Appendices Appendix A O Kruis van den IJzer (Bedevaartlied)1 Willem Gyssels and Jef Van Hoof Gegroet heilig kruis, torentrots van geduld, Neem weg van ons harte de schaduw van schuld; Neem weg uit ons ooge de rouwende traan: De dooden zijn levend in ons opgegaan. Refrein: O Kruis van den IJzer, Gij wekkende wijzer, Gij toont ons den weg naar ons eigen bestaan! Draag “Alles voor Vlaanderen” naar ‘t Wolkengewelf, Met “Alles voor Kristus” gekruist in uzelf. Gij rijst met ons hoop als een eeuwige lamp, Die teeken ons doet tot een zekeren kamp. Refrein: O Kruis van der IJzer, Gij wekkende wijzer, U hoeden de dôon en voor boosheid en ramp! Gegroeid uit den grond waar het bloed heeft gevloeid, De IJzersoldaten wier ziel in ons bloeit, Verzoent gij ons allen in liefde en in trouw, De rukkende scharen uit iedere gouw. Refrein: O Kruis van der IJzer, Gij wekkende wijzer, Gij brengt ons weer roem na de dagen van rouw. Gegroet heilig kruis op den akker van vrêe, Wie stroomt naar U toe als een golvende zee? Uw volk door een wil en geweten bezield, Gewijd tot de daad aan uw voet waar het knielt.
265
266
Appendices
Refrein: O Kruis van der IJzer, Gij wekkende wijzer, O bronne van kracht die geen macht nog vernielt!
Appendix B Het IJzerkruis Gans Vlaanderen Zal ‘T Handhaven2 Constant Eeckels Dit is van ons. Dit blijft van ons. Dit laten wij niet schennen, Door wie thans Vlaanderen wel in dood Doch nooit door leven kennen. Geen konklen rond dit krachtig Kruis. Als wij, is ‘t onverzetlijk. Dit is van ons. Dit blijft van ons, Naar geest en letter wetlijk. Wat door ons volk werd opgericht, Dient voor ons volk behouden. Het gaf zijn hart met steen na steen, Wijl liefde en vroomheid ‘t bouwden. Dit eigendom blifjt heiligdom Voor beevaart aller tijden. Wat door ons volk werd opgericht, Mag niemand, niets ontwijden. Gans Vlaanderen staat bij ‘t Kruis op wacht. Gans Vlaanderen zal ‘t beschermen, Als tweedracht, afgunst, kuiperij, ‘t Onterend, zouden zwermen. Dit is van ons. Dit blijft van ons. Het leven schut die graven. Gans Vlaanderen staat bij ‘t Kruis op wacht.
Appendix C3 1e VOORZEGGER: Volksgenooten. Het Comite van de IJzerbedevaarten heeft U vanavond opgeroepen. Gij zijt niet gekomen om een feest bij te wonen, maar om aan een plechtigheid deel te nemen. Gij zijt geen publiek, en zij die voor U optreden zijn geen uitvoerders die op uw
Appendices
267
bijval belust zijn. Het gaat om wat anders dan om uw genot en onze ijdelheid. Het gaat om het Vlaamsche Volk dat wij hier allen samen vertegenwoordigen, en dat in al de steden en groote gemeenten van dit land opkomt om zijn dooden te gedenken; al dezen die, door de eeuwen heen, voor het vaderland vielen; al dezen die door hun dood voor ons volkbestaan getuigen; HET GAAT OM VLAANDEREN! ... 1e VOORZEGGER: Geeft acht! De Vlaamsche Vlag! Volk van Vlaanderen, zijt gij een volk? SPREEKKOOR: Wij zijn een volk! 1e VOORZEGGER: Volk van Vlaanderen, hebt gij een toekomst? SPREEKKOOR: Wij staan in het heden met onze liefde en ons geloof. Wij leven en wij zijn: Leven. ... SPREEKKOOR (Vrouwenstemmen): Ook zij zij hadden het leven lief. Ook hun hart was jong en hun hoofd vol droomen ... Ook zij zij hadden het leven lief toen het hun werd ontnomen. Zij hadden een moeder en ‘t deed hen zoo’n leed haar ‘t leed van hun dood niet te kunnen besparen. Zij hadden een vrouw of zij hadden een bruid. Die weenen niet luid Maar zullen stom in hun weedom staren. En kindren ... Zij hadden ook kindren wellicht ... Ach, de dood valt niet licht als zorg’n om gelieven de harten bezwaren. ... 1e VOORZEGGER: Aai, aai, de kogel die tot zijn hart werd gericht heeft ook Vlaanderen getroffen.
268
Appendices
2e VOORZEGGER: Het vrije Noorden bloeit op tot een machtigen staat maar ‘t geknechte Zuiden vergaat. ... 1e VOORZEGGER: De Gebroeders Van Raemsonck! VOLK: Hier! Renaat De Rudder! VOLK: Hier! Frans Van der Linden! VOLK: Hier! Lode de Boninge! VOLK: Hier! Joe English! VOLK: Hier! Juul de Winde! VOLK: Hier! Bert Willems! VOLK: Hier! Frans Kusters! VOLK: Hier! Firmin Deprez! VOLK: Hier! De dertigduizend IJzerdooden! VOLK: Hier! Hier! Hier! 1e VOORZEGGER: Herman Van den Reeck! VOLK: Hier! Berten Fermont! VOLK: Hier! De gesneuvelden van 1940! VOLK: Hier! Hier! Hier! 1e VOORZEGGER: Joris Van Severen. VOLK: Hier! Tollenaere! VOLK: Hier! Gesneuvelden van het Oostfront en gevallenen op het thuisfront. VOLK: Hier! Hier! Hier! 2e VOORZEGGER: De Gebroeders Van Raemdonck 1e VOORZEGGER: Te saam vereend in vreugd’ en nood. Als d’eene sterft, dan d’andre ook dood.
Appendices
269
SPREEKKOOR: Wat d’eene zegt, geldt ook voor d’andre: “En als ik val, dan eerst voor Vlaandren!” 2e VOORZEGGER: Renaat De Rudder. 1e VOORZEGGER: “Alles voor Vlaanderen, Vlaanderden voor Christus”. Dit waren uw laatste woorden, o heilige held door een Belgischen kogel geveld. 2e VOORZEGGER: Lode de Boninge. 1e VOORZEGGER: Gestorven voor Vlaanderen. Uw wensch werd vervuld die na vroom beraad uw leus hebt geschreven: “Liefde is daad.” SPREEKKOOR: “Zalig zijn zij die voor Vlaanderen lijden. Eens komt voor hen toch het uur van verblijden, Wanneer het Recht heeft gezegepraald.” 2e VOORZEGGER: Frans Van der Linden. 1e VOORZEGGER: Omver en erover! SPREEKKOOR: “Waar de waarheid wordt verzwegen Of ons recht miskend: Gaat en schreeuwt het allerwegen Vlaamsche strijdersbent.” 2e VOORZEGGER: Joe English! 1e VOORZEGGER: “Ik dien” Voor U, mijn volk, tot de dood verwon Heb ik alles gedaan wat ik kon. ... SPREEKKOOR: Wij heffen het hoofd. Wij zien het heden Wij zien den plicht die moet volbracht. Wij worden sterk door Uw verleden volzaalge doôn van ons geslacht. Wij nemen afscheid. Geen rouw. Geen traan. Vlaanderen. Vlaanderen. Vlaanderen voortaan. ... ORGEL: kort naspel, waaruit het “Wilmelmus” ontstaat, dat door de rechtstaande aanwezigen wordt gezongen. Hierop volgt, met koperbegeleiding “De Vlaamsche Leeuw.”
Notes 1
Introduction
1. One Walloon (French-speaking) soldier is also buried in the crypt. 2. These tombstones are also referred to as heldenhuldezerkjes, which is the diminutive form – little heroes’ tombstones. Heldenhuldezerken (or, for the diminutive, heldenhuldezerkjes) is the plural. 3. Standard French is spoken in Wallonia. It is not a separate language from that of France although some variations in vocabulary do exist. Dutch is the official language in Flanders. There are four principle dialects dependent upon the geography: Brabantian, East Flemish, West Flemish and Limburgish. 4. An unofficial version is also sung with lyrics in Dutch, French and German, the three languages spoken in Belgium. 5. For an overview of the historiography of the Flemish Movement see Bruno De Wever, “The Flemish Movement and Flemish Nationalism: Instruments Historiography and Debates,” Studies on National Movements, 1 (2013): 50–80. 6. Bambi Ceuppens and Marie-Claire Foblets, “The Flemish Case: A Monolingual Region in a Multicultural Federal State,” in Regional Identity and Diversity in Eruope: Experience in Wales, Silesia and Flanders, eds. David Smith and Enid Wistrich (London: Federal Trust for Education and Research, 2007), 102–158. 7. Elie Kedouri, Nationalism (Wiley Blackwell, 1993). 8. Kedourie, 66. 9. See Homi Bhabha ed., Nations and Narrative (London: Routledge, 1990). 10. Gabriella Elgenius, “The Politics of Recognition: Symbols, Nation Building and Rival Nationalisms,” Nations and Nationalism 17 (2), 2011, 396–418. 11. Kedourie, 71. For an analysis of the rise of linguistic nationalism see John Edwards, Language, Society and Identity (Oxford: Basil Blackwell, 1985). 12. Stephen Castle and Steven Erlanger, “Vote Widens Between Flemish – and French – Speaking Regions,” New York Times, June 13, 2010. Accessed December 7, 2012. http://www.nytimes.com/2010/06/14/world/europe/14belgium. html 13. Charlemagne, “If Belgium Struggles to Pull off Federalism, What Hope Does Europe Have?” The Economist (blog) June 9, 2010, http://www.economist. com/blogs/charlemagne/2010/06/euro_crisis_1 14. This sentiment was expressed by an unnamed, but self-identified professor from the University of Leuven at the annual conference for the Society of Architectural Historians (SAH) in response to my paper, “The IJzertoren: Appropriation, Destruction and Redemption,” Pittsburgh, PA, April 2007. 15. Roland Willemyns and Wim Daniëls, Het verhaal van het Vlaams. De geschiedenis van het Nederlands in de Zuidelijke Nederlanden (Antwerpen, Utrecht: Standaard Uitgeverij, Het Spectrum, 2003). 16. Freie Universität Berlin (http://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/nl/nedling/ taalgeschiedenis/standaardisering_belgie/). 270
Notes
271
17. Sophie De Schaepdrijver, “Belgium,” in A Companion to World War I, ed. John Horne (Oxford: Wiley-Blackwell, 2010), 397. 18. In 2003, the IJzertoren co-sponsored the Fourth International Conference of Museums for Peace in Ostende, Belgium. (http://inmp.net/index.php/ events/inmp-conferences/2003-ostend-belgium) 19. Ten Vrede Festival, www.tenvrede.be 20. Maurice Halbwachs, On Collective Memory, trans. Lewis Coser (Chicago: University of Chicago Press, 1992). The original French is La mémoire collective, (Paris: Presses Universitaires de France, 1950). 21. James Young, Texture of Memory (New Haven: Yale University Press, 1994), xi. 22. Young, xi. 23. Paul Fussell, The Great War in Modern Memory (Oxford: Oxford University Press, 1975). 24. Jay Winter, Sites of Memory, Sites of Mourning: The Great War in European Cultural History (Cambridge: Cambridge University Press, 1998). 25. Jay Winter, “Communities in Mourning,” in Authority, Identity and the Social History of the Great War, ed. Frans Coetzee and Marilyn Shevin Coetzee (London: Berghahn Books, 1995); Jay Winter, “Remembrance and Redemption: A Social Interpretation of War Memorials,” Harvard Design Magazine, Fall, Number 9, 1999:1–6; Jay Winter and Emmanuel Sivan, eds., War and Remembrance in the Twentieth Century (Cambridge: Cambridge University Press, 2000); Jay Winter, Remembering War (New Haven: Yale University Press, 2006). 26. Daniel Sherman, The Construction of Memory in Interwar France (Chicago: University of Chicago Press, 1999). 27. George Mosse, Fallen Soldiers (Oxford: Oxford University Press, 1991). 28. John R. Gillis, ed., Commemorations: The Politics of National Identity (Cambridge: Cambridge University Press, 2000). 29. Walker Connor, Ethnonationalism: The Quest for Understanding (Princeton: Princeton University Press, 1994). 30. See, for example, Gillis 4. Since the nationalism of Flanders is rooted in the language laws of the nineteenth and early twentieth centuries, it is important not to neglect studies that specifically address this issue. These texts include Stephen Balbour and C. Carmichael, eds., Language and Nationalism in Europe (Oxford: Oxford University Press, 2002), and Ludo Beheydt, “The Linguistic Situation in the New Belgium,” in Languages in Contact and Conflict: Contrasting Experiences in the Netherlands and Belgium, eds. S. Wright and H. Kelly (Exeter: Short Run Press, 1995). 31. As articulated by Marita Sturken in Tangled Memories: The Vietnam War, the AIDS Epidemic, and the Politics of Remembering (Berkeley: California University Press, 1997), 7. 32. Sturken, 7. 33. Sturken, 7. Also see Milan Kundera, “Afterword: A Talk with the Author by Philip Roth,” in The Book of Laughter and Forgetting, trans. Michael Henry Heim (New York: Penguin, 1980), 235. 34. Young, 6. 35. Alois Riegl (1903), “The Modern Cult of Monuments: Its Character and Its Origins,” trans. Kurt Forster and Diane Ghirardo in Oppositions 25, 1982: 21–51.
272 Notes 36. Young, 3. Young distinguishes a memorial from a monument. Monuments refer to a subset of memorials such as the material objects, sculptures, and so on, used to memorialize a person or thing. He treats all memory-sites as memorials and the plastic objects within these sites as monuments. This definition has been incorporated into the essay “Monuments and Memory,” in Critical Terms for Art History, ed. Robert Nelson and Richard Schiff (Chicago: University of Chicago Press, 2003), 234–250. 37. Young, 2. 38. Ceuppens and Foblets, 103. See also B. Maddens, J. Billiet and R. Beerten, “National Identity and the Attitude towards Foreigners in Multi-National States: The Case of Belgium.” Journal of Ethnic and Migration Studies 26 (1), 2000: 45–60. 39. “Vlaams Nationaal Jeugdverbond. Vlugschrift,” IJzerwake, s.l., s.d. 40. Donald Preziozi and Clare Farago. Grasping the World: The Idea of the Museum (Farnham: Ashgate, 2004), 1. 41. Luc De Ryck, Terug naar niemandsland. De geschiedenis van de gebroeders Van Raemdonck: mythe en werkelijkheid (Koksijde: De Klaproos, 1997). 42. For example see, De Ryck, 46. 43. Eileen Hooper-Greenhill, Museums and the Shaping of Knowledge (London: Routledge, 1992), 1. 44. Preziozi, 13–15. In a later essay “Collecting/Museums,” Preziosi even goes so far as to characterize the museum as “one of the most brilliant and powerful genres of modern fiction.” Preziosi, “Collecting/Museums,” in Critical Terms for Art History, eds., R. Nelson and R. Shiff (Chicago: University of Chicago Press, 1996), 281. 45. Carol Duncan, Civilizing Rituals: Inside Public Art Museums (London: Routledge, 1995), 2. 46. Geert Mak, “From Ypres to Verdun,” in From the Low Countries: Arts and Society in Flanders and the Netherlands, ed. Luc Devoldere (Ghent: De Keure Press, 2006), 13. 47. Mak, 13. 48. Nico Frijda, “Commemorating,” in Collective Memories of Political Events, ed. J. Pennebaker and B. Rime (New Jersey: Erlbaum Publishing, 1997), 125. 49. Frijda, 126.
2
IJzerbedevaart: The Last Summer Pilgrimage to the IJzer
1. Dr. Maurice Lievens, personal diary, owned by the family of Lievens.Velen lijken enkel te slapen, anderen zijn ijselijk verminkt. ... Verderop liggen alleen vijandelijke lijken. En tussen al die doden houden onze overlevenden stil en stom de wacht. Met de handen aan het geweer houden ze de ogen star op de vijand gericht, die op enkele meters van ons ligt te loeren. Tegen 04.00 uur zijn de meeste lijken weggeruimd en keer ik doodmoe naar mijn post terug, met een triestig hart na al die treurige taferelen die ik vannacht heb doorgemaakt. All translations are by the author unless otherwise noted. 2. Aan het IJzerfront droomden de soldaten van een wereld waar nooit meer oorlog zou zijn, waar iedereen in vrijheid zou kunnen leven, waar mensen beoordeeld zouden worden op hun daden eerder dan op hun afkomst, geloofsovertuiging of sociale
Notes
3.
4.
5.
6. 7.
8.
9.
10. 11. 12.
273
status. ... Helaas waren er mensen die andere zaken zagen in de spiegel. Het grote geldgewin ... Ze susten hun geweten met ronkende slogans en holle woorden. Met “Dulce et decorum est pro patria mori” of “voor god, koning en vaderland” als excuus stapte men verder op de weg van moord brand en verkrachting. Als een rode inktvlek breidde het geweld zich uit tot een uitzinnige orgie in de wereldbrand van ’40–’45. Waar in de eerste helft van de 20ste eeuw de hele wereld gemobiliseerd werd om oorlogen bij ons te komen uitvechten bij ons, ... wij exporteerden de oorlog. Onze conflicten werden uitgevochten op andere continenten, op plaatsen die niemand kende, ... Deze oorlogen worden uitgevochten in het belang en tot meerdere eer en glorie van onze westerse maatschappij, het verdeel en heers principe viert hoogtij, de wapenexport verbreekt alle records. En de publieke opinie? Die zwijgt, gesust met brood en spelen, de transfer van een topvoetballer krijgt meer aandacht in het journaal dan de massale verkrachtingen in Congo. Héél hartelijk welkom, allemaal, op de 85ste IJzerbedevaart. Een bijzondere bedevaart met, zoals u zal merken, een aantal duidelijke statements. Een bijzondere bedevaart, ... dat is ze namelijk absoluut niet – maar omdat het de laatste is eind augustus. ... . Beste vrienden, het is in deze geest van VREDE, VRIJHEID en VERDRAAGZAAMHEID dat we u uitnodigen deze serene plechtigheid verder mee te ‘maken’ en daarna de ‘blijde boodschap’ uit te dragen dat de IJzerbedevaart een nieuwe start genomen heeft. Namens VOS heet ik u welkom op deze 85ste IJzerbedevaart. VOS werd in de zomer van 1919 opgericht door jonge Vlamingen die uit de verschrikking van de Eerste Wereldoorlog de nodige lessen trokken: Nooit meer oorlog, zelfbestuur en godsvrede. Als ziel van de IJzerbedevaart bleef VOS. De trein/ Hier vertrok de trein/ Hier op dit perron/ Hier stonden de mensen/ Met angst in hun ogen/ Voor de reis begon Ik heb hem lief maar niemand weet dat hij mijn liefste is/ Ik heb hem lief maar niemand weet dat hij mijn liefste is/ Ik heb hem lief maar er is niemand die dit weet/ Ik heb een lif/ Oh meisjes van Mauthausen/ Oh meisjes van Belsen/ Vertel mij toch waar mijn liefste is / Vertel mij toch waar mijn liefste is. “Na deze verschrikkelijke beelden vragen we om recht te staan en 1 minuut stilte in acht te nemen voor alle gestorvenen het voorbije jaar die we zopas vernoemd hebben, en alle slachtoffers van oorlog – genocides en zinloos geweld.” Beste bedevaarders,, beste vrienden die van Vlaanderen houden, van de toekomst van Vlaanderen en daarom van de vrede en de verdraagzaamheid. ... Het is ontroerend te aanschouwen hoe hier, op deze plek, jaar-na-jaar, talloze bloemen worden neergelegd op de symbolische én werkelijke graven van de frontsoldaten uit de Eerste Wereldoorlog.Dat gebeurt in volle piëteit, in volle sereniteit, in de geest van een verhoopte verdraagzaamheid en met de wens dat er vrede zou heersen in de wereld. Dat zich vandaag onder die bloemen ook de bloemen bevinden van alle gemeenschappen en parlementen in dit land, dat vormt beslist een zeer bijzonder hoogtepunt in de geschiedenis van de IJzerbedevaarten. “De dood van een frontsoldaat wordt al te vaak verdrongen en verdronken in de romantiek van de heldendood.” “Het wordt dus de hoogste tijd om onze spanningen uit het verleden te herdenken, te her-denken in een geest van verzoening en samenhorigheid.” De bedevaartweide waarop wij ons hier bevinden is dé verstilde dodenakker op het grondgebied van Vlaanderen, dé verstilde dodenakker waar de symboliek en geschiedenis elkaar steeds hebben ontmoet en hopelijk zullen blijven ontmoeten. Als
274 Notes
13.
14.
15.
16.
17.
wij dat kunnen blijven doen in historische deemoed en verstandhouding, Vlamingen en niet-Vlamingen, dan wordt dit waarschijnlijk een dynamisch en hoopvol verhaal naar de toekomst toe. “Dit is zo, maar ik en mijn familie hadden natuurlijk liever gehad dat deze naam niet had hoeven bekend te zijn, dat er nooit geen oorlog was geweest en mijn ooms samen met mijn moeder hadden kunnen oud worden.” Goedemiddag allemaal, Excuseer mijn Nederlands is niet zo goed. Ik ga dus een beetje spreken in mijn eigen taal, in de taal van Amé Fiévez. En effet, dans notre commune, personne ne connaissait le rôle qu’a joué Amé Fiévez dans cette histoire. Aujourd’hui, nous honorons sa mémoire. Il avait, comme nous tous, une vie à accomplir, des bonheurs à saisir, une richesse à partager. La guerre en a décidé autrement; Amé et ses amis Frans et Edward Van Raemdonck sont morts ensemble pour la patrie. Ik zou graag het IJzerbedevaartcomité bedanken voor het eren van Amé Fiévez. De vriendschap tussen de Gebroeders Van Raemdonck en Amé Fiévez is ook een sterk symbool van de diepe vriendschap tussen onze twee gemeenschappen. ... L’armistice du 11 novembre mit un terme à la guerre. ... Aujourd’hui, partout dans le monde, des conflits éclatent. Il importe que les communautés qui composent notre pays continuent à démontrer au monde qu’une cohabitation pacifique est possible au-delà des différences. Nous souvenir d’Edward, de Frans et d’Amé, c’est espérer, à travers l’amitié qui les a liés, en un avenir que l’on veut toujours meilleur et solidaire. En leur mémoire, rappelons-nous que de la cohabitation sereine entre deux peuples différents, nait souvent une amitié que la mort ne délie pas. Ten slotte zou ik u graag bedanken, uit naam van Amé, van de gemeente van Antoing, en van alle Walen. Deze sterke daad zal de banden tussen Vlamingen en Walen hechter maken. Dank u wel! Als voorzitter van het Vlaams Parlement vertegenwoordig ik hier de Vlaamse Gemeenschap als politieke entiteit. Die rol vervul ik ook op de Vlaamse Feestdag en andere officiële gebeurtenissen. Hier, samen met u onder de IJzertoren, aan het graf van Joe English, krijgt deze rol van Vlaamse vertegenwoordiger een speciale betekenis. Deze plaats verankert ons in de geschiedenis. Hier liggen de wortels van het Vlaanderen van vandaag, een Vlaanderen van vrede, vrijheid en verdraagzaamheid.De vredesboodschap is duidelijk geen relict uit het verleden, het is een dwingende opdracht voor het heden en de toekomst. Want voor vrede kan je actief kiezen. We moeten ons er van bewust zijn dat onze samenleving bestuurd wordt door mensen en niet door onzichtbare krachten. Mensen kunnen beslissen om in actie te komen en vrede en gerechtigheid hoger op de agenda te zetten. Mensen kunnen het verschil maken. Laten wij als Vlamingen dat ook waarmaken. Als een teken van ons engagement voor een wereld zonder oorlog en duurzame vrede, een wereld zonder armoede, discriminatie, uitbuiting of onverdraagzaamheid, een wereld waarin alle volkeren ten volle worden erkend, nodig ik u allen uit om – na het zingen van ons volkslied – hulde te brengen aan alle gesneuvelden van hier en elders door het neerleggen van een zonnebloem ofwel in de crypte ofwel aan een van de zerkjes hier op de berm tussen crypte en toren. Zij zullen hem niet temmen, de fiere Vlaamse Leeuw / Al dreigen zij zijn vrijheid met kluisters en geschreeuw / Zij zullen hem niet temmen, zolang een Vlaming leeft, Zolang de Leeuw kan klauwen, zolang hij tanden heeft. Zij zullen hem niet temmen, zolang een Vlaming leeft, Zolang de Leeuw kan klauwen, zolang hij tanden heeft. Zolang de Leeuw kan klauwen, zolang hij tanden heeft.
Notes
275
3 A Flemish Nation: Catholicism, Language and the Medieval Past 1. Tony Bennett, The Birth of the Museum: History, Theory, Politics (London: Routledge 1995), 62. 2. In the ninth century divisions of the Carolingian empire, Flanders became a fiefdom of the French crown. But the Counts who ruled this area enjoyed virtual independence, and the area became known as “Imperial Flanders,” in contrast to “Crown Flanders” in the south, which was held by the French kings. Larry Zuckerman, The Rape of Belgium: The Untold Story of World War I (New York: New York University, 2004), 3. 3. The Law of September 19, 1831 declared French to be the only official language. See Kris Deschouwer, “Kingdom of Belgium,” in Constitutional Origins, Structure and Change in Federal Countries, eds., John Kincaid and G. Alan Taylor (Montreal: McGill Queens University Press, 2005), 49–76. 4. The 1839 Treaty of London re-addressed the initial treaty of 1831 and derives its significance from Article 7 (“Belgium to Form an Independent and Neutral State”). This article, as guaranteed by Austria, Prussia, Russia, France and Great Britain, bound Britain to guard the neutrality of Belgium in the event that Belgium was invaded. 5. Luc Huyse, “Political Conflict in Bicultural Belgium,” in Conflict and Coexistence in Belgium, ed. Arend Lijphart (Berkeley: University of California Press, 1981) 107, 109–110. 6. Shepard Clough, A History of the Flemish Movement in Belgium: A Study in Nationalism (New York: Octagon Books, 1930), 94. 7. While in Flanders I heard several stories from people in their 60s for whom the question, “do you speak French” was a commonplace part of job interviews in the late 1960s and early 1970s. One man told me that each time he was asked this question he retorted with, “Do the Walloons have to prove they can speak Dutch?” He did admit that this tactic did not result in many job offers. 8. For further information on Belgium’s language problem, see Stephen Barbour and C. Carmichael, eds, Language and Nationalism in Europe (Oxford: Oxford University Press, 2002). The first chapter, “Nationalism, Language, Europe,” by Barbour, as well as chapter 6, “The Low Countries: A Study in Sharply Contrasting Nationalisms,” by R. Howell, are especially useful. See also Ludo Beheydt, “The Linguistic Situation in the New Belgium,” in Languages in Contact and Conflict: Contrasting Experiences in the Netherlands and Belgium, eds., S. Wright and H. Kelly (Exeter: Short Run Press, 1995), 48–64. 9. E. Witte, et al., Political History of Belgium from 1830 Onnwards (Brussels: ASP, 2009), 58–59. 10. Clough, 97. 11. Witte, 92. 12. Witte, 94. 13. Witte, 94. 14. Clough, 99. 15. For more information see Kenneth Mcrae, Conflict and Compromise in Multilingual Societies: Belgium (Ontario: Wilfrid Laurier University Press, 1986).
276 Notes 16. Anthony Smith, The Ethnic Origins of Nation (Oxford, UK: B. Blackwell, 1986). 17. Jan-Baptist Chrysostomus Verlooy (1746–1797). 18. Maurits De Vroede, The Flemish Movement (The Flemish Cultural Council [Kultuurraad voor Vlaanderen], 1975). 19. Theo Hermans, The Flemish Movement: A Documentary History, trans. Jane Fenoulhet (London: Athlone Press, 1992), 75. For the original see P. Blommaert, Aenmerkingen over de verwaerloozing der Nederduitsche (Ghent: 1832), 1. 20. Hermans, 84. For original see J.F. Willems, “Reinaert de Vos naar de oudste berijming. Voorbericht,” in Keu suit de dicht –en prozawawerken, vol. 2, ed. M Rooses (Ghent, 1873). 21. As quoted in Clough, 96–97. 22. Lode Wils, “Introduction,” in Hermans, 10. 23. Conscience, “Forward” to The Lion of Flanders, in Hermans, 90. 24. M. McDonald, “We are Not French!” Language Culture and Identity in Brittany (London: Routledge, 1993), 73. 25. Bendedict Anderson, Imagined Communities (New York: Verso Editions, 1983), 45–47. 26. Anderson, 47–48. 27. De Vroede, 39. 28. De Vroede, 48. 29. Anderson’s Imagined Communities; Ernest Gellner, Nations and Nationalism: New Perspectives on the Past (New York: Cornell University Press, 1983); Eric Hobsbawm, Nations and Nationalities since 1790: Program, Myth and Reality (Cambridge: Cambridge University Press, 1993). 30. See Anderson’s Introduction, 1–14. 31. Anderson, 5. 32. See, for example, Lloyd Kramer, Nationalism in Europe and America: Politics, Cultures, and Identities Since 1775 (Chapel Hill, NC: University of North Carolina Press, 2011). 33. Kramer, 80. 34. Kramer, 82. 35. Carlton Hayes, Nationalism as a Religion (New York: MacMillan, 1960). 36. See for example, Ninian Smart, “Religion, Myth and Nationalism,” in Religion and Politics in the Modern World, eds., Peter H. Merkl and Ninian Smart (New York: New York University Press, 1983), 15–28; Paul Lichterman, “Religion and the Construction of Civic Identity,” American Sociological Review 73 (1), (2008): 83–104; and Rogers Brubaker, forthcoming in Nations and Nationalism (www.sscnet.ucla.edu/soc/faculty/brubaker/). 37. A. Smith, Chosen Peoples (Oxford, Oxford University Press, 2003), 4–5, 26. 38. Kramer notes that modern nationalisms first emerged in Western societies where monotheism shaped the dominant religious traditions. Individuals derived their purpose and meaning to a being that entered into every aspect and phase of their lives giving support and protection but also demanding commitments, loyalty, respect and service. This entity was replaced by the notion of the modern nation-state and a dedication to a nationalist agenda. Kramer, 84.
Notes
277
39. Hermans, 135. 40. G. Gezelle, “Proza uit T Jaer 30,’ (July 17, 1864). Published in Proza en varia, ed. F. Baur (Antwerp, 1950). 41. Piet Couttenier, “National Imagery in 19th Century Flemish Literature,” in Nationalism in Belgium: Shifting Identities, 1780–1995, eds., Kas Deprez and Louis Vos (Hampshire: MacMillan, 1998), 59. 42. In 1885, Gezelle publically distanced himself from his followers’ political views in a controversial speech. Couttenier, 59. 43. Zij zullen hem niet temmen, de fiere Vlaamse Leeuw/Al dreigen zij zijn vrijheid met kluisters en geschreeuw/Zij zullen hem niet temmen, zolang een Vlaming leeft/Zolang de Leeuw kan klauwen, zolang hij tanden heeft/Chorus/Zij zullen hem niet temmen, zolang een Vlaming leeft/Zolang de Leeuw kan klauwen, zolang hij tanden heft/Zolang de Leeuw kan klauwen, zolang hij tanden heeft/De tijd verslindt de steden, geen tronen blijven staan/De legerbenden sneven, een volk zal nooit vergaan/De vijand trekt te velde, omringd van doodsgevaar/Wij lachen met zijn woede, de Vlaamse Leeuw is daar/Chorus 44. Albrecht Rodenbach, Verzamelde werken, vol. 2, ed. F. Baur (Den Hague: Tielt, 1956). 45. F. Van Cauwelaert, “De Kern de Vlaamsche Beweging,” in Ons Leven (Our Life) (Tielt: Lannoo, 1908), in Hermans, 202. Ons Leven was the student newspaper from Leuven University; it was first published in 1916. Its stance was to promote the enlistment of the Flemish students so that they might better understand the common Flemish soldiers. The students hoped to turn the army into a Flemish school. The “ultra-flamingantische” (the ultra-proFlemish) organized Ons Leven. They were unhappy with the more moderate student Flemish trench journal De Belgische Standaard. 46. For more information, see Gustave Waffelaert, the Bishop of Bruges, Pastoral Letter (February 2, 1925), in Hermans, 267. The letter addresses the social and economic ramifications of a national and linguistic division in Belgium. It was signed by other bishops and became the official condemnation of Flemish nationalism. 47. Hermans, 8–9. 48. L. Dosfel, “Katholicisme and Nationalisme. Antwoord op de vragenlijst rondegestuurd dor het Fransch tijdscrift Les Lettres te Parijs (October 1922),” in Verzameld Werk (Collected Works), vol. 3, (Tielt: Lannoo, 1928) in Hermans, 264. 49. Lieve Gevers, “The Catholic Church and the Flemish Movement,” in Deprez and Vos, 117. 50. Bruno De Wever, “The Flemish Movement and Flemish Nationalism: Instruments Historiography and Debates,” Studies on National Movements 1, (2013): 60–61. 51. See De Wever, “The Flemish Movement and Flemish Nationalism,” 60–61 citing Harry Van Velthoven and Jeffrey Tyssens, Vlaamsch van taal, van kunst en zin. 150 jaar Willemsfonds (1851–2001) (Ghent, 2001). 52. De Wever, “The Flemish Movement and Flemish Nationalism,” 60–61 citing Lode Wils, “Beproefde samenwerking. Katholieken en vrijzinnigen in de Vlaamse beweging, 1860–1914,” in: Wt, 58/3 (1999) 155–189; Els Witte and Harry Van Velthoven, Languages in Contact and in Conflict: The Belgian Case (Brussels: VUBPRESS, 2011). 53. Witte, 133.
278
Notes
54. W. Swenden, “Why is Belgian Federalism Not More Asymetrical?,” in Federalism Beyond Federations: Asymmetry and Processes of Resymmetrization, ed, F. Requejo and Klaus-Jürgen Nagel (Farnham: Ashgate, 2011), 14–15. 55. Swenden, 14–15. 56. Ceuppens and M-C Foblets, 108. 57. Swenden, 16. 58. Swenden, 14. 59. Swenden,15. 60. Swenden, 19. 61. http://www.rodenbachfonds.org/index.php/missie.html 62. Jules Destree, “Een Open Brief aan de Koning, betreffende Separatism van Vlaanderen en Wallonia” (1912) in Hermans, 206. 63. Hermans, 204.
4 The Battle of the Golden Spurs: Enlistment Propaganda and the Front Movement 1. For example, see Verzet (Resistence), http://www.verzet.org. 2. Annales parlementaires. See the notes from May 14, 15, 21, and 22, 1919. Clough, 214, fn 87. 3. The numbers were more likely 59% Flemish at the beginning of the war, 67% at the end. And it is important to remember that during the war years, Flemings were only 55% of the Belgian population. Bruno De Wever, Greep naar de macht Vlaams-nationalisme en Nieuwe Orde. Het VNV 1933–1945 (Tielt: Uitgeverij Lannoo, 1994), 28. See also Daniel Vanacker, The Myth of the 80% (Ypres: Yearbook Joris Van Severen, 2003), 65–108; as well as statistics compiled in Hans Keymeulen and Luc De Vos, “een definitieve afrekening met de 80% mythe? Het Belgisch Leger (1914–1918) en de sociale en numerieke taalverhouding onder de gesneuvelden van lagere rang,” Belgisch tijdschrift voor militaire geschiedenis 8 (1988), S. 589–612; 1 (1989), S. 1–37; 2 (1989), S. 81–101. 4. See Randall Fegley’s The Golden Spurs of Kortrijk: How the Knights of France Fell to the Foot Soldiers of Flanders in 1302 (Jefferson, NC: McFarland and Co, 2002); William H. TeBrake, A Plague of Insurrection: Popular Politics and Peasant Revolt in Flanders, 1323–1328 (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1993), 36–40; and J.F. Verburggen, The Battle of the Golden Spurs, Coutrai, 11 July 1302 (Woodbridge: Boydell Press, 1952, revised and edited Keely Devries, trans. D.R. Ferguson 2002). A movie was also dedicated to the subject: De leeuw van Vlaanderen (1985, director Hugo Claus). 5. For example see http://www.historum.com/medieval-byzantinehistory/23700-battle-golden-spurs.html. 6. W. Kaschuba, “The Emergence and Transformation of Foundation Myths,” in Myth and Memory in the Construction of Community, ed. Bo Strath (Berlin: P.I.E. Lang, 2000), 219. 7. Kaschuba, 220. 8. Robrecht Van Béthune probably did not take part in the Battle of the Golden Spurs, and some scholars doubt that he spoke in Flemish. He probably used the French language. However, Conscience’s book is at least partly responsible for why Van Béthune is still perceived as a symbol of Flemish pride and freedom. Hermans, 136.
Notes
279
9. Kaschuba, 225. 10. See Arnold van Gennep, Rites of Passage (1960) (London: Routledge, 2010); and Victor and Edith Turner, Image and Pilgrimage in Christian Culture (New York: Columbia University Press, 1995 [1978]). 11. More than a dozen period narratives survive describing the battle and its consequences. See J.F. Verbruggen, Art of Warfare in Western Europe During the Middle Ages from the Eighth Century (Boydell, 2002). 12. Koninklijke Bibliotheek Brussel, Ms. 5, fol. 329. 13. Van Maerlant is credited with translating several works into the vernacular Flemish. The Spiegel Historiael is in the collection of the Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences. KA XX, folio 255r. 14. Verbruggen, The Battle of the Golden Spurs, Coutrai, 11 July 1302, 19. 15. The King was clearly speaking to the Belgian nation when he gave his speech. The plea to the men of Flanders was echoed in a plea to the men of Wallonia: “Wallons de Liège, souvenez des 600 Franchimontois!” (“Walloons from Liège, remember the six hundred Franchimontois!”). King Albert directly referred to the legendary battle of the 600 Franchimontois, which was a story known to all residents of Wallonia. In 1468 600 men from Franchimont, led by Vincent De Bueren and Gosuin De Streel, attempted to end the siege of Liège held by Charles the Bold and King Louis XI. The plan failed, all 600 men were killed and the following day Liège surrendered. However apocryphal the story may be, it served as a foundation myth for the newly independent Kingdom of Belgium when, in 1831, the battle of the 600 Franchimontois was revived as an example of the power of self-sacrifice and resistance for the fatherland. The date of the battle, October 9, again similar to July 11th and the Battle of the Golden Spurs, was officially revived once again when it was seriously considered as a French Community holiday when the French Community of Belgium was created in 1980. By recognizing the two identities that existed in Belgium in 1914 King Albert made an overt appeal to each region’s sense of patriotism and heroic past as a united front resisting the German army. See Hugh Dunthorne and Michael Wintle, eds., The Historical Imagination in Nineteenth-century Britain and the Low Countries (Lelden: Brill, 2012). In particular note M. Beyen, “Who is the Nation and What Does It Do?” 16. From the unpublished diary of Leo Yperman, Episcopal Archives of Bruges. My thanks to Peter Verplancke for bringing it to my attention. 17. For a discussion on the history of flags, standards and shields, see Gabriella Elgenius, “The Origin of European National Flags,” in Flag, Nation and Symbolism in Europe and America, ed. Thomas Hylland Erikson and Richard Jenkins (New York: Routledge, 2007), 15. 18. Thomas Hylland Erikson, “Some Questions About Flags,” in Flag, Nation and Symbolism in Europe and America, ed. Erikson and Jenkins (New York: Routledge, 2007), 3. 19. Lloyd Kramer, Nationalism in Europe and America: Politics, Cultures, and Identities Since 1775 (Chapel Hill, NC: University of North Carolina Press, 2011), 90. 20. Kramer, 90. 21. Erikson, 10. 22. For information on the flag and the sacred see Carolyn Marvin and David W. Ingle, “Blood Sacrifice and the Nation: Revisiting Civil Religion,” Journal of the American Academy of Religion 64(4), (1996): 767–780.
280 Notes 23. In almost every search of the Internet regarding issues of Flemish nationalism, the antagonism between the Walloons and the Flemish is linked to the language conflicts of the First World War. For example, see “Preparing for Flemish Independence,” http://members.lycos.nl/vlaamssiteje/history. htm. 24. This tactic had already been prepared for the riverbank areas of Antwerp, but German victory was too decisive for flooding to be employed there. The plan was very complex. For success, the tides, direction of the wind and the opening of the ancient gates all had to work simultaneously. In addition, the gates were all still operated manually. The water had to also be controlled in order to avoid flooding the east bank of the IJzer River, which was held by the Belgians. The first attempt, on October 26, failed. For more information see Luc Vandeweyer, 1914–1918: Onder water: Oorlog in het overstroomde gebied (Diksmuide: IJzerbedevaartcomité, 2006). 25. The term Frontbeweging was seldom used during the war. It was first applied in the beginning of 1918 when, in May of the same year, Corporals Karel De Schaepdrijver and Jules Charpentier used the term for the entire Flemish Movement at the battlefront. D. Vanacker, De Frontbeweging: De Vlaamse strijd aan de IJzer (Koksijde: De Klaproos, 2000). 26. De nieuwe encyclopedie van de Vlaamse Beweging. http://users.telenet.be/ frankie.schram/default.html. 2.1 De godsvrede 27. Vanacker, De Frontbeweging, 88. 28. Vanacker, De Frontbeweging, 149. 29. Vanacker, De Frontbeweging, 164. 30. Sophie De Schaepdrijver, “Belgium,” in A Companion to World War I, ed. John Horne (Oxford: Wiley-Blackwell, 2010), p. 395. 31. Vanacker, De Frontbeweging, 52. 32. In the original old Flemish it was: Sekretariaat der Katholieke Vlaamsche Hoogstudenten. 33. Vanacker, De Frontbeweging, 142. 34. The editors soon found a bookstore in London from which soldiers could order the texts and which advertised in Ons Vaderland. Vanacker, 145.
5 A Politicized Movement and the Memorialization of the Flemish Soldier 1. Vanacker, De Frontbeweging, 169. 2. King Albert was the first to use the term godsvrede in relation to the war. He wanted to build a cabinet that included all political parties and, for the duration of the war, asked that there be no more discontent between Catholics (i.e., conservatives) and liberals, between Flemish and Walloons, or between the rich and the poor. There should only be one goal: to drive the Germans out. The Flemish Movement wished for unity among all the Flemish. However, their more urgent goal was the autonomy of Flanders. R. De Schryver, B. De Wever, et al., eds, De Nieuwe Encyclopedie van de Vlaamse Beweging (Tielt: Lannoo, 1998), 65. 3. Het Werk der Bedevaart Naar de Graven van den IJzer (Diksmuide, 1929), 3. Translation by Bregtje Hartendorf.
Notes
281
4. Adiel Debeuckelaere, Open brieven van de Vlaamsche Frontpartij in het jaar 1917 en vertoogschriften van het Vlaamsche Frontverbond (The Hague, 1919) in Hermans, 227. 5. Lode Wils, Frans van Cauwelaert en de Barst in Belgie, 1910–1919 (Antwerp: Houtekiet, 2000), 227. 6. As quoted in Herman Van Goethem, Belgium and the Monarchy: From National Independence to National Disintegration (Antwerp: University Press Antwerp, 2011), 115. 7. As quoted in Vanacker, De Frontbeweging, 220. 8. Geraldine Remenants, Marie Elisabeth Belpaire: Gender en Macht in het Literaire Veld (Leuven: Leuven University Press, 2013), 152. 9. Remenants, 152. 10. See Van Geothem. For more information see Luc Vandeweyer, De Eerste Wereldoorlog, Koning Albert en zijn soldaten (Antwerpen: Standaard, 2007). 11. Bruno De Wever, “Belgium,” in The Oxford Handbook of Fascism, ed. R.J. Bosworth (Oxford: Oxford University Press, 2010), 471. 12. De Schaepdrijver, “Occupation, Propaganda, and the Idea of Belgium,” 283. According to De Schaepdrijver, the Activist press explained De Clercq’s dismissal as punishment for his advocacy for an autonomous Flanders. 13. De Schaepdrijver, “Occupation, Propaganda, and the Idea of Belgium,” 191. 14. See De Schaepdrijver, “Belgium,” in A Companion to World War I, ed., John Horne (Oxford: Wiley-Blackwell: 2010), 393. 15. Clough, 195. 16. The Germans even went so far as to establish official organizations that could guarantee that the periodicals reach the widest number of readers possible and carry a message favoring the Activist convictions. A Central Bureau of Propaganda was created in November of 1917. This agency supported the Activists efforts to print pamphlets, organize meetings and to financially support the various Activists societies. Clough, 207–208. Vlaamsche Nieuws originated as De Vlaamsche Gazet-Het Laatste Nieuws and was liberal, progressive and pro-Flemish; from mid-1915 it became more radical and Activistminded. 17. Archives du Conseil de Flandres, 143. 18. Archives du Conseil de Flandres, 143. 19. Clough, 204. 20. For more information see Eyal Benvenisti’s The International Law of Occupation (Oxford: Oxford University Press, 2012), which addresses issues of the rights and responsibilities of occupying armies from the 18th century to today. Chapter 5, “Occupations During and After World War I: Early Challenges to the Traditional Law of Occupation,” looks at the German occupation of Belgium form 1914–1918. 21. Between April 30 and May 1, 1918 Jules Charpentier, Karel De Schaepdrijver, Vital Haesaert, Marcel Torreele and the stretcher-bearer Bernard Coolen crossed to the German side. Carlos Van Sante and Isidoor De Rocker followed four nights later. De Rocker likely was not Flemish-minded, but Van Sante probably had some contact with Cyriel Verscahve. Lode De Prijck deserted on May 17 also with little or no Flemish feelings. For more information see Jos Monballyu, Deserteurs voor de Vlaamse zaak (Bruges: De Klaproos Uitgeverij, 2012).
282
Notes
22. Bruno De Wever, Greep naar de macht Vlaams-nationalisme en Nieuwe Orde. Het VNV 1933–1945 (Tielt: Uitgeverij Lannoo, 1994), 29. 23. De Wever, “Belgium,” 471. 24. “Twee jaar reeds stonden wij, Vlaamsche IJzerjongens, in de slijk- en bloedgrachten van Veurne-Ambacht; twee jaar reeds lagen de lijken op onze stille kerkhoven te rusten. Noch de legeroverheid, noch het officiële België had er aan gedacht op de graven onzer makers iets te plaatsen, dat aan Vlaanderen denken deed; wel stonden er de duizendedn eentoonig-zwarte kruisen met fransch opschrift en akelig rammelende blikken platen met de lelijk-schreeuwende driekleur.” Naar Vlaanderens Dodenveld (Temsche, 1924), 173. 25. Seberechts, 124. 26. F. Bourdez, “HeldeNhulde,” in Nieuwe Encyclopedie van de Vlaamsche Beweging, eds., R. De Schrijver, B. De Wever (Tielt: Lanoo, 1988), 1417. 27. The history of the formation of the German cemeteries is more complicated and was not completed until mid-century. 28. Gabriella Elgenius, Symbols of Nations and nationalism: Celebrating Nationhood (London: Pallgrave Macmillan, 2011) 87–88. 29. Vanacker, De Frontbeweging, 122. For more information see Luc Vandeweyer, Joe English 1914–1918: Kunstenaar Tussen Frontbeweging en Activism (vzw IJzertorenmuseum: Diksmuide, 2008). 30. Jeanne Sheehy, The Rediscovery Of Ireland’s Past: The Celtic Revival, 1830–1930 (London: Thames and Hudson, 1980), xx. 31. Diamuid Lynch and Florence O’Donogue, The I.R.B. and the 1916 Rising (Cork: Mercire Pres, 1957), 44–45. 32. See Bruno de Wever, Greep naar de macht Vlaams-nationalisme en Nieuwe Orde. Het VNV 1933–1945. 33. Keith Jeffrey, Ireland and the Great War (Cambridge: Cambridge University Press, 2000), 10–11. 34. Jeffrey, 12. 35. Valeer Deconinck, February 13, 1915. Transcribed by Peter Verplancke, July 2012. Vicariaat Kaotholiek Onderwijs Bisdom Brugges. 36. For a full discussion on the origins of the high cross see the early but thorough article by Helen Roe, “The Irish High Cross: Morphing and Iconography,” Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland, XCV (1985), 213, pp. 1–4. Roe also posits that the Lindisfarne Gospel was a source for the high cross shape, in particular folio 94v in which the cross on the cross-carpet page changes into a broad circle in the center of the page. See also Arthur Kingsley Porter, The Crosses and Culture of Ireland (New York: Benjamin Blom, Inc., 1971). 37. Hilary Richardson and John Scarry, An Introduction to Irish High Crosses (Cork: Mercier Press, 1990), 10. 38. Hier liggen hun lijken als zaden in ‘tzand. Hoop op den oogst, O Vlaanderlan. Verschaeve had earlier expressed a similar sentiment: “In the trenches lie Flanders’ sons like seeds in the ground, who, when they die, will cover the fields of the country with the golden glory of the harvest.” He later shortened the phrase to Hier liggggen hun lijken Vanacker, De Frontbeweging, 30. 39. Vanacker, De Frontbeweging, 277. 40. Mosse locates the modern desire to fight within a nationalistic context to the French Revolution (1792–1799) and the German war of independence from Napoleonic rule (1813–1814). George Mosse, 7.
Notes
283
41. Mosse, 17. 42. For a summary on the modern practice of naming the war dead, see Thomas W. Lacqueur, “Names, Bodies, and the Anxiety of Erasure,” in The Social and Political Body, eds., T. Schatzki and Wolfgang Natter (London: The Guilford Press, 1996), 123–144. 43. For more information on the “dog-tag,” see Gillis, 158. 44. Mosse, 45. 45. Mosse, 46. 46. For example, see 20 Jaar “Heldenhulde”: F. Deprez, F. Kusters, H. Willems, Uitgave van het werk der jaarlijkse “Bedevaart naar graven van den IJzer” Vereenging zonder Winstbejag (Sekretariaat Clemens de Landtsheer), augustus 1936, L. Ghesquiere, Firmin Deprez: Studentenleider – Blauwvoeter, Uitgave van de Verening z.w. “Bedevaart naar de IJzer” (Sekretariaat Hoge Brug), mei 1956 and D. Vansina, “zij, die voor vlaanderen vielen”: heldenherdenking ter gelegenheid van de IJzerbedevaart 1943, Eigendom van het Verbond V.O.S, 1943. 47. Vancker, De Frontbeweging, 62. 48. Vanacker, De Frontbeweging, 62. 49. Vanacker, De Frontbeweging, 78. 50. Cyriel Verschaeve, “War Impressions,” introduced by Daniel Vanacker; Annotated by Daniel Vanacker and Romain Vanlandschoot (Ghent: Vanacker, 1996), p. 568. 51. Verschaeve, 91. 52. “Het is een kruis. Op een heldengraf kan niets anders staan.” Cyriel Verschaeve, “Over Heldenhulde. Wat het gedenkteken is, dat geplaatst wordt,” Ons Vaderland, Year 3, No. 784 (July 11, 1917): 2. 53. It is unclear at this point whether Gabriël Verduyn is related to Jozef Verduyn, one of the men responsible for the founding of the Comite voor Heldenhuldezerkjes (Committee for Little Flemish Heroes’ Tombstones) in 1915. 54. Frank Seberechts, “Slechts de graven maken een land tot een Vanderland. Van heldenhulde tot IJzertoren: een stenen hulde aan de vlaamse IJzersoldaten,” in Duurzamer dan granite, over monumentum en vlaamse Beweging, ed., F. Seberechts (Lannoo and Ghent: Tielt, 2003), 125. 55. Frans Daels even transferred the leadership of the Studentblad SKVH (Student Paper SKVH) to Jozef Delbaere, a member of the Veurne city council, in order to avoid prosecution. Vanacker, 161. 56. Bedevaart naar Vlaanderen Dodenveld (Temsche, 1924), 174. 57. “Maar wij roepen het hier: dat heft België gedaan, en date heeft de loge gedaan; het militaristische, het verdrukkende, het onrechtplegende België, het België van Cezembre en van de Orne, en van Fresnes en Auvours, het België van de gevangenissen en van de kerkers en van de doodstraffen tegen Vlaanderen; de duivelachtige, God-loochenende, Belgie -en Frankrijkregeerende loge tegen Kristus. Belgieë en de loge, tegen Vlaanderen en Kristus.” Bedevaart naar Vlaanderen Dodenveld (Temsche, 1924), 174. 58. “ ... en hoe hun graven zijn geschonden.” Ons Volk, August 11, 1935, p. 507. 59. “Om in onze militaire kerkhoven den gelijken aanblik te bekomen dien het wenschelijk is te geven ... ” Bedevaart naar Vlaanderens Dodenveld, 181–183. 60. “Wanneer ook de plaats op gelukkige wijze wordt gekozen, dan zullen wij elk jaar, op een plechtigen bondsdag, in lange rijen bedevaarten naar hun eerezuil, en aan hun voet zullen wij zaad plukken van nieuw leven.”
284
Notes
61. “ ... onder de hoede van een reusachtig kruis, de bedreigde zerkjes van Heldenhulde bijeen te brengen.” De woeste aanslag op de Heldenhulde tombstoneszerkjes (Temse, 1925), 11. 62. “Ik heb gister, met mijn mannen, met 26 stemmen tegen 25, den doodentoren omver doen tuimelen, in den provincieraad. Het is een groote, onverhoopte zegepraal, ook voor ons Bedevaart-werk.” ADVN, AC, 102, Archief Bedevaarten naar de graven de IJzer, Y714/1/14. Brief van Jeroom Leuridan, aan Clemens De Landtsheer, Ieper, December 12, 1925. 63. In Bedevaart narr Vlaanderens dodenveld (1ste vervolg: 1924–25), 181–183. 64. From the very beginning, the IJzer Pilgrimage Committee was – and still is – an organization composed of a 50-member board. The requirements for membership include an articulated respect for the values of the three tenets of the Front Movement, a Flemish political and social organization from the Great War: peace, freedom and tolerance. The committee seeks to appeal to the broadest possible spectrum of Flemish society: religions/non-religious, liberal/conservative, wealthy/ non wealthy, and so on. 65. In Bedevaart naar Vlaanderens dodenveld (1ste vervolg: 1924–25), 17. 66. In Bedevaart naar Vlaanderens dodenveld (3e vervolg: 1926–27), 11. 67. Hoogstade, Oeren, Adinkerke, De Panne, Keiem, Houthulst, Ramskapelle, Steenkerke, and Westvleteren. 68. Vanacker, De Frontbeweging, 438. 69. In Bedevaart naar Vlaanderens dodenveld (2e vervolg: 1926–17) (Temsche, 1927), p. 67. 70. XXe IJzerbedevaart Programma, Langemark, s.d., p. 3. 71. XXIe Bedevaart, Programma, Langemarck, s.d., p. 3. 72. Seberechts, 129.
6 1. 2. 3. 4.
The IJzertoren: A Heldenhuldezerk for all of Flanders
Seberechts, 131. Seberechts, 131. Naar Vlaanderens Dodenveld (Temsche, 1924), 59–63. Seberechts, 128 from ADVN, AC, 102, Archief Bedevaarten naar de graven aan de IJzer, Y 714/1/14. Brief (letter) van Cl. De Landtsheer, aan Geachte Heer (Temsche, July 15, 1925). 5. In Bedevaart naar Vlaanderens Doodenveld (1st vervolg) (Uitgave van het Komiteit der Jaarlijkesche IJzer-Bedevaart: Temse, 1925), 7. Reeds vijfmaal zijn de bedevaarders uit Vlaanderen toegestroomed naar de dodenvelden van den IJzer, waar de besten der onzen uitbloedden in dagen van jeugdige toewijding en zelfverloochening; op de vele grafheuvelkens knielden zij ieder jaar talrijker neder, ingetogen nadenkend over het ideal dat deze eenvoudige helden tot het einde toe berzield had en geprent stond in de kroon van de gevallen pieteitsvol opgericht tot een laatse hulde en een blijvend getuigenis: A.V.V.- V.V.K. 6. For more information see Wim de Wit, ed., The Amsterdam School: Dutch Expressionist Architecture, 1915–1930 (New York: The Cooper Hewitt Museum; Cambridge, Mass: M.I.T Press, 1983). 7. M. Bock, S. Johannisse and V. Stissi, Michel de Klerk: Architect and Artists of the Amsterdam School (Rotterdam: Nai Publishing, 1997), 44.
Notes 8. 9. 10. 11. 12. 13.
14. 15. 16. 17.
18.
19. 20.
285
Bock., 46. Bock., 176. de Wit, 29. F. Becuwe and L. De Lentdecker, Van IJzerfront tot zelfbestuur (Veurne: Veurne Publishing, 1993), 57. The architects of the ossuary include Léon Azéma, Max Edrei and Jacques Hardy. The first stone was laid by Marshal Petain in August 1920. Aan den oever van den IJzer geplant, zal dit monument hoog oprijzen tot een hulde aan de gevallenen: jubelend om de zegevierende ziel van Vlaanderen; tot bevestiging van hun ideaal en getuigenis van hun offer: luide zijn belagers aanklagend; tot vermaning voor het nageslacht: blij opwekkend tot den harden strijd voor het volle recht, den overlevenden van geslacht tot geslacht het zuiver ideal van Vlaanderen voorhooudend. ... Grootsch en machtig, kloek en fier, eenvoudig en sterk, recht en pal zal het zijn kop opsteken in de vrije lucht, de stem en laatste zucht der Vlaasche dooden uitalmend naar de vier gewesten: bezegeling van den Eed van Trouw; jaarlijksch verzamelpunt der bedevaarders; beeld van opperste trouw, naar hetwelk men zich wenden zal in twiffel en noon; hoeksteen der eindelijke ontwaking en zelfwording; steunpilaar in het wankelen van den strijd; blijvend symbol van ons aller betrachten; gebed in steen; onverbreebare schakel tusschen dooden en levenden in den strijd voor Vlaanderen’s vrijworking!” Seberechts, 131 from AMVC, L, 196 D, Clemens De Landtsheer. Brochure, Oproep tot het oprichten van Vlaanderen’s IJzergedenkteken (Temsche, 1926). In Bedevaart naar Vlaanderens Doodenveld (4e vervlog), 59–63. In Bedevaart naar Vlaanderens Doodenveld (4e vervlog), 4. In Bedevaart naar Vlaanderens Doodenveld (6 de Verlog) (Uitgave van het Komiteit der Bedevaart naar graven van den IJzer: Temse, 1930), 69. “Het Vlaamsche van Diksmuide is geen ornament, geen nutteloos sieraad, geen ijdel gebaar. Het is een samenvatting van al de kruisen die het Vlaamsche volk te dragen had. Het kruis van de verachting voor broeders uit hetzelfde huis; het kruis van de arbeiders die als onwetend werkvee warden opgebonden en in eigen land door vreemde overheerschers warden gedrild; het kruis van het geestelijk onrecht en ten slotte het zware kruis van duizenden doode jonge mannen. ... Zoo zal dan dit kruis van lijden en herinnering worden tot een eerekruis dat Vlannderen aan zijn doode zonen heft opgericht.” In Bedevaart naar Vlaanderens Doodenveld (6 de Verlog), 19 and 23. In Bedevaart naar Vlaanderens Doodenveld (6 de Verlog), 43–56. (“Geen Vlaming mag deze gelegendheid laten voorbijgaan om onze jongens die gevallen zijn met het ‘Alles voor Vlaanderen’ op de lippen een blijk van solidariteit en dankbaaarheid te brengen, met zijn penning te storten voor hun kruis, het kruis dat aan de boorden van den IJzer zal getuigen van hun offer. De kiem van Vlaanderens wil tot herwording.”) “P.O.I., Uit de Streek,” De Klauwaert, year 3, no. 2, (1929); “Praatje van Zondagavond,” De Vlaamsche Radiogids 1, no. 22 (1930): 344–345; “Het IJzermonument.” Seberechts, 132. For example, see 20 Jaar “Heldenhulde”: F. Deprez, F. Kusters, H. Willems (Uitgave van het werk der jaarlijkse “Bedevaart naar graven van den IJzer”: a1936); L. Ghesquiere, Firmin Deprez: Studentenleider – Blauwvoeter (Uitgave van de Verening z.w. “Bedevaart naar de IJzer”: 1956); and D. Vansina, “zij, die voor vlaanderen vielen”: heldenherdenking ter gelegenheid van de IJzerbedevaart 1943 (Eigendom van het Verbond V.O.S, 1943).
286
Notes
21. Philip Sheldrake, Spaces for the Sacred: Memory, Place and Identity (Baltimore, MD: John Hopkins Press, 2001), 40. 22. Elizabeth Hallam and Jenny Hockney, Death, Memory and Material Culture (London: Oxford, 2001), 45. 23. “Ja, Vlaming was ik, doch niet overdreven, doch nu echter word ik overdreven, om dat ik te veel onrecht gezien heb hier in het leger: 80% zijn Vlamingen, het is het bloed dat vloeit en wij zijn behandeld als slaven.” Hij besloot: “Nu ben ik Vlaming en flamingant, overdreven zelfs, omdat zij mij tot daar gedwongen hebben.” Vanacker, 206. 24. Vanacker, De Frontbeweging, 223. 25. Vanacker, De Frontbeweging, 291, 311. 26. Vanacker, De Frontbeweging, 313. 27. From the archives of Joe English, kunstschilder, Diksmuide, Belgium. Interviews with Co English, granddaughter, and Piet De Baere, September 9, 2013. 28. “Door de toelagen die door honderden Vlaamsche gemeenten en door de provinvciale raden aan het monument van den IJzer warden toegekend, wordt het onmogelijk dit monument voortaan te aanschouwen als een zuiver privaat initiatief of als het monument van een kleine groep: het is werkelijk geworden het kruis van Vlaanderen.” Seberechts, 134. Original source of quote unknown. 29. In Bedevaart naar Vlaanderens Doodenveld (8 de Verlog) (Uitgave van het Komiteit der Bedevaart naar graven van den IJzer: Temsche, 1932), 27–31. 30. Seberechts, 135 from P. Den Driessche, “Ik had meer willen schenken,” “Brancardier Lode De Boninge streed voor Vlaanderen en rechtvaardiger wereld” De Standaard (undated). 31. In Bedevaart naar Vlaanderens Doodenveld (Diksmuide, 1938), 19. 32. In Bedevaart naar Vlaanderens Doodenvel., 77. 33. The monument was designed by the painter Karel De Bandt and executed by his brother and architect Jan De Bandt. 34. “waarvoor oprijzen twee zware kruisen in blokvorm, hoeksgewijze geplaatst, zoodat ze elkaar een arm schijnen te geven: twee steenen broeders in geloof en liefde tot elkaar.” In Bedevaart Naar Vlaanderens Doodenveld (10 de Verlog) (Uitgave van het Komiteit der Bedevaart naar graven van den IJzer: Temse, 1933), 15. 35. “het tragisch gebueren van den bloednacht van 26 Maart 1917 is vermeld.” In Bedevaart Naar Vlaanderens Doodenveld, 15. 36. Samuel De Vriendt (1884–1974) was a war volunteer and a painter. He painted many scenes of World War I including the famous Christmas Truce of 1914 and a portrait of Joe English. Much of his work hangs in the IJzertoren. He was involved in the Front Movement and helped organize the first IJzer Pilgrimage. 37. In Bedevaart naar Vlaanderens Doodenveld (15de verlog)(Diksmuide, 1938), 101–102. 38. Sheldrake, 48. 39. Sheldrake, 48. 40. Sheldrake, 93. 41. In Bedevaart naar Vlaanderens Doodenveld (15 de verlog), 105 42. Nota, Uitslag van den Beeldhouwkundigen Prijskamp voor 4 Beelden voor het IJzermonument (Minutes: Results of the Sculpture Competition for Four Sculptures for the IJzer Monument), s.l., s.d; “Beelden voor het IJzermonument” (“Sculptures for the IJzer Monument”), Ons Volk ontwaakt (Our People Awaken) 17, no. 34 (1931): 1 from ADVN, AC, 102, Archief Bedevaarten naar de graven van de IJzer, Y 134/2/4; In Bedevaart naar Vlaanderens Doodenveld (8 de Verlog)
Notes
43. 44. 45. 46. 47.
48.
49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56.
287
(Uitgave van het Komiteit der Bedevaart naar graven van den IJzer: Temse, 1931), 199–203. Brief (Letter) van Karel [Aubroeck] and Clem[ens De Landtsheer] in GAT, Archief (Archive) Clemens De Landtsheer, in Seberechts, 136. Seberechts, 137. K. Aubroeck, Een leven tussen kunst en natuur. De memoires van Karel Aubroeck. Temsche, s.d.), 120–122. F. Daels, Voor mijn Volk in Nood (For My People in Distress), (Tielt: Lannoo, 1933), 100–101. “Op hunne beurt kwamen vrienden en vijanden van den grooten oorlog kransen van hulde neerleggen aan den voet van het Vlaamschen doodenveld en zij reikten elkaar de hand. Het was de eerst maal dat dit geschiedde op de vroegere slagvelden. Vlannderen allen kon dit verwezenlijken en Vlaanderen heft het gedaan. Het was alsof de miljoenen slachtoffers van den grooten oorlog uit hun graven opstonden om het VLaamsche kruis toe te juichen, het groote kruis dat plots geworden was een tehuis voor alle dooden en een symbol van wereldvrede.” F. Daels, 114–115. “In den jongsten oorlog zijn wij de dutsen geweest … In den komenden oorlog zullen wij opnieuw de dutsen zijn … Bijgevolg: nooit geen oorlog meer!” Seberechts, 139. The word dunces is a possible double entendre: “duts” also signifies “dutch.” Translation and interpretation by Bregtje Hartendorf-Wallach). From Een leider verovert zijn volk, IVe Landdag van het Verdinaso te Ste Kruis – Maele op Zondag 4 Augustus, 1935. (IVe National Convention of the Verdinaso in Ste Kruis-Maele on Sunday August 4, 1935), s.l., s.d., p. 22. Seberechts, 139. Willem Gyssels and Jef Van Hoof. XI Bedevaart 2e Mededeeling (Temsche, 1930). For the original Flemish, see Appendix A. Zo leefde, zo sprak Profesor Frans Daels (Diksmuide: s.d.). All attendance figures cited for the pilgrimages, particularly in Chapter 7, are based on a list compiled by Ann Van Gastel at the ADVN. Reginald De Schryver, et al., Nieuwe Encyclopedie van de Vlaamsche Beweging, 3791. De Wever, “Belgium,” 473. De Wever, “Belgium,” 474. DeVlag began as a cultural exchange between Flemish and German students and professors. In 1941, DeVlag gained the financial support from Berlin officially entering the political arena with the VNV.
7 World War I Memorial or Symbol of Freedom?: Collaboration and the IJzertoren 1. Sophie De Schaepdrijver, “Occupation, Propaganda, and the Idea of Belgium,” in European Culture in the Great War, ed. A. Roshwald and R. Stites (Cambridge: Cambridge University Press, 1999), 282. For a more detailed explanation of flamenpolitik, see Sophie De Schaepdrijver’s De Groote Oorlog, chapters 5 and 8. For more information see Lode Wils, Flamenpolitik en activisme (Leuven: Davidsfonds,1974). 2. De Schaepdrijver, “Occupation, Propaganda, and the Idea of Belgium,” 281. 3. Vanacker, De Frontbeweging, 20.
288
Notes
4. See Verzet (Resistence), http://www.verzet.org. 5. Carlos Van Louwe and P. J. Verstrete, De Oorlogsbedevaarten. Kroniek van de Vergeten IJzerbedevaarten van 1940-1944 (Kortvijk: Groeninghe, 2002), 46. 6. For more information, see Allen Brandt, The Last Knight of Flanders (Atglen, PA: Schiffer Publishing, 1998); Richard Landwehr, Lions of Flanders: Flemish Volunteers of the Waffen SS 1941–1945 (Maryland: Bibliophile Legion Books, 1982); and Jonathan Trigg, Hitler’s Flemish Lions (The History Press, 2009). 7. Brandt, 106. 8. “Humanist, Kruis Dramatiek, Paradoks en Zege,” in Volk en Cultuur, year 2, 12–9-1942, nr. 35, p. 15. 9. L., “Onze stormers marcheren naar Diksmuide. De IJzertoren, zinnebeeld onzer weerbaarheid,” Nationaalsocialist, year 3, 28–8-1943, nr. 35, p. 2. 10. The VMO, originally the Vlaamse Militanten Organisatie, was created in 1949 by Bob Maes as a security force for the protection of the collaborators against public lynching. Eventually the VMO evolved into a full-sized paramilitary organization. 11. Robert Nelson and M. Olin, eds. Monuments and Memory, Made and Unmade (Chicago: University of Chicago Press, 2003), 3–4. 12. Zo leefde, zo sprak Profesor Frans Daels, Diksmuide: s.d..Translation by Bregtje Hartendorf. 13. Seberechts, 138. 14. “XXIe IJzerbedevaart: Een ingetogen en plechtig herdenken van de Vlaamsche dooden en weggevoeren” in De Dag, 19–8-1940, p. 1. 15. Van Louwe and Verstraete, 44. 16. Van Louwe and Verstraete, 42. 17. Seberechts, 140. 18. Van Louwe and Verstraete, 71 and 77. 19. Van Louwe and Verstraete, 71 and 77. 20. “ ... met den penning van den allerminste in het teeken van, en al seen verwezenlijking der volksbondedheid.” Frans Haepers, “De Beteekenis van de IJzerbedevaarten, Volk en Kulture, year 2, nrs. 30–31, August 23, 1942, p. 2 as cited in Seberechts, 140. 21. “De Verwoesting van de IJzertoren” and “Motie aan het Vlaamsche Kruis,” Het Volk, March 29, 1946. Translation by Bregtje Hartendorf. 22. “Aubroeck. – Karel, beeldhouwer. Maakte beelden voor de IJzertoren die door de minister van Schone Kunsten zo lelijk bevonderen warden dat de regering het leger opdracht gaf de tore nom esthetische redenen op te blazen.” Seberechts, 137 for the original source see Aubroeck, ‘t Pallieterke, year 7, July 10, 1952, nr. 28. 23. “Opdat te Diksmuide niet opnieuw en toren van de reaktie en een bliksemafleider vor den vooruitgang verrijze!” M. Thys, “YJzerbedevaart,” Voga, April 29, 1946. Translation by Bregtje Hartendorf. 24. “Opdat te Diksmuide niet opnieuw en toren van de reaktie en een bliksemafleider vor den vooruitgang verrijze!” M. Thys, “YJzerbedevaart,” Voga, April 29, 1946. 25. “ ... de misdadige vernietiging van IJzertoren.” “De kamer hoort vier interpellaties over den IJertoren. Hevige woordenwisselingen,” Prent, May 29, 1946. Translation by Bregtje Hartendorf. 26. “agitatie tegen Vlaanderen,” and “een toren van verzoening.” “De kamer hoort vier interpellaties over den IJertoren. Hevige woordenwisselingen,” Prent, May 29, 1946.
Notes
289
27. “ ... dat de spreuk A.V.V.-V.V.K., een strijdkreet is tegen Belgie ... ” “De kamer hoort vier interpellaties over den IJertoren. Hevige woordenwisselingen,” Prent, May 29, 1946. 28. “Deze aanslag mag geen voorwendsel worden tot een nieuw anti-Belgisch extremisme.” “In de Kamer: Camille Huysmands waarschuwt tegen nieuwe beroering om de IJzerbedevaart,” Voga, May 29, 1946. Translation by Bregtje Hartendorf. 29. “ ... verzoening en een aanklacht van alle oorlogen.” Voga, May 29, 1946. 30. Zo spraken te Diksmuide, op 29 April 1946 oms ons gemoed en het geweten van het land te ontlasten. Lode Aerts, SJ, Jan Boon, Jef De Schuiffeleer en Jules Cardyn.Voorlopig Comite voor het Herstel van het IJzerkruis, March 15, 1947. Translation by Bregtje Hartendorf. 31. “Uit heilige eerbied voor die talrijke Vlaamsche moederkens die hun kind lieten vertrekken en het nooit hebben weergezien, uit diepe vereering voor het offer van het leven dat die jongens brachten, gaat de jeugd van heden op bedevaart naar het kerkhof waar zij begraven liggen. Wij willen eerherstel bregen aan de schending van hun grafmonument. Hun nagedachtenis moet zuiveren serene voortleven in het hart van alle Vlamingen en vooral bij de Vlaamsche jeugd. ... Rond de geschonden graven legt onze jeugd getuigenis af van hare onvervalschte Vlaamsche trouw. Dit wordt de dag der heropstanding. Jeugd van Vlaanderen, de toekomst is ann U!” Zo spraken te Diskmuide, 5. 32. Zo spraken te Diskmuide, 5. 33. “de uiterkoren plaats worde waar de barmhartigheid de waarheid tegemoet komt en de gerechtigheid den vrede kust.” Zo spraken te Diskmuide, 6. 34. Zo spraken te Diskmuide, 29. 35. Lode Aerts, “Wie van beiden wilden zij raken: den Leeuw of het Kruis?,” Zo spraken te Diskmuide, 7. 36. Zo spraken te Diskmuide, 7–9. 37. Zo spraken te Diskmuide, 11. 38. Zo spraken te Diskmuide, 11. 39. Jan Boon, “Nog opnieuw Heldenhulde tombstones, offerzin, IJzeridealisme. Geef mij een Vaderland om te beminnen!,” Zo spraken te Diskmuide, 13. 40. “Dat hier in de jaren van tyrannie die nu voorbij zijn door verdwaalden die in de jaren van overweldinging niet de zijde van ons volk hadden gekozen maar de zijde van den machtigen dwingeland, beschamende woorden zijn gesproken, van onderwerping en volzaamheid, was volkomen in strijd met den edelen geest van den IJzer, in strijd met de aloude, hooge Vlaamsche waardigheid die nog zoo gaarne gewaagt van de onbevlekte eer, en trouw blijft aan zijn stoutmoedigen vrijheidsgeest.” Zo spraken te Diskmuide, 17. 41. Zo spraken te Diskmuide, 28. 42. Jef De Schuiffeleer, “Putten aan de echte bronnen van onvervalscht idealism zonder het misleiden,” Zo spraken te Diskmuide, 26. 43. “Het weze dan van bij het begin klaar en duidelijk bepaald date deze toren in onze opvatting alleen Christelijk, en Vlaamsch, en Vaderlandsch, kan zijn ... zooniet zal hij niet meer ONZE IJzertoren zijn.” Zo spraken te Diskmuide, 23. 44. Jules Cardijn, “Een slotwoord: Gaat en Heilig, Vlaamsch en Trouw,” Zo spraken te Diskmuide, 29–30. 45. Cardijn, 29–30. 46. Zo spraken te Diskmuide, 30.
290 Notes 47. Zo spraken te Diskmuide, 32. 48. “Tegenover die heiligschennende daad rees boven de IJzervlake, rotsvast in den grond, die hun bloed dronk, een machtig kruis met in de kroon hun offerlied, het ‘Alles voor Vlaanderen, Vlaanderen voor Kristus.’ Die toren was het symbool van alles wat het Vlaamsche volk in zijn ziel droeg aan vroomheid en vredelievendheid.” Leo Boonen, “de jeudbedevaart voor eerherstel te Diksmuide,” Zondagsvriend, 14, no.18 (May 2, 1946), 1–23. Translation by Bregtje Hartendorf. 49. “ ... duizenden en duizenden kloeke jonge kerels en frissche jonge meisjes te Diksmuide.” “ ... getuig hun heilig geloof.” Zondagsvriend. 50. “Dit puin is een schandviek op Belgie’s eereblazoren, want wie Vlaanderen racht, schendt Belgie’s,” zei Pater Arts in zijn kanselrede. “Daarom moet dit puin weer weg, weg voor ons en voor ons nageslacht en moet er een nieuw kruis rijzen, hoog en grootsch zoals het was, in den zin en de betwwkenis, die era an gegeven werd ddor hen, die er hun leven voor graven: het ‘A.V.V.K.-V.V.K.’” Zondagsvriend. 51. “Zoo is de Vlammsche jeugd op den Zondag van Beloken Paschen naar den IJzertoren gegaan, zoo heft zee r gebeden op het puin van het Kristus kruis en op de graven van onze geliefde dooden, gebeden voor het eerhestel van de grootste schanddaad, die kan gesteld worden, gebeden op voor hen die handelden uit haat opdate de liefde ook in hun harten moge dalen, gebeden opdat er vrede heerschen zou onder alle menschen. God, onze Heer, wil ‘t jong geslacht aanhooren ... Vlaanderen hoopt op den oogst door de duizenden offers U gebracht door de beste van haar zonen.” Zondagsvriend. 52. “Het Ijzerkruis: wat het was en wat het weer moet worden,” Ons Volk, August 19, 1947. Translation by Bregtje Hartendorf. 53. Becuwe and De Lentdecker, 31. 54. “ ... veel aan de ergernis van die in officiële posities.” L.D.L “Wie pleegde den aanslag op den IJzertoren? Herinneringen en nieuwe feiten,” De Stand, May 17, 1947. Translation by Bregtje Hartendorf. 55. De Stand, May 17, 1947 56. “ ... gevoel van bittere en het bijten wraak.” Many of these commentaries are summarized by E. Clottens (General President of the New Union of Flemish Veterans), De Stand, August 8, 1947. Translation by Bregtje Hartendorf. 57. Although the article is undated, it was found in a folder of collected newspaper clippings dated 1946. The folder is in the collection of the ADVN. Translation by Bregtje Hartendorf. 58. Tijl is a legendary German and Flemish anti-clerical freedom fighter from the fourteenth century. In his role of Tijl Uilenspiegel, he acts as a mirror to the owls, which are considered to be foolish in Flemish mythology. So in World War II, his role was invoked again as a reflection on the actions of the collaborators, specifically the priests. His girlfriend’s name was Nele, the name also given to the bell in the first IJzertoren. 59. L.D.L., “Tijl is wakker geworden ... Wie pleegde den aanslag op den IJzertoren? Herinneringen en nieuwe feiten.” The clipping does not cite the source of publication. 60. “De aanlag op de IJzertoren,” De Stand, April 2, 1948. It is possible that the previously cited article, “Tijl is wakker geworden ... ,” is one of these articles. 61. De Stand, April 2, 1948. 62. “ ... de dienst van het redden van de grote daders.” De Stand, April 2, 1948. 63. The Nieuw Verbond der Vlaamse Oudstrijders (The Flemish Union of Old Combatants), the Katholiek Vlaams Hoogstudentenverbond (KVHV) (The
Notes
64.
65. 66.
67. 68.
69. 70. 71.
72. 73. 74. 75. 76.
77. 78.
79.
291
Catholic Flemish Higher Education Student Union), the Vlaams Verbond der Katholieke Scouts (The Flemish Union of Catholic Scouts), the Katholieke Studentenactie van Oost-Vlaanderen (The Catholic Student Action of EastFlanders). Seberechts, 141. These groups included the provincial council and deputies of the WestFlanders provinces as well as the senators of the Christelijke Volkspartij (CVP) (the Christian People’s Party). The Belgian government condemned the attack in the Chamber of Representatives. Seberechts, 141. Seberechts, 141. De aanwezigen bevestigden “ten overstaan van deze hatelijke en uitdagende daad de eendracht en solidariteit van het Belgische volk, verstevigd door de beproevingen van den oorlog 1940–1945.” “Het Belgisch Nationaal Blok en de Vernieling van het IJzerkruis,” Het Volk, March 23, 1946. Becuwe and De Lentdecker, 69. “De regering onteigent de grafstede der Vlaamsche helden,” De Nieuwe Standaard, June 14, 1946; “De onteigening van de grond van Heldenhuldezerkjes,” De Nieuwe Standaard, June 15, 1946; “De nieuwe aanslag op het IJzerkruis. Zal de regering op hare beslissing terugkomen?,” De Nieuwe Standaard, June 18, 1946. Translation by Bregtje Hartendorf. “De N.S.B. tegen het IJzermonument,” Gids, December 13, 1947. Translation by Bregtje Hartendorf. Seberechts, 142. “Het IJzerkruis was een historisch en een symbolisch monument. Het is gevaarlijk aan de geschiedenis te toren, omdat zij een werkelijkheid is, sterker dan alle regeringbeslissingen: het is gevaarlijk ook symbolen aan te vallen, ondat symbolen, vooral collectieve symbolen, de veruiterlijking zijn van de diepste aspiraties.” Senaat. Parlementaire Handelingen. Buitengewone zittijd 1946, 25 June 1946, 373–374 as cited in Seberechts, 143. Translation by Bregtje Hartendorf. Senaat. Parlementaire Handelingen. Buitengewone zittijd 1946, June 25, 1946, 373–374 as cited in Seberechts, 143. Seberechts, 143. Seberechts, 172. Seberechts, 172. “Nochtans kon de verdwijning van deze ‘Toren’ die door het Separatisme tot symbool was verkozen en waarrond zulke weerzinwekkende manifestaties hadden plaatsgehad, bij de waar IJzersoldaten geen de minste ontroering verwekken.” “De Jzertoren – zijn ware betekenis.” Eendracht, n.d. Translation by Bregtje Hartendorf. “De Jzertoren – zijn ware betekenis.” Eendracht, n.d. “De bezoeker van de ‘Toren’ werd binnengeleid in een kamer, een soort museum waar aan de muren, in verlichte diapositieren, taferelen uit het ‘martelaarschap’ der Vlaamsvoelende soldaten van het IJzerleger, de atmosfeer maakten. Het eiland Cisembre, het Kamp de van Ruchard, de gevangenis van Fresnes maakten de kosten van het gelag. Dat was de verheerlijking van het Vlaams verzet aan den IJzer zoals de inrichters dit door hun ‘Toren’ wilden vereeuwigen. Geen enkel motief, niet het kleinste symbol herinnerden de weerstand van de Vlaammse soldaat aan de overweldiger van ons Land. De verklaringen, duizendmaal uitgebaziund door de promotoren lieten niet de minste twijfel over: ‘De IJzertoren is de aanklacht van de vlaamse soldatedn tegen de vervolgingen waarvan zij het schtoffer waren in het IJzerleger.’” Eendracht, n.d. “Bij deze manifestaties werd telkens een ‘Vlaams martelaar’ ontdekt, gevallen op het IJzerfront of elders gestorven, maar telkens als slachtoffer van zijn Vlaamse
292
80.
81.
82.
83. 84. 85.
86. 87.
88. 89. 90. 91. 92.
Notes overtuiging verheerlijkt! De gemaniftsteerde verrader Borms, de fameuse pater Callewaert, Cyriel Verschaeve en geamnistieerde overloopers van den IJzer kwamen er om beurt hun haat voor het ‘Belgikske’ uit brullen en recht voor elke landverrader opeisen.” Eendracht, n.d. Since the lines of battle between the German and Belgian outposts were confusing due to the bends in the IJzer River, it is likely that many men on both sides were killed by friendly fire. And although it was determined that De Rudder was killed by a Belgian bullet, it is impossible to discern if it was an accidental or deliberate shooting. “Gansch Vlaanderen schoot wakker, pijnlijk getroffen door dien zwarken slag. Al het leed der loopgrachten van den IJzer werd weer in herinnering begracht. Oude wonden worden weer opengerukt. Zoo velen immers hadden een man of een zoon of een geliefde verloren in die doodenvlakte. Meer dan 30,000 Vlaamsche jongens betalgden op die vrijheid van hun land. Het Vlaamsche volk was zijn helden dankbaar. Stten voor steen werd op het doodenveld een groot Kruis gebouwd, dat met een zegening van vrede, zijn armen uitstak over de ontelbare graven. Dat lag vervat in den subliemen stervenskreet van een der schoonste IJzerhelden, Renaat De Rudder. Hij stierd met op zijn lippen deze belijdenis: ‘Ik wist niet date en mensch zoo lijden kon,, maar alles voor Vlaanderen en Vlaanderen voor Christus.’” “Vandaag één jaar geleden – het vernielde IJzerkruis,” Volk, March 17, 1947. The Black Brigade was one of the fascist military groups operating in the Italian Social Republic during the final years of World War I as well as after the signing of the Italian Armistice in 1943. “De IJzertoren – zijn ware betekenis.” Eendracht, n.d. “De IJzertoren, de oude of de nieuwe, baadt nog steeds in dezelfde atmosfeer van haat en onoprechtheid.” Eendracht, n.d. This absence may be due to the fact that these arches must commemorate men from very diverse nations who all fought for Great Britain. After the war, there was an attempt to recognize this diversity in the memorials. “Op 16 maart 1946 werd deze toren vakkundig, efficiënt, naamloos en toch gekend gedynamiteerd en neergehaald.” “En boven dat alles, tussen de stompen van de IJzertoren het heerlijke blanke kruis van ‘Heldenhulde.’” XXIIe IJzerbedevaart naar Vlaanderens doodenveld, Kaaskerke, 1950, 97–99. XXIIe IJzerbedevaart ... , 13. For the original in Flemish, see Appendix B. GAT, Archief Clemens De Landtsheer, Brief aan K. Aubroeck aan C. De Landtsheer, Temse, s.d. Seberechts, 144. Seberechts, 144. “ ... waaraan onze toren door zijn reuzenweegave van het Vlaamse grafzerkje, machtig en wijd herinnert. Het ‘Ossuaire van Verdun,’ de Sint-Pierters-basiliek te Rome en de talrijke kathedralen, welke toch alle geheiligde bidplaatsen zijn, worden evenmin geprofanneerd door hun toeristsche aantrekkelijkheid als onze IJzervlakte het zal zijn door een bezoekwaardige toren. ... Een hoge, orginele, constructief rationele toren zal zijn als seen baak, welke de aandacht wekt en rond zich de krachten doet samenbundelen, hij zal zijn als seen fakkel van geloof en dynamisme, volkomen geschikt om tot niewe bezieling uit te nodigen.” Seberechts, 144.
Notes
293
93. ADVN, AC 102, Archief Bedevaarten naar de graven van de IJzer, Y 104/3/2. Nota, “Bij het slaan van de eerste betonpijler van onze nieuwe IJzertoren,” s.l., s.d. 94. For the second tower, Robert worked independently from his brother. Robert was assisted by engineer A. Monthaye, contractor Lode der Kinderen, and the glaziers Mark Da Groote, Joost Marechal, Jan Wouters and Eugeen Yoors. 95. Becuwe and De Lentdecker, 92. 96. XXXe IJzerbedevaart naar Vlaanderens Dodenveld—1957 (Kaaskerke, 1958), 56–66. 97. Becuwe and De Lentdecker, 75. 98. XXIIIe IJzerbedevaart naar Vlaanderens Dodenveld, 29. 99. XXIIIe IJzerbedevaart naar Vlaanderens Dodenveld, 29. 100. Eens bouwde ons volk zijn Kruistoren van granite/ In de vlakte van ‘t Vlaamse bloed en ‘t Vlaamse verdriet. / Het werd de zuil van ons geloof, die in haar wand/ De grote liefde droeg, het hart van Vlaanderland./ Eens werd ons dodenschrijn ons vrome vreugdelied,/ ‘t Symbol der hoop en zege van het Vlaamse diet./ Toen schoffeerden vuige handen ons Vlaamse Kruis:/ Demonenwerk sloeg den IJzertoren gans tot gruis./ Ze raakten in de doden ons bloed, ons verdriet,/ Doch het hart van Vlaanderen, dàt hadden ze niet!/ Hun daad was een schand’, die op hun voorhoofd brandt,/ Maar in den eed de Vlamingen bond met heil’gen band./ In de vlakte van ‘t Vlaamse bloed en ‘t Vlaamse verdriet/ Verrijst weer de toren van ‘t éne Vlaamse diet./ Harop, de Vlaamse Leeuw danst weer op ‘s vijands schans,/ De Zwarte Blomme wuift op tin en torentrans. / ‘t Licht van een nieuwen dag gloort over Vlaanrens huis,/ een nieuwe zegezang klaroent on ‘t IJzerkruis. XXIIIe IJzerbedevaart naar Vlaanderens dodenveld – 1955 (Kaaskerke, 1956), 6. 101. Thanks to Bregtje Hartendorf for noting this similarity. 102. “Wat heet vernielde werd door Liefde herbouwd. En dar staat de Nieuwe Toren: getrouwe weergave van de vernielde, maar groter en prachtiger; -als symbool van de erkentelijkheid jegens de bescheiden helden die in de meest tragische omstandigheden aan het Front 1914–1918 van de Vlaamse Beweging een Volksbeweging hebben gemaakt en van het Vlaamse Vold eek Gemeenschap; — als bevestiging van het levensrecht van de Vlaamse Gemeeschap, door de IJzerjongens met hun leven bexegeld; — als getuigenis van de levenskracht en de levenswil van ons volk in heden en toekomst.” 38e IJzerbedevaart, 22 augustus 1965. Inwijding IJzertoren, Diksmuide, 1965, 8–9. 103. Dode, die in elk land; uw graf krijgt in gras of zand,/die er zacht wordt in neergelegd/ en de godsvrede toegezegd/ dode, in dit land niet./ Hier legt men dynamiet./ de lont naast de held/ wordt hier uitgeteld/ en een hemelhoog kruis/ halt men neer tot gruis. Misdaad, die in elk land/ een straf vindt, een harde hand,/ afkeuring en verweer, – / misdaad, in dit land niet meer./ Hier weet men ànders raad, speurt zonder resultaat,/ halt dan haastig het doek/ over navraag en onderzoek. Gif left in veiligheid,/ daders, zovelen gif zijt! 38e IJzerbedevaart, 15–17. 104. Bindt gij wat samenhoort/ Nederland, zuid en noord! 38e IJzerbedevaart, 15–17. 105. “Wordt beschermd als monument ... het IJzertorencomplex: Pax-poort, restanten van de oude toren met crypte en de nieuwe toren ... omwille van het algemeen belang gevormd door de historische en andere sociaal-culturele waarde als zijnde
294
Notes een gedenkteken van hulde en eerherstel aan de Vlaamse gesneuvelden 1914– 1918, een symbool van de Vlaamse ontvoogdingsstrijd, gedenkteken van de Eerste Wereldoorlog met inherente, internationale vredesboodschap, interessant historisch geheel met ruïne, Pax-poort en wederopgebouwde toren als nauw met elkaar verweven elementen.” 2 wordt ook de onmiddellijke omgeving van de IJzertoren als “dorpsgezicht” beschermd, “met wie zij het epicentrum vormt van de jaarlijkse IJzerbedevaart”. http://ijzertoren.org/
8
IJzerbedevaart: The Pilgrimage to the IJzer
1. Paul Connerton, How Societies Remember (Cambridge: Cambridge University Press, 1989), 5. 2. Connerton, 6. 3. Catherine Bell, Ritual Theory, Ritual Practice (Oxford: Oxford University Press, 2009), 198. 4. Bell, 204. 5. Frijda, Nico, “Commemorating,” in Collective Memories of Political Events, eds., J. Pennebaker and B. Rime (Mahwah, NJ: Erlbaum Publishing, 1997), 106. 6. Frijda, 107. 7. Fritz Staal, Rules Without Meaning (Berlin: Peter Lang, 1989), 27. 8. See Simon Coleman, Reframing Pilgrimages: Cultures in Motion (London: Taylor and Francis Books, 2007). 9. Antoine Prost, “Monuments to the Dead,” in Realms of Memory: Rethinking the French Past. trans. Arthur Goldhammer and ed. Pierre Nora, 3 vols (New York: Columbia University Press, 1996–1998). 10. Prost, 319. 11. Prost, 319. 12. Prost., 325–326. 13. Prost., 325–326. 14. “Zij, die voor Vlaanderen vielen” – Heldenherdenking ter gelgenheid van de IJzerbedevaart 1943. Scenario van Dirk Vansina (Eigendom van het Verbond, V.O.S. 1943). For the original Dutch see Appendix C. Translated by Bregtje Hartendorf. 15. Peter Brown, The Cult of the Saints (Chicago: University of Chicago Press, 1982), 9. 16. Naar Vlaanderens Doodenveld (1st Verlog) (Temsche, 1924). 17. Naar Vlaanderens Doodenveld (3de Verlog) (Temsche, 1926). 18. Ve Bedevaart naar Vlaanderens Dodenveld, 129. 19. Het Werk der Bedevaart Naar de Graven van den IJzer, 14. 20. Ian Reader and Tony Walter, eds, Pilgrimages in Popular Culture (London: Macmillan, 1993), 220. 21. Reader and Walter, 220. 22. Prost, 330. 23. Aan den oever van den IJzer geplant, zal dit monument hoog oprijzen tot een hulde aan de gevallenen: jubelend om de zegevierende ziel van Vlaanderen; tot bevestiging van hun ideaal en getuigenis van hun offer: luide zijn belagers aanklagend; tot vermaning voor het nageslacht: blij opwekkend tot den harden strijd voor het volle recht, den overlevenden van geslacht tot geslacht het zuiver ideaal van
Notes
24.
25. 26.
27. 28.
29. 30.
31.
295
Vlaanderen voorhoudend. ... Grootsch en machtig, kloek en fier, eenvoudig en sterk, recht en pal zal het zijn kop opsteken in de vrije lucht, de stem en laatste zucht der Vlaamsche dooden uitgalmend naar de vier gewesten: bezegeling van den Eed van Trouw; jaarlijksch verzamelpunt der bedevaarders; beeld van opperste trouw, naar hetwelk men zich wenden zal in twifel en nood; hoeksteen der eindelijke ontwaking en zelfwording; steunpilaar in het wankelen van den strijd; blijvend symbool van ons aller betrachten; gebed in steen; onverbreekbare schakel tusschen dooden en levenden in den strijd voor Vlaanderen’s vrijwording!” Seberechts, 131; AMVC, L, 196 D, Clemens De Landtsheer. Brochure, Oproep tot het oprichten van Vlaanderen’s IJzergedenkteken (Temsche, 1926). Suger believed that the universe consisted of the “Father of Lights” (God) the “first radiance” (Christ) and the “smaller lights” (the people). From Suger’s autobiographical accounts, entitled Liber de De rebus in administratione sua gestis (“The book on what was done under his administration”) and Libellus Alter De consecratione ecclesiae sancti dionysii (“The other little book on the consecration of the Church of Saint-Denis”) published by Erwin Panofsky, ed. and trans., in Abbot Suger on the Abbey Church of Saint-Denis and Its Treasures (Princeton, Princeton University Press, 1946). This concept of mystical light was incorporated into the architectural developments moving from the Romanesque to the Gothic Cathedrals. E. Marx, “Communal and Individual Pilgrimage: The Region of Saints’ Tombs,” in Regional Cults, ed. R. P. Werbner (London: Academic Press, 1977). The IJzer Pilgrimage Committee organized the pilgrimages. From the very beginning, the Committee was – and still is – an organization composed of a 50-member board. A requirement for membership is a respect for the values of the original three tenets drafted by the Front Movement: selfgovernment for Flanders, no more war, and peace among all people, no matter their conviction (which were modified to freedom, peace and tolerance in the last decade of the twentieth century). New members are chosen by the rest of the committee, which seeks to appeal to the broadest possible spectrum of Flemish society: religions/non-religious, liberal/conservative, wealthy/non-wealthy, for example. The requirements for membership were explained to me by Steven Maes, the Educational Coordinator at the IJzertoren Museum. Steven Maes, e-mail message to author, November 9, 2007. In Bedevaart naar Vlaanderens dodenveld (1ste vervolg: 1924–25), 146–180. Bruno De Wever, “Amnestie,” in Vlamingen komt in Massa: De Vlaamse Beweging als Massabeweging, eds., G. Leemans, L. Boeva, G. Deneckere, and F.-J. Verdoodt (Bildragen Museum Vande Vlaamse Sociale Strij, 1999), 172. Nieuwe Enclopedie van de Vlaamsche Beweging. In de lijn van de houding van al onze, jaarlijksche Bedevaarten naar de IJzer, waarvan de laatste meer dan 100,00 Vlamingen bijeenbracht, dringen wij bij de Regeering met allen nadruk aan op VOLLEDIGE AMNESTIE voor allen die, in verband met den oorlog, om hun Vlaamsche-zijn al als soldaat, vervolgd of gestraft werden. Naar Vlaanderens Doodenveld, “De Dag der 100,000” (Temsche, 1928), 68. ... al diegenen die voor Vlaanderens vrijheid streden en strijden, offerden en offeren, maar bijzonder de jongens van den IJzer de gestrafte helden, die sneuvelden en nog steeds niet in eere hersteld werden, en al diegenen welke ongenadig getroffen blijven en zelfs geen toegang tot het Vlaamsche grondgebied verkrijgen. Eischen van den Belgischten Staat en zijn Wetgeving in dien zin en voor ALLE Vlamingen volledige,
296 Notes
32. 33.
34. 35. 36.
37. 38. 39.
40. 41.
42. 43. 44.
45.
46. 47. 48.
49. 50. 51. 52. 53.
onmiddellijke, oprechte amnestie en herstelling der gekrenkte rechten. IJzerbedevaart (Temsche 1932). Programma, 20th IJzerbedevaart, Diksmuide, 1939. Het Vlaamsche kruis van Diksmuide is geen ornament ... . Het is een samenvatting van al de kruisen die het Vlaamsche volk te dragen had. ... het kruis van het geestelijk onrecht en ten slotte het zware kruis van duizenden doode jonge mannen. ... Zoo zal dan dit kruis van lijden en herinnering worden tot een errekruis dat Vlaanderen aan zijn doode zonen heefte opgericht. In Bedevaart naar Vlaanderens Dodenveld (6e vervolg: 1929–30), 19 and 23. In Bedevaart naar Vlaanderens Dodenveld , 25 and 29. XVIIIe Bedevaart naar Vlaanderens Doodenveld, “Vlaamsche eer op Vlaamsche handen,” 19. Treedt binnen in dit huis, 30,000 Vlaamsche dooden, opgeroepen met den kreet! “Gedenkt den slag der Gulden Sporen!” Naar Vlaanderens Doodenveld (7 de Verlog) (1930), 28. O Land van roem en rouwe/ Van liefde en lijdensnood/ Gij wordt weer vrij en groot/ Wij zweren houwe trouwe/ U, Vlaanderen, tot der dood! “ ... IJzerkje in 1918 door België overmetseld, in 1925 door België verbrijzeld.. ... .” XXIe IJzerbedevaart, Programma,Langemarck, s.d., 3. “ ... dat heeft België gedaan ... ... het verdrukkende, het onrechplegende België, het België Cézembre en van Orne, en van Fresne en Auvours, ... tegen Vlaanderen en Kristus!” (Bedevaart naar Vlaanderencs Dodenveld, 175). XVIIe Bedevaart naar Vlaanderen Doodenveld (The Seventeeth Pilgrimage to Vlaamsche eer op Vlaamsche handen landers’s Field of the Dead), 52–53. “Vlaamsche eer op Vlaamsche handen hoog boven de Belgische leugen uitgedragen” and “IJzerkruis is een stuk zelfstandigheidsgedachte,” Volk en Staat, August 22, 1937, 2. Volk en Staat, August 22, 1937, 2. Ben zelf, ben nationalistisch, is aangezien de God u, mensen één, van één mening heeft gecreeerd. Nieuwe Enclopedie van de Vlaamsche Beweging. Frank Seberect, “Beeldvorming over collabortie en repressive bij de naoorlogse Vlaams-nationalisten,” in Herfsttij van de 20ste eeuw Extreem-rechts in Vlaanderen 1020–1990, ed. R. Van Dooslaer (Leuven: Kritak, 1992), 65–82. Louis Vos, “The Flemish National Question,” in Nationalism in Belgium: Shifting Identities, 1780–1995, eds., Kas Deprez and Louis Vos (Hampshire: MacMillan, 1998), 94. De nieuwe encyclopedie van de Vlaamse Beweging, 79. “The IJzermonument,” Belgisch Staatsblad, February 14, 1987. “Wat de Tribune van het Comité van de Bedevaart IJzer voor doet”, Vertaling opdrachtsverklaring [Statement of Purpose], IJzerbedevaartcomite, trans. Anna Terwiel, May 20, 1995. Vertaling opdrachtsverklaring, Article 1. Vertaling opdrachtsverklaring, Article 2. Vertaling opdrachtsverklaring, Article 2. E. Durkheim, The Elementary Forms of Religious Life (first published in 1912; London: Allen and Unwin, 1964). N.H.H. Graburn, “Tourism: The Sacred journey,” in Hosts and Guests: The Anthropology of Tourism, ed. V. Smith (Oxford: Blackwell, 1978).
Notes
297
54. D. Chidester and E. Linenthal, American Sacred Space (Indiana: Indiana University Press, 1995). 55. See Victor Turner, “Betwixt and Between: The Liminal Period in Rites de Passage” in TheForest of Symbols (Ithaca, NY: Cornell University Press, 1967) and The Ritual Process: Structure and Anti-structure (Chicago: Aldine Press, 1969). 56. See V. Turner, Liminal to Liminoid in Play, Flow, and Ritual: An Essay in Comparative Symbology. (Rice University Studies, 1974) and Process, Performance and Pilgrimage (New Delhi: Concept, 1974). 57. Victor and Edith Turner, Image and Pilgrimage in Christian Culture (New York: Columbia University Press 2011 [1978]), 252. 58. See John Eade and Michael Sallnow, Contesting the Sacred: The Anthropology of Christian Pilgrimage (Chicago: University of Illinois Press, 2000). 59. Turner, The Ritual Process, 132. 60. V. and E. Turner Image and Pilgrimage in Christian Culture, 252. 61. Image and Pilgrimage in Christian Culture, 3. 62. Reader and Walter, 220. 63. See Alan Morinis, Sacred Journeys: The Anthropology of Pilgrimages (Greenwood Press, 1992). 64. Morinis, 291. 65. See John Eade and Michael Sallnow, Contesting the Sacred: The Anthropology of Christian Pilgrimage.
9
The IJzerwake: A Different Memory of the Great War
1. O land van roem en rouwe, wij zwerden houwe trouwe, U, Vlaanderen, tot der dood. 2. http://www.vnj.org 3. De repressie die zestig jaar geleden uitbrak, is geen voetnoot in onze geschiedenis. Het was een bewuste en berekende poging om alles wat de Vlaamse Beweging bereikt had, terug ongedaan te maken met processen, een beschaafd land onwaardig. Tal van Vlamingen moesten noodgedwongen hun land verlaten en velen van hen zijn ondertussen gestorven, ver van hun Vlaanderen waar zij zich zo voor hebben ingezet. België is ook het enige land ter wereld waar de juridische gevolgen van de naoorlogse repressie tot op vandaag voortduren. Deze schande moet worden uitgewist door de enige maatregel die zoveel jaar na datum nog soelaas kan brengen: totale en onvoorwaardelijke amnestie. IJzerwake.org 4. “Vlaams Nationaal Jeugdverbond. Vlugschrift,” IJzerwake, s.l., s.d. 5. Onze Temschenaar, May 1917, frontpage. Many Flemish towns had their own journals that served as communication between the men at the Front and the families in the hometown. At the Belgian Front, there were 131 journals published in Dutch and 148 published in French. 6. For more information see K. Shelby, “History, Memory or Propaganda: The Great War, the Martyred Soldier and 21st Century Flemish Politics,” in War and Memory, ed. Josef Nijnik (Berlin: Lang, 2013). 7. Author interview with Wim De Wit, President of the IJzerwake Pilgrimage Committee, August 29, 2010. 8. “Door hun Vlaamse standvastigheid tot het einde werden zij ook het symbool van de trouw.”www.ijzerwake.org
298
Notes
9. Aan het front werden die soldaten miskend, veracht en vernederd. Vlaamse heldenhuldezerkjes werden besmeurd of dienden na de oorlog als wegverharding. We weten allemaal door welke naamloze helden de IJzertoren werd opgeblazen. Voor deze laffe aanslag werden nooit excuses aangeboden door geen enkele Belgische instantie. www.ijzerwake.org 10. A. Rodenbach, Verzamelde werken, vol. 2, ed. F. Baur (Den Hague: Tielt, 1956). See discussion of the Psalm in Chapter 3: A Flemish Nation: Catholicism, Language and The Battle of the Golden Spurs. 11. See P. Wigny, Comprendre la Belgique (Marabout: Verviers, 1969), 178. 12. Het huidige IJzerbedevaartcomité is duidelijk niet in staat om de boodschap van de Frontbeweging in een eigentijds daglicht te stellen. Er is inderdaad een stukje zelfbestuur verwezenlijkt. Maar het comité raakt het duidelijk niet eens over wat nu komen moet. En het comité wil zich in geen geval associëren met de radicale elementen uit de Vlaamse beweging. Men is als de dood dat dit in de kaart zou kunnen spelen van het Vlaams Belang. Daarom opteren zij voor een afbraakstrategie. De IJzerbedevaart wordt langzaam maar zeker ontdaan van zijn Vlaamsnationaal karakter. Daarom worden die drie thema ‘s zo nadrukkelijk op één lijn geplaatst. Daarom werd het IJzertestament hertaald in vage, nietszeggende begrippen als vrijheid en verdraagzaamheid. Wim de Wit, Van IJzerbedevaart naar IJzerwake: ontstaan, werking en doelstellingen, 2010. 13. In 1918 betekende ‘zelfbestuur’ niets anders dan een ‘zelfstandig’ Vlaanderen, onder één of andere vorm. Zo werd het ook nog begrepen op de IJzerbedevaarten van 1984 en 1985, die plaats hadden onder de motto’s: “Volk, word Staat” en “Geen voogden, eigen Staat.” IJzerwake.org 14. Wie de dag van vandaag het heil van het Vlaamse Volk ziet in een Zelfstandige Vlaamse Staat, is een antidemocraat, een ultranationalist of een rechtse extremist. Bij deze vaststelling rijzen vragen op. Was de schuchtere Guido Gezelle een extremist omdat hij verlangde dat Vlaanderen het Waalse wambuis zou scheuren? Was de romantieker Albrecht Rodenbach een voorloper van het fascisme, omdat hij ‘t boeltje van ‘t jaar dertig naar de maan wenste? Was de socialist August Vermeylen een antidemocraat en racist, omdat hij in zijn ‘Kritiek van de Vlaamse Beweging’ letterlijk schreef: “De grond van de Vlaamse Beweging is de wil naar zelfstandigheid van een ras” (d.w.z. van “mensen die verbonden zijn door taal en overeenstemmende zeden”)? Geen enkel zinnig mens zal het wagen Gezelle, Rodenbach, Vermeylen, te brandmerken als rechtse extremist, ultranationalist of iets liefs van die slag. Maar wie vandaag precies hetzelfde zegt als zij, krijgt dat brandmerk wel. Hier houdt de eerlijkheid in het discours op; hier heeft men alleen nog te doen met onverdraagzaamheid en met volksbedrog. IJzerwake.org 15. Een bewogen geschiedenis dus, die te omvattend is om in het bestek van deze voordracht te behandelen. Maar de bedevaarten wilden steeds meer zijn dan alleen maar een dodenhulde. Het was van in het begin de bedoeling om de idealen van de Vlaamsbewuste frontsoldaten, het IJzertestament genaamd, uit de dragen. De Wit, Van IJzerbedevaart naar IJzerwake: ontstaan, werking en doelstellingen, 2010. 16. Tegen de dagelijkse vernederingen door Nederlandsonkundige officieren groeide langzaam maar zeker een verzetsbeweging. De Wit, Van IJzerbedevaart naar IJzerwake. 17. Het comité stelt dat iedereen die de drie (hun drie) kernbegrippen van het IJzertestament onderschrijft welkom is in het comité (sic !!!) en op de bedevaart. Maar tegelijkertijd
Notes
18. 19.
20. 21. 22.
23. 24. 25. 26. 27.
28.
29.
299
liet voorzitter Vandenberghe aan het Vlaams Nationaal Jeugdverbond weten dat zij niet langer welkom waren op de bedevaartweide. Het is een schrijven dat duidelijk geïnspireerd is door de kritische houding van het VNJ tegenover het comité. Dit schrijven past in een duidelijke lijn. Een jaar later maakten we de publicatie mee van het manifest “Vlaamse Vrienden, laten we scheiden”. Dit manifest was opgesteld door enige vooraanstaande leden van het IJzerbedevaartcomité en kwam kortgezegd hierop neer dat de radicale elementen in de Vlaamse beweging (lees de separatisten zoals Vlaams Blok, Voorpost, VNJ, NSV e.d.m ) maar beter wegbleven van de bedevaart. Iedereen welkom op de bedevaartweide ? Laat ons niet lachen. De Wit, Van IJzerbedevaart naar IJzerwake: ontstaan, werking en doelstellingen, 2010. Interview with author, June 2013. Met ons verstand zijn we vandaag opnieuw naar Steenstrate gekomen. Maar met ons hart zouden we in Diksmuide willen staan: herenigd rond de gebalde vuist van Vlaanderen, de IJzertoren, de toren van ons volk, die onvervreemdbaar aan álle Vlamingen toebehoort! IJzerwake.org Correspondence between author and Wim De Wit, September 2013. All quotes are from the transcripts of the presidential speeches found at IJzerwake.org. Eveneens 90 jaar geleden riepen de Activisten onder impuls van doctor August Borms de Vlaamse onafhankelijkheid uit.[ ... als België de ontwikkeling van Vlaanderen in de weg staat, dan moet België verdwijnen. Tegen België, omdat het moet! Dat is onze ultieme opdracht, dat is onze plicht! Uw plicht en mijn plicht, om deze belgische staat te vernietigen. En ik herhaal het en ik zal het hier zo lang als nodig blijven herhalen: zonder België, omdat het niet anders kan! En desnoods tegen België, als het moet! See Annelies Beck, “De IJzerbedaarten,” in Vlamingen komt in Massa: De Vlaamse Beweging als Massabeweging, 149–169. See pages 29–30 in the Nieuwe Enclopedie van de Vlaamsche Beweging. Dat wordt uiteraard herdacht en wij mogen als erfgenamen van de Frontbeweging niet ontbreken op deze herdenkingen. De wereld moet weten welk drama zich hier aan de IJzer heeft afgespeeld. De wereld moet weten dat de Vlaamse zelfstandigheidsgedachte hier geboren werd. Ook al zullen de Belgische driekleuren er ongetwijfeld staan pronken, wij zullen de Vlaamse Leeuw laten wapperen, om de wereld eraan te herinneren dat vooral Vlamingen hier sneuvelden, onder ééntalig-francofone superieuren, en voor een koning die hen nadien bedankte met een heksenjacht op flaminganten. De Romeinen gebruikten het word “vrede” al als een eufemisme voor onderwerping, de fameuze “Pax Romana.” Is dat dezelfde “Pax” die op de poort van de de oude gedvnamiteerde IJzertoren prijkt? Hebben de gebroeders van Raemdonck hun leven geofferd voor de Pax Belgica? Ik dacht het niet. Hoeveel is de vrede ons waard, alvorens ze onwaardig wordt, en vernederend? Dat is de vraag die wij ons sinds 1830 moesten stellen, steeds weer. www.ijzerwake.org Het fameuze “cordon sanitaire”, ons in 1989 opgedrongen om het radicale Vlaamsnationalisme een halt toe te roepen, zogezegd in naam van de democratie, heeft het schisma als het ware een institutioneel karakter gegeven: ongezien in het democratische Europa. De kiezer die vanaf toen nog stemde voor die onafhankelijkheidspartij, was niet alleen een slechte Belg, maar ook een verdorven Vlaming, één die niet meer meetelde in de resultaten en de statistieken. Een outlaw , een buitende-wet-gestelde, een mestkever.
300 Notes 30. Vlamingen, gedenk de soldaten van het IJzerfront. Vlamingen, kom op voor de onafhankelijkheid van Vlaanderen. Vlamingen, kom in massa! www.ijzerwake.org 31. Hier liggen hun lijken als zaden in ‘tzand. Hoop op den oogst, O Vlaanderland. 32. “Duizenden Vlaamsgezinden op IJzerbedevaart en IJzerwake.” Gazet van Antwerpen, August 16, 2012.
10 Transformation: The IJzertoren Memorial Museum to the Museum aan de IJzer 1. Cultural organizations including Davidsfonds and Willemfond are also listed, as well as political parties such as the Volksunie. 2. Duncan, 7. 3. Vanacker, De Frontbeweging, 167 and see Bruno De Wever, “Belgium,” 470–488. 4. The dugout was excavated and installed by Johan Vandewalle, a local excavation expert on burial sites, dugouts and trenches from the Great War. 5. The crucifix may be a facsimile based on an original designed by Cyriel Verschaeve. 6. Peter van den Dungen, “Peace Education Through Peace (& Anti-War) Remembrance,” http://www.peacemuseums.org/conferencedata/1/text/ Flanderspaper%5b1%5d.htm. 7. Barbara Kirshenblatt-Gimblett, Destination Culture: Tourism, Museums, and Heritage (Berkeley: University of California Press, 1998). 8. Didier Maleuve, Museum Memories: History, Technology and Art (Stanford: StanfordUniversity Press, 1999), 12. 9. Benoit changed his names from the French “Pierre” to the Dutch equivalent “Peter,” much in the same manner as Conscience who went from Henri to Hendrik. 10. I owe my information regarding the Oath and the other gestures of fidelity and faith to an e-mail exchange with Frank Seberechts. Seberechts also shared that both the oath and the salute were used during the pilgrimages in the 1960s by naïve pilgrims who were unconscious of the right-wing underpinnings of the gestures, as well by Belgian and foreign neo-fascist groups such as the Vlaamse Militanten Orde (VMO), Voorpost, and the League of St. George. 11. Steven Maes, e-mail message to author, November 2, 2007. 12. James Young, The Texture of Memory (New Haven: Yale University Press, 1994), IX. 13. Eric Hobsbawm and Terence Ranger. The Invention of Tradition (Cambridge: University Press, Reissue edition 2012), 38. 14. Marita Sturken, Tangled Memories: The Vietnam War, the AIDS Epidemic, and the Politics of Remembering (Berkeley: University of California Press, 1997), 2. 15. Sturken, 9.
11
Conclusion
1. Daniel Sherman, The Construction of Memory in Interwar France (Chicago: University of Chicago Press, 1999), 7. 2. Gillis, 19.
Notes
301
3. Hobsbawm, The Invention of Tradition. 4. Gillis, 19. 5. Anthony Smith, Myths and Memories of the Nation (Oxford: Oxford University Press, 1999), 269. 6. Ibid. 7. Smith, 270. 8. Smith, Myths and Memories of the Nation, 276. 9. De Standaard, August 19, 1963. All statistics compiled by Ann Van Gastel. 10. Gillis, 1. 11. Guy Tegenbo, “Zomer eindigt laatste keer met IJzerbedevaar,” De Standaard, August 23, 2012. 12. J.B. Jackson, The Necessity for Ruins and Other Topics (Boston: Massachusetts University Press, 1980), 91. 13. Ten Vrede Festival, www.tenvrede.be. 14. Museums for Peace, http://www.museumsforpeace.org. There is an extensive list of organizations that belong to this association including the In Flanders Fields Museum, The Imperial War Museum, Ghent University, the War Against War Museum in Berlin (begun by Ernst Friedrich during World War I), the Albert Schweitzer House, le Centre Mondial de la Paix, the Dayton Peace Museum in Ohio. There are others, too numerous to list, including museums from the UK, Japan, the US, Europe, several nations in Africa, and the Czech Republic. The IJzertoren website (IJzertoren.be) also lists the websites for tenvrede.be and peacemuseums.org.
Appendices 1. XI Bedevaart 2e Mededeeling (Temsche, 1930). 2. XXIIe IJzerbedevaart naar Vlaanderens doodenveld, (Kaaskerke, 1950), 13. 3. “Zij, die voor Vlaanderen vielen,” Heldenherdenking ter gelgenheid van de IJzerbedevaart 1943, Scenario Dirk Vansina (Eigendom van het Verbond, V.O.S., 1943).
Bibliography 20 Jaar “Heldenhulde”: F. Deprez, F. Kusters, H. Willems (Uitgave van het werk der jaarlijkse “Bedevaart naar graven van den Ijzer” Vereenging zonder Winstbejag. August 1936). 38e IJzerbedevaart, 22 augustus 1965. Inwijding IJzertoren, Diksmuide, 1965. ADVN, AC, 102, Archief Bedevaarten naar de graven de IJzer, Y714/1/14. Brief van Jeroom Leuridan, aan Clemens De Landtsheer, Ieper, December 12, 1925. Aerts, Lode, SJ, Jan Boon, Jef de Schuiffeleer en Jules Cardyn. Voorlopig, “Zo spraken te Diksmuide, op 29 April 1946 oms ons gemoed en het geweten van het land te ontlasten,” Comite voor het Herstel van het IJzerkruis. March 15, 1947. Anderson, Benedict. Imagined Communities (New York: Verso Editions, 1983). Archives du Conseil de Flandres. Assmann, Jan. “Collective Memory and Cultural Identity,” New German Critique. 65 (SP/SU, 1995): 125–133. Aubroeck, Karl. Een Leven Tussen Kunst en Natuur: De Memoires van Karl Aubroeck (Temsche, s.d.). Barbour, Stephen and C. Carmichael. eds. Language and Nationalism in Europe (Oxford: Oxford University Press, 2002). Becuwe, F. and L. De Lentdecker. Van IJzerfront tot zelfbestuur (Veurne: Veurne Publishing, 1993). “Beelden voor het IJzermonument,” Ons Volk ontwaakt 17(34), 1931: 1 from ADVN, AC, 102, Archief Bedevaarten naar de graven van de IJzer, Y 134/2/4. Beheydt, Ludo. “The Linguistic Situation in the New Belgium.” In Languages in Contact and Conflict: Contrasting Experiences in the Netherlands and Belgium. Edited by S. Wright and H. Kelly (Exeter: Short Run Press, 1995). Bell, Catherine. Ritual Theory, Ritual Practice (Oxford: Oxford University Press, 2009). Bennett, Tony. The Birth of the Museum: History, Theory, Politics (London: Routledge 1995). Benvenisti, Eyal. The International Law of Occupation (Oxford: Oxford University Press, 2012). Beyen, M. “Who Is the Nation and What Does It Do? The Discursive Construction of the Nation in Belgian and Dutch National Histories of the Romantic Period.” In The Historical Imagination in Nineteenth-Century Britain and the Low Countries. Edited by H. Dunthorne and M. Wintle (Leiden: Brill, 2012). Bhabha, Homi. ed. Nations and Narrative (London: Routledge, 1990). Blommaert, Phlip. Aenmerkingen over de verwaerloozing der Nederduitsche (Ghent: 1832). Bock, M., S. Johannisse and V. Stissi. Michel de Klerk: Architect and Artists of the Amsterdam School (Rotterdam: Nai Publishing, 1997). Boonen, Leo. “De jeudbedevaart voor eerherstel te Diksmuide.” Zondagsvriend 14(18), May 2, 1946: 1–23. Brandt, Allen. The Last Knight of Flanders (Atglen, PA: Schiffer Publishing, 1998). Brown, Peter. The Cult of the Saints (Chicago: University of Chicago Press, 1982). 302
Bibliography
303
Brubaker, Rogers. Forthcoming in Nations and Nationalism (www.sscnet.ucla.edu/ soc/faculty/brubaker/). Castle, Stephen and Steven Erlanger. “Vote Widens between Flemish- and FrenchSpeaking Regions.” New York Times, June 13, 2010. Accessed December 7, 2012. Ceuppens, Bambi and M-C Foblets. “The Flemish Case: A Monolingual Region in a Multilingual Federal State.” In Regional Identity and Diversity in Europe. Edited by D. Smith and E. Wistrich (London: Federal Trust for Education and Research, 2007). Charlemagne. “If Belgium Struggles to Pull of Federalism, What Hope Does Europe Have?” The Economist (blog) June 9, 2010, http://www.economist.com/ blogs/charlemagne/2010/06/euro_crisis_1. Chidester, D. and E. Linenthal. American Sacred Space (Bloomington, Indiana: Indiana University Press, 1995). Clough, Shepard. A History of the Flemish Movement in Belgium: A Study in Nationalism (New York: Octagon Books, 1930). Coleman, Simon. Reframing Pilgrimages: Cultures in Motion (London: Taylor and Francis Books, 2007). Connerton, Paul. How Societies Remember (Cambridge: Cambridge University Press, 1989). Connor, Walker. Ethnonationalism: The Quest for Understanding (Princeton: Princeton University Press, 1994). Couttenier, Piet. “National Imagery in 19th Century Flemish Literature.” In Nationalism in Belgium: Shifting Identities, 1780–1995. Edited by Kas Deprez and Louis Vos (Hampshire: MacMillan, 1998). Daels, Frans. Voor mijn Volk in Nood (Ghent: Uitgeversfirma, 1923). Dambre, Oscar. De offergang der gebroeders Van Raemdonck (Temse: Sekretariaat Bedevaart naar de Graven van den IJzer, n.d.). Deconinck, Valeer. February 13, 1915. Transcribed by Peter Verplancke, July 2012. Vicariaat Kaotholiek Onderwijs Bisdom Brugges. “De IJzermonument,” Belgisch Staatsblad, February 14, 1987. “De IJzertoren – zijn ware betekenis” Eendracht, n.d. “De IJzertoren, zinnebeeld onzer weerbaarheid” (“The IJzertower, Symbol of Our Resistance”). De Nationaalsocialist 3(35), 1943: 2. “De kamer hoort vier interpellaties over den IJertoren. Hevige woordenwisselingen.” Prent, May 29, 1946. De Landtsheer, Clemens. Brochure, oproep tot het oprichten van Vlaanderen’s IJzergedenkteken (Temse, 1926). (AMVC, L 196D) “De nieuwe aanslag op het IJzerkruis. Zal de regering op hare beslissing terugkomen?”De Nieuwe Standaard, June 18, 1946. “De N.S.B. tegen het IJzermonument.” Gids, December 13, 1947. “De onteigening van de grond van Heldenhulde tombstones.” De Nieuwe Standaard, June 15, 1946. Deprez, Kas and Louis Vos. Nationalism in Belgium: Shifting Identities, 1780–1995 (Basingstoke: Macmillan, 1998). “De regering onteigent de grafstede der Vlaamsche helden.” De Nieuwe Standaard, June 14, 1946. De Ryck, Luc. Gemeentemuseum van Temse, Jaarboek 1980 (Temse, 1980). ———. Terug naar niemandsland: De geschiedenis van de gebroeders Van Raemdonk: mythe en werkelijkheid (Koksijde: De Klaproos, 1997).
304 Bibliography De Schaepdrijver, Sophie. “Occupation, Propaganda, and the Idea of Belgium.” In European Culture in the Great War; The Arts, Entertainment, and Propaganda, 1914– 1918. Edited by Aviel Roshwald and Richard Stites (Cambridge: Cambridge University Press, 1999), pp. 267–294. ———. La Belgique et la Premiere Guerre Mondiale (Brussels and Frankfurt: Peter Lang International Academic Publisher, 2004). ———. “Belgium.” In A Companion to World War I. Edited by John Horne (Oxford: Wiley-Blackwell, 2010). De Schryver, Reginald, Bruno De Wever, et al. eds. Nieuwe Enclopedie van de Vlaamsche Beweging (Tielt: Lanoo 1998). Deschouwer, Kris. “Kingdom of Belgium.” In Constitutional Origins, Structure and Change in Federal Countries. Edited by John Kincaid and G. Alan Taylor (Montreal: McGill Queens University Press, 2005), pp. 48–75. “De Verwoesting van de IJzertoren.” Het Volk, March 29, 1946. De Vroede, Maurits. The Flemish Movement (The Flemish Cultural Council [Kultuurraad voor Vlaanderen], 1975). De Wever, Bruno. “The Flemish Movement and Flemish Nationalism: Instruments Historiography and Debates,” Studies on National Movements 1, 2013: 50–80. ———. “Belgium.” In The Oxford Handbook of Fascism. Edited by R.J. Bosworth (Oxford: Oxford University Press, 2010), pp. 470–488. ———. Greep naar de macht Vlaams-nationalisme en Nieuwe Orde. Het VNV 1933– 1945 (Tielt: Uitgeverij Lannoo, 1994). De Wit, Wim. The Amsterdam School: Dutch Expressionist Architecture, 1915–1930 (New York: The Cooper Hewitt Museum; Cambridge, Mass: M.I.T Press, 1983). ———. Interview with author, June 13, 2013. ———. “Van IJzerbedevaart naar IJzerwake: ontstaan, werking en doelstellingen.” Speech. Sint Martens – Voeren, July 21, 2010. De woeste aanslag op de Heldenhulde tombstoneszerkjes (Temse, 1925), 11. Draaiboek IJzerbedevaart 2012, IJzerbedevaartecomite, August 2012. Driessche, “Ik had meer willen schenken” and “Brancardier Lode De Boninge streed voor Vlaanderen en rechtvaardiger wereld.” De Standaard (undated). Duncan, Carol. Civilizing Rituals: Inside Public Art Museums (London: Routledge, 1995). “Duizenden Vlaamsgezinden op IJzerbedevaart en IJzerwake.” Gazet van Antwerpen, August 16, 2012. Durkheim, Emile. The Elementary Forms of Religious Life (first published in 1912; London: Allen and Unwin, 1964). Eade, John and Michael Sallnow. Contesting the Sacred: The Anthropology of Christian Pilgrimage (Chicago: University of Illinois Press, 2000). Edwards, John. Language, Society and Identity (Oxford: Basil Blackwell, 1985). Elgenius, Gabriella. “The Origin of European National Flags.” In Flag, Nation and Symbolism in Europe and America. Edited by Thomas Hylland Erikson and Richard Jenkins (New York: Routledge, 2007), 15. ———. “The Politics of Recognition: Symbols, Nation Building and Rival Nationalisms,” Nations and Nationalism 17(2), 2011: 396–418. ———. Symbols of Nations and Nationalism: Celebrating Nationhood (London: Palgrave Macmillan, 2011). Erikson, Thomas Hylland. “Some Questions About Flags.” In Flag, Nation and Symbolism in Europe and America. Edited by Thomas Hylland Erikson and Richard Jenkins (New York: Routledge, 2007), pp. 1–13.
Bibliography
305
Fegley, Randall. The Golden Spurs of Kortrijk: How the Knights of France Fell to the Foot Soldiers of Flanders in 1302 (Jefferson, NC: McFarland and Co, 2002). Frijda, Nico. “Commemorating.” In Collective Memories of Political Events. Edited by J. Pennebaker and B. Rime (Mahwah, NJ: Erlbaum Publishing, 1997). Staal, Fritz. Rules Without Meaning (Berlin: Peter Lang, 1989). Fussell, Paul. The Great War in Modern Memory (Oxford: Oxford University Press, 1975). Gellner, Ernest. Nations and Nationalism: New Perspectives on the Past (New York: Cornell University Press, 1983). Gemeentemuseum van Temse, Jaarboek 1980 (Temse, 1980). Gevers, Lieve. “The Catholic Church and the Flemish Movement.” In Nationalism in Belgium: Shifting Identities, 1780–1995. Edited by Kas Deprez and Louis Vos (Hampshire: MacMillan, 1998). Gezelle, Guido. “Proza uit T Jaer 30,” (July 17, 1864). In Proza en varia. Edited by F. Baur (Antwerp, 1950). Ghesquiere, L. Firmin Deprez: Studentenleider – Blauwvoeter (Uitgave van de Verening z.w. “Bedevaart naar de IJzer” Mei 1956). Gillis, John. ed. Commemorations: The Politics of National Identity (Cambridge: Cambridge University Press, 2000). Graburn, N.H.H. “Tourism: The Sacred journey.” In Hosts and Guests: The Anthropology of Tourism. Edited by V. Smith (Oxford: Blackwell, 1978). Gwynne, Denis. The Life of John Redmond (London, 1932). Halbwachs, Maurice. On Collective Memory. Translated by Lewis Coser (Chicago: University of Chicago Press, 1992). The original French is La mémoire collective (Paris: Presses Universitaires de France, 1950). Hallam, Elizabeth and Jenny Hockney. Death, Memory and Material Culture (London: Oxford, 2001). Hayes, Carlton. Essays on Nationalism (New York: MacMillan, 1926). Hermans, Theo. The Flemish Movement: A Documentary History. Translated by Jane Fenoulhet (London: Athlone Press, 1992). “Het Belgisch Nationaal Blok en de Vernieling van het IJzerkruis.” “Het IJzerkruis: wat het was en wat het weer moet worden.” Ons Volk, August 19, 1947. Het Werk der Bedevaart Naar de Graven van den IJzer (Diksmuide, 1929). Hobsbawm, Eric. Nations and Nationalities since 1790: Program, Myth and Reality (Cambridge: Cambridge University Press, 1993). Hobsbawm, Eric and Terence Ranger. The Invention of Tradition (Cambridge: University Press, Reissue edition 2012). Hooper-Greenhill, Eileen. Museums and the Shaping of Knowledge (London: Routledge, 1992). “Humanist, Kruis Dramatiek, Paradoks en Zege,” Volk en Cultuur, year 2, September 12, 1942, nr. 35, p. 15. Huyse, Luc. “Political Conflict in Bicultural Belgium.” In Conflict and Coexistence in Belgium. Edited by Arend Lijphart (Berkeley: University of California Press, 1981). IJzerbedevaart (Temsche 1932). “IJzerkruis is een stuk zelfstandigheidsgedachte.” Volk en Staat, August 22, 1937, 2. IJzerwake. s.l., s.d. Jackson, J.B. The Necessity for Ruins and Other Topics (Boston: Massachusetts University Press, 1980).
306
Bibliography
Jeffrey, Keith. Ireland and the Great War (Cambridge: Cambridge University Press, 2000). Joe English. Leven and Werk (Belgium: Temsche, 1932). Kaschuba, W. “The Emergence and Transformation of Foundation Myths.” In Myth and Memory in the Construction of Community. Edited by Bo Strath (Berlin: P.I.E. Lang, 2000). Kedourie, Elie. Nationalism (London: Wiley-Blackwell, 1993; reprint from 1961). Keymeulen, Hans and Luc De Vos. “een definitieve afrekening met de 80% mythe? Het Belgisch Leger (1914–1918) en de sociale en numerieke taalverhouding onder de gesneuvelden van lagere rang,” Belgisch tijdschrift voor militaire geschiedenis 8, 1988, S. 589–612; 1 (1989), S. 1–37; 2 (1989), S. 81–101. Kirshenblatt-Gimblett, Barbara. Destination Culture: Tourism, Museums, and Heritage (Berkeley: University of California Press, 1998). Kramer, Lloyd. Nationalism in Europe and America: Politics, Cultures, and Identities Since 1775 (Chapel Hill, NC: University of North Carolina Press, 2011). Kundera, Milan. “Afterword: A Talk with the Author by Philip Roth.” In The Book of Laughter and Forgetting. Translated by Michael Henry Heim (New York: Penguin, 1980). L., “Onze stormers marcheeren naar Diksmuide. De IJzertoren, zinnebeeld onzer weerbaarheid,” Nationaalsocialist, year 3, August 28, 1943, nr. 35, p. 2. Lacqueur, Thomas. “Names, Bodies, and the Anxiety of Erasure.” In The Social and Political Body. Edited by T. Schatzki and Wolfgang Natter (London: The Guilford Press, 1996), pp. 123–144. Landtsheer, Clemens De. Brochure, Oproep tot het oprichten van Vlaanderen’s IJzergedenkteken (Temsche, 1926). (AMVC, L, 196 D) ———. “Aan alle trouwe bedevaarders,” De Klauwaert 2(31), July 29, 1928. Landwehr, Richard. Lions of Flanders: Flemish Volunteers of the Waffen SS 1941– 1945 (Silver Springs, MD: Bibliophile Legion Books, 1982). L.D.L. “Wie pleegde den aanslag op den IJzertoren? Herinneringen en nieuwe feiten,” De Stand, May 17, 1947. Leemans, Guy, L. Boeva, G. Deneckere, and F.-J. Verdoodt. eds. Vlamingen komt in Massa: De Vlaamse Beweging als Massabeweging (Bildragen Museum van de Vlaamse Sociale Strijd, 1999). Lichterman, Paul. “Religion and the Construction of Civic Identity,” American Sociological Review 73(1), 2008: 83–104. Lievens, Maurice. Personal diary, owned by the family of Maurice Lievens. Draaiboek IJzerbedevaart 2012. Lloyd, David. Battlefield Tourism (Oxford, England 1998). Lynch, Diamuid and Florence O’Donogue. The I.R.B. and the 1916 Rising (Cork: Mercire Pres, 1957). Maddens, B., J. Billiet and R. Beerten. “National Identity and the Attitude towards Foreigners in Multi-National States: The Case of Belgium,” Journal of Ethnic and Migration Studies 26(1), 2000: 45–60. Mak, Geert. “From Ypres to Verdun.” In From the Low Countries: Arts and Society in Flanders and the Netherlands. Edited by Luc Devoldere (Ghent: De Keure Press, 2006). Maleuve, Didier. Museum Memories: History, Technology and Art (Stanford: Stanford University Press, 1999).
Bibliography
307
Marvin, Carolyn and David W. Ingle. “Blood Sacrifice and the Nation: Revisiting Civil Religion,” Journal of the American Academy of Religion 64(4), 1996: 767–780. Marx, E. “Communal and Individual Pilgrimage: The Region of Saints’ Tombs.” In Regional Cults. Edited by R. P. Werbner (London: Academic Press, 1977). McDonald, M. “We are Not French!”: Language Culture and Identity in Brittany (London: Routledge, 1993). Mcrae, Kenneth. Conflict and Compromise in Multilingual Societies: Belgium (Ontario: Wilfrid Laurier University Press, 1986). Monballyu, Jos. Deserteurs voor de Vlaamse zaak (Bruges: De Klaproos Uitgeverij, 2012). Morinis, Alan. Sacred Journeys: The Anthropology of Pilgrimages (Westport, CT: Greenwood Press, 1992). Mosse, George. Fallen Soldiers: Reshaping the Memory of the World Wars (Oxford: Oxford University Press, 1990). “Motie aan het Vlaamsche Kruis.” Het Volk, March 29, 1946. Naar Vlaanderens Dodenveld (Temsche, 1924). Naar Vlaanderens Dodenveld (Temsche, 1925). Naar Vlaanderens Dodenveld (Temsche, 1926). Naar Vlaanderens Dodenveld (Temsche, 1927). Naar Vlaanderens Dodenveld (Temsche, 1928). Naar Vlaanderens Dodenveld (Temsche, 1929). Naar Vlaanderens Dodenveld (Temsche, 1930). Naar Vlaanderens Dodenveld (Temsche, 1931). Naar Vlaanderens Dodenveld (Temsche, 1932). Naar Vlaanderens Dodenveld (Temsche, 1933). Naar Vlaanderens Dodenveld (Temsche, 1934). Naar Vlaanderens Dodenveld (Diksmuide, 1937). Naar Vlaanderens Dodenveld (Diksmuide, 1938). Naar Vlaanderens Dodenveld (Diksmuide, 1939). Naar Vlaanderens Dodenveld (Diksmuide, 1949). Nelson, Robert and M. Olin. eds. Monuments and Memory, Made and Unmade (Chicago: University of Chicago Press, 2003). Nota, Uitslag van den Beeldhouwkundigen Prijskamp voor 4 Beelden voor het IJzermonument, s.l., s.d. O’Bannon, D.T. Introducing Battlefield Tourism (Lancashire, UK: The Dark Tourism Forum, University of Lancashire, 2006). Panofsky E. ed. and trans., Abbot Suger on the Abbey Church of Saint-Denis and Its Treasures (Princeton: Princeton University Press, 1946). Pirenne, Henri. La Belgique et la Guerre Mondiale (Paris: Presses Universitaires de France 1928). Porter, Arthur Kingsley. The Crosses and Culture of Ireland (New York: Benjamin Blom, Inc., 1971). “Praatje van Zondagavond,” De Vlaamsche Radiogids 1(22), 1930: 344–345. Preziozi, Donald. “Collecting/Museums.” In Critical Terms for Art History. Edited by R. Nelson and R. Shiff (Chicago: University of Chicago Press, 1996). Preziozi, Donald and Clare Farago. Grasping the World: The Idea of the Museum (Farnham: Ashgate, 2004).
308 Bibliography Prost, Antoine. “Monuments to the Dead.” In Realms of Memory: Rethinking the French Past. Edited by Pierre Nora. Translated by Arthur Goldhammer, 3 vols. (New York: Columbia University Press, 1996–98), pp. 377–404. Reader, Ian and Tony Walter. eds. Pilgrimages in Popular Culture (London: Macmillan, 1993). Remenants, Geraldine. Marie Elisabeth Belpaire: Gender en Macht in het Literaire Veld (Leuven: Leuven University Press, 2013). Richardson, Hilary and John Scarry. An Introduction to Irish High Crosses (Cork: Mercier Press, 1990). Riegl, Alois. (1903). “The Modern Cult of Monuments: Its Character and Its Origins.” In Oppositions. Translated by Kurt Forster and Diane Ghirardo 25 (1982): 21–51. Rodenbach, Albrecht. Verzamelde werken, vol. 2. Edited by F. Baur (Den Hague: Tielt, 1956). Roe, Helen. “The Irish High Cross: Morphing and Iconography,” Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland XCV(1985): 213, pp. 1–4. Ryan, C. Battlefield Tourism: History, Place and Interpretation (Oxford: Elsevier, 2007). Seberechts, Frank. “Beeldvorming over collabortie en repressive bij de naoorlogse Vlaams-nationalisten.” In Herfsttij van de 20ste eeuw Extreem-rechts in Vlaanderen 1020–1990. Edited by R. Van Dooslaer (Leuven: Kritak, 1992), pp. 65–82. ———. “Slechts de graven maken een land tot een vaderland. Van heldenhulde tot IJzertoren: een stenen hulde aan de Vlaamse IJzersoldaten.” In Duurzamer dan granite. Over monumenten en Vlaamse Beweging. Edited by Frank Seberechts (Lannoo and Ghent: Tielt, 2003), pp. 123–154. Senaat. Parlementaire Handelingen. Buitengewone zittijd 1946. June 25, 1946. Sheehy, Jeanne. The Rediscovery of Ireland’s Past: The Celtic Revival, 1830–1930 (London: Thames and Hudson, 1980). Shelby, Karen. “History, Memory or Propaganda: The Great War, the Martyred Soldier and 21st Century Flemish Politics.” In War and Memory. Edited by Józef Niźnik (Berlin: Lang, 2013). Sheldrake, Philip. Spaces for the Sacred: Memory, Place and Identity (Baltimore, MD: John Hopkins Press, 2001). Sherman, Daniel. The Construction of Memory in Interwar France (Chicago: University of Chicago Press, 1999). Smart, Ninian. “Religion, Myth and Nationalism.” In Religion and Politics in the Modern World. Edited by Peter H. Merkl and Ninian Smart (New York: New York University Press, 1983), pp. 15–28. Smith, Anthony. The Ethnic Origins of Nation (Oxford, UK: B. Blackwell, 1986). ———. Myths and Memories of the Nation (Oxford: Oxford University Press, 1999) ———. Chosen Peoples (Oxford: Oxford University Press, 2003). Smith, David and Enid Wistrich. Regional Identity and Diversity in Europe: Experience in Wales, Silesia and Flanders (London: The Federal Trust, 2009). Sturken, Marita. Tangled Memories: The Vietnam War, the AIDS Epidemic, and the Politics of Remembering (Berkeley: California University Press, 1997). Swenden, W. “Why is Belgian Federalism Not More Asymetrical?” In Federalism Beyond Federations: Asymmetry and Processes of Resymmetrization. Edited by F. Requejo and Klaus-Jürgen Nagel (Farnham: Ashgate, 2011). TeBrake, William. A Plague of Insurrection: Popular Politics and Peasant Revolt in Flanders, 1323–1328 (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1993).
Bibliography
309
Tegenbo, Guy. “Zomer eindigt laatste keer met IJzerbedevaar,” De Standaard, August 23, 2012. Thomassen, Bjørn. “Liminality.” In Routledge Encyclopedia of Social Theory. Edited by A. Harrington, B. Marshall and H.-P. Müller (London: Routledge, 2006), pp. 322–323. ———. “The Uses and Meanings of Liminality,” International Political Anthropology 2(1), 2009: 5–27. Thys, M. “YJzerbedevaart,” Voga, April 29, 1946. Trigg, Jonathan. Hitler’s Flemish Lions: The History of the SS-Freiwilligan Grenadier Division Langemarck (Charleston, SC: The History Press, 2013). Turner, Victor. “Betwixt and Between: The Liminal Period in Rites de Passage.” In The Forest of Symbols (Ithaca, NY: Cornell University Press, 1967). ———. The Ritual Process: Structure and Anti-structure (Chicago: Aldine Press, 1969). ———. Liminal to Liminoid in Play, Flow, and Ritual: An Essay in Comparative Symbology, vol. 60, no. 3 (Houston, TX: Rice University Studies, 1974). ———. Process, Performance and Pilgrimage (New Delhi: Concept, 1974). Turner, Victor and Edith. Image and Pilgrimage in Christian Culture (New York: Columbia University Press, 2011 [1978]). Vanacker, Daniel. The Myth of the 80% (Ypres: Yearbook Joris van Severen, 2003). ———. De Frontbeweging: De Vlaamse strijd aan de IJzer (Koksijde: De Klaproos, 2000). “Vandaag één jaar geleden – het vernielde IJzerkruis.” Volk, March 17, 1947. Vandeweyer, Luc. 1914–1918: Onder water: Oorlog in het overstroomde gebied (Diksmuide: IJzerbedevaartcomité, 2006). ———. De Eerste Wereldoorlog, Koning Albert en zijn soldaten (Antwerpen: Standaard, 2007). ———. Joe English 1914–1918: Kunstenaar Tussen Frontbeweging en Activism (vzw IJzertorenmuseum: Diksmuide, 2008). Vander Linden, H. Belgium: The Making of a Nation. Translated by Sybil Jane (Oxford: Oxford University Press, 1920). Van Louwe, Carl and P.J. Verstraete. De Oorlogsbedevaarten. Kroniek van de vergeten IJzerbedevaarten van 1940–1944 (The War Pilgrimages. Chronicle of the Forgotten IJzer Pilgrimages of 1940–1944) (Kortrijk: Groeninghe, 2002). Van Gennep, Arnold. Rites of Passage (1960) (London: Routledge, 2010). Van Goethem, Herman. Belgium and the Monarchy: From National Independence to National Disintegration (Antwerp: University Press Antwerp, 2011). Vansina, D. “Zij, die voor vlaanderen vielen” in Heldenherdenking ter gelegenheid van de IJzerbedevaart 1943 (Eigendom van het Verbond V.O.S, 1943). Verbruggen, J.F. Art of Warfare in Western Europe During the Middle Ages from the Eighth Century (Woodbridge: Boydell, 2002). ———. The Battle of the Golden Spurs, Coutrai, 11 July 1302 (Woodbridge: Boydell, 2002). Verschaeve, Cyriel. “Over Heldenhulde. Wat het gedenkteken is, dat geplaatst wordt,” Ons Vaderland 3(784), July 11, 1917: 2. ———. “War Impressions.” Introduced by Daniel Vanacker; Annotated by Daniel Vanacker and Romain Vanlandschoot (Ghent: Vanacker, 1996), p. 568. “Vlaamsche eer op Vlaamsche handen hoog boven de Belgische leugen uitgedragen.” Volk en Staat, August 22, 1937, 2. “Vlaams Nationaal Jeugdverbond. Vlugschrift,” IJzerwake, s.l., s.d.
310
Bibliography
Vos. Louis. “The Flemish National Question.” In Nationalism in Belgium: Shifting Identities, 1780–1995. Edited by Kas Deprez and Louis Vos (Hampshire: MacMillan, 1998). “Wat de Tribune van het Comité van de Bedevaart IJzer voor doet,” Vertaling opdrachtsverklaring, IJzerbedevaartcomite, May 20, 1995. Whalen, Robert. Bitter Wounds: German Victims of the Great War, 1918–1939 (Ithaca: Cornell University Press, 1984). Wigny, P. Comprendre la Belgique (Marabout: Verviers, 1969). Willems, Jan Frans. “Reinaert de Vos naar de oudste berijming. Voorbericht.” In Keu suit de dicht – en prozawawerken, vol. 2. Edited by M. Rooses (Ghent, 1873). Willemyns, Roland and Wim Daniëls. Het verhaal van het Vlaams. De geschiedenis van het Nederlands in de Zuidelijke Nederlanden (Antwerpen, Utrecht: Standaard Uitgeverij, Het Spectrum, 2003). Wils, Lode. Frans van Cauwelaert en de Barst in Belgie, 1910–1919 (Antwerp: Houtekiet, 2000). Winter, C. “Battlefield Visitor Motivations: Explorations in the Great War Town of Ieper, Belgium,” The International Journal of Tourism Research 13(2), 2011: 164–176. Winter, Jay. “Communities in Mourning.” In Authority, Identity and the Social History of the Great War. Edited by Frans Coetzee and Marilyn Shevin Coetzee (London: Berghahn Books, 1995). ———. Sites of Memory, Sites of Mourning: The Great War in European Cultural History (Cambridge: Cambridge University Press, 1998). ———. “Remembrance and Redemption: A Social Interpretation of War Memorials,” Harvard Design Magazine 9(Fall) 1999: 1–6. ———. Remembering War (New Haven: Yale University Press, 2006). Winter, Jay and Emmanuel Sivan. eds. War and Remembrance in the Twentieth Century (Cambridge: Cambridge University Press, 2000); Witte, Els, Jan Craeybeckx and Alain Meynen. Political History of Belgium from 1830 Onwards (Brussels: ASP, 2010). Wolf, E. “The Virgin of Guadalupe: A Mexican National Symbol,” Journal of American Folklore 71(1), 1958: 34–39. XI Bedevaart, “O Kruis Van Den IJzer,” 2e Mededeeling (Temsche, 1930). XXIe Bedevaart, Programma, Langemarck, s.d., “XXIe IJzerbedevaart. Een ingetogen en plechtig herdenken van de Vlaamsche dooden en weggevoeren,” De Dag 1980–1940, p. 1. XXIIe IJzerbedevaart naar Vlaanderens doodenveld (Kaaskerke, 1950). XXIIIe IJzerbedevaart naar Vlaanderens dodenveld – 1955 (Kaaskerke, 1951). XXXVIIIe IJzerbedevaart, 22 augustus 1965 (Inwijding IJzertoren: Diksmuide, 1965). Young, James. “Monuments and Memory.” In Critical Terms for Art History. Edited by Robert Nelson and Richard Schiff (Chicago: University of Chicago Press, 2003), pp. 234–250. ———. Texture of Memory (New Haven: Yale University Press, 1994). “Zij, die voor Vlaanderen vielen,” Heldenherdenking ter gelgenheid van de IJzerbedevaart 1943, Scenario Dirk Vansina (Eigendom van het Verbond, V.O.S., 1943). Zo leefde, zo sprak Profesor Frans Daels (Diksmuide: Uitgave van het IJzerbedevaartkomitee, 1972). Zuckerman, Larry. The Rape of Belgium: The Untold Story of World War I (New York: New York University, 2004).
Index Activists, 2, 13, 19, 21, 25, 51, 82, 87–91, 124, 140, 147, 188, 225 ADVN, see Archive and Documentation Center for Flemish Nationalism (ADVN) Aerts, Lode, 151–2 Albert, King, 2, 3, 19, 209 call for war volunteers by, 52–3, 67, 69, 71–2, 76, 83, 84, 88, 100, 231 Open Brief to, 84–6, 141 All Flemish Student Association, 54–5 American Civil War, 102 Amicitia, 56 amnesty, 188–90, 197, 210–12 Amsterdam School, 113–14 Anderson, Benedict, 50, 51, 52 anticlericalism, 58, 61 Antwerp, 11, 46 apartheid, 199 Arc de Triomphe, 162 Archive and Documentation Center for Flemish Nationalism (ADVN), 36 Ardecor, 228 Arlington National Cemetery, 102 Armistice Day, 33, 105, 131, 177, 258 art, 55, 237–45 see also visual culture Aerts, Peter, 153 atomic bomb, 234 Aubroeck, Karel, 131, 132, 134, 135, 136, 137, 159, 164 Auschwitz, 36 autonomy, 15, 19, 24, 52, 68, 83, 87, 90, 108, 117, 140, 176, 200, 218, 219, 232, 261–2 AVV-VVK (All for Flanders-All for Christ) slogan, 1, 2, 4, 34, 53–4, 64, 97–9, 105, 113, 149–50, 153, 173, 197, 202, 245, 255 Baeten, Walter, 196, 209 Ballad of the IJzer Tower, 166 Blauwvoet Movement, 46
Battle of Liège, 19, 67 Battle of the Golden Spurs, 2–3, 19, 46, 49, 52, 65–82, 84, 91, 99, 182, 231, 255 Battle of the IJzer, 13–14, 26, 27, 76, 108, 185, 250 Battle of the Somme, 161 Battle of Verdun, 27 Bauwens, Bernard, 37 Belgian Army see also Flemish soldiers censorship by, 82 conscription in, 65–7, 77 destruction of tower and, 154 Front Movement and, 86–7 language discrepancies in, 65–7, 75, 77, 83, 85–6 Belgian flag, 6, 221–2 Belgian Front, 4, 9, 13–14, 75, 76, 77, 81–2, 90, 174, 185, 204, 231–2, 248 Belgian Military Cemeteries, 102–3, 110–11, 130–1 Belgian Revolution, 6, 43, 47, 61 Belgian State, 51, 91 Belgium creation of, 11–12, 54, 222 federal structure of, 6–7, 9, 13, 60, 235 Flanders and, 6–7 German occupation of, 147, 150, 158 Great War and, 2–3, 7–11, 44, 65–6 independence of, 43–4 neutrality of, 44 political history of, 9–10 politics in, 9–10 transformation of kingdom of, 60 Wallonia and, 6–7 Bell, Catherine, 175 Belpaire, M. E., 86 Bethmann-Hollweg, Chancellor, 90 Black and White (Walschap), 208
311
312
Index
blauwvoet bird, 2, 4, 99, 169, 198, 202, 209, 223 Blommaert, Philip, 47–8 Boon, Jan, 152 Boon, Louis-Paul, 208 Borginon, Henri, 82 Borms, August, 89, 141, 222, 233 Bovée, Koen, 247 Breker, Arno, 132 Breydel, Jan, 67, 72, 75 Brown, Peter, 181 Bruges, 11 Brugse Metten, 67, 68, 70 Brussels, 9 Brussels Capital Region, 6, 11, 13, 74 Brutalism, 1, 171, 173, 247 Brys, Arno, 74 Buisseret, Minister, 156–7 Bulckaert, Michiel, 111 Butterfly Agreement, 222, 223 Cantré, Jozef, 131 capitalism, 50 Cardijn, Jules, 152–3 casualties, 2 Catholic Church, 46, 53, 57, 59, 60, 61, 62, 80, 203 Catholic iconography, 17 Catholicism, 4, 14, 18, 20, 24, 52, 53–9, 72, 78, 140, 177, 240–1 Catholic mass, 29–30, 33, 205, 222–3 Catholic Party, 46, 61, 63, 64 Catholic Student Movement, 55–6 Cauwelaert, Laurentius Julius, 125 Celtic Cross, 1, 2, 97 Chamberlain, Neville, 131 chapel, 243, 251–2 Charpentier, Jules, 91 Chest of Coutrai, 69–70 Christian People’s Party, 58–9 Christmas Truce, 238 C.I.B.I., 77–8 citizen-armies, 100, 102 class differentiation, 20 Claus, Hugo, 208 Clauw, Edward, 108 Clough, Shepard, 45, 89
Coessens, Omer, 79 collaboration/collaborators, 2, 13, 19, 21, 35, 36, 87–8, 91, 141, 143–8, 175, 196, 198, 208, 215, 233–5 collective memory, 16–17 commemoration, 16–26, 176, 254, 259–60 of Flemish soldiers, 91–107 heldenhuldezerken and, 91–107 Committee for Flemish Heroes’ Tombstones, 102–3 Committee of the Regions (CoR), 9 Commonwealth War Graves Commission (CWGC), 102 communitas, 205–6 Connerton, Paul, 175 Connor, Walker, 19 Conscience, Hendrik, 13, 45, 48–50, 52, 55, 56, 67, 70, 72, 75, 79, 240–1 conscription, 65–7, 77, 99, 255 constitution, 43, 235 Constitution Arch, 162 “contesting the sacred”, 207 Convention of 1839, 44 Coucke, Jan, 46–7 Council of Flanders, 89, 90 Counter Reformation, 241 cross symbol, 1, 2, 4, 94–5, 97, 99, 108, 118, 151–2 crucifix, 144, 152, 236, 243, 251–2 crypt, 121–4 cult of the dead soldier, 100–1, 102 cultural organizations, 46, 61–4 culture, 17 Flemish, 48, 49, 78, 95, 140 visual, 18, 237–45, 254, 256, 263–4 Daels, Frans, 80–1, 92, 104, 110, 118, 129, 134, 139, 147, 148, 157, 191, 242 Daels, Paul, 196, 199, 261 Daenism, 59 Daenistic Movement, 140 Daens, Adolf, 58–9 Dambre, Oscar, 112, 124
Index David, Jean-Baptist, 13, 47, 48, 62 Davidsfonds, 46, 58, 62, 63, 64 The Day Begins at the Rubble, 167–8 De Belder, Paul, 30, 33–5, 196, 201, 258 Debeuckelaere, Adiel, 84, 92 Deboeuf, Mieke, 235 De Boninge, Lodewijk (Lode), 122–3, 125, 134, 137 de Broqueville, Charles, 65, 85 De Bruyne, Edgar, 156 De Ceuninck, Armand, 85, 86 De Clercq, Rene, 88 De Clercq, Staf, 141, 142, 198, 215, 232, 235 De Coninck, Pieter, 67, 72, 75 Deconinck, Valeer, 96–7 De Cuyper, Alfons, 132 De Keyser, Nicaise, 67–8, 70 de Klerk, Michel, 113, 114 de la Favarge, Madame, 235 De Landstsheer, Clemens, 56, 124, 129, 188 Demeyer, Marc, 35 Demoen, Hendrik, 105, 193 De Mont, Pol, 56, 238–9 De Paeuw, Leo, 80 De Pillecyn, Philip, 82, 92, 191 Depla, Willem, 97 De Preester, Frederik, 247 Deprez, Firmin, 4, 56, 102–3, 122, 126, 128, 215 De Raet, Lodewijk, 57 De Ridder, Clem, 216–17 De Rudder, Renaat, 72–3, 82, 114, 122, 123–4, 125, 126, 132–4, 158, 182, 189, 191, 243, 244 De Ryck, Luc, 34, 37, 38, 39 De Schaepdrijver, Karel, 91, 124 De Schuiffeleer, Jef, 152, 153 Destree, Jules, 64 DeVlag, 142, 143, 144 Devriendt, Juliaan, 94 De Vriendt, Samuel, 236, 237 de Vroede, Maurits, 47 De Wever, Bart, 10 De Wever, Bruno, 58, 87, 91, 95, 142 De Winde, Juul, 122
313
De Wit, Wim, 209, 216, 217, 218, 219, 220–1, 223 discrimination, 44–5 dog-tags, 102 Doodentoren, 108 Dosfel, Lodewijk, 56–7, 88, 89 Douaumont Ossuary, 114 Drijvers, Frans, 53, 64 Dubois, Karel, 97 Duncan, Carol, 25, 229 Durkheim, Emile, 204 Dutch language, 12–13, 43–7, 49, 54, 57, 147, 175 Dutch Language and Literary Conventions, 12 Dutch-speaking region, 11, 12, 43 Eade, John, 207 Easter Rebellion, 96 elections, 10, 24, 200 Elgenius Gabriella, 9 English, Joe, 3–4, 14, 52, 53, 73–4, 94–5, 99, 122, 124, 129, 134, 135, 181, 182, 225, 231, 236, 238, 243, 244, 256 enlistment propaganda, 65–7, 71–2 European Economic and Social Committee (EESC), 9 European Social Charter, 233 European Treaty about Protection of Human Rights and Fundamental Freedom, 233 European Union (EU), 9, 10, 32, 52 Expressionism, 113, 131–2, 173, 249 extremism, 201 fascism, 15, 16, 27, 31, 32, 36, 95, 132, 142, 154, 196 federalism, 6–7, 9, 13, 60, 83, 200, 206, 232, 235, 256 Fiévez, Amé, 34, 37, 39, 41 Fiévez, Pierre, 37, 38, 39, 40 First Battle of Ieper, 76 First World War, see Great War flags, 6, 70, 73–5, 221–2, 249–50 Flamenpolitik, 64, 87–9, 147 flamingants/flamingantism, 2, 44–7, 49–51, 55, 82, 86–91, 107, 124, 144, 212, 225, 245, 246, 252
314
Index
Flanders, 9, 11–13, 60, 233 Belgium and, 6–7 creation of, 43 flag of, 70 Great War and, 2–6 history of, 227–9 Flemish Community, 11 Flemish consciousness, 8, 14, 19, 25, 41, 49–50, 54, 68, 80, 185, 198, 218 Flemish culture, 48, 49, 78, 95, 140 Flemish Front, 29, 85, 108, 174, 191 Flemish identity, 13, 25, 28, 43, 54, 58, 73, 108, 185, 257 Flemish independence, 222 Flemish intellectuals, 13, 47–8, 66, 89 Flemish language, 8, 9, 12–13, 44–51, 54, 60, 89, 140 Flemish Legion, 144–6 The Flemish Lion, 41 Flemish Movement, 8, 10, 52, 53, 74, 78–9, 88, 200, 235, 248, 254, 257–8 Catholic Church and, 62 divisions within, 12, 13, 46 evolution of, 1–2 founding fathers of, 13 future of, 263–4 goals of, 16, 51 history of, 230 IJzer Pilgrimage and, 175–6 Irish and, 95–7 language conflict and, 45, 47–8, 50, 60 medieval myths and, 70–1 propaganda of, 65–7, 71–2, 78, 238, 249, 258 reconstruction of tower and, 165 religion and, 47 right-wing factions of, 2, 8, 13–17, 20, 21, 23, 26, 33, 100, 106, 107, 194, 199, 201, 204, 216, 225–6, 245–6 schism within, 140–2 signs and symbols of. see symbols/ symbolism tenets of, 261–2 World War II and, 234–5 writers influencing, 50
Flemish National Day, 84 Flemish nationalism, 22, 31, 75–6, 171, 249, 255–6 amnesty and, 188–90 Catholicism and, 54–9 collaboration with Germans and, 143–6 divisions within, 203 Flemish language and, 47–51 Great War and, 8, 18–19 growth of, 3 language conflict and, 45–6 martyrs for. see martyrs/martyrdom schism within, 140–2 sites and symbols of, 2, 6, 8, 13–16, 17, 20, 100, 225–6 spread of, 95 tolerance and, 198–204 Flemish National Union (VNV), 96, 142, 189 Flemish National Youth Group, 208 Flemish Policy, 143 Flemish politics, 15, 17, 20, 24, 140–2 Flemish Region, 11, 13 Flemish soldiers, 3, 9, 14, 202 arrests of, 85 commemoration of, 19, 20, 27–8, 102–11 heldenhuldezerken and, 91–111 inequities facing, 83–5, 218, 232 language discrepancies and, 65–7, 83, 85–6 as martyrs, 3, 4, 6, 11, 19, 22, 99, 100 memorialization of, 83–111 nationalist agenda of, 3–4 reasons for enlistment by, 99 Flemish Student Movement, 56 Flemish Union of Ghent, 46 Flemish war experience, 7–8 Flemish Youth Movement, 151 forced labor camps, 85 Forthomme, Pierre, 107 Foucault, Michel, 175 foundation myths, 2, 3, 6, 68–9, 91 Fourth International Conference of Peace Museums, 236 France, 17, 65, 102 Franck, Louis, 57, 59, 87, 89, 240
Index freedom, 199, 262 French hegemony, 51 French language, 8, 9, 12, 13, 43–5, 47, 49, 66–7 French Revolution, 100 French-speaking region, 11, 43 Frijda, Nico, 27, 176 Front Movement, 3–4, 19, 146, 225, 232, 257 Belgian Army and, 86–7 evolution of, 83 founding of, 14 goals of, 24, 91, 109 growth of, 84, 86–7 heldenhuldezerken and, 91–107 language conflict and, 45, 83 nationalism and, 95 origins of, 76–82 political parties, 14 propaganda, 5–6 separatist wing of, 23 soldier participation in, 105 tenets of, 9, 26, 31, 35, 168, 171, 180, 199, 200, 201, 216 Front Party, 45, 52, 140–2, 158, 188 Fussell, Paul, 17 Futura, 114 Gellner, Ernest, 51 geography, 255 German Front, 91 German-speaking region, 11 Germany, 17, 44, 51, 65, 87–8, 90, 141, 143–6, 147, 233 Gevers, Lieve, 58 Gezelle, Guido, 12, 54, 79 Ghent, 11, 46 Ghent University, 86, 88–9, 95, 140, 142, 146–7 Ghysebrechts, Antoon, 79, 80 Gillis, John, 17, 254, 258 globalization, 32 godsvrede, 29, 31, 35, 83, 198–204, 209, 214–19 Goedeme, Elisa, 112 Goethals, Pieter, 46–7 Golden Painting of Flanders (Luyten), 227, 237, 238, 239, 240–3, 251 Graburn, Nelson, 204
315
Graves Registration Committee, 102 Great Britain, 17, 44, 96 Great War Belgian Front in, 4, 9, 13–14, 75, 76, 77, 81–2, 90, 174, 185, 204, 231–2, 248 Belgium and, 2–3, 7–11, 44, 65–6 Flanders and, 2–6 memory and commemoration of, 16–26, 254–5 narratives of, 7, 14, 18, 102, 252–3, 257–8 nationalist implications of, 7–11, 18–19 group identity, 176 Halbwachs, Maurice, 16 harp, 95 Hayes, Carlton, 53 heldenhuldezerken (hero’s tombstones), 3, 4, 20, 28, 54, 56, 91–111, 113, 117–24, 126, 149, 159, 167, 191, 232–3, 251, 256 Hellebaut, Albert, 109 Hermans, Ward, 85, 240 high cross, 1, 4, 95, 97, 99, 945 high culture, 17 Himbeeck, Clement, 164–5 Himmler, Heinrich, 145 historical novels, 47–8 historiography, 70–1 History Painting, 70–1 Hitler, Adolf, 142, 145, 149 Hobsbawm, Eric, 51, 252, 254 Holocaust, 36, 37 Home Rule, 87 Hooper-Greenhill, Eileen, 25 Huysmans, Camille, 57, 59, 87, 240 icons, 19 idealized memories, 255 identity, 8, 9, 13, 24, 25, 28, 40, 43, 54, 58, 68, 73, 108, 146, 176, 183, 185, 208, 247, 248–50, 254–5, 257, 258 IJzerbedvaart, 29–42, 175–207 IJzer Canal, 76 IJzer Front, 38, 97
316
Index
IJzer Gate, 162–3 IJzer Pilgrimage, 1–2, 8, 14, 16, 18, 20, 22–42, 45, 108, 169, 175–207, 217–18, 255–6, 263–4 amnesty and, 188–90 attendance at, 199–200, 256–7 dedication of tower and, 191–3 early pilgrimages, 181–2, 186–8 eleventh, 191–3 end of, 204–7 function of, 202–3 martyrs and, 183–8 popularity of, 182 program of, 258–9 ritual of, 176–83 shift in, 198–204 tags, 186–8 tolerance and, 198–204 World War II and, 193–8 IJzer Pilgrimage Committee, 15, 20, 22–4, 27, 31, 33, 38, 108, 110, 125, 165, 199, 201–2, 213–14, 217–18, 227, 252, 255, 259, 262 IJzer River, 8, 23, 76 IJzer symbols, 14, 23, 41, 56, 73, 103, 112–14, 121–32, 158, 160–3, 167, 173, 177, 180–6, 191–2, 205, 225, 227 see also martyrs/martyrdom IJzer Testament, 218 IJzertoren Memorial, 1, 2, 4–9, 11, 14–16, 18, 20–1, 24–7, 111–42 burial of IJzer symbols in, 125–31 collaboration and, 146–8 construction of, 117–21 crypt, 121–4, 183–8 damage to, 147–8 design of, 112–17 design of second, 171–4 destruction of, 21, 148–59, 234, 260 fundraising for, 121, 149 groundbreaking ceremony for, 117 heldenhuldezerken and, 117–24, 159, 167, 191 inauguration of, 121, 138–40 Peace Gate of, 162 reconstruction of, 21–2, 56, 159–74, 199–200 rededication of, 167–70
renovations to, 173–4 statues of martyrs at, 131–40, 159–60 IJzertoren Memorial Museum, 61–2, 220–1, 227–53 funding of, 228–9 program of, 63, 229–37 visual culture in, 237–45 IJzer Tower, 131 inauguration of, 138–40 as symbol of peace, 134, 136–7 IJzerwake, 1–2, 9–11, 14, 18, 20, 22, 23, 26, 33, 75, 83, 207–26, 262, 263 2012, 221–2 amnesty and, 210–12 beginnings of, 208–11 events and rituals at, 222–6 goals of, 212, 221 godsvrede, 214–19 meadow, 219–21 Oath of the Flanders at, 209–10 slogan of, 209, 214 tags, 219–20 images, 19 imagined community, 52 immigrants, 22 Independence Front, 155 Ingenbleek, Jules, 86 Integrationists, 12 Irish nationalism, 95–6 Irish Volunteers, 95–7 Irish nationalism, 20, 52 Jeffry, Keith, 96 Jespers, Oscar, 131 Jews, 35, 36 Jong Vlaanderen, 87–8 Kedourie, Elie, 8 Kestens, Prosper, 110–11 Kinderijzerwake, 210 Kollwitz, Peter, 40 Kramer, Lloyd, 52 Kundera, Milan, 19 Kusters, Frans, 122, 225 Lagae, Jules, 112 language
Index divisions, 6, 8–13, 44–9, 60, 63, 65–8, 75, 77, 83, 85–6 laws, 44–7, 71, 142, 147 nationhood and, 50 rights, 95, 140 Law of Equity, 47 Ledeganck, Karel Lodewijk, 48 Lefever, Germain, 131 Les Grandes Chroniques de France, 69, 70 Leuridan, Jeroom, 110 Liberal Flemish Union, 46 Liberal Party, 46, 61, 62, 63 Liesenborghs, Maurits, 147 Lievens, Maurice, 30–1 liminal experience, 207 lion flag, 73–5 The Lion of Flanders (Conscience), 49, 52, 68–9, 70, 72, 75, 80 lion symbol, 162, 223 literature, 13, 47–50, 79–80 London Conference of the Great Powers, 43 low culture, 17 Loyalists, 51 Luyten, Hendrik, 227, 236, 237, 238, 239, 241–3 Maes, Steven, 219, 235 Mak, Geert, 27 Marble Arch, 162 martyrs/martyrdom, 1, 3, 4, 6, 11, 14, 19, 22, 23, 75, 88, 99, 100, 122–4, 175, 205, 215, 255, 256, 260 see also specific people pilgrimage and, 183–8 statues of the, 131–40, 159–60 Masereel, Frans, 62 Masereelfonds, 62 Masons, 45 master narratives, 7, 228–9, 252, 257–8 medieval literature, 48 medieval myths, 70–1 memorials, 21, 108–9, 129, 252–3 see also specific memorials memory, 16–17, 175, 252–5, 258 Menen Gate, 161, 162 Mercier, Désiré-Joseph, 57, 58 Merkem, 2, 215
317
military cemeteries, 102–3, 110–11, 130–1 modernity, 17 monuments, 16–17, 19, 20–1, 108 see also specific monuments Moors, E., 157–8 Morinis, Alan, 206–7 Mosse, George, 17, 100 Museum aan de IJzer, 2, 24–6, 220–1, 245–53, 257–8, 260–1 museums, 19, 25–6 music, 181 narratives, 6, 7, 14, 18–20, 24–6, 28, 31, 34, 52, 56, 68–70, 102, 110, 228–9, 235–9, 242, 246–8, 250–3, 257–8 national anthems, 6, 41, 55, 199 national cemetery, 102–3 national day of Flanders, 72, 74, 75 national identity, 8, 9, 108, 208, 247, 248–50, 254–5 nationalism, 8, 18–19 see also Flemish nationalism influence of, 51–4 religion and, 53 nation-state, 52 Nazis, 13, 143, 144–5, 149, 175, 208 Nele bell, 121, 235 neo-fascists, 16, 204 Netherlandish Union, 46 Netherlands, 43, 44, 194 neutrality, 44 New Flemish Alliance (NVA), 9–11, 14, 40, 207, 215–16, 224 newspapers, 50–1, 64, 80–4 “no more war” tenet, 9, 15, 16, 22, 29, 31, 35, 83, 107, 116–17, 131, 136, 138, 162–3, 180, 189–90, 202 NVA, see New Flemish Alliance (NVA) Oath of the Flanders, 209–10 O’Brien, William, 96 Omver en Erover, 180, 221–2, 269 Open Brief, 84–6, 141, 243 Operation Breviary, 145 organized forgetting, 19 Orne labor camp, 85
318 Index Our People Wake Up, 94 Oxford Chest, 69–70 pacifism, 224 parish cemetery, 129–30 Particularists, 12 Passivists, 13, 19, 21, 51, 87–91, 140, 262 patriotism, 58, 67 Pauwels, Guy, 31–2, 35, 41 peace, 15–16, 30, 31, 32, 33, 38, 41, 131, 134, 136, 138, 168, 171, 199, 202, 218, 223–4, 258–9, 262–3 Peace Gate, 159, 162, 168–70, 171, 195, 200, 228, 238 peace of God, 29, 31, 35, 83, 198–204, 209, 214–19 periodicals, 90 Peumans, Jan, 40 Pholien, Joseph, 156 photographs, 254 pilgrimage posters, 71, 186, 198, 223, 225, 230, 231, 235, 238, 249, 251, 258 pilgrimages, 1–2, 8, 11, 14, 22–4, 63, 107, 176, 181–3, 204–7, 255, 256 see also specific pilgrimages pillarization, 61–4 Platteau, Juul, 124, 129, 131, 150 political parties, 10, 14, 22, 46, 51, 60, 61, 140–2, 144, 215, 224 see also specific parties politics, 15, 17, 20, 24, 46, 140–2 poppies, 198, 202 postwar years, 233 Preziozi, Donald, 24–5 priests, 77–8 print-capitalism, 50 profane space, 204–5 propaganda, 65–7, 71–2, 78, 198, 223, 225, 230, 231, 235, 238, 249, 251, 258 Prost, Antoine, 177 Protestantism, 12 Ramet, Nathan, 35 Reader, Ian, 183, 206 reconciliation, 38
Red Cross, 102 redemption, 23 refugees, 263 relics, 184–5 religion, 18, 23–4, 47, 52–3 see also Catholicism religious community, 52 Renner, Paul, 114 Riegl, Alois, 20 right-wing faction, 21, 23, 26, 33, 107, 194, 196, 199, 201, 204, 216, 245 ritualized mourning, 23–4 rituals, 176–83, 205 Robert II of Artois, 68, 70 Rodenbach, Albrecht, 46, 51, 55–6, 62, 63, 79, 99, 223, 230 Rodenbachfonds, 62–3 Roman Empire, 11 Romanticism, 48–50, 52, 70, 141, 171 Rubens, Peter Paul, 241 Ruquoi, Louis, 79 sacred space, 204–5, 207 sacrifice, 205 Saen, R., 166 saints, 129, 243 Salient, Ieper, 13 Sallnow, Michael, 207 Sauwens, Johan, 235 Secretariat of the Flemish Catholic High School Students (SKVH), 80, 94, 103, 124 secularization, 52 selective memory, 19 self-rule, 31, 87, 96 separatism/separatists, 22, 23, 25, 33, 83, 90, 140, 142, 199, 201, 206, 216, 219, 233 Serbia, 96, 249 Severeijns, Lodewijk, 82 shamrock, 95 Sherman, Daniel, 17, 257 signs, see symbols/symbolism Sinn Féin, 52 SKVH, see Secretariat of the Flemish Catholic High School Students (SKVH) Smith, Anthony, 47, 53, 255 Snellaert, Ferdinand Augustijn, 47
Index Sobry, Paul, 97 Socialist Party, 10, 58, 59, 61, 62, 63 social memory, 175 Society for the Propagation of the Netherlandish Language and Literature, 48 songs, 55, 181 South Africa, 194, 199, 210 sovereignty, 72 Speybrouck, Jozef, 209, 211 Spiegel Historiael, 69 Staal, Fritz, 176 stained glass, 243–5, 246 statues, 75, 131–40, 159–60 Stevens, Alfons, 231 St. Maartensfonds, 235 St. Michael’s Agreement, 203 Stone of Merkem, 115, 116, 163, 186, 195, 197, 225, 256 student groups/movements, 46, 51, 54–6, 79, 80, 123, 196–7 Swenden, W., 60 symbols/symbolism, 49, 56, 69, 112–13, 150, 258, 260 blauwvoet bird, 2, 4, 99, 169, 198, 202, 209, 223 contested, 254 cross, 1, 2, 94–5, 97, 99, 108, 118, 151–2 flags, 73–5 Flemish, 161, 171, 225–6, 245 heldenhuldezerken, 91–107 IJzer. see IJzer symbols lion, 49, 52, 68–70, 162, 223 poppies, 198, 202 Tack, Madame, 235 Tack, Peter, 89 technologies of memory, 19 Temse, 129 Ten Vrede Festival, 16, 235–6, 262–3 texts, 19 Thiepval Memorial, 161–2 Third Reich, 51, 143, 149 tolerance, 37, 41, 198–204 Tollenaere, Reimond, 198 tourism, 204–5, 233 Tower of the Dead, 112 Treaty of 1839, 44, 65
319
Treaty of London, 44 trench art, 236 trench journals, 4, 51, 78, 81–4, 90, 123 Turner, Victor, 74–5, 205 Tysmans, Angela, 109–10 Universal Declaration of Human Rights, 233 Van Averbeke, Robert, 165 Van Averbeke brothers, 112, 113 Van Béthune, Robrecht, 41, 49, 68–9, 71 Van Cauwelaert, Frans, 56, 57, 59, 64, 66, 85, 87, 88, 91, 107–8, 140, 240 Vandenberghe, Lionel, 26, 59, 196, 199–201, 203, 204, 227, 232, 245, 257, 261–2 van den Dungen, Peter, 236 Van Der Linden, Frans, 78–9, 122, 123, 134, 137 Van De Wiele, Jef, 143 Van Esbroeck, Jan, 215 Van Overmeire, Karim, 215 Van Peene, Hippoliet, 55 Van Raemdonck, Josefa, 34, 35, 37, 38–9, 40 Van Raemdonck brothers, 23, 25, 33, 34, 37–9, 41, 99, 114, 122, 123, 126, 129, 132, 136, 198, 214, 215, 223, 224 Van Raemdonck Memorial, 129, 130 Van Rijswijk, Theodore, 45, 48–9 Van Severen, Joris, 141–2 Vanslambrouck, Johan, 214, 215, 218, 222 Van Velthoven, Harry, 58 Van Wilderode, Anton, 167, 225 Vercauteren, Joanna, 118, 147 Verdinaso, 142, 144 Verdoodt, Frans-Jos, 36, 37–8 Vermeersch, Father, 57–8 Vermeylen, August, 62, 87, 140, 240 Vermeylenfonds, 62, 63 Verriest, Hugo, 225, 238 Verschaeve, Cyriel, 79, 86, 92, 99, 103–4, 112, 119, 123, 141, 144–6, 159, 177, 215
320 Index Verschaeve crucifix, 251–2 Virgin Mary, 132, 245 visual culture, 18, 237–45, 254, 256, 263–4 see also symbols/symbolism Vlaams Belang (Flemish Interest) party, 22, 24, 63, 208, 215, 224, 259 Vlaams Blok party, 36, 59, 63, 199, 200–1, 203, 204, 206, 208, 215, 224, 262 Vlaamsche Nieuws, 90 Vlaams Nationaal Jeugdverbond (VNJ), 208 VMO (Vlaamse Militanten Orde), 204 VNV, see Flemish National Union (VNV) Volksunie, 196–7, 198–9 Volunteers of 1782, 95–6 von Bissing, Moritz, 88 VOS, 35 Wallonia, 2, 6–7, 60, 67, 201 Walloon Movement, 64 Walloon Region, 11, 13 Walloons, 7–8, 43 Walschap, Gerard, 208 Walter, Tony, 207 Ware, Fabian, 102
Wauters, Jan, 244 Wellington Arch, 162 Western Front, 7, 75 West-Flanders, 108 Willem I, 43 Willems, Bert, 122 Willems, Jan Frans, 12, 13, 47, 48, 62 Willemsfonds, 46, 62, 63 Wils, Lode, 58 windows of national identity, 248–50 Winter, Jay, 16–17 women, 235 World War I, see Great War World War II, 147, 193–8, 206, 233, 234–5 xenophobia, 36 Yoors, Eugene, 236, 243 Young, James, 16, 21 Young Flanders, 87 Young Ireland Movement, 95 youth activists, 56 see also student groups/movements Youth Pilgrimages, 149, 150, 151 Yperman, Leo, 72
