel te loodsen. Maar we hebben
te verminderen, kan het regenwater het best op de plaats waar
nog een hele weg te gaan voordat zo'n sturing zelfs maar op
het valt in de bodem infiltreren. Als de bodem doordringbaar is
beperkt niveau ingevoerd kan worden”, bekijkt Johan Van Assel
en de grondwaterstand laag genoeg, kunnen zulke systemen
realistisch.
op particulier en op openbaar domein bij felle regenbuien een wezenlijk verschil maken.”
l
6
DRINKWATER UIT URINE
De Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA
Water transporteren naar het International Space Station (ISS), dat rond de aarde draait op bijna 400 km hoogte, is wel mogelijk,
ontwikkelt een nieuwe technologie om drinkwater
maar tegen hallucinante bedragen. De kosten van het laadvermogen bij een space shuttle liggen rond de tienduizend dollar per
uit pure urine te winnen zonder externe energiebron.
Amerikaanse pound (ongeveer een halve kilo). Recyclage maakt dus een noodzakelijk deel uit van het leven aan boord van het ruimte-
Als de recyclageset op punt staat, zal die ook miljoenen
station. Tien dagen lang urine recycleren staat volgens onderzoeker Howard Levine voor een besparing van maar liefst 800.000 dollar.
levens kunnen redden in ramp- en oorlogsgebied. Het ISS recycleert zowel drinkwater als urine, en zelfs waterdamp uit de adem van de astronauten. NASA zuivert het afvalwater aan boord in drie stappen. Als de zwevende stoffen uit het water zijn Hulpverleners in rampgebieden en soldaten
gefilterd, sijpelt het door infiltratiebedden om onzuiverheden
maken gebruik van verschillende methodes
te verwijderen. Een katalytische oxidatiereactor verwijdert
om verontreinigd water uit beken en poelen
vervolgens schadelijke organische verbindingen en doodt ook
drinkbaar te maken. Maar waar haal je
bacteriën en virussen. Volgens NASA is het drinkwater aan boord
drinkbaar water vandaan, als er in de verste
van het ISS zuiverder dan het kraantjeswater in grote delen van
verten gewoon geen water te bekennen is?
de Verenigde Staten.
Urine is dan niet de meest appetijtelijke, maar wel meest logische bron.
Zak in zak Nadeel van het huidige systeem is dat het zeer veel elektriciteit
De interesse van NASA voor de recyclage
vraagt. Een ruimtestation moet zijn eigen energie genereren,
van urine ligt voor de hand. Geen verre
waardoor er in het ISS zeker geen overschot is. Bovendien valt het
ruimtereizen zonder drinkbaar water aan
toestel regelmatig uit. Tijdens de laatste vlucht van space shuttle
boord. Grote hoeveelheden meenemen van
Atlantis in juli testte NASA een nieuwe manier om de urine van
op aarde, is geen optie, want water is zwaar
de astronauten te recycleren, die geen externe energiebron vraagt.
en vraagt veel opslagruimte.
7
Het systeem dat NASA uitprobeerde, werd oorspronkelijk
De astronauten aan boord van Atlantis hebben het systeem ook niet
ontwikkeld voor het Amerikaanse leger, om soldaten in
getest met urine, maar wel met een proefvloeistof. Op het moment
crisissituaties uit vuil water drinkbaar water te laten maken.
blijft er nog te veel ureum achter in de gezuiverde urine, een stof die
De recyclageset bestaat uit een zak in een zak, waarbij de
in de huidige dosis de nieren kan schaden. De wetenschappers
binnenste zak gevuld is met een suikeroplosing. De zuivering
die aan het project werken, willen eerst nog een koolstoffilter aan
berust op het principe van voorwaartse osmose. Dat is
de set toevoegen.
hetzelfde als omgekeerde osmose, alleen wordt het water niet onder druk gebracht. De verzamelde urine wordt vanuit de buitenste zak manueel door een membraanfilter gepompt naar de binnenste zak, terwijl bacteriën, virussen en mineralen achterblijven in de buitenste zak. In de binnenste zak mengt de gezuiverde urine zich met de suikeroplossing. Na vier tot zes uur is er een liter drinkbare vloeistof gevormd, die als een sportdrankje zou smaken. Op aarde wordt het systeem nog niet gebruikt om pure urine te recycleren.
t
Het huidige recyclagesysteem van NASA.
s
Laatste lancering van de space shuttle Atlantis in juni.
Toekomstdromen Als het systeem operationeel is, zal het een serieuze kosten en energiebesparing betekenen voor het ISS. Een energie-arme recyclage van zuivere urine is trouwens ook de enige optie voor langere ruimtereizen, waarvoor alle water aan boord moet worden meegenomen. Zulke reizen zullen nog niet voor morgen zijn, aangezien het space shuttle programma net beëindigd is en er nog geen nieuw programma in zicht is. Maar veel uitvindingen van NASA worden uiteindelijk ook breder toegepast op aarde. Denk maar aan precisielasers voor hartchirurgie, satelliettelevisie, zonnepanelen, duct tape en warmteabsorberende sportkleren. Ook voor deze recyclageset zal dat wellicht het geval zijn. En wie gerecycleerde urine drinken geen aantrekkelijk idee vindt, denk best even aan het volgende: al wie in een grote Europese stad woont, drinkt kraanwater dat waarschijnlijk al door verschillende lichamen gepasseerd is en telkens gezuiverd is! l Bron en foto’s: NASA
8
EXTRA BESCHERMING VOOR ECOLOGISCH WAARDEVOLLE “Voor een waterloop met goede waterkwaliteit en met zeldzame of beschermde waterorganismen is dit nutriëntgehalte nochtans van groot belang”, benadrukt Inge Fastenaekels, milieuadviseur bij Aquafin. “Te veel voedingsstoffen in het water – eutrofiëring – kan leiden tot zuurstoftekorten, algenbloei en verschuivingen in de aquatische levensgemeenschappen, waarbij de waardevolle soorten verdwijnen en vervangen worden door meer algemeen voorkomende soorten.”
Zeldzame dier- en plantensoorten Kleinschalige zuiveringsinstallaties zijn dikwijls landelijk gelegen en lozen vaak op de bovenloop van een rivier of op een kleine beek. “Hierdoor maakt het gezuiverde water (effluent) een relatief groot aandeel uit van het beekdebiet en is de effluentkwaliteit van groter belang dan bij lozing op een grote waterloop.”
s
Inge Fastenaekels: “Als we de invloed van kleine zuiverings-
Het gezuiverde water van een kleinschalige
installaties inschatten, kijken we naar het hele ecosysteem rond de waterloop. Ook de aanwezige planten, amfibieën en vogels
zuiveringsinstallatie heeft vaak een grote impact op
spelen mee in onze afweging.”
de beek of rivier waarin het geloosd wordt. Voordat het Voordat een zuiveringsinstallatie wordt gebouwd, denkt Aquafin goed na over de ruimtelijke en ecologische inpasbaarheid.
ontwerp voor een nieuwe installatie wordt opgemaakt,
Voor kleinschalige zuiveringsinstallaties, die het afvalwater van minder dan 2.000 inwonersequivalent behandelen, maakt de
voert Aquafin daarom een ecologische evaluatie uit die
afdeling Milieu volgens de afspraken met het Vlaamse Gewest een uitgebreide ecologische evaluatie op, die vertaald wordt in
nagaat of er bijzondere maatregelen moeten worden
het ontwerp van de installatie.
genomen om de waterloop te beschermen. Voor zuiveringsinstallaties met een agglomeratiegrootte van meer dan 2.000 inwonersequivalent zijn er in de milieuwetgeving al normen voor totale stikstof (Ntot) en totale fosfor (Ptot) opgelegd. Deze installaties moeten dus van rechtswege al in een
“Bovendien hebben de bovenlopen van beken en rivieren vaak nog
nutriëntverwijdering voorzien. Kleinschalige installaties (KWZI’s)
een goede waterkwaliteit en waardevolle structuurkenmerken,
daarentegen, hebben volgens VLAREM enkel normen voor
waardoor ze het habitat kunnen vormen voor zeldzame en
biochemisch zuurstofverbruik, chemisch zuurstofverbruik en
beschermde dier- en plantensoorten. Daarnaast wordt ook gekeken
zwevende stoffen, terwijl er voor de nutriëntlozing geen
naar stroomafwaartse gebieden die hydrologisch in contact staan
beperkingen worden opgelegd.
met de beek, zoals moerassen en overstromingsgebieden.”
9
BEKEN Wanneer uit de ecologische evaluatie blijkt dat de ontvangende waterloop een hoge ecologische waarde heeft, formuleert de afdeling Milieu een voorstel van de voorwaarden waaraan het effluent zou moeten voldoen. Er kan bijvoorbeeld een concentratienorm worden voorgesteld voor Ntot (20 mg/l) en Ptot (2 mg/l), al dan niet aangevuld met een verwijderingspercentage van respectievelijk 60% en 80%. “Komen er ook kwetsbare vissen en amfibieën voor, dan is ook de chemische toestand waarin de stikstof geloosd wordt van groot belang. Ammoniak bijvoorbeeld, is acuut toxisch voor vissen en al dodelijk vanaf een concentratie van 0,4 mg/l. Ook nitriet, dat gevormd wordt bij de onvolledige omzetting van ammonium naar nitraat,
s
De ijsvogel is een rodelijstsoort en verdient extra bescherming.
NIET ALLEEN DE VIS TELT
is toxisch. Ammoniak- en nitrietnormen kunnen niet opgenomen worden in de milieuvergunning, maar er kan bij het ontwerp van
Hoewel KWZI Bornem – Oude Schelde gepland is op een
de KWZI wel gestreefd worden naar een bepaalde effluentkwaliteit.
waterloop met weinig ecologisch potentieel (een naamloze
Zo kan er bijvoorbeeld een ammoniakconcentratie van 0,5 mg/l of
gracht), werd in de ecologische evaluatie, bovenop de VLAREM-
0,1 mg/l (indien het effluentdebiet meer dan 10% van het
normen, een stikstofnorm van 20 mg/l en een fosfornorm
beekdebiet uitmaakt) en een nitrietconcentratie van 0,6 mg/l als
van 2 mg/l voorgesteld. De reden hiervoor is de ligging in het
doel worden gesteld.”
Schelde-estuarium met waardevol wilgenstruweel, elzenbroek-
Sinds 2004 heeft de afdeling Milieu 67 ecologische evaluaties
De ontvangende waterloop stroomt doorheen bosgebied,
opgemaakt. Vooral het IJzerbekken en het bekken van de Brugse
Vogelrichtlijngebied en VEN. Vooral het voorkomen van
Polders zijn goed vertegenwoordigd, met 17 en 10 studies.
watergebonden rodelijstsoorten, zoals de IJsvogel, heeft geleid
Door de lagere bevolkingsdichtheid en de meer verspreide
tot deze beslissing.
bos en natte graslanden, die gevoelig zijn aan verontreiniging.
bewoning zullen daar veel KWZI’s gebouwd worden. Voor negen zuiveringsinstallaties werden extra maatregelen genomen om
KWZI Zwalm – Rozebeke zal via de Boembeek op de
de ontvangende waterloop te beschermen.
Zwalmbeek lozen. In de bovenloop van de Zwalm komen nog beekprik en rivierdonderpad voor, twee soorten die op
Voor vier van deze installaties moest het ontwerp niet worden
Europees en Vlaams niveau beschermd zijn. Daarom is ook
aangepast. Er werd gekozen voor een standaard SAF, biorotor,
voor deze installatie een stikstof- en fosfornorm voorgesteld
omloopreactor of infiltratierietveld (Sint-Niklaas Heimolen,
van respectievelijk 20 mg/l en 2 mg/l .
Zottegem-Plankebeek, Huise en Bovekerke). Vijf KWZI’s kregen een membraanbioreactor en defosfatatietank om aan de strengere
De ontvangende waterloop van KWZI Lapscheure, de
normen te voldoen: Teuven, Zwalm-Rozebeke, Lapscheure,
Zevengemete, stroomt door de polders en door Habitat- en
Oudenhove en Bornem – Oude Schelde. Eén van deze KWZI’s
Vogelrichtlijngebied en VEN. De Zevengemete is op verschillende
is ondertussen in werking. Voor de andere installaties, op één
locaties gelegen in overstromingsgebied. De aanwezigheid
uitzondering na, is de start van de werken gepland in het najaar
van de kamsalamander heeft ertoe geleid dat in de ecologische
van 2012.
evaluatie verstrengde stikstof normen worden opgelegd
l
van 20 mg/l en een verwijderingspercentage van 60%. De bijkomende fosfornormen bedragen 2 mg/l en een verwijderingspercentage van 80%.
10
RIOOLWATER VULT FOSFORTEKORT AAN Fosfor is een essentieel element
Eerst gebeurde bemesting via de import van guano, een fosfaatrijke vogelmest die verwoed verzameld werd in Zuid-Amerika. Later werden fosfaathoudende ertsen
voor alle biologisch leven, maar de natuurlijke reserves raken
gebruikt voor de productie van kunstmeststoffen. Doordat de teeltopbrengsten de voorbije twee eeuwen met een factor 3 tot 4 toenamen, kon de wereldbevolking explosief stijgen. Zozeer zelfs, dat het onmogelijk
stilaan uitgeput. In het slibwater
is om de huidige populatie te voeden zonder gebruik van kunstmeststoffen. Terwijl in de rijke delen van de wereld overbemesting met fosfaat een probleem
van Aquafin zit op dit ogenblik
voor het milieu vormt, neemt de totale beschikbare fosfaat op wereldniveau snel af. De kwaliteit van minerale fosfor voor de landbouw wordt niet enkel bepaald door
een exploiteerbaar potentieel van
de concentratie aan fosfaat, maar ook door de concentratie aan schadelijke stoffen, zoals cadmium en uranium.
ca.100 ton fosfor per jaar.
Fosfor als element in fosfaatverbindingen is
Import
onvervangbaar in de biologische cyclus.
Volgens voorspellingen die gebaseerd zijn op het toekomstige gebruik van fosfaat,
Het lichaam van een volwassen mens heeft
zullen de reserves naar het einde van de eeuw de vraag niet meer kunnen volgen.
per dag behoefte aan 0.7 gram fosfor.
Over twee eeuwen zouden de fosfaatmijnen zelfs uitgeput zijn. Tweederde van
Die hoeveelheid halen we moeiteloos, ook
de beschikbare fosfaathoudende mineralen zijn te vinden in Marokko en China.
in de ontwikkelingslanden. Het probleem
Daarnaast zouden er enkel nog in Zuid-Afrika, de Verenigde Staten, Jordanië, Rusland,
zit in de beschikbaarheid van fosfor voor
Brazilië, Israël, en Tunesië noemenswaardige hoeveelheden gedolven kunnen worden.
de landbouw. Van nature is de hoeveelheid
Dit betekent dat Europa volledig afhankelijk is van import.
fosfor in de bodem erg laag. Vanaf de 19de eeuw voegden landbouwers in de
De schaarste aan fosfor plaatst Europa voor een uitdaging. Maar, in tegenstelling
westerse wereld fosfaat toe aan de bodem,
tot olie, die op is zodra ze gebruikt is, kan fosfor in de juiste omstandigheden steeds
om constante rijke oogsten te kunnen
opnieuw worden gerecupereerd.
produceren.
11
Volgens studies uit Zweden en Zimbabwe, zou met de urine van één persoon 50% tot 100% van de voedselbehoeften voor een andere persoon kunnen worden geproduceerd.
Terugwinning Tijdens de behandeling van het huishoudelijke afvalwater in rioolwaterzuiveringsinstallaties, wordt in Vlaanderen het teveel aan fosfor verwijderd voor 98% s
Tot 20% van de wereldwijde behoefte aan
van het aangeleverde afvalwater. Ongeveer 90% van die fosfor bevindt zich op het
fosfaat zit vervat in afvalwater.
einde van het traditionele zuiveringsproces in het geproduceerde slib, terwijl 10% in een waterloop wordt geloosd met het gezuiverde water.
Enerzijds kan de voedselketen nog een stuk efficiënter worden gemaakt, zodat er minder
Er bestaan technieken om zowel uit het water als uit de slibmassa fosfor te
fosfor verloren gaat bij de productie van
recupereren. Aquafin onderzoekt momenteel wat de mogelijkheden zijn om
kustmest, de bemesting op de velden en
duurzaam fosfor terug te winnen uit slibwater, dat geproduceerd wordt tijdens de
de voedselverwerking. Anderzijds zijn er
verwerking van het teveel aan zuiveringsslib. Het gaat om een exploiteerbaar
verschillende mogelijkheden om fosfor
potentieel van ca. 100 ton P/jaar.
duurzaam te recupereren. Mogelijke bronnen zijn gewasresten, voedseloverschotten van
“Op het slibwater van de RWZI in Antwerpen-Zuid, hebben we onderzocht in welke mate
supermarkten,
fosfaat kan worden teruggewonnen door neerslag onder de vorm van struviet. Dat is
slachtafval,
mest,
huis-
houdelijke afval, algen, faeces en urine.
een zuiver kristalijn product, dat zonder bijkomende behandeling kan worden hergebruikt als meststof”, legt Marjoleine Weemaes uit, die het onderzoek
Uit de geologische en organische fosforcyclus
coördineert. “Uit de piloottesten bleek dat de terugwinning met een efficiëntie van ca.
blijkt dat door menselijke inbreng heel wat
85% kan gebeuren, zonder noemenswaardige veranderingen in de samenstelling van
fosfor terecht komt in de afvalverwerkings-
het slibwater voor andere parameters. We gaan nu na hoe deze technologie op volle
installaties. Maar liefst 10 tot 20% van de
schaal zou kunnen worden toegepast op een zuiveringsinstallatie. Een eerste
wereldwijde behoefte aan fosfaat zit vervat
inschatting plaatst de terugverdientijd van de technologie op 7-8 jaar.”
l
in afvalwater. In 2000 leverde de wereldbevolking drie miljoen ton fosfaat uit urine
Bronnen
en faeces alleen. Fosfaathoudende gesteenten
Phosphorus in agriculture: global resources, trends and development , A.L. Smit, P.S. Bindraban,
zijn maar in enkele landen te vinden,
J.J. Schröder, J.G. Conijn en H.G. van der Meer, Plant research International B.V., Wageningen, 2009,
maar urine en faeces zij uiteraard in elke
in opdracht van de stuurgroep Technology Assessment van het Nederlandse ministerie van LNV.
gemeenschap beschikbaar.
http://phosphorusfutures.net
t
Vooral slibwaters van een gistingsinstallatie hebben een hoog potentieel voor de recuperatie van fosfor.
12
GRASPOP METAL MEETING 2011 IS GROENSTE EDITIE © PEJ
s
“Voor de editie 2012 overleggen we opnieuw met de organisatoren
Op de meeste grote muziekfestivals is de hoeveelheid
van Graspop en de VMM. Zo hopen we de extra belasting voor RWZI
huishoudelijk afvalwater die geproduceerd wordt, per persoon
Dessel nog te verminderen.”
eerder beperkt. De organisatoren van bijvoorbeeld Rock Werchter of Tomorrowland, laten chemische toiletten plaatsen. De inhoud
De zomermuziekfestivals staan garant voor goede muziek
wordt door ruimfirma’s naar grote rioolwaterzuiveringsinstallaties gebracht, die uitgerust zijn voor de verwerking van septisch
in uiteenlopende genres. Maar de vele honderdduizenden
materiaal. Alleen het douchewater van de festivalcampings loopt via de riolering naar de plaatselijke zuiveringsinstallatie.
bezoekers die elk jaar op de festivalweides neerstrijken, Een buitenbeentje is Graspop Metal Meeting bij Dessel. Dat is
zorgen onvermijdelijk ook voor extra afval en afvalwater.
het enige grote festival in Vlaanderen dat – tot vreugde van de muziekliefhebbers – geen chemische toiletten plaatst,
Graspop Metal Meeting en Aquafin maakten voor
maar gebruik maakt van spoelende toiletten. Graspop ging in de jaren ‘80 van start als een plaatselijk evenement met voornamelijk
de editie van juni 2011 afspraken om de impact van
lokale acts op het podium. Geleidelijk aan groeide dit bescheiden festivalletje uit tot een driedaagse mastodont in juni, die
het afvalwater op het milieu te verminderen.
tegenwoordig meer dan honderdtwintigduizend bezoekers trekt.
13
RWZI Dessel daarentegen, is maar ontworpen
Als die toch nog te hoog zou worden,
om een vuilvracht van 7.200 inwoners-
was er nog de mogelijkheid om
AANGEVOERDE HUISHOUDELIJKE AFVALWATER
equivalent te verwerken. Ook de bezoekers aan
ook een deel van dit afvalwater naar
Een gemiddelde Vlaming produceert elke dag
Graspop produceren minder liters afvalwater
RWZI Morkhoven te transporteren.
zo’n 120 l afvalwater. De belangrijkste debieten
dan ze thuis zouden doen, maar door de
Het douchewater van de festivalsite
zijn afkomstig van de toiletspoeling, douche en
samenstelling is dat water toch zeer belastend
werd wel rechtstreeks via de riolering
bad en de wasmachine.
voor de natuur. Fecaliën en urine zijn namelijk
naar RWZI Dessel gevoerd. Dat was
de belangrijkste bron van stikstof in het
een extra debiet van 750 m³ per dag,
TOILETSPOELING
GEMIDDELDE SAMENSTELLING VAN HET
39,3 l (28,8%)
afvalwater: 85% is afkomstig van urine, 11,5%
maar dat water is veel minder stikstof-
FAECES EN URINE
1,5 l (1,1%)
van faeces en maar 3,5% van andere activiteiten.
rijk dan toiletwater en dus minder
MAALTIJDBEREIDING
2,0 l (1,5%)
Sinds 2009 doet de organisatie van Graspop
belastend voor de zuiveringsinstallatie.
DOUCHE EN BAD
samen met Aquafin en de Vlaamse Milieu-
De processturing van RWZI Dessel werd
AFWASSEN
maatschappij inspanningen om de impact van
in het festivalweekend uiteraard ook
SPOELBAK
het geproduceerde huishoudelijke afvalwater
aangepast aan de te verwachten
WASMACHINE
op het milieu te verminderen.
hogere belasting. Aquafin hield de
ANDERE
47,3 l (34,9%) 5,8 l (4,3%) 4,2 l (3,1%) 27,6 l (20,4%) 8,2 l (6,0%)
werking van de installatie extra in
Mannen en vrouwen gescheiden
de gaten en elke dag vond er overleg
STIKSTOF (g/d)
Bekkenverantwoordelijke Ivo Verschueren is
plaats met de beheerder van het
GRIJS WATER
0,4 (3,4%)
trots op het bereikte resultaat: “We hebben
sanitair op het festival.”
FAECES
1,5 (11,5%)
URINE
11,0 (85,0%)
werk gemaakt van een scheiding van afvalDe stikstofvracht die RWZI Dessel
FOSFAAT (g/d)
het festivalterrein zelf. Op de festivalsite werden
moest verwerken, steeg uiteindelijk
GRIJS WATER
0,3 (18,0%)
er plaszuilen geplaatst, waarin de urine van
met 8.000 inwonersequivalent. Dat is
FAECES
0,6 (35,0%)
de mannelijke bezoekers gebufferd werd.
zeker een succes, gezien deze festival-
URINE
0,8 (47,0%)
Dat debiet van 40 m³ bracht een ruimer weg
editie zo’n 45.000 bezoekers per dag
naar RWZI Morkhoven, een grotere installatie
telde. Die verhoogde belasting is dan
stromen en de buffering van afvalwater op
die septisch materiaal ontvangt en verwerkt.
nog voornamelijk te wijten aan nevenactiviteiten, tijdelijke campings her en der,
De resterende toiletspoeling van 200 m³ per dag
die lozen in heel het zuiveringsgebied. Waar er in 2010 nog een lichte normoverschrijding
werd op het festivalterrein gebufferd en
voor stikstof was, voldeed RWZI Dessel in 2011 aan alle normen. Voor de editie 2012
uitgesteld op de riolering geloosd, zodat de
overlegt Aquafin opnieuw met de organisatoren, de VMM en pidpa. Zo hopen we
belasting van RWZI Dessel beter kon worden
de extra belasting voor RWZI Dessel nog te verminderen.
gecontroleerd.
FESTIVALS IN DE STAD Stadfestivals als Marktrock in Leuven, Suikerrok in Tienen of de Gentse feesten, lozen het extra geproduceerde afvalwater grotendeels op de riolering. De zuiveringsinstallaties die het afvalwater van deze stadskernen verwerken, zijn groot genoeg om die extra belasting aan te kunnen. De installaties bij Leuven en Gent zijn trouwens voorzien om tijdens het academisch jaar het afvalwater van de studentenpopulatie te verwerken. In de zomer is er dus capaciteit genoeg om het afvalwater van de festivalgangers op te vangen zonder echte pieken te veroorzaken.
Foto © Stad Gent
l
14
s
Het groot dikkopje
Tekst en fotografie: Misjel Decleer
SAFARI
IN EIGEN TUIN
Ik heb het geluk om een groep gelijkgestemde vrienden te hebben. We zijn allemaal natuurfreaks, die vinden dat een tuin geen grasplein moet zijn maar een habitat voor vogels, amfibieën, insecten en spinnen. Eens per maand komen we samen om soorten te determineren, afwisselend in elkaars tuin. We praten dan bij, maar doen vaak ook verrassende ontdekkingen.
Drie jaar geleden kwam één van hen met het idee om eens per maand tussen april en oktober met z’n allen bijeen te komen bij iemand van het gezelschap thuis, om er in de tuin te zoeken naar
In het artikel ‘stadsbewoners’ in het vorige nummer van Aqua,
alles wat vleugels en poten heeft, fladdert of zoemt. De diertjes
maakte Natuurpunt ons erop attent dat de gezamenlijke
worden er op vakkundige wijze verschalkt en vervolgens op naam
oppervlakte aan tuinen in het land groter is dan de totale
gebracht. Daarna kruipen, fladderen of glijden ze terug in de
oppervlakte van alle natuurgebieden. Tuinen kunnen dus een
anonimiteit van het groen. Elke tuin wordt in verschillende
essentiële bijdrage leveren aan de natuurwaarde van een stad
maanden bezocht en de gedetermineerde soorten schrijven we
of dorp. En als het op de aanplanting van mijn tuin aankomt,
zorgvuldig op. Na verloop van enkele jaren, krijg je een staalkaart
ben ik een goede leerling, net zoals mijn vrienden.
bijeen van zowat alles wat er kruipt en bloeit op je stek.
Mannenclubje
15
Mijn vriend Leo belt aan met een zware tas
De gele kop en de twee gele vlekken op de
Verder vinden we nog een wat slordig
vol insectengidsen, een netje en wat
thorax vormen de determinatiesleutel
ogend web van een kogelspin (de gewone
hulpmiddelen om kriebelbeestjes te
voor de horzelvlinder. Wim, een enthousiaste
tandkaak). De spindraden van het web
determineren. Samen rijden we naar
fotograaf in spe, legt alles vast. Hij zal
raken gemakkelijk los aan de uiteinden,
Merendree, waar ons gezelschap vandaag
de beelden de volgende dag ‘uploaden’ op
waar ze de ‘lijndruppeltjes’ dragen
te gast is. Toegegeven, het is een mannen-
www.natuurpunt.be, de website waarop
waarin de insecten komen vast te zitten en
clubje, bevolkt door twee Jannen, Frank,
natuurliefhebbers al hun waarnemingen
naderhand hulpeloos bengelen in de bries.
Dirk, Wim, Leo en mezelf. Maar tegen
kwijt kunnen.
etenstijd schuiven onze partners telkens mee aan. In Jans tuin, waar we vandaag samenkomen, staat een lange tafel met alle mogelijke attributen: petrischaaltjes, vergrootglazen, pincetjes, veldgidsen, determinatietabellen.
De tijgerspin
u
De libellula quadrimaculata
u
De horzelvlinder
t
Honderdveertig soorten
Tussendoor wordt er gegeten, gedronken,
Via de boomgaard trekken we naar de
verteld en gevoetbald met de kinderen,
vijver waar juffertjes rondfladderen,
maar toch komen we al tot een lijst van
maar ook enkele grotere libellen trekken
een honderdtal soorten. Wanneer het
onze aandacht. Eén komt steeds weer
uiteindelijk begint te schemeren, ontsteekt
op hetzelfde takje terug, van waaruit ze
Wim zijn kwiklamp en wikkelt er een
haar domein overschouwt. De grote
katoenen gaas overheen. In de kortste
vlekken op de basis van de achter-
keren komen er tientallen nachtvlinders
vleugels verraden de viervlek: libellula
op af. Heel vlug determineren we net geen
quadrimaculata. Terwijl we de dieren
40 soorten, maar de nacht koelt zo snel af
Na een hartelijke begroeting en wat
observeren, merken we wriemelende kleine
onder de heldere sterrenhemel dat alles
keuvelen, trekken we naar het hooilandje
spinnetjes op in eigenzinnige wielwebben.
stilvalt. Het is een stuk na middernacht
dat Jan een drietal jaar geleden aankocht
Ze vertonen centraal in hun web een soort
wanneer we aanstalten maken om terug
en verschraalde door te hooien en te laten
zigzagpatroon. De zwartgele bandenring
te keren, verzadigd van spijs en drank en de
nabegrazen. Vanuit de natste kanten
op de rug is onmiskenbaar: de tijgerspin.
vele fascinerende wonderen die schuilgaan
rukken al forse planten bloeiende grote
Het is één van de vele spinnen en insecten
tussen wat sprietjes, in een haagje, rond
ratelaar op en op de hogere bult groeien
die bezig zijn aan een noordelijke opmars.
een poel, in een druppel water...
feller
Mijn andere vriend Jan wijst me op nog
Verwen jezelf eens met een algemene
doorbreekt, worden de dagvlinders actief.
meer spinnen tussen de oeverbegroeiing
insectengids en een vergrootglas en
We onderscheiden er twaalf soorten,
van pitrus, spirea en wederik. De meest
neem je kinderen en kleinkinderen mee op
waaronder klein geaderd witje, icarus- en
opvallende, zeker naar de vorm van zijn
safari in de tuin. Net zoals de kleine Eric
boomblauwtje, groot dikkopje, gehakkelde
grote webben, is de gewone doolhofspin.
kom je in een wonderlijke wereld terecht,
aurelia en landkaartje. Terwijl Leo ons het
Het web is een soort mat uitspansel met in
vol wezens die in vorm en kleur je stoutste
onderscheid toont tussen fiorinnegras en
het midden een trechter, waarin de spin
verbeelding tarten.
mooie partijtjes kamgras en plukken struisgras.
Wanneer
de
zon
gewoon struisgras glundert Jan bij een
verborgen zit. Boven dit web worden kriskras
ongewone vangst : een wespvlinder die hij
enkele draden gesponnen waar insecten
ving op de stam van een oude populier.
tegenaan vliegen en in de trechter vallen.
l
16
BIG JUMP AQUAFIN DROOGDE ALLE SPRINGERS AF De Big Jump, een initiatief van het European Rivers Network, is in verschillende landen een vaste waarde geworden. Op 10 juli op hetzelfde tijdstip sprongen in heel Europa opnieuw duizenden mensen in rivieren, waterlopen en meren om te tonen dat ze wakker liggen van proper water – én dat ze daar iets willen aan doen. In Vlaanderen wordt het evenement georganiseerd door de BBL, Natuurpunt en Green. Ruim 1.600 springers, verspreid over 16 locaties, warmden zich na hun frisse duik op in een handdoek van sponsor Aquafin. Ook dit jaar organiseerden we een fotowedstrijd. Een greep uit de winnende inzendingen, maakt duidelijk dat het weer een dag vol engagement, maar ook vol waterpret was. n
Winnaars vakjury: S. Desmet uit Kortrijk, H. Heremans uit Hoboken, T. Kennes uit Heule
n
Winnaars publieksjury: L. Demeyer uit Alveringem, S. De Smedt uit Ekeren
l
V.u.: Luc Bossyns, Dijkstraat 8, B-2630 Aartselaar Ombudsman: 0472 450 450,
[email protected] Noodnummer buiten de werkuren: 0800 16 603 Aquafin NV tel. 03 450 45 11, fax 03 458 30 20,
[email protected], www.aquafin.be Gratis abonnement op Aqua op schriftelijke aanvraag.
Met een klik op de werf U kan de uitvoering van de rioleringsprojecten van Aquafin opvolgen via www.aquafin.be, onder 'werken per gemeente'. Aqua wordt gedrukt op milieu-vriendelijk papier. Fotografie: Aquafin, Jan Locus, FotoVDB
