10 Waardevolle lessen Pendrecht en Katendrecht in de lift Rotterdam-Zuid voert al jarenlang de verkeerde lijstjes aan. De problemen zijn er qua schaal en intensiteit bijna on-Nederlands. De wijken Pendrecht en Katendrecht doen het echter opvallend goed. Hoe komt dat? Woonstad Rotterdam heeft waardevolle lessen geleerd én toegepast. Het resultaat: 10 waardevolle lessen voor wijken in de verdrukking. Nodig: een lange adem. De Rotterdamse situatie is urgenter dan die in de rest van Nederland. De havenstad wijkt daarmee niet zo zeer af van de rest van het land, maar voorspelt wat komen gaat. De centrale vraag waar Rotterdam-Zuid voor staat: waarin investeer je om vitale, aantrekkelijke en zelfredzame wijken te laten ontstaan? Pendrecht en Katendrecht zijn voorbeelden van wijken die zich, tegen de trend in, wel positief ontwikkelen. Woonstad Rotterdam heeft geleerd van het verleden en past nieuwe inzichten toe in deze wijken. En met succes. Stadsvernieuwing: behoud van sociale cohesie
Een korte duik in de historie. Begin jaren zeventig kwam de stadsvernieuwing op. Onder het motto ‘bouwen voor de buurt’ startte de vernieuwing van oude, veelal vooroorlogse, stadsbuurten. Nieuwbouw in de sociale huur kwam op aantrekkelijke plekken in de stad met aandacht voor behoud van bestaande sociale structuren. Keerzijde hiervan was dat de concentratie van de 4 G’s (goedkoop, gehuurd, gestapeld en gehorig) nu nog meer werd benadrukt. En door de aanpak met kunststof kozijnen, trespa en gepleisterde gevels werden wijken nog duidelijker herkenbaar als sociale huurwijken. Daardoor leidde de stadsvernieuwing, ongewild, tot een concentratie van lagere inkomensgroepen. Tevens leidde deze aanpak door allerlei inbouwplannen die niet pasten binnen de eenheid van het straatbeeld tot verrommeling. Stedelijke Vernieuwing: gemengde wijken
Na de stadsvernieuwing werd halverwege de jaren negentig het concept van de stedelijke vernieuwing ingeluid. Deze vernieuwing was vooral gericht op het verbeteren van de naoorlogse wijken van de stad. Een noodzakelijke inhaalslag, omdat nieuwe VINEX-locaties veel meer te bieden hadden dan veel van de naoorlogse wijken. De term ‘gemengde wijken’ was de nieuwe toverformule. Toch lag ook hier uiteindelijk de nadruk op fysieke herstructurering en bleef het vooralsnog zoeken naar een werkelijk integrale benadering. Kijken met een andere bril
De belangrijkste les die Woonstad Rotterdam uit het verleden heeft getrokken is dat we op een andere manier moeten kijken naar een wijk. Vergelijk het met het kijken door een 3D-bril waarmee je alle voor een wijk waardevolle dimensies in hun onderlinge samenhang kunt zien en op elkaar kunt laten aansluiten. Richt je niet alleen op het behoud van de huidige bevolkingssamenstelling of het structureren van de woningvoorraad. Kies uitdrukkelijk voor een integrale aanpak waarbij de behoeftes van mensen en de ‘stenen’ met elkaar in evenwicht zijn.
Waardevolle lessen uit de Rotterdamse praktijk
Hoe heeft Woonstad Rotterdam de herstructureringswijken Pendrecht en Katendrecht op het goede spoor gezet? Hoe geeft zij concreet vorm en inhoud aan het toevoegen van waarde in deze complexe omgeving? De met vallen en opstaan geleerde lessen zijn samen te vatten in een tiental stappen: 1. De wijk als werkeenheid
De aanpak in Katendrecht en Pendrecht vraagt om een duidelijke scope van het gebied: een goed gekozen omvang en schaal zijn bepalend voor de aanpak. Een aanpak die oorspronkelijk moet zijn en maatwerk levert; geen vooraf op de tekentafel bedachte invulplannen dus. De gewenste schaal wordt bepaald door de (deel)gemeente, bewoners en corporaties gezamenlijk. Ambities moeten worden geformuleerd voor het totale gebied. Soms wordt de schaal bepaald door de geografische ligging, zoals bij het schiereiland Katendrecht. Soms wordt deze ‘stedenbouwkundig’ bepaald. In Pendrecht is bijvoorbeeld ‘het stempel’ van Lotte Stam Beese een vormgevend, stedenbouwkundig element voor de hele wijk. 2. Creëer commitment
Meerjarig commitment is voor de aanpak in de wijken een noodzakelijke voorwaarde. Een voorwaarde die niet lichtzinnig moet worden opgevat: in Katendrecht en Pendrecht gaat het over een aanpak, en daarmee samenwerking, van meerdere decennia. Een zaak van lange adem dus. Een kardinale fout die veel wordt gemaakt is dat de actieve bewoners niet bij het bedenken van de plannen worden betrokken. Juist in grootschalige herstructureringsgebieden kunnen deze bewoners als ‘woonexperts’ meedenken en -bouwen aan het ‘gezicht’ van hun vernieuwde wijk. 3. Het DNA van een wijk
Het DNA is het authentieke verhaal van de wijk en omvat alle denkbare aspecten op sociaal, fysiek, economisch, maatschappelijk en cultureel vlak. Naast zaken als sociale cohesie en fysieke transformatie, gaat het er ook om welke winkels en maatschappelijke instellingen actief zijn in de wijk. En hoe deze functioneren. Met een professionele begeleiding ga je op zoek naar de begrippen die de wijk definiëren en haar identiteitsdragers. Dat kan niet anders gedaan worden dan samen met de wijkbewoners, professionals van corporaties, deelgemeente, ontwikkelaars, bewoners, vrijwilligers en smaakmakers. In Katendrecht, een wijk met een vooroorlogse architectuur, wordt het DNA vooral bepaald door de ligging aan het water en het eilandgevoel. De havengerelateerde bedrijvigheid leidde er toe dat veel matrozen in Katendrecht gingen passagieren. Dat maakte de wijk tot een vrijplaats voor alles wat God verboden heeft. De Katendrechter is iemand die niet zo gauw ergens van schrikt en tegen een stootje kan. 4. Waardemakers
Investeringen in wijkvoorzieningen die meerwaarde opleveren noemen we waardemakers. Vooral investeringen die niet standaard zijn voor de wijk, zoals
een theater, een bioscoop, kunstcentra en poppodia leveren die meerwaarde. Een brede school heeft alleen meerwaarde wanneer het aanbod in de wijk gering is. Een zorgvoorziening heeft meerwaarde, wanneer er sprake is van een juiste combinatie met welzijnsvoorzieningen, winkels, openbaar vervoer en groenvoorziening. In Pendrecht, gebouwd in de jaren zestig, zijn de waardemakers vooral het zorgvuldig georkestreerde groen van de gemeenschappelijke tuinen en het cultureel-historisch erfgoed in de vorm van scholen, kerken en andere monumenten. De architectuur weerspiegelt de tijdgeest van de jaren waarin de wijk werd gebouwd. Met hun actieve houding en gedrag onderscheiden de Pendrechtenaren zich van anderen. Hoop, optimisme en geloof in de vooruitgang. Dat zijn- niet toevallig- ook de waarden die passen bij de jaren zestig. 5. Visie voorkomt zwalken
Een gedragen visie als gedeelde stip aan de horizon is uiterst belangrijk; een visie voorkomt zwalken. De wijkvisie is het geëigende document waarin de gedeelde visie en ambities concreet worden vastgelegd. Belangrijk bij het maken van een wijkvisie is het markeren van het vertrekpunt, met als centrale vragen: waar staan we nu en waar willen we naar toe? 6. Programma
Om de ambities uit de wijkvisie waar te maken is een ‘routekaart’ nodig die je stapsgewijs naar je bestemming brengt. Een uitvoeringsprogramma is zo’n routekaart. En die stel je met elkaar op: deelgemeente, corporatie, bewoners en ondernemers. Doe je het niet samen, dan heb je geen gedeelde stip op de horizon en jaagt iedereen zijn eigen droombeeld achterna. Een essentieel onderdeel van een uitvoeringsprogramma is de sociale paragraaf. Hoewel de betrokken deelgemeente hier de ‘eigenaar’ van is, hebben corporaties hierin ook een eigen verantwoordelijkheid. Voorbeelden op het sociale vlak in Pendrecht zijn projecten als brede herhuisvesting, Servicepunt Pendrecht (One-Stop-Shop naar Engels voorbeeld) en het door Nebahat Albayrak geopende Vrouwenhuis. 7. Branding
Een belangrijk onderdeel van het uitvoeringsprogramma is het branden van de wijk. Het DNA van de wijk moet breed uitgedragen worden naar de buitenwereld. Branding is daartoe het beste instrument. In Katendrecht is dit gedaan met de slogan ‘Kun jij de Kaap aan?’
Deze slogan draagt uit dat –nieuwe- bewoners van Katendrecht lef –moeten- hebben. Bij het wonen in deze wijk moet je de lusten en de lasten van de grote stad voor lief nemen. In Pendrecht is een soortgelijk project gestart met de slogan ‘Pendrecht is goed bezig’, waarbij de bewoners centraal staan. 25 maanden lang is er elke maand een nieuwe held zichtbaar op o.a. billboards, die zijn of haar project promoot. Elk project is erop gericht om de wijk nog leuker, trotser, leefbaarder en mooier te maken. Deze mentaliteit
kenmerkt Pendrecht en nodigt zo ook nieuwe bewoners uit om deel te nemen aan activiteiten in de wijk. 8. Gebiedsafspraken
In gebiedsafspraken maken alle partijen concrete afspraken over zaken als de verdeling van verantwoordelijkheden en kosten. Daarmee benadrukken zij de gezamenlijk opgestelde wijkvisie, het uitvoeringsprogramma, het DNA en de branding. Deze afspraken vormen het sluitstuk van het planproces. Het mag duidelijk zijn dat je niet voor 10 jaar gebiedsafspraken maakt, maar voor één verkiezingsperiode moet dat mogelijk zijn. Door het vaststellen van al deze afspraken wordt voor alle betrokkenen duidelijk wie waarop aanspreekbaar is. Het venijn zit ook hier in de staart, omdat alle actoren echt kleur moeten bekennen. 9. Sturing
Gebiedsgericht werken is ingewikkeld en verloopt in veel wijken
moeizaam. Het grote aantal betrokken partijen en belanghebbenden is hiervan de oorzaak. Daarnaast kent Rotterdam een ingewikkelde samenwerking tussen de gemeente en haar deelgemeenten. Essentieel bij het welslagen van gebiedsontwikkeling is het beleggen van het uitvoeringsprogramma bij een programmagroep of gebiedsmanager die met aanzien, gezag en elan kan handelen en enigszins boven de partijen staat. In de gebiedsorganisatie van “Pendrecht zet door” sturen bewoners, corporaties en (deel) gemeente op fysieke, sociale en economische thema’s en hoe deze gecommuniceerd moeten worden. 10. Meten is weten
Hoe weten we of maatregelen uit het uitvoeringsprogramma werken of juist moeten worden bijgesteld? Ook bij gebiedsontwikkeling geldt heel simpel: meten is weten. Het toverwoord hier is ‘simpel’. De resultaten moeten in één oogopslag tonen in hoeverre wel of niet vooruitgang wordt geboekt op belangrijke thema’s, zoals veiligheid, woningwaarde en de gemiddelde hoogte van inkomens in de wijk. Kijkend naar de cijfers van Pendrecht zien we een sprong in ‘veiligheid’ en ‘sociaal’, de woningwaarde blijft gelijk en het inkomen daalt licht. Ook in Katendrecht zien we ‘sociaal’ en ‘veiligheid’ een sprong maken tot ruim boven het Rotterdams gemiddelde. Analoog hieraan stijgen ook de woningwaarde en het inkomen. Kortom: de wijken Pendrecht en Katendrecht zitten daadwerkelijk in de lift. Het DNA van de wijk is overigens bepalend voor de interpretatie van de waardeontwikkeling. Is een wijk een typische starterswijk, dan meet je het succes van de wijk daaraan af. Een wijk met dit DNA zal geen plek in de top tien veroveren, maar dat is ook niet het doel. Het succes zit dan vooral in het versterken van de kwaliteiten van een starterswijk, dan het opschuiven naar een tweede Hillegersberg. Het streven blijft namelijk naar een stad met een grote diversiteit aan wijken waar alle sociale lagen een plek vinden en van daaruit kunnen doorgroeien.
Tot slot
We beseffen uiteraard dat onze aanpak niet per definitie in alle steden en in alle omstandigheden hét (enige) recept voor succes is. Maar we denken wel dat we een werkbare formule in handen hebben die nog verder ontwikkeld en verfijnd kan worden. We gaan daarom graag met collega’s uit de praktijk en andere betrokkenen in gesprek om te leren van elkaars ervaringen en aanpak. U kunt dit artikel daarom gerust zien als een uitnodiging tot samenwerken en kennisdelen. Dennis Lausberg, Nico Ros en Joost Willemsen Dennis Lausberg is regiodirecteur bij de corporatie Woonstad Rotterdam en eindverantwoordelijk voor grootschalige gebiedsontwikkelingen op Rotterdam-Zuid, waaronder Pendrecht en Katendrecht Nico Ros is programmamanager bij corporatie Woonstad Rotterdam en heeft een trackrecord in het realiseren van integrale gebiedsontwikkeling van de wijken Pendrecht en Wielewaal Joost Willemsen is freelance tekstschrijver en kan bogen op kleurrijke ervaringen bij grote corporaties in de Randstad, waaronder Haag Wonen en Woonstad Rotterdam
