Journal-Programme des États Généraux de l’Eau à Bruxelles et de Maelbeek Dans Tous Ses États Programmakrant van de Staten Generaal van het Water in Brussel en Maalbeek In Alle Staten
#2 1 0 . 2 0 1 1
e voorbije lenAprès les se- D s met s te was zeer inten maines d’activité vol activien ek w een aantal es dr or us to en seminarie, intenses de teiten allerhande –e e, qu llo co – ps m ties met debatten, durant le printe lezingen, filmprojec sipo ex ts, ba dé z. Dankzij deze acticonférences, filmstentoonstellingen, en nse e ek kunnen un is rm pe ront we een breder publi en bb he ten tei tions, etc. – qui au vi proformatie kunnen une information ap meer diepgaande in en n ke rei be sibilisation large et t. men er productief, maar é fécond, mais autre De zomer was ook ze n. ffe ha rsc ve x fondie, l’été aura ét rfeest werden op 28 et enjeu vlak. Tijdens het Wate i a visité divers lieux r de qu an au e l’ een de op te , Fê ût La llei van de Maalbeek 28 ao e plekken van de va eek en musique le ers lb div ae s M stu r waar du gu e au llé va ra de la zeker een succes. Maa ce dont il se as w ais t di M e. en t air ch aff zo be lle be ziek een aantal aura aussi été une i ont profité in mu hebben, is het feit dat qu s en ill nt w ta bi er ov ha r s de ce eer nt r ce so gemaakt om e het hie plutôt question ici, nden gebruik hebben estion de l’Eau w aa G rm de me an zo Pl de le n r se va analy derzoek loopt, woners des mois d’été pour passer ses va- in ver een openbaar on ro de aa n w ço fa n, pla de le eer eh rô rb D ique. jn verlof door te t Wate eemde manier om zi L’intelligence he mis à l’enquête publ ! vr e n bl Ee éa . gr ren sa de dé stu s be pa bleek te zijn! Colgrondig te ce ne fut et zo onaangenaam cances… Et bien, ni jk eli nd tei . ui e irs di ais r genot. en des pl brengen ... wat vlakken een waa el collective apporte bi he op is tie en lig tel in place : une approche lectieve kon worden naxion ont été mis en fle ré et de es rs qu lie ni te gericht waarbinnen ch A te op q s ps he Cin ho oc ks pr or w ap s jf vi de s, over de verscheiwerden s ; la diversité de l’eau ; un Er via de stroombekken g le iel rin ur de par bassins versant pl na ie be om een on er cht: ov sen; over een meermains ; une éc es. De ces geda coördinatie van men ièr de nt en fro en des agencements hu ns iek sa hn ne tec oi n eid aa gezamenlijk wordt mun ; un patrim een gemeengoed dat andations au denh m er ov om rec ie, bien géré en com de om er con hi ere Ca at at van dit zomerudige w , il est ressorti un grenzen. Het resulta vironnement, vo er En nd zo es ell ed devoirs de vacances ux fgo Br er à er is het Waterbeheerplan heerd; ov eau qui a été rem Aanbevelingen rond litique partici- be de po e een un all Plan de gestion de l’ ur et po ni ns jn tio zi maar ook onze Voor iswerk hui, nos Proposi erden overhandigd, léchargeables hu w té sel nt us ten so en Br ts m mais aussi, aujourd’ eu en cu ili m do e cu efm id Be n Le uxelles. Ces deux do ussels Waterbeheer. s constitue die aa pative de l’eau à Br een participatief Br se des proposition or hè n. vo nt de n sy or lle e w ste d un oa et nl EB gedow sur le site des EG website van SGWB de op en nn ku l. na ewerkt, worden door l’essentiel de ce jour oration de er aan hebben meeg hi lab e l’é di à n ué ne rso rib pe nt l co ta ertig ties en omdat ze binpersonnes qui ont leur pos- Het ve rschillende competen de ve n se hu ba een g, la in r La quarantaine de ud su ho se ke beschouwd. Het is n specifie ndent leur experti ndelen, als experts leur capacité hu ha de en eet m nn les ku ers ces propositions fo tip on erk ul w m in tw een ne r deze leurs compétences et sa forte nen er technisch is, maa ze jet t su da p eer du er eh rw ité ture spécifique, de erb de ex at on pl w keld au. Malgré la com de uitwerking van een en peut ingewik à travailler en rése nnen deelnemen aan nsent que le citoy ku pe te s f nt tie er voor dat het een ta ac bi n ha ne s ce n que, ordening betrekt om conser ve so e i ijk qu tel au im l’e ru dimension techni de de j ue bi standpunten tijdens t water uer à une politiq oners wensen hun gestion dans da w sa in à e i ez ss D au activement contrib . t jft an bli cip SGWB dat op 14 meengoed commun en parti eleidsmakers van de Propositions ge s/B ur er le r rg te caractère de bien Bu en or és vo pr etenschappen zal t Forum nts souhaitent m voor Natuurw eu ns/Politiques he us ye M ito t C la ville. Ces habita he m in ru 11 Fo r 20 débat lors du or te stellen. éum des oktobe au public et en faire n aan het publiek vo tobre 2011 au Mus de oc in 14 tsv le aa u pl lie ra des EGEB qui au neraal door de erden de Staten Ge s. w e lle re im tu rég na n cie es an nc Scie s het is het echter de convoqués Tijden huidige democratie nt de aie In ét . en ux ep ra né ero gé ng s bijee het Water in gime, les État néraux de Koning aten Generaal van gé St s at ze de Ét Si, dans l’ancien ré e s di ce , ij tie pp ra ha ermaatsc e Alliantie hui, en démoc ep voor een Nieuw ent de per- burg ro m op ve par le Roi, aujourd’ ou een m als un t, r pa ied sel aanb langrijke nt proposés rond deze uiterst be une alliance Brus ers à rg l’eau à Bruxelles so lle bu pe en ap i ers qu ak m es geleids tions activ illen dat water een ntielle. tussen be sonnes et d’associa odzakelijk als we w r cette question esse no su is s . it en dt D or oy g. cit aa rw vr et ve s r ue elswaa comentre politiq en niet tot een hand e l’eau reste un bien jft qu bli ur ed po ief go at on een iti cip m rti nd pa C’est une co Lors de cette Voorstellen voor een s en bien marchand. Die dag zullen de nde Ontlle rti hi pa rsc ue mun et ne dérive pa ve iq de lit ns po eleid tijde s pour une erb on at iti W s os sel op us Pr Br les e, es lors journé zal politiekers, den voorgesteld. Er elles seront présenté or ux w Br n à ge au tin e l’ oe m de ive à cipat andé rs en waontres. Il sera dem ve vertegenwoordige nc tie Re ra ist es in nt m re ad ffé di de istra erop te responsables admin gevraagd worden om en tor era op ter des politiques, des ens ook. rs de l’eau d’y réagir… reageren... en u trouw tifs et des opérateu . us tout comme vous to
Une proposition citoyenne et experte Een voorstel van burgers en experts
L’eau bien commun suppose un rapport au territoire • Voor water als gemeengoed is een band met het grondgebied nodig.
Pour une politique participative de l’eau à Bruxelles Voor een participatief Brussels Waterbeheer N
otre hypothèse initiale est complexe. Elle suppose une relation d’équivalence entre le fait que l’eau soit un bien commun et le fait que l’eau ait droit de cité dans la ville. La proposition que nous formulons ici est sans concession, elle poursuit l’établissement de cette hypothèse pas à pas. Notre hypothèse est née du constat que la crise de la Station d’épuration Nord de l’hiver 2009-2010 n’était autre que le premier coup de boutoir d’une idéologie marchande frappant aux portes de la gestion de l’eau à Bruxelles. Nous y voyions à l’œuvre le processus concret de la marchandisation de l’eau.
vienne un bien marchand : l’approche par le droit à l’eau et le financement collectif ; - de travailler l’eau comme patrimoine universel : l’approche transfrontière, l’action à l’échelle européenne et en faveur de la solidarité internationale ; - de faire que l’eau soit vraiment gérée en commun : l’approche par la participation et l’usage social de l’eau ; - de créer des institutions transparentes et
O
nze basishypothese is complex en gaat ervan uit dat water als gemeengoed beschouwen en water een plaats geven in de stad hand in hand lopen. In het voorstel zoals we het hier uitwerken, worden er geen toegevingen gedaan en wordt deze hypothese stap voor stap uitgelijnd. Onze hypothese komt voort uit de vaststelling dat de crisis rond het Waterzuiveringstation Noord tijdens de winter van 2009-2010
En ce qui nous concerne, nous faisons le choix philosophique que l’eau bien commun est à prendre comme un fait, une évidence, et non pas comme une option idéologique. L’eau est un bien commun au même titre que l’air, la biodiversité, la langue, le savoir. L’eau constitue l’humain. Elle en est une de ses composantes vitales. Elle est essentielle pour la vie dans son ensemble. C’est un fait. L’autre fait, indéniable celui-là, est que la ville a refoulé l’eau. La ville a perdu sa conscience de l’eau, renvoyant cette dernière dans un entrelacs de tuyauteries enfouies, au point que parfois, même nos rivières sont mises en tubes et/ou servent à transporter nos eaux usées. Tout ne serait-il pas d’ailleurs dans cette image ? C’est à partir de ce double point de départ, donc, et forts de notre hypothèse, que nous avons travaillé à construire notre position. Cette position s’est élaborée par du débat et de la réflexion, mais aussi par de l’action et du travail sur les agencements humains. Pour le dire autrement, par du lien social. Car en effet, si l’eau est un bien commun, si c’est une évidence philosophique, ce n’en est pas pour autant un fait social, économique et culturel approprié par tous. Le fait que l’eau soit un bien commun dans la réalité concrète des humains suppose quelques exigences. Ce sont ces exigences qui construisent notre position citoyenne et experte et qui sont à la base de la formulation de nos propositions. Si l’eau est un bien commun, alors cela suppose : - de rendre à l’eau un territoire naturel en ville, d’y recréer les cycles de l’eau : l’approche par bassins versants ; - de décentraliser les technologies de l’eau : l’approche par les Nouvelles rivières urbaines, l’approche par le débat sur les choix technologiques ; - de rendre impossible le fait qu’elle de-
collaboratrices, non segmentées : l’approche déconstructive/reconstructive. L’ensemble de cette approche propose un véritable redéploiement d’une économie plurielle, déconcentrant techniques et finances au bénéfice d’une relocalisation de la production de richesses et d’un développement plus endogène. Au terme de cette boucle de pensée/action, il nous vient une intuition. C’est que la marchandisation de l’eau qui se fonde, certes, sur une forte pensée idéologique, s’étend pour beaucoup du fait de la segmentation multiple à toutes les échelles de gestion de ce bien, du plus local à l’international. L’opportunisme marchand venant s’insérer dans nos inaptitudes pragmatiques à construire collectivement la gestion de ce bien naturel. Nous appelons donc à créer des alliances entre citoyens, représentants politiques et opérateurs de l’eau, entre la société civile et les administrations, entre les citoyens eux-mêmes, entre quartiers, communes, bassins versants… pour répondre pragmatiquement à la conservation de l’eau comme bien commun, afin qu’elle soit gérée réellement comme un bien que nous avons en commun. Bruxelles a là un rôle à jouer comme vaste « laboratoire » de recherche en la matière.
niets anders was dan de eerste frontale aanval van een marktideologie tegen het Brusselse Waterbeheer. We zien het als een concrete illustratie van het proces dat van water een handelswaar maakt. Op filosofisch vlak is water als gemeengoed voor ons een voldongen feit, een evidentie, en niet een ideologische optie. Net als de lucht, de biodiversiteit, taal en kennis, is water een gemeengoed. Water staat aan de oorsprong van de mens. Een van de meest vitale bestanddelen van de mens is water. Het is noodzakelijk voor het leven in zijn geheel. Dit is een feit. Een ander onbetwistbaar feit is dat de stad het water heeft onderdrukt. De stad is alle bewustzijn van water verloren en heeft het doorverwezen naar een knoopwerk van ondergrondse leidingen. Dit gaat soms zelfs zo ver dat onze rivieren in buizen worden gestoken en/of ons afvalwater afvoeren. Misschien is met dit beeld zelfs alles al gezegd? We hebben dus vanuit dit dubbele uitgangspunt, en gesterkt door onze hypothese, onze stelling geformuleerd. We zijn na debatten en ernstig beraad tot deze stelling gekomen, maar ook na concrete acties rond de verdeling van rollen tussen personen, of kortweg via de uitwerking van sociale banden. Want ook al spreekt het op filosofisch vlak
voor zich dat water een gemeengoed is, iedereen heeft zich dit sociale, economische en culturele feit nog niet toegeëigend. Om het water in de concrete menselijke werkelijkheid als een gemeengoed te gaan beschouwen, zijn er enkele vereisten. Deze vereisten vormen de stelling die we als burgers en experts innemen en hebben een invloed op de manier waarop onze voorstellen geformuleerd zijn. Als water een gemeengoed is, dan moet(en): water terug een natuurlijk territorium in de stad krijgen en moeten er in de stad terug watercycli gecreëerd worden: de benadering via de stroombekkens; de watertechnologieën gedecentraliseerd worden: de benadering via de Nieuwe Stadsrivieren, de benadering via het debat over de technologische keuzes; het onmogelijk worden om van water een handelswaar te maken: de benadering via het recht op water en de gezamenlijke financiering; water als werelderfgoed bewaard worden: de benadering over de grenzen heen, de actie op Europese schaal en voor een internationale solidariteit; ervoor gezorgd worden dat water werkelijk gemeenschappelijk beheerd wordt: de benadering via participatie en het sociale gebruik van water; - transparante en samenwerkende, niet gesegmenteerde instellingen opgericht worden: de deconstructieve/reconstructieve benadering. Deze benadering in zijn geheel stelt de ware ontplooiing van een meervoudige economie voor, door technieken en financiën over verschillende locaties te spreiden en zo te komen tot een meer lokale herschikking van de productie van rijkdommen en een ontwikkeling van binnen uit. Op het einde van deze cyclus van nadenken en actie ondernemen, krijgen we het gevoel dat de verandering van water in een koopwaar weliswaar op een sterke ideologie steunt, maar vooral te wijten is aan de veelvoudige opsplitsing van haar beheer, van het meest lokale tot het internationale. Het handelsopportunisme komt zich immers enten op het feit dat we er niet in slagen om gezamenlijk en concreet te bouwen aan het beheer van deze natuurlijke rijkdom. We roepen dus op tot allianties tussen burgers, politieke vertegenwoordigers en wateroperatoren, tussen de burgermaatschappij en de administraties, tussen de burgers onderling, tussen wijken, gemeenten, stroombekkens... om een pragmatisch antwoord te bieden voor het behoud van water als gemeengoed, opdat het werkelijk als een gezamenlijke rijkdom zou worden beheerd. Brussel heeft hier als onderzoekslaboratorium een belangrijke rol te spelen.
Ont participé aux ateliers d’été/Namen deel aan de zomerworkshops : Alain Adriaens, Michel Bastin, Stanislava Belopitova, Kevin De Bondt, Magali Da Cruz, Enguerrand David, Anne Decannière, Paul De Neyer, Michel Durant, Claire Eykerman, Françoise Galand, Marc Gilson, Anne Ghruber, Camille Herremans, David Kuborn, Andy Lahou, François Lebecq, Christian Legros, Fabienne Lontie, Meriem Mcharek, Yannick Mercier, Louis Motquin, Anne Murs, Dominique Nalpas, Victor Ntacorigira, Emmanuel Petrella, Riccardo Petrella, Arnaud Pinxteren, Anna Poydenot, Nicolas Prignot, Esther Stark, JeanMarie Thomas, Marie-Claire Van Cutsem, Robert Vanwassenhoven, Christelle Verhoeste, Nicolas Vidicq… etc./I.
L’approche par bassins versants De benadering via de stroombekkens
L’eau a façonné les paysages, les paysages façonnent la politique de l’eau
L
a ville a largement oublié la géographie naturelle sur laquelle elle repose. Pourtant l’eau y a été déterminante pour façonner le paysage vallonné de Bruxelles qui en est le témoignage. Mais à ce substrat géographique vient se superposer une couche urbaine composée du bâti et du social qui si elle l’épouse, le voile en partie. Dans une ville où les sols sont de plus en plus imperméabilisés, la notion de bassin versant est apparue avec plus de force à Bruxelles lors d’événements critiques tels que les inondations et les crues. Il y a été plus précisément question de solidarité de bassin versant, indiquant l’interdépendance entre les habitants du haut de la vallée et ceux du bas. Les eaux coulent nécessairement du haut vers le bas et se rassemblent dans un exutoire, le cours d’eau, qu’il soit à ciel ouvert ou non, pouvant sortir de son lit ou de sa canalisation lors de grosses pluies. Dans cet espace géographique, l’eau se joue des limites, que ce soit celles des parcelles ou des frontières administratives. La notion de bassin versant (et par extension de versant) indique donc un rapport spécifique entre le substrat géographique naturel, l’eau, le bâti et les habitants ou autres usagers de la ville. C’est un espace dans lequel on peut comprendre les cycles de l’eau, c’est l’unité hydrographique de base, la plus proche de l’habitant, celle sur laquelle il peut avoir prise. Chaque bassin versant (ou versant) peut devenir le lieu de savoirs et d’actions spécifiques et pertinents à leur échelle : un diagnostic de l’eau et de sa circulation, une connaissance de l’histoire des lieux en rapport à l’eau, la forme et la qualité du réseau d’égouttage local, la géologie, les lieux possibles d’infiltration, la manière dont peut se créer une solidarité de bassin versant, etc. Ces savoirs sont portés par des acteurs multiples et placés en situation d’interdépendance. Leur dialogue peut créer les conditions d’une intelligence collective.
Les États Généraux de l’eau sont portés par nombre de personnes, réunies dans des collectifs ou organisations ou non comme / De Staten Generaal van het Water worden gedragen door een heleboel mensen die al dan niet deel uitmaken van collectieven of organisaties zoals :
Ils émanent autant des pouvoirs publics, des opérateurs de l’eau, des universitaires que de ce qu’on appelle communément la société civile (comités d’habitants, associations de défense de la nature, chercheurs divers, etc.). De manière annexe à la question de l’eau proprement dite – mais pas de manière subalterne –, la notion de bassin versant va trouver d’autres intérêts dans le dialogue ville - nature, en permettant de qualifier les sites urbains à partir d’enjeux de ‘développement’ plus précis tels que la régulation climatique, la mobilité, le pay-
Water heeft het landschap vormgegeven, de landschappen geven het waterbeleid vorm
D
e stad is haar natuurlijke en oorspronkelijke geografie voor een groot deel vergeten. Water heeft nochtans een doorslaggevende rol gespeeld in de vorming van het heuvelachtige Brusselse landschap. Op deze aardrijkskundige onderlaag is er echter een stedelijke laag van gebouwen en sociaal leven komen te liggen, met hetwelke het een geheel vormt maar door hetwelk het ook deels wordt afgesluierd. In een stad waar de grond steeds minder
gebouwen en de inwoners of andere gebruikers van de stad. Het is een ruimte waarin de watercycli kunnen worden begrepen. Het is de hydrografische eenheid die het dichtst bij de inwoners staat en waarop men een greep kan hebben. In elk stroombekken kan een specifieke kennis ontstaan en aanleiding geven tot bepaalde acties: een diagnose van water en haar stroming, een kennis van de geschiedenis van de plekken die met water verbonden zijn, de vorm en de kwaliteit van de lokale riolering, de geologie, de plekken waar water kan insijpelen, de manier waarop solidariteit binnen en tussen stroombekkens kan worden gecreëerd, enz. De verschillende polen van deze kennis worden door verschillende actoren gedragen en met elkaar in verband gebracht. De dialoog tussen deze elementen kan een voedingsbodem vormen voor collectieve intelligentie. Ze komen zowel van de overheden, de wateroperatoren en de universitairen, als van wat we meestal de burgermaatschappij (wijkcomités, milieubeschermingverenigingen, onderzoekers allerhande, enz.) noemen.
sage, etc. En agissant sur la base des bassins versants, l’eau et la ville renouent un lien très ancien car inscrit dans la géographie mais oublié. Cela ouvre un cycle de pensée/action autour de l’eau mais aussi de nombreuses autres thématiques d’une ville en évolution vers un développement plus harmonieux de l’environnement écologique, social et économique. Si l’eau est une entrée royale pour proposer une dynamique par bassin versant (ou par vallée), c’est pour également s’ouvrir à d’autres thématiques de la ville en transition écologique. On peut dès lors imaginer que dans l’avenir, l’approche par bassin versant puisse se développer au-delà des questions de l’eau.
water doorlaat, heeft in Brussel het begrip stroombekken bij belangrijke overstromingen enorm aan belang gewonnen. Er werd onder andere gesproken over solidariteit tussen stroombekkens, wat erop wijst hoezeer de inwoners van de top en van het dal van de vallei van elkaar afhangen. Water stroomt altijd van boven naar onder en vloeit samen in een uitweg, de waterloop, openlucht of niet, die bij hevige regen uit zijn bedding of zijn waterleiding kan treden. Water houdt binnen deze geografische ruimte geen rekening met grenzen, zij het die van percelen of die van de administratie. Het begrip stroombekken (en bij uitbreiding helling) wijst dus op een bijzondere band tussen de natuurlijke geografische laag, het water, de
Qui sommes nous ? / Wie zijn wij?
Eau Water Zone, Euracme, Institut Européen pour la Recherche sur l’Eau, Inter-Environnement Bruxelles, Habitat et Rénovation
Le Team de base est composé de / De basisploeg bestaat uit : Anna, Camille, Dominique, Emmanuel, François, Louis, Meriem, Nicolas, Stanislava
Imprimé sur papier recyclé avec des encres végétales Gedrukt met plantaardige inkt op gerecycleerd papier
Naast de waterkwestie als dusdanig, zijn er voor het begrip stroombekken in de dialoog tussen stad en natuur ook andere voordelen te vinden, namelijk dat men stedelijke sites vanuit meer precieze inzetten van ‘ontwikkeling’, zoals het klimaatbeheer, de mobiliteit, de landschappen enz., kan gaan bepalen. Door aan de basis van de stroombekkens te werken, gaan het water en de stad een zeer oude band aan die nog steeds in de aardrijkskunde geschreven staat, maar vergeten werd. Hiermee wordt een cyclus van nadenken en actie ondernemen opgestart, die samenloopt met tal van onderwerpen binnen een stad die op weg is naar een meer evenwichtige ontwikkeling van de ecologische, sociale en economische omgeving. Als water de ideale manier is om een dynamiek per stroombekken (of vallei) op gang te brengen, is het ook perfect om andere thema’s rond ecologische transitiesteden aan te snijden. We kunnen ons dan ook inbeelden dat de benadering via stroombekkens zich in de toekomst verder voorbij de waterkwesties zal ontwikkelen.
Groupe de rédaction/Redactiegroep : Camille Herremans, François Lebecq, Dominique Nalpas, Emmanuel Petrella, Anna Poydenot avec le soutien d’Arnaud Bilande Mise en page/Grafiek : Europa Bamba
L’eau bien commun suppose une déconcentration technologique • Voor water als gemeengoed is een herinrichting van de technologische installaties nodig
L’approche par les Nouvelle rivières urbaines et la diversité des regards De benadering via de Nieuwe Stadsrivieren en de verschillende aanpakken
L’eau bien commun suppose une économie de l’eau au service du vivre-ensemble • Voor water als gemeengoed is een watereconomie ten behoeve van de samenleving nodig
L’approche par le droit à l’eau et le �nancement collectif Debenaderingviahetrechtopwaterendegezamenlijke�nanciering D
e par le monde et dans les instances européennes qui posent les cadres de la gestion de l’eau, la tendance est à vouloir donner une valeur économique à cet élément essentiel pour la vie. À Bruxelles, bien qu’il y ait une volonté affichée de résister à cette tendance, ce risque existe comme ailleurs. Or, militer pour que l’eau soit reconnue en tant que bien commun implique, selon nous, au minimum, qu’elle ne devienne pas un bien marchand – sur lequel on fait du profit – et que l’accès à l’eau potable soit universel, c’est-à-dire garanti pour tous, en quantité et en qualité suffisantes. Ceci dit, les services liés à la potabilisation de l’eau, son acheminement jusqu’à la ville, sa collecte par l’égout et son épuration ont un coût. Ces coûts sont en constante augmentation, notamment à cause des traitements de potabilisation plus sophistiqués, du renouvellement des infrastructures, des normes d’épuration toujours plus sévères, du type de pollution des eaux de nappes comme des eaux usées, etc. Les coûts environnementaux de cette gestion sont encore mésestimés et non intégrés dans le prix de l’eau à Bruxelles à ce jour. La question du recouvrement de ces coûts se pose dès lors inévitablement. L’Union européenne a indiqué la voie à suivre, pour les autorités compétentes en
matière de politique de l’eau, dans sa directive-cadre sur l’eau (DCE) de l’an 2000. Le moyen proposé est d’évaluer le « coût-vérité » des services de l’eau, afin de parvenir à la mise en œuvre du principe de « recouvrement total des coûts », bien souvent traduit – abusivement – par le slogan « l’eau paye l’eau », en faisant payer son coût par ses usagers. D’autant que l’UE y adjoint le principe du « pollueur-payeur ». Cette tendance renforce l’idée suivant laquelle l’eau devient un bien marchand et ne prend dès lors pas en compte les droits de tous. Notre recherche part de l’idée que, l’eau étant trans-sectorielle, son économie ne peut être que complexe. Il s’agit d’examiner les nouvelles pistes pour que l’économie publique de l’eau, fondée sur la responsabilité de la collectivité (pouvoirs publics et citoyens), assure des services hydriques de haute qualité, accessibles à tous, dans une logique participative et dans le cadre d’une gestion optimale de la richesse disponible, y compris au plan financier. Cela passe donc, sans doute, par une certaine re-territorialisation des savoir-faire, de l’innovation, ainsi que des modes de financement. À ce propos, l’idée est d’entamer une réflexion allant dans le sens d’une logique de financement des services hydriques à Bruxelles, en vue de garantir le droit à l’eau et au vivre-ensemble de manière optimale.
O
veral ter wereld en binnen de Europese instellingen die de kaders van het waterbeheer bepalen, is er een tendens om dit levensnoodzakelijke element een economische waarde te willen toekennen. Ook al is er in Brussel een openlijke wil om niet aan deze tendens toe te geven, bestaat het risico evenwel. Actie voeren opdat water als gemeengoed zou worden erkend, houdt voor ons echter in dat ze op zijn minst geen koopwaar wordt waarop men winst maakt en dat de toegang tot water universeel zou zijn, dit wil zeggen, voor iedereen en in voldoende hoeveelheden en met een degelijke kwaliteit. Er is natuurlijk een kost verbonden aan de diensten om drinkbaar water te maken, om het tot de stad te brengen, om het naar de riolering te leiden en het te zuiveren. Deze kosten stijgen voortdurend, onder andere door de meer geavanceerde technieken voor de productie van drinkwater, door de vernieuwing van de infrastructuur, door steeds strenger wordende zuiveringsnormen, door de verscheidenheid aan soorten vervuiling van grondwater en afvalwater, enz. De kosten van dit beheer voor het milieu worden nog steeds niet goed ingeschat en worden niet in de Brusselse waterprijs gerekend. Zo stelt zich onvermijdelijk de vraag hoe men deze kosten gaat dekken. De Europese Unie heeft in haar kaderrichtlijn waterbeleid (KRW) van het jaar 2000 voor de overheden die bevoegd zijn voor het water-
beleid de nodige richtlijnen gegeven. Het stelt voor om de “werkelijke kost” van de waterdiensten te evalueren, om zo het principe van “volledige dekking van de kosten” te kunnen invoeren. Dit principe wordt vaak –ten onrechte- naar de slogan “water betaalt water” vertaald, waarmee men de gebruikers voor de kosten doet opdraaien. Daar komt nog bij dat de EU er het principe van “vervuiler-betaler” aan toevoegt. Hierdoor wordt het idee versterkt dat water een handelswaar is en houdt men geen rekening met ieders rechten. Ons onderzoek gaat uit van het idee dat aangezien water grensoverschrijdend is, de economie ervan wel complex moet zijn. De bedoeling van dit atelier is om nieuwe pistes te onderzoeken. We willen immers dat de publieke watereconomie, die op de collectieve verantwoordelijkheid (overheden en burgers) steunt, borg staat voor kwaliteitsvolle waterdiensten, die voor iedereen toegankelijk zijn, volgens een participatieve logica en binnen het kader van een optimaal beheer van de beschikbare rijkdom, het financieel vlak inbegrepen. Dit kan dus waarschijnlijk niet zonder het enigszins terug territoriaal maken van het technisch kunnen, van de innovatie en van de financieringsmiddelen. In dit opzicht zijn we binnen de workshop beginnen nadenken over de logica van de financiering van de waterdiensten in Brussel, met het doel het recht op water en op samenleven zo sterk mogelijk te maken.
h
Synthèse du Map-it sur les Nouvelles Rivières Urbaines. Auteurs : Th. Laureyssens, P. Bernard
L’eau comme bien commun suppose de la voir comme un patrimoine universel • Voor water als gemeengoed moet men het als werelderfgoed beschouwen
eau, depuis longtemps, est devenue une affaire technique. Déjà le puits ou le moulin à eau d’autrefois étaient des outils demandant des connaissances spécifiques et des savoir-faire élaborés. En ville, cela fait longtemps que l’on ne boit plus l’eau à la source. L’eau potable que nous usons quotidiennement nécessite le recours à diverses technologies pour la capter, la potabiliser, l’acheminer et la restituer au milieu naturel.
souvent à l’avantage de ce dernier. In- De stad heeft het water onversement, la manière dont on s’organise derdrukt, laten we het uit de pour gérer la question de l’eau – les formes buizen halen! d’organisation sociale et économique que ater is al lang een technische zaak genous créons donc – induit des possibilités worden. De vroegere waterputten en technologiques différentes. –molens waren middelen waarvoor een speLes Nouvelles rivières urbaines (NRU) sont cifieke kennis en kunnen vereist waren. In une des manières d’en rendre compte. L’idée de stad drinkt men al lang geen bronwater ici est de considérer des formes techniques meer. Het drinkwater dat we dagelijks gerenouvelées permettant et augmentant les bruiken moet aan de hand van uiteenlopende cycles écologiques de l’eau en ville, ce qui né- technieken opgevangen, gezuiverd, vervoerd cessite une organisation de la gestion forte- en terug naar haar natuurlijke omgeving ment décentralisée demandant une « partici- gevoerd worden.
Pour beaucoup, les choix techniques qui ont contribué à façonner la ville que nous connaissons aujourd’hui sont le fait de formes centralisées de gestion. La technique et le technicien sont considérés comme neutres, non conditionnés par l’organisation sociale et ne structurant pas celleci. La rationalité technique, étant perçue comme un progrès social en tant que tel, n’a souffert d’aucune critique. L’eau est devenue affaire de tuyauteries.
pation » à la « gestion » de nombreux acteurs différenciés. Le grand avantage est que cette notion est directement compréhensible, renvoyant en effet à un imaginaire poétique et collectif. En ce sens, voilà que la gestion de l’eau ne se confine plus à la seule question de l’eau en tant que telle, mais elle devient une question tout autant urbanistique. La rencontre de ces deux champs n’est pas sans conséquences multiples, économiques, sociologiques, organisationnelles, etc.
Voor velen zijn de technische keuzes die de stad van vandaag vorm hebben gegeven het resultaat van een gecentraliseerd waterbeheer. De techniek en de technicus worden als onpartijdig beschouwd, alsof ze niet door de sociale organisatie beïnvloed worden en deze ook geen vorm geven. De technische rationaliteit wordt als dusdanig als een sociale vooruitgang bekeken en heeft geen enkele kritiek moeten lijden. Water is een zaak van pijpleidingen geworden.
Si l’on peut dire que les techniques ne sont ni bonnes ni mauvaises en soi, elles ne sont pas neutres pour autant. Selon nous, les choix techniques conditionnent les formes de participation à leur gestion, leur impact économique et écologique. On le voit avec la station d’épuration de Bruxelles-Nord (Step Nord), outil de masse qui centralise la technique – donc la finance – et risquant de sortir un peu plus du giron du service public, les partenariats public - privé se faisant le plus
Il ne s’agit donc pas de faire table rase du passé, mais d’envisager aujourd’hui les possibilités techniques différenciées à analyser à chaque fois en fonction de leur impact écologique, économique, social et de prendre conscience que leur choix est aussi fonction de l’organisation sociale et des situations écologiques spécifiques qui créent leur condition d’apparition. Chaque situation est donc à analyser et penser. Cela pourrait justifier la création d’un espace de recherche spécifique en la matière.
Ook al zijn de technieken op zich noch goed, noch slecht, ze zijn daarom niet neutraal. De technische keuzes beïnvloeden volgens ons de manier waarop aan het beheer ervan kan worden deelgenomen, hun economische en ecologische impact. We zien dit met het Waterzuiveringstation Brussel-Noord. Het is een massawerktuig waar alle techniek –dus de financiën– samengebracht is en dat steeds verder uit de hand van de overheid dreigt te glijden. De samenwerking tussen de overheid en de privésector is immers meestal in het
La ville a refoulé l’eau, sortons l’eau des tuyaux !
L’
W
L’approche transfrontières De benadering over de grenzen heen
voordeel van deze laatste. De manier waarop we ons structureren om het water te beheren –dus onze sociale en economische organisatievormen– doet andere technologische mogelijkheden ontstaan. De Nieuwe Stadsrivieren kunnen hier een illustratie van zijn. Het draait erom vernieuwde technieken te bekijken die de ecologische watercycli in de stad een plaats bieden en versterken. Hiervoor is een fel gedecentraliseerde organisatievorm nodig, waarbij de talrijke actoren aan het “beheer” kunnen “deelnemen”. Het grote voordeel is dat dit begrip meteen kan worden begrepen omdat het naar een poëtische en collectieve verbeelding verwijst. De waterkwestie beperkt zich in die zin niet enkel meer tot water als dusdanig, maar wordt een al even stedenbouwkundig onderwerp. Er zijn heel wat economische, sociologische, organisatorische gevolgen aan het samenvallen van deze velden. Het doel is dus niet om schoon schip te maken met het verleden, maar om vandaag verschillende technische mogelijkheden te durven overwegen, die steeds ten opzichte van hun ecologische, economische en sociale impact moeten worden onderzocht. We moeten er ons eveneens van bewust worden dat de keuze van die technieken ook afhangt van het sociaal veld en van de ecologische toestand waar ze verschijnen. Elke situatie moet dus onderzocht en doordacht worden. Hiervoor zou een specifiek onderzoeksorgaan kunnen worden opgericht.
Vers une culture citoyenne et coopérative solidaire sur l’ensemble du cycle de l’eau
B
ruxelles reconnaît l’eau en tant que patrimoine commun de l’humanité. Dans la pratique, tant à Bruxelles qu’ailleurs dans le monde, on est encore loin de pouvoir appliquer réellement ce statut accordé à l’eau. Notre manière actuelle de traiter l’eau dégrade sa qualité, la capacité de renouvellement des ressources locales et, de surcroît, le cycle global de l’eau est perturbé. Face aux enjeux de l’eau qui agissent à tous les niveaux, du local au global, l’émergence d’une nouvelle culture de l’eau fondée sur la responsabilité citoyenne et collective, la coopération et la solidarité, est indispensable. Bien que, pour être efficaces, les solutions aux problèmes liés à l’accès à l’eau et à l’environnement se définissent d’abord localement, il semble que cette nouvelle culture ne s’établira que si des valeurs communes sont partagées par tous, à l’échelle de l’humanité. Dans ce contexte, Bruxelles et ses habitants doit assumer un rôle actif en faveur d’une politique de l’eau au-delà de ses frontières. Bruxelles est traversée par des cours d’eau qui trouvent leurs sources en dehors de son territoire et qui poursuivent leurs cours
au-delà de ses limites administratives, jusqu’à la mer. En outre, pour son approvisionnement en eau potable, Bruxelles fait venir de l’eau d’un bassin hydrographique voisin, celui de la Meuse. Ces situations imposent un devoir de négociation entre les populations en amont et en aval, tout comme entre Régions. Aussi, bien que le territoire de la Région bruxelloise soit totalement inclus dans le bassin de la Senne, ce dernier fait partie du bassin international de l’Escaut. Afin de préserver, pour l’avenir, des relations harmonieuses entre Bruxelles et les Régions voisines, ainsi qu’avec tous les acteurs et populations concernés, la gestion commune des eaux mérite d’être renforcée par une réelle coopération transfrontalière. Au niveau européen, Bruxelles doit agir en faveur d’une amélioration de la mise en œuvre des politiques de développement durable et de cohésion territoriale, qui sont liées à l’eau. Au-delà de l’application des directives européennes, Bruxelles et ses habitants peuvent également contribuer à l’instauration d’une nouvelle politique européenne de l’eau, qui reconnaît l’eau en tant que bien commun et contribue efficacement à la mise en œuvre concrète du droit humain à l’eau partout dans le monde.
Naar een solidaire burgerlijke en coöperatieve cultuur over de gehele watercyclus
B
russel herkent water als werelderfgoed. In de praktijk is men in Brussel, zoals elders ter wereld, nog ver van een echte toepassing van dit statuut op water. Onze huidige manier van met water omgaan heeft negatieve gevolgen voor haar kwaliteit, voor de vernieuwing van de lokale bronnen en daarenboven wordt de algemene watercyclus erdoor verstoord. In het licht van de belangrijke inzetten rond water, die op alle niveaus van belang zijn, van het lokale tot het globale, is er nood aan een nieuwe watercultuur die op de burgerlijke en collectieve verantwoordelijkheid, op coöperatie en solidariteit berust. Hoewel om doeltreffend te zijn de oplossingen voor de problemen rond de beschikbaarheid van water en het milieu eerst lokaal moeten worden gevonden, ziet het ernaar uit dat deze nieuwe cultuur enkel zal ontstaan wanneer een aantal gemeenschappelijke waarden op wereldschaal worden gedeeld. Brussel en haar inwoners moeten hierbij een actieve voortrekkersrol voor een grensoverschrijdend waterbeleid spelen.
Brussel wordt doorkruist door waterlopen met een bron buiten haar grondgebied en die ver buiten haar administratieve grenzen stromen, tot aan de zee. Voor haar drinkwatervoorziening, doet Brussel bovendien beroep op water van een naburig stroomgebied, dat van de Maas. Door deze situatie moeten de bevolkingen boven- en onderaan de stroom onderhandelen, net zoals de Gewesten. Het grondgebied van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest is weliswaar volledig opgenomen in het stroomgebied van de Zenne, maar dit laatste maakt deel uit van het internationale stroomgebied van de Schelde. Om ervoor te zorgen dat de goede verstandhouding tussen Brussel en de Gewesten in de toekomst verder standhoudt, moet het gezamenlijk waterbeheer door een echte grensoverschrijdende samenwerking worden versterkt. Op Europees vlak moet Brussel ijveren voor een betere uitvoering van het beleid rond duurzame ontwikkeling en territoriale samenhang, die met water verbonden zijn. Naast de toepassing van de Europese richtlijnen, kunnen Brussel en haar inwoners ook meehelpen aan de oprichting van een nieuw Europees waterbeleid, dat water als gemeengoed erkent en doeltreffend meewerkt aan de concrete uitvoering van een mensenrecht op water overal ter wereld.
Une expérience pour les États généraux de l’eau à Bruxelles Een oefening voor de Staten Generaal van het Water in Brussel
L’eau comme bien commun suppose qu’elle soit vraiment gérée en commun • Voor water als gemeengoed is een werkelijk gemeenschappelijk beheer nodig
L’approche par la participation De benadering via participatie
voor actie en participatie, de bewoner wordt een protagonist-gebruiker en niet enkel een verbruiker. Ook wanneer men veranderingen aanbrengt in de openbare ruimte zou de bewoner of gebruiker van die ruimte evengoed kunnen deelnemen aan de hervorming ervan. Met de Nieuwe Stadsrivieren wordt duidelijk dat het waterbeheer niet uitsluitend een bevoegdheid van de watersector is, maar ook met de ruimtelijke ordening, het milieu, de stedenbouw, de mobiliteit en de volksgezondheid te maken heeft.
Af�rmer que l’eau est un bien commun signi�e qu’elle doit également être gérée le plus possible en commun.
À
Bruxelles, l’eau est gérée par les services publics dans un souci de répondre au concept de droit à l’eau, partant du principe que l’eau est un bien commun de l’humanité. Cela en fait-il pour autant un bien géré en commun ? Ce que l’on observe dans nos modèles de démocratie technologique, c’est que l’eau se trouve très éloignée des préoccupations quotidiennes du citoyen, sauf lorsque ce dernier reçoit sa facture ou lorsqu’il a les pieds dans l’eau. Cela est dû au fait que le citoyen délègue totalement cette gestion aux politiques, qui euxmêmes la délèguent dans la plupart des cas à l’administration, qui bien souvent la délègue aux techniciens, voire à la finance privée, comme dans le cas de la Station d’épuration de Bruxelles – Nord (STEP Nord). Pour ne rien simplifier, les opérateurs de l’eau agissent, à Bruxelles, de manière cloisonnée et chaque Commune détermine sa propre politique. Au total, le citoyen moyen est le plus souvent renvoyé au statut de client ou de victime. L’eau sort dès lors du champ d’une culture politique et apparaît très peu comme un bien géré en commun. Même s’il ne s’en rend pas toujours compte, la vie de chaque citoyen est grandement déterminée par les choix en matière de gestion de l’eau. Ceci dit, comme avec nombre de questions liées aux ressources naturelles, il apparaît clair aujourd’hui que tout un chacun doit être associé activement à la gestion de ces ressources. Il s’agit déjà d’user de l’eau de manière parcimonieuse et durable. C’est une question d’éducation (permanente). Dans le même ordre d’idée, la mise en place de technologies décentralisées qui favorisent les cycles de l’eau au sein du bâti tels que les citernes, jardins d’orages ou toitures vertes, etc. permettent à chacun de prendre part à une gestion collective de l’eau dans la ville. La parcelle devient dès lors un lieu d’action et de participation, l’habitant un acteur-usager et non plus un consommateur. Et même lorsqu’il s’agit de prendre des mesures dans l’espace public, en voirie, le riverain ou l’usager de cet espace pourrait tout aussi bien participer à sa requalification. Il apparaît clair avec les Nouvelles rivières urbaines que la gestion de l’eau n’est pas seulement du ressort exclusif du secteur de l’eau, elle entre également dans le champ des politiques d’aménagement du territoire, de l’environnement, de l’urbanisme, de la mobilité et de la santé publique. Dès lors que ce bien commun n’est plus seulement affaire de spécialistes, il est nécessaire de pouvoir rouvrir des espaces de dialogue commun aux décideurs politiques, aux techniciens, aux opérateurs de l’eau, aux chercheurs et aux citoyens. Ensemble, ils favorisent l’émergence d’une intelligence collective et d’une vision globale de la question de l’eau dans son environnement,
permettant une prise de décision plus ouverte et mieux concertée et ce à plusieurs échelles de l’action locales et globales. Il y a lieu de soutenir la constitution d’un mouvement de la société civile sur la question de l’eau à Bruxelles qui relierait les acteurs pour traiter de l’ensemble des questions liées à l’eau et à ses connexions. Ce mouvement régional devrait également participer - au moins de manière délibérative - à la politique de la Région et à la gestion des opérateurs de l’eau, voire à la prise de certaines décisions. Cette forme de la gestion de l’eau participerait d’un renouveau démocratique en accroissant la confiance entre citoyens et politiques. Outre les effets positifs d’une démarche participative ouvrant à un maximum d’espace de gestion commune, les études scientifiques sur le sujet recensent d’autres avantages encore : avancées sociales car on assiste à une plus grande prise en compte de la justice sociale par les citoyens-usagers1 et une meilleure efficacité de la gestion, ne fut-ce que par l’évitement d’erreurs et de longs conflits postérieurs à des prises de décision qui n’ont pas tenu compte de la sensibilité et des préoccupations des riverains. Pour ancrer durablement l’eau dans la ville, l’imaginaire est également une porte d’entrée à ne pas laisser de côté. C’est pourquoi un travail culturel, ludique et festif, renforçant la ‘reliance’ entre les acteurs, pourrait être l’occasion de mettre en mouvement les bassins versants et, petit à petit, rendre encore plus visible et vivante une eau depuis trop longtemps oubliée.
1
Les EGEB tiennent beaucoup à ce terme de citoyenusager car il n’est pas question de considérer que les Bruxellois sont des « consommateurs » d’eau ce qui est les placerait dans un logique exclusivement marchande que nous récusons comme allant à l’encontre de l’eau bien commun.
Als men zegt dat water een gemeengoed is, moet het ook werkelijk zoveel mogelijk gemeenschappelijk worden beheerd.
A
ls antwoord op het concept van recht op water en vertrekkende vanuit het principe van water als werelderfgoed wordt het water in Brussel door de overheidsdiensten uitgebaat. Is het dan ook een rijkdom die gemeenschappelijk beheerd wordt? Wat we in onze modellen van technologische democratie opmerken, is dat water zeer ver staat van de dagdagelijkse bekommernissen van de burgers, behalve wanneer deze zijn factuur krijgt of zijn woning onder water staat. Dit komt door het feit dat de burger het waterbeheer volledig overhevelt naar de politiek, die het zelf meestal naar de administratie doorsluist, die vervolgens technici afvaardigt of zelfs privé instanties, zoals het geval is voor het Waterzuiveringstation Brussel-Noord. Wat alles nog ingewikkelder maakt, is dat de operatoren in Brussel elk afzonderlijk handelen en dat elke Gemeente haar eigen beleid bepaalt. Uiteindelijk wordt de gemiddelde burger vaak herleid tot het statuut van klant of slachtoffer. Water valt dan ook buiten het veld van een politieke cultuur en is dus zelden een rijkdom in gemeenschappelijk beheer. We merken zo goed als nooit, maar het leven van de burgers wordt voor een groot deel bepaald door de keuzes inzake waterbeheer. Net zoals voor andere vragen met betrekking tot natuurlijke rijkdommen, is het vandaag duidelijk dat iedereen actief moet betrokken worden bij het beheer ervan. Er moet al begonnen worden met water op een spaarzame en duurzame manier te gebruiken. Het is een kwestie van (duurzame en voortgezette) opleiding. Op dezelfde manier kunnen gedecentraliseerde technologische installaties zoals tanken, stormtuinen of groene daken, de watercyclus binnen de bebouwde kom bevorderen en zo maken dat iedereen aan het collectieve waterbeheer in de stad kan deelnemen. Verkavelingen worden zo plekken
Omdat dit gemeengoed niet enkel meer specialisten aanbelangt, moet er opnieuw ruimte zijn voor een gemeenschappelijke discussie tussen beleidsmakers, technici, wateroperatoren, onderzoekers en burgers. Samen zorgen ze voor het opkomen van een collectieve intelligentie en een globale visie van de kwestie van water in haar omgeving. Zo kunnen meer open en beter doordachte beslissingen genomen worden, op zowel lokaal als globaal niveau. We hebben er alle baat bij de oprichting van een burgerbeweging over de waterkwestie in Brussel te steunen. Zo’n beweging zou alle actoren verbinden om het samen te hebben over de vragen rond water. Deze regionale beweging zou ook moeten deelnemen –op zijn minst op deliberatieve wijze- aan het beleid van het Gewest en aan het beheer van de wateroperatoren, of zelfs aan het nemen van sommige beslissingen. Deze vorm van waterbeheer zou mee de vernieuwing van de democratie bevorderen door het vertrouwen tussen burgers en politici te verhogen. Buiten de positieve gevolgen van een participatieve handelswijze met een zo groot mogelijke ruimte voor gemeenschappelijk beheer, zijn er volgens wetenschappelijke studies nog andere voordelen op te lijsten: sociale vooruitgang omdat de burgers-gebruikers1 meer aandacht hebben voor de sociale rechtvaardigheid, een grotere efficiëntie van het beheer, onder andere door het vermijden van vergissingen en lange conflicten na beslissingen waar geen rekening is gehouden met de gevoeligheid en de bekommernissen van de buurtbewoners. Een ander goed uitgangspunt om water duurzaam in de stad te verankeren is de verbeelding. Daarom zou een culturele, ludieke en feestelijke aanpak, die de verbinding tussen de actoren versterkt, de gelegenheid kunnen zijn om de stroombekkens in beweging te zetten en geleidelijk aan het water dat maar al te lang vergeten werd, terug zichtbaar en levend te maken. 1
De SGWB houden vast aan dit begrip van burger-gebruiker, omdat er geen sprake van kan zijn de Brusselaars als “verbruikers” te beschouwen. Dit zou hen in een handelslogica plaatsen die wij verwerpen omdat het niet verenigbaar is met water als gemeengoed.
M
Maelbeek dans tous ses États Maalbeek in alle Staten
aelbeek dans tous ses États est à l’origine des EGEB. L’expérience menée dans ce bassin versant peut donner à penser à bien d’autre situations. En fait, le Maelbeek et son bassin versant ont plus d’une fois été pionniers. C’est le Maelbeek qui fut la première rivière à avoir été voûtée à Bruxelles, entraînant dans son sillage le voûtement de nombreuses autres rivières. C’est dans le même bassin versant qu’est née la prise de conscience d’une eau vivante et amie au coeur de la ville dense, inversant la tendance : l’eau n’est pas qu’affaire de tuyauterie mais est aussi affaire d’aménagement du territoire et de lien social.
Une première Assemblée des gens du Maelbeek annonçait dès 2002 l’importance de la notion de solidarité de bassin versant. Depuis, des habitants, des usagers des associations, des institutions semblent s’allier pour faire exister tout au long du bassin versant une conscience de cette unité géographique. Il y a déjà le projet Maelbeek Mon Amour qui tente de redonner une mémoire collective à cette rivière disparue en affirmant son tracé par un geste artistique d’ampleur : la mise en place de 150 plaques d’égout créatives tout au long des 7km200 de son parcours. Des ateliers de gravure ou de dessin se sont mis en place avec des enfants des écoles, des femmes, etc., sur la base d’une approche d’éducation permanente et de création participative. Une étude technique enfin montre que Maelbeek Mon Amour est réalisable.
S’est associé à ce projet social et artistique un gros travail de recherche historique qui poursuit son effort grâce au labeur assidu de chercheurs, experts ou non. Ils ont déjà rassemblé nombre de documents permettant de rendre compte tant de la petite histoire que de la grande. Comprendre les choix passés permet de mieux opérer ceux qui s’offrent à nous aujourd’hui. Un travail sur le paysage est également en cours : organisation de promenades, reportages photographiques, notamment, etc. Depuis des années, beaucoup a déjà été mis en valeur lors d’expositions dans une école d’architecture, des bibliothèques, etc.
Une ébauche de projet de Nouvelles rivières urbaines s’élabore petit à petit et se présente lors du premier colloque des EGEB. Un peu partout dans ce bassin versant des projets d’infiltration, d’évaporation, de verdurisation, se dessinent : assemblage de jardins partagés, de parcs, de toitures vertes, d’espaces publics requalifiés, etc. Pour témoigner de tout cela, une exposition nomade est réalisée et la Fête de l’eau a été une autre manière de rendre vivante et sensible toute cette
kers, al dan niet experts in het vak, wordt voortgezet. Zij hebben reeds tal van documenten verzameld die verhalen en de geschiedenis van de Maalbeek vertellen. Door de keuzes die vroeger werden gemaakt te begrijpen, kunnen we de huidige en komende vragen beter beantwoorden. Verder wordt er ook rond het landschap actie gevoerd, met onder andere wandelingen, fotoreportages, enz. De resultaten hiervan worden al een aantal jaar met een tentoonstelling in architectuurscholen, bibliotheken, enz. getoond.
approche qui augurera, espérons-le, de bien des possibles. Pour la première fois, un bassin versant invite les bruxellois à faire la fête à l’eau… Ou l’inverse, pour la première fois une vallée urbaine a été célébrée. Une approche cartographique vient compléter l’assemblage de connaissances. Elle s’élabore sur diverses échelles – du quartier au bassin versant – et divers niveaux de lecture – géologique, diagnostic de l’eau, Nouvelles rivières urbaines. Déjà, le Quartier européen/Quartier Léopold en a fait l’objet. D’autres quartiers pourraient mener ce même travail et notamment dans le cadre des divers contrats de quartiers durables ou de quartiers durables, par exemple, qui s’égrènent sur l’ensemble du bassin versant. Enfin, ce qui est à souligner dans ce bassin versant, c’est que la prise de conscience de la gestion en commun d’une eau de surface comme élément de l’aménagement du territoire, ce travail d’élaboration, se transmet par infiltration, par percolation par persuasion, par plaisir ? Il n’y a pas de plan structuré et surtout de planification, il y va de l’émergence de volontés communes acceptant ensemble les principes généraux d’une bonne gestion de l’eau dans la ville en recherchant les meilleures alliances. Il y a lieu maintenant que les acteurs institutionnels se joignent au mouvement, qu’ils soient communaux ou régionaux afin de rendre effectifs les projets de Nouvelles rivières urbaines, Maelbeek Mon Amour, etc. Un contrat de bassin versant pourrait-il s’élaborer ?
M
aalbeek in alle Staten ligt aan de basis van de SGWB. Het proefproject dat in dit stroombekken werd gevoerd kan als een voorbeeld voor het Gewest worden beschouwd. De Maalbeek en haar stroombekken waren eigenlijk al vaker voortouwtrekkers. De Maalbeek werd als eerste Brusselse rivier overwelfd, waarna tal van andere rivieren volgden. In hetzelfde stroombekken kreeg men oog voor het belang van een levendige en vriendschappelijke band met water in het hart van de drukke stad en werd zo de tendens omgedraaid: water heeft niet enkel te maken met pijpleidingen maar ook met ruimtelijke ordening en sociale banden. Deze acties gaven tevens de nodige inspiratie voor het ontstaan van duurzame wijken. Een eerste Algemene vergadering van de buurtbewoners van de Maalbeek illustreerde reeds vanaf 2002 hoe belangrijk solidariteit binnen een stroombekken is. Sindsdien lijken inwoners, leden van verenigingen en instellingen samen te willen werken om over heel het stroombekken mensen van de geografische samenhangs bewust te maken. Er is reeds het project Maelbeek Mon Amour, dat deze verdwenen rivier aan de hand van een grote artistieke interventie opnieuw in het collectieve geheugen wil griffen. Zo zullen 150 creatieve rioolplaten over 7,2 kilometer, als een parcours langs haar tracé worden geplaatst. Samen met schoolkinderen en vrouwen en volgens principes van voortgezette opleiding en participatieve creatie, zijn er graveer- en tekenateliers georganiseerd. Een technische studie wijst dan weer uit dat Maelbeek Mon Amour perfect doenbaar is. Aan dit sociale en artistieke project werd een omvangrijk historisch onderzoeksproject gekoppeld dat dankzij de inzet van onderzoe-
Beetje bij beetje is ook het projectontwerp voor een Nieuwe Stadsrivier ontstaan, dat tijdens de eerste SGWB werd voorgesteld. Zowat overal in dit stroombekken doken er projecten op voor een betere insijpeling, verdamping en vergroening: een smeltkroes van gedeelde tuinen, parken, groene daken, openbare ruimten met een nieuwe functie, enz. Een rondreizende tentoonstelling getuigde van dit alles en het Waterfeest was nog een andere gelegenheid om deze materie levendig en tastbaar te maken. Laten we hopen dat dit slechts de voorbode is van toekomstige verwezenlijkingen. Voor de eerste keer nodigde een stroombekken de Brusselaars uit om het feest van het water te vieren… voor de eerste keer werd een stedelijke vallei in de bloemetjes gezet.
Deze hoeveelheid kennis wordt verder door een cartografische benadering aangevuld. De kaarten worden op verschillende schalen uitgewerkt, gaande van de wijk tot het stroombekken, en geven verschillende soorten informatie: over de geologie, de waterdiagnose, Nieuwe Stadsrivieren. De Europese wijk / Leopoldwijk was reeds het voorwerp van zo’n kaart. Andere wijken zouden hetzelfde kunnen doen, onder andere in het kader van de verschillende duurzame wijkcontracten of de duurzame wijken die binnen het stroombekken liggen.
Een belangrijk aspect van dit stroombekken is dat de bewustwording voor een gemeenschappelijk beheer van oppervlaktewater als onderdeel van de ruimtelijke ordening, dit ontwikkelingswerk, niet door een vooraf bepaald plan wordt gestuurd en aangemoedigd, maar wel door infiltratie, door overtuiging en plezier. De impuls wordt enkel door een gedeelde motivatie gegeven, waarbij ieder de algemene principes voor een goed waterbeheer onderschrijft en de beste manier van samenwerken nastreeft. Om de projecten van de Nieuwe Stadsrivieren, van Maelbeek Mon Amour, enz. concreet te maken, moeten nu enkel nog de gemeentelijke en gewestelijke actoren zich tot de beweging voegen. Zal een stroombekkencontract ooit het daglicht zien?
Qui sommes nous ? / Wie zijn wij? Maelbeek dans tous ses États est porté par nombre de personnes, réunies dans des collectifs ou organisations ou non comme / Maalbeek in alle Staten wordt gedragen door een heleboel mensen die al dan niet deel uitmaken van collectieven of organisaties zoals : Eau Water Zone, Baladins du Maelbeek, Bibliothèque Sésame, Bibliothèque Hergé, Parcours citoyen Ixelles / Burgerparcours Elsene, Patrimoine pour les Générations futures, Habitat et Rénovation, Renovas, Maison de la rénovation, City Mine(d), AQL, Comité Potamoes, Contrat de quartier / Wijkcontract Liedekerke, Contrat de quartier / Wijkcontract Navez-Portaels, etc. / e.d. Le Team de base est composé de / De basisploeg bestaat uit : Alain, Arnaud, Daniel, Dominique, Fanny, Gaëlle, Louis, Marco, Michel, Myriam, Simon, Sofie, Stanislava
Dans le cadre des États généraux de l’eau à Bruxelles et de Maelbeek dans tous ses États
In het Kader van de Staten Generaal van het Water en Maelbeek In Alle de Staten
FORUM CITOYENS/POLITIQUES PROPOSITIONS POUR UNE POLITIQUE PARTICIPATIVE DE L’EAU A BRUXELLES
ONTMOETINGEN BURGERS/BELEIDSMAKERS
L’eau est-elle un bien commun ? Et si on imaginait des Nouvelles rivières urbaines ? Faut-il autant de bassins d’orage pour diminuer les risques d’inondations ? Le paysage peut-il structurer une politique de l’eau ? Quelle place pour le citoyen dans le gestion de l’eau ? Des Assemblées de bassins versants ? Quels nouveaux métiers de l’eau ? Quelle doit être la part de l’impôt dans le recouvrement du coût de l’eau ? La Région et ses habitants peuvent-ils faire pression sur les politiques européennes ? Quelle place pour la politique de l’eau dans le Plan Régional de Développement Durable ? Une approche poétique peut-elle conduire une politique ?
Zal het water een gemeengoed blijven? Als we nu eens Nieuwe stadsrivieren zouden bedenken? Zijn er werkelijk zoveel stormbekkens nodig om de risico’s op overstromingen te verminderen? Kan het landschap het waterbeleid vormgeven? Welke rol krijgt de burger in het waterbeheer toebedeeld? Stroombekkens laten samenkomen? Bestaan er nieuwe beroepen rond water? Wat moet het aandeel van de belastingen zijn in de dekking van de waterkosten? Kunnen het Gewest en haar inwoners druk uitoefenen op het Europees beleid? Welke plaats krijgt het waterbeleid in het Gewestelijk Plan voor Duurzame Ontwikkeling? Kan een beleid met een poëtische aanpak gestuurd worden?
Après des mois de réflexion et discussion sur ces questions, des habitants de cette ville présenteront leurs Propositions pour une politique participative de l’eau à Bruxelles (à télécharger sur le site des EGEB) lors de différentes Rencontres. Il sera demandé à des politiques, des responsables administratifs et des opérateurs de l’eau d’y réagir… tout comme vous tous.
Na vele maanden van reflectie en discussie rond elk van deze vragen stellen de bewoners van deze stad hun Voorstellen voor een participatief waterbeheer in Brussel voor tijdens een Ontmoetingsdag. De beleidsmakers, verantwoordelijken van de administraties en operatoren verantwoordelijk voor waterbeheer worden gevraagd op deze voorstellen te reageren. Kom ook uw mening geven!
Vendredi 14 octobre 2011 Muséum des Sciences Naturelles 29 rue Vautier - 1000 Bruxelles
Vrijdag 14 oktober 2011 Museum van Natuurwetenschappen Vautierstraat 29 - 1000 Brussel
Première partie - Matinée
Eerste deel - Voormiddag
EXPLORATION DE TROIS MOUVEMENTS DE BASSINS VERSANTS
DE ONTDEKKING VAN DRIE RIVIERBEKKENS
VOORSTELLING EN DEBATTEN OVER HET VOORSTEL VOOR EEN PARTICIPATIEF WATERBELEID
08h30 / Accueil
08u30 / Onthaal
09h00 - 09h10 / Explication des enjeux de la matinée
09u00 – 09u10 / Inleiding tot het thema van de voormiddag
La présence de l’eau dans la ville se perçoit le plus distinctement et le plus sensiblement à l’échelle des bassins versants. La matinée sera consacrée à cette approche qui relie bien des questions. Trois cas identifiés dans le cadre des EGEB seront mis en débat : le versant de Forest, les bassins versants d’Uccle et la vallée du Maelbeek.
De aanwezigheid van water in een stad is het meest voelbaar en zichtbaar ter hoogte van de stroombekkens. We zullen het tijdens de hele voormiddag hebben over deze benadering die een pak vragen helpt beantwoorden. Er zal gesproken worden over drie gevallen die tijdens de SGWB bepaald werden: de Maalbeekvallei, de helling van Vorst en de stroombekkens van de Geleytsbeek.
09h10 - 09h35 / Présentation du versant de Forest
09u10 – 09u35 / Voorstelling van de helling van Vorst
09h35 - 10h00 / Présentation des bassins versants d’Uccle
09u35 – 10u00 / Voorstelling van het stroombekken van Ukkel
Pause café 10h30 - 12h30 / Rencontre de Maelbeek dans tous ses États
Koffiepauze 10u30 – 12u30 / Ontmoeting Maalbeek in alle Staten
Lunch et accueil après midi
Lunch en onthaal voor de namiddagactiviteiten
Deuxième partie - Après-midi
Tweede deel - Namiddag
PROPOSITIONS CITOYENNES ET EXPERTES POUR UNE POLITIQUE PARTICIPATIVE DE L’EAU
VOORSTEL VAN BURGERS EN EXPERTS VOOR EEN PARTICIPATIEF WATERBELEID
13h30 / Séance plénière - Explication des enjeux de l’après-midi L’eau est un bien commun, nous considérons cela comme le fondement de notre pensée. L’eau est un bien commun car elle est essentielle pour la vie. Elle est une ressource du vivant qui ne peut faire l’objet d’aucune appropriation individuelle. Il n’y a pas de bénéfices à faire sur l’eau qui est l’élément naturel le plus indispensable à la vie. Dire cela est une option philosophique que nous proposons de vérifier et d’implémenter dans la réalité. L’eau élevée au rang de bien commun suppose toutefois quelques exigences, sous peine de ne rester qu’un vœu pieux. Après une étude approfondie de la question, nous, habitants de cette ville, proposons à tous les utilisateurs de l’eau, politiques et citoyens, d’explorer ensemble ces différentes exigences sur base de nos propositions. 14h00 - 15h50 / Cinq Rencontres Citoyens/Politiques en parallèle
13u30 / Plenaire zitting - Inleiding tot het thema van de namiddag Aan de basis van onze redenering staat dat water een gemeengoed is. Water is een gemeengoed omdat ze noodzakelijk is voor alle leven. Het is een levensbelangrijk element dat nooit het voorwerp van om het even welke individuele eigendom mag uitmaken. Er mag geen winst gemaakt worden op het meest elementaire bestanddeel van het leven. Dit is een filosofisch standpunt dat we aan de werkelijkheid willen toetsen. Water verheffen tot de waarde van gemeengoed vereist wel een aantal concrete ingrepen. Na een diepgaande studie van deze kwestie, stellen wij, bewoners van deze stad, alle watergebruikers, beleidsmakers en burgers voor om samen deze verschillende vereisten op basis van onze voorstellen te ontdekken. 14u00 – 15u50 / Vijf Ontmoetingen Burgers/Beleidsmakers Voor elk forum zal aan gemeentelijke of gewestelijke beleidsmakers, of aan verantwoordelijken van de gemeentelijke of gewestelijke overheid of aan wateroperatoren worden gevraagd om te reageren op het burgervoorstel. De reacties zullen steeds worden gevolgd door een debat met het publiek in de zaal.
Rencontre # 1 - L’eau comme bien commun suppose un rapport à la nature en ville : l’approche par bassins versants et l’aménagement du territoire
Ontmoeting # 1 – Water als gemeengoed veronderstelt een verhouding tot de natuur in de stad: de benadering via de stroombekkens en de ruimtelijke ordening
Rencontre # 2 - L’eau comme bien commun suppose un débat sur les technologies : l’approche par les Nouvelles rivières urbaines et par la diversité des regards
Ontmoeting # 2 – Water als gemeengoed veronderstelt een debat over technologieën: de benadering via de Nieuwe Stadsrivieren en de verschillende aanpakken
Rencontre # 3 - L’eau comme bien commun suppose qu’elle ne peut devenir un bien marchand : l’approche par le droit et la gestion collective
Ontmoeting # 3 – Water als gemeengoed maakt dat het geen handelswaar mag worden: de benadering via het recht en het collectieve beheer
Rencontre # 4 - L’eau comme bien commun suppose de la voir comme un patrimoine universel : l’approche transfrontières
Ontmoeting # 4 – Water als gemeengoed maakt dat het als werelderfgoed moet worden beschouwd: de aanpak over de grenzen heen
Rencontre # 5 - L’eau comme bien commun suppose qu’elle soit vraiment gérée en commun : l’approche par la participation
Ontmoeting # 5 – Water als gemeengoed veronderstelt dat het effectief op een gemeenschappelijke manier wordt beheerd: de benadering via de participatie
Pause café
Koffiepauze
Édit. resp./V. U. : Dominique Nalpas, rue du Collègestraat 154, 1050 Bruxelles/Brussel
Pour chacune des Rencontres, il sera demandé à des politiques communaux ou régionaux, à des responsables de l’administration régionale ou communale, ainsi qu’à des opérateurs de l’eau de réagir à la proposition citoyenne qui aura été énoncée par des citoyens. Suivra à chaque fois un débat avec la salle.
16h20 - 18h15 / Rencontre en plénière
16u20 – 18u15 / Plenaire Ontmoeting Burgers/Beleidsmakers
L’eau comme bien commun suppose une alliance entre tous les acteurs de la gestion de l’eau : l’approche par la nécessité de la transparence et l’apport d’un mouvement citoyen
Water als gemeengoed veronderstelt een alliantie tussen alle actoren van het waterbeheer: de benadering via een noodzakelijke transparantie en de inbreng van een burgerbeweging
18h15 - 19h15 / Verre de l’amitié
18u15 – 19u15 / Receptie
Infos et réservations :
[email protected] – www.egeb-sgwb.be – 0498 59 15 50
Infos en reservatie :
[email protected] – www.egeb-sgwb.be – 0498 59 15 50
Les EGEB et MTSE sont soutenus par :
Le Forum Citoyens/Politiques est soutenu par :
DE SGWB en MIAS wordern gesteund door :
De Ontmoetingen Burgers/Beleidsmakers worden gesteund door :
