aMEESing 2008 Een nader onderzoek naar de mezentrek in België en Nederland Augustus – November 2008
Eigen foto’s @ Vogelringstation Conings, Overdinkel, (NL) 11-10-2008 hand ringer Leo Hassing
Johan G. Stuut Vogelwerkgroep Midden-Overijssel (VMO) Trektelpost Wierdense Veld, Nederland
[email protected] © publicatie en verspreiding van deze publicatie uitsluitend na toestemming van de auteur
1
Inleiding Het najaar 2008 kende in Nederland en België een zeer sterke doortrek van mezen. Met name zwarte mees (Parus ater), pimpelmees (Parus caeruleus) en koolmees (Parus major) trokken in grote getale over de Lage Landen. De zwarte mees trok allereerst de meeste aandacht van de telposten en ringstations in Nederland en België, aangezien deze soort al vroeg in het najaar opgemerkt werd. Pimpelmees (Parus caeruleus) en koolmees (Parus major) volgden een aantal weken later, terwijl alle drie een enorme piek beleefden in week 41. Waarschijnlijk voor de drie soorten het hoogste aantal doortrekkende vogels in Nederland en België in de laatste 20 jaar. Onverwacht was het zeker, aangezien we in onze landen ook in 2007 al grote aantallen pimpelmezen hadden gezien. Een nieuwe invasie een jaar later, was buitengewoon en niet volgens de statistieken / verwachtingen normaal te noemen. Reden te meer om de achtergronden van deze invasie aan een nader onderzoek te onderwerpen. Is het inderdaad het hoogste aantal zwarte, pimpel- en koolmezen ooit in één najaar in de Lage Landen? Niets is zeker, omdat het moeilijk te bewijzen valt. Wel was opvallend, dat vele ringstations en trektelposten nieuwe najaarsrecords zwarte mees, pimpelmees of koolmees vestigden in 2008. Daarnaast beschikken we tegenwoordig over veel meer middelen voor communicatie, dan pakweg 10 jaar geleden. Ook is in 2008 het aantal trektelposten en ringstations, die hun waarnemingen / vangsten openbaar maken voor het grote publiek groter dan ooit. De waarnemingen op de websites www.trektellen.nl , www.waarneming.nl en www.natuurpunt.be , www.waarnemingen.be groeien ieder jaar. Vogeltrek in de Lage Landen is populair. Ook de aandacht van de media groeit. Nieuwsitems over bijzondere waarnemingen zijn te zien op televisie en worden steeds vaker gepubliceerd in dagbladen. Zo komt “vogels kijken” onder de aandacht van een steeds groter publiek. Ook ervaren vogelaars, die eenmaal een topdag mochten beleven op een telpost of ringstation bleven steeds vaker “hangen” en worden vaste bezoekers/waarnemers. De publiekscampagne “Beleef de vogeltrek” van Birdlife International in het eerste weekend in oktober dijt ook nog steeds uit. Op verschillende telposten werd zelfs het publiek aangemoedigd een kijkje te komen nemen tijdens dit internationale vogeltrekweekend. In deze publicatie “aMEESing 2008” probeer ik dieper in te gaan op het fenomeen Mezentrek in het najaar 2008.
2
Doel van deze publicatie Informatie en kennis uit dit onderzoek delen met de vele tellers en ringers binnen en buiten de BENELUX, die belangeloos hebben meegewerkt en mij van de nodige informatie hebben voorzien. Ik heb geprobeerd een antwoord te vinden op een aantal vragen: o Wat is de herkomst van de grote aantallen zwarte, pimpel- en koolmees die najaar 2008 onze Lage Landen binnenvielen? o Wat is de reden van deze (onverwachte) grote migratie? (2007 was ook al een topjaar) o In welke Europese landen is deze plotselinge migratie ook opgemerkt? o Wat was de trekroute? o Welke informatie leverden de ringstations? In deze publicatie is veel aandacht voor vergelijkende tabellen. Deze waren nooit mogelijk geweest zonder de medewerking van velen (organisaties en individuele personen) die mij gegevens hebben gestuurd of online gegevens hebben gepubliceerd Mijn dank aan hen is dan ook zeer groot. Aan het eind van deze publicatie staan zij allen genoemd. Voor ons en onze vogels bestaan geen landsgrenzen. Samen werken we aan een grenzeloos Europa voor ons en onze vogels. Johan Stuut Nijverdal, maart 2009
3
Start van het onderzoek Verzamelen van gegevens, het opbouwen van een database met gegevens is voor iedere onderzoeker, ook voor mij een eerste vereiste. Het eerste onderzoek waar ik over wilde publiceren, was enige jaren geleden. Ik was reeds begonnen met het verzamelen van waarnemingen van pestvogels (Bombycilla garrulus), die dat najaar in grotere aantallen in Nederland werden gezien. Helaas kon ik door persoonlijke omstandigheden dit niet volhouden en was genoodzaakt dit te laten rusten. Gelukkig had ik de gegevens wel beschikbaar gesteld aan derden, zodat er wel een publicatie over het voorkomen van de pestvogel werd gepubliceerd in het SOVON-nieuws. Dit najaar werd ik opnieuw gegrepen door een mogelijke onverwachte grote migratie, ditmaal van zwarte mezen (Parus ater). Net als enkele jaren geleden wilde ik hier meer van weten en begon met het aanleggen van een database met waarnemingen. Bij de start wist ik nog niet, dat de forse aantallen zwarte mees gevolgd zouden worden door nog grotere aantallen pimpelmees en koolmees. Ik besloot ook voor deze soorten een database met waarnemingen aan te leggen. Belangrijk hulpmiddel hierin was o.a. de website van Jethro Waanders en Gerard Troost www.trektellen.nl, waar een groeiend aantal trektelposten en ringstations uit vele Europese landen trek- en ringgegevens dagelijks gebruik van maakt. Ook de leden van de emailgroepen van
[email protected] en
[email protected] fungeerden als vraagbaak en informatiekanaal. Buiten Nederland en België zijn de trekwaarnemingen in Zweden (Falsterbo), Denemarken (DOF Basen) en Finland/Estland (Tarsiger) en de berichten op het EBN (European Bird Network) belangrijke informatiekanalen geweest. Ik stuurde tevens alle mij bekende contactpersonen van ringcentrales / stations en trektelposten in heel Europa een verzoek per mail om gegevens voor het onderzoek beschikbaar te stellen. Soms spontaan, soms na veel over en weer sturen van mailtjes kreeg ik informatie toegezonden. Helaas niet uit alle Europese landen, sommige mailadressen bleken niet meer te bestaan en/of werd er niet gereageerd. Enkele mensen, die me een flink eind verder hielpen wil ik hier noemen, Roland Farkas uit Hongarije, Olaf Geiter uit Duitsland, Aleksi Lehikoinen uit Finland en Filios Akriotis uit Griekenland. Ook in onze landen kan het soms moeilijk zijn aan informatie te komen. Kennelijk heeft men (uit schade en schande) geleerd om mensen, die voor eigen gewin andermans gegevens publiceren tegen te houden, maar het blijft moeilijk schipperen. Wat is je onderzoeksvraag en waarom wil onze gegevens gebruiken, moet ik meermalen uitleggen. Ook hoorde ik soms, dat gegevens niet zomaar beschikbaar werden gesteld, maar slechts tegen betaling. Hoe kan je het enthousiasme van een enthousiaste amateur trekteller, die in zijn vrije tijd probeert onderzoek te doen in sneltreinvaart doen temperen, heb ik meermalen gedacht. Gelukkig was na enig heen en weer mailen veel mogelijk. Daarentegen heb ik ook veel medewerking gekregen door de inzet van enthousiaste derden. Ik noem met name Philippe Schepens, van het vogelringstation groep 15 in Zeebrugge (België), die me naast veel eigen gegevens in contact bracht met Noord-Franse ringstations, Philippe Smets, die ik in oktober 2008 op Texel ontmoette en me in contact bracht met de Belgische ringcentrale. Leo Hassing, van vogelringstation Conings, Overdinkel, (Nederland) waar ik een dag mocht “meedraaien”, Bert Winters, van ringstation gemaal Leemans, Den Oever, (Nederland), Henri Bouwmeester, NIVON Goor, ringer oa op Vlieland en Schiermonnikoog (Nederland), Vincent van der Spek van VRS Meijendel (Nederland) met wie ik jaren samen gevogeld heb, Ben Nijeboer, ringer op de Borkeld (Ov, Nederland) en vele anderen.
4
Deel 1 Zwarte mees (Parus ater)
Inleiding In de eerste week van september 2008 worden er op de Duitse telposten ten NO van onze landsgrenzen, (Hamburg, Niedersaksen, Noordrijn-Westfalen) aangesloten bij www.trektellen.nl 342 zwarte mezen geteld. Een week later was dit aantal al bijna verdubbeld. Henk Koffijberg van de trektelpost IJmeerdijk, Almere (Nederland) had het al snel door en berichtte de emailgroepen van trektellers en ringersnet op 6 september 2008 het volgende: “ Houd ze in de gaten de Duitse telposten! Zwarte mezen komen eraan!” Dit zorgde ervoor, dat ook de Nederlandse en Belgische trektellers en ringers op hun qui-vive waren en gespitst waren op zwarte mezen.
5
Hoe was het elders in Europa? In de Duitse deelstaat Hessen in Midden-Duitsland werden op de diverse trektelposten grotere aantallen zwarte mezen opgemerkt, maar dit openbaarde zich pas in de 4de week van september. Van 24-9 t/m 28-9 werden in Hessen relatief veel, namelijk 645 zwarte mezen doortrekkend waargenomen. Deze Hessische telposten liggen pal oostelijk t.o.v. de Nederlandse en Belgische grens. Eén geringd exemplaar met Litouwse ring werd op 29 september 2008 teruggevangen in Oberreifenberg – Kleine Feldberg, Taunusgebergte, Hessen Duitsland. Op Helgoland werden op 6 oktober zo’n 40 zwarte mezen opgemerkt. Voor deze datum slechts enkelen. In Zweden (Falsterbo) werden er tot half september geen trekkende zwarte mezen waargenomen. Daarna slechts 70 zwarte mezen tot 28 september. In ZW-Finland (Hanko) werden de aantallen zwarte mees geclassificeerd als “normaal”, niet meer dan plaats 12 op de kalenderlijst aller tijden. In Estland (Sorve) werden er in de eerste week van september in 4 dagen tellen 76 zwarte mezen geteld, gevolgd door nog eens 80 zwarte mezen tot 21 september op 9 teldagen. Ook niet echt een teken van grote migratie. Langs de kust in Litouwen op het ringstation Ventes Ragas was ook niet veel te merken van opvallende aantallen zwarte mezen. Dit jaar zijn er alhier vele vogels geringd (5de jaar ooit), veel kool- en pimpelmezen >20.000 versus >18.000 , maar relatief weinig zwarte mezen (tussen 1000 en 2000 vangsten). In Nederland en België werden zover bekend geen zwarte mezen teruggevangen met Litouwse ringen. Opvallend was ook nog, dat het grootste aantal van 45.000 vogels, die in oktober bij Ventes Ragas werden gevangen. In “normale jaren” is de trek hier in september het hoogst. Daarentegen bulkte het van de zwarte mezen in Denemarken. Reeds in de periode half augustus tot 1 september werden er ruim 9000 zwarte mezen doortrekkend gezien! In Frankrijk werden op verscheidene posten ook grotere aantallen zwarte mees gezien. Kenmerkend is dat dit pas vanaf oktober gezien werd. Naast de hoge aantallen die de telposten en ringstations aan de Noord-Franse kust meldden (grotendeels eerder al opgemerkt langs de Vlaamse en Nederlandse kust, waren er ook zwarte mezen elders in Frankrijk te zien. Zo werden er dit najaar rond de Puy de Dome op de telpost in Baracuchet 711 zwarte mezen geteld. De eerste werd gezien op 3 oktober, de piekperiode was van 7 t/m 27 oktober, met als beste dag 14 oktober met 68 exemplaren. Totaal werden hier in oktober 521 ex. en in november 190 ex. gezien. De laatste werd op 16 november waargenomen.
6
Waar kwamen deze vogels vandaan? Makkelijk te verklaren is natuurlijk, dat de aantallen zwarte mezen, die begin september in Noord-Duitsland werden gezien (en de tellers en ringers uit Nederland en België deed uitkijken naar zwarte mezen) uit Denemarken afkomstig waren. Maar was Denemarken de bron van deze zwarte mezeninvasie of slechts een tussenstop? In Rusland werden met name sinds de tellingen in begin oktober grotere aantallen zwarte mees doortrekkend waargenomen. Ondanks de Russische naam “ Moskovka” voor zwarte mees is de vogel normaal gesproken een zeldzame verschijning in Moskou. Ook in Hongarije werd de trek van zwarte mees opgemerkt. Een ringstation in Noord-Oost Hongarije in het Aggtelek National Park meldde op 15 oktober 2008, dat er sinds enige weken opvallende aantallen zwarte mezen zijn gevangen. Normaal ringt men er 4 tot 8 per jaar, nu waren er tot 15 oktober al 60 zwarte mezen geringd. Opvallend is, dat in dit deel van Hongarije de zwarte mees de aflopen twee jaar aan een opmerkelijke opmars bezig is. Het aantal broedterritoria is hier spectaculair gestegen. Zelfs in parken en tuinen zijn zwarte mezen gaan broeden. Normaal beperkte de zwarte mees zich tot het broeden in naaldbossen. Ook Griekenland meldde opvallende aantallen zwarte mezen. Rond de hoofdstad Athene is de zwarte mees een zeldzame verschijning. Ook hier werd gediscussieerd over de herkomst, men dacht aan twee scenario’s: uit NO-Europa of een succesvol broedseizoen in een ander deel van Griekenland. De zwarte mezen, die in september deze herfst Nederland en België bereikten waren ongetwijfeld grotendeels afkomstig van de groepen zwarte mezen, die eerder in Denemarken en Noord-Duitsland aandeden. Er is anders dan de invasies van zwarte mezen in het najaar van 2005 en 2007 geen aanwijzing, dat de waargenomen en geringde zwarte mezen vanuit ZO-Belgie (Ardennen) en Duitsland (Eifel) Vlaanderen en Nederland bereikten. De trekrichting was getuige de waarnemingen via trektellen.nl in september NO- ZW. Er zijn helaas slechts zeer weinig vangsten of afgelezen ringen van zwarte mezen bekend. Slechts 1 terugvangst is tot nu toe mij bekend: Een zwarte mees, geringd in Denemarken werd teruggevangen aan de kust in NW-Frankrijk. Voorzichtig redenerend is de invasie van zwarte mees te verklaren uit de volgende factoren: Broedsucces van zwarte mees is sinds 2006 enorm gestegen in het bijzonder in diverse Midden en Oost-Europese landen. Broedareaal van de zwarte mees breidt zich uit via parken en tuinen in bewoonde gebieden. (domesticeren) Zwarte mees is in verschillende Europese landen in 2008 in aan een opmars bezig.
7
Leeftijd en geslacht Helaas is bij zwarte mees niet eenvoudig zelfs bij vangsten het geslacht te bepalen. Van veel geringde zwarte mezen waren geslacht en soms ook leeftijdsbepaling niet overal gedocumenteerd Toch is leeftijdsbepaling van zwarte mees niet moeilijk, zo vertelden mij verschillende ervaren ringers. (zie foto) Partiële migratie van 1e jaars vogels is opvallend bij de terugvangsten zwarte mees, maar door het lage aantal terugvangsten blijft dit slechts een gok. Midden of Oost Europa zal wel eens de bakermat kunnen zijn geweest van de hogere aantallen zwarte mees in de Lage Landen, maar ook Denemarken en Duitsland als gedeeltelijke bakermat is zeer goed mogelijk . Bewijs hiervoor is te mager om zeker te zijn.
Zwarte mees, Parus Ater, 1e kalenderjaar Herkenning: De grote armpendekveren (die met de witte tippen) zijn links geruid (4 stuks: de binnenste) en zijn donkerder met een grijsblauwe rand , terwijl de 4 buitenste (rechts) lichter en doffer zijn zonder blauw in de rand. @foto Philippe Schepens, ringstation nr 15, Zeebrugge, België
8
Zwarte mezen in Denemarken (sortmejse) Op 3 september 2008 werd er in de Deense vogelwereld melding gemaakt van opzienbarende aantallen zwarte mezen in Jutland. Onderstaand artikel is door mij bewerkt en vertaald uit het Deens: Woensdag 3 September 2008
Recordtrek van zwarte mees (parus ater) in Jutland Sinds een paar weken zijn er tot maximaal 15.000 zwarte mezen op trek waargenomen in het noorden van het Deense Jutland. De zwarte mezen volgen de kustlijn tot Grenen in Skagen en keren hier weer om. Inmiddels zijn er de afgelopen 2 à 3 weken al 2.500 zwarte mezen gevangen en geringd, zo meldt DOF (Deense Ornithologische Vereniging) Het is voor Denemarken nu al de grootste zwarte mezentrekgolf sinds 1988. Volgens de Deense ringers hebben ze nooit eerder zo’n dergelijke massale trek van zwarte mezen meegemaakt. Vermoedelijk zijn er tot nu toe zo’n 15.000 zwarte mezen op trek in Skagen. In een strook van een paar honderd meter langs de buitenste duinenrij zijn tot nu toe zo’n 2500 zwarte mezen geringd. Duidelijk is, dat de zwarte mezen de kustlijn blijven vervolgen langs het zuidelijke Kattegat. Slechts een enkele zwarte mees waagt zich boven zee. Deense ornithologen, denken dat de massaal waargenomen trekkende zwarte mezen afkomstig zijn uit de eigen naaldbossen in Vendsyssel op Noord-Jutland. Er is namelijk geen enkele aanwijzing, dat de zwarte mezen afkomstig zijn uit Noorwegen of Zweden. Er zijn daar geen grotere aantallen zwarte mees waargenomen, wat de suggestie sterkt, dat we te maken hebben met Jutlandse zwarte mezen. De zwarte mezen vliegen langs de kust van Jutland, passeren noordelijk Grenen en vliegen dan weer langs de oostkust langs Vendsyssel naar het zuiden. Op dit moment vliegen een behoorlijk aantal zwarte mezen langs het Noorse Hageland nabij de oostelijke kust van het Limfjord estuarium. Er zijn dan ook sterke aanwijzingen dat zwarte mezen in Noord Jutland zich zullen verspreiden door Jutland en dat ze waarschijnlijk op weg naar het zuiden doorvliegen langs de belangrijkste westelijke regio’s en ook het grote Deense ringstation Blåvand passeren. Deense trektellers en ringers laten weten dat de zwarte mezen in groepjes van 10 tot 100 vogels over Skagen trekken. Opvallend is dat de zwarte mezentrek slechts een kleine 4 uur in de ochtend waar te nemen is. (tussen 7.00 en 11.00 uur) Men vermoedt dat het gebrek aan voedsel na een vruchtbaar broedseizoen de Deense zwarte mezen aangezet heeft tot massale migratie. De zwarte mees is een relatief nieuw broedvogel in Denemarken. De eerste immigranten, arriveerden zo’n 200 jaar geleden toen met massaal naaldbossen aanplantte. De zwarte mees broedde het eerst op Fyn en Bornholm rond 1850, terwijl Jutland en Sealand pas in 1880 gekoloniseerd werd. Nu is de zwarte mees broedvogel in heel Denemarken. Populatie wordt geschat tussen 100.000 en 200.000 broedvogels.
Aantallen zwarte mees in Denemarken: Dag en weektotalen vanaf start telling 15 augustus 2008
9
Dikgedrukt zijn de topdagen met meer dan 500 doortrekkende zwarte mezen DEN vr za zo ma di wo do vr za zo ma di wo do vr za zo ma di wo do vr za zo ma di wo do vr za zo ma di wo do vr za zo ma di wo do vr za zo
15-aug 16-aug 17-aug 18-aug 19-aug 20-aug 21-aug 22-aug 23-aug 24-aug 25-aug 26-aug 27-aug 28-aug 29-aug 30-aug 31-aug 1-sep 2-sep 3-sep 4-sep 5-sep 6-sep 7-sep 8-sep 9-sep 10-sep 11-sep 12-sep 13-sep 14-sep 15-sep 16-sep 17-sep 18-sep 19-sep 20-sep 21-sep 22-sep 23-sep 24-sep 25-sep 26-sep 27-sep 28-sep
dagtotaal weektotaal 101 ma 99 di 54 254 wo 256 do 19 vr 15 za 39 zo 662 ma 867 di 1509 3367 wo 261 do 313 vr 84 za 71 zo 1252 ma 1361 di 2380 5722 wo 141 do 974 vr 218 za 103 zo 2084 ma 456 di 2348 6324 wo 474 do 1306 vr 131 za 2205 zo 300 ma 1362 di 1372 7150 wo 264 do 200 vr 261 za 426 zo 295 605 430 2481 249 147 227 145 123 167 146 1204
DEN dagtotaal weektotaal 29-sep 127 30-sep 69 1-okt 27 2-okt 84 3-okt 133 4-okt 274 World Bird Watch 5-okt 59 773 6-okt 462 7-okt 205 8-okt 73 9-okt 274 10-okt 135 11-okt 52 12-okt 555 1756 13-okt 66 14-okt 157 15-okt 9 16-okt 255 17-okt 169 18-okt 44 19-okt 421 1121 20-okt 19 21-okt 103 22-okt 87 23-okt 131 24-okt 23 25-okt 157 26-okt 4 524 27-okt 376 28-okt 199 29-okt 13 30-okt 2 31-okt 32 1-nov 31 2-nov 68 721
10
In Nederland en België tezamen zag de verspreiding van de zwarte mees als trekvogel en ringvangst er als volgt uit: NL B ma di wo do vr za zo ma di wo do vr za zo ma di wo do vr za zo ma di wo do vr za zo ma di wo do vr za zo
1-sep 2-sep 3-sep 4-sep 5-sep 6-sep 7-sep 8-sep 9-sep 10-sep 11-sep 12-sep 13-sep 14-sep 15-sep 16-sep 17-sep 18-sep 19-sep 20-sep 21-sep 22-sep 23-sep 24-sep 25-sep 26-sep 27-sep 28-sep 29-sep 30-sep 1-okt 2-okt 3-okt 4-okt 5-okt
dagtotalen weektotalen 31 ma 7 di 0 wo 3 do 40 vr 76 za 250 407 zo 83 ma 397 di 480 wo 1401 do 961 vr 241 za 2152 5715 zo 609 ma 301 di 354 wo 737 do 1183 vr 2064 za 2091 7339 zo 467 ma 68 di 312 wo 581 do 1945 vr 2338 za 683 6394 zo 84 ma 7 di 25 wo 111 353 2328 0 2908
NL B dagtotalen weektotalen 6-okt 473 7-okt 2689 8-okt 1534 9-okt 1573 10-okt 7925 11-okt 10703 12-okt 1961 26883 13-okt 4982 14-okt 1341 15-okt 194 16-okt 81 17-okt 649 18-okt 1077 19-okt 1187 9511 20-okt 900 21-okt 18 22-okt 428 23-okt 1200 24-okt 78 25-okt 1086 26-okt 80 3790 27-okt 143 28-okt 136 29-okt 69 30-okt 122 31-okt 92 1-nov 25 2-nov 271 858 3-nov 3 4-nov 51 5-nov 1
De piek in Denemarken valt in de periode tweede helft augustus tot en met eerste helft september. Duidelijk een aantal weken eerder dan de piek(en) in Nederland en België. Vanaf de tweede week in september worden er in de Lage Landen al veel zwarte mezen gezien. Na een kleine dip met een paar rustige dagen in de eerste week van oktober, gaat het vanaf 7 oktober echt hard met de aantallen zwarte mees. Tussen 6 en 12 oktober worden er ruim 26.000 zwarte mezen gezien. Een week later nog een kleine 10.000 zwarte mezen. Een aantal, wat in Denemarken bij lange na niet is benaderd. Na 25 oktober nemen de aantallen zwarte mees in Nederland en België snel af.
11
Zwarte mezentrek in Nederland De laatste week van augustus en de eerste week van september liet een verhoogde concentratie van zwarte mezen zich zien langs de oostgrens met Duitsland. Ook in bosrijk midden Nederland werden er vergeleken met de rest van Nederland grotere aantallen zwarte mees gezien. Een week later, de tweede week van september verplaatste het zwaartepunt van de aantallen zwarte mees zich van Oost naar Midden Nederland. Nog één week later, de derde week van september was het hoogtepunt van de zwarte mezentrek het best te volgen in ZW Nederland. Opvallend was, dat het noorden van Nederland tot nu toe weinig gemerkt had van deze zwarte mezentrek. De laatste week van september vlogen er voor het eerst dit najaar ook zwarte mezen over Noord Nederland met nog steeds een zwaartepunt in ZW Nederland. Gezien de doortrekcijfers van België is deze concentratie van zwarte mezen in ZW Nederland vervolgens doorgevlogen naar België De laatste dagen van september tot begin oktober lieten dan ook een kortstondige dip zien in de migratiecijfers in Nederland. De hoogste aantallen werden nu weer gezien in OostNederland, net als in het begin van de waarnemingen eind augustus / begin september. Kennelijk was er een tweede golf in aantocht, die nu bij de oostgrens zich aanmeldde om de Lage Landen binnen te vliegen. Week 41 van 6 t/m 12 oktober beleeft de zwarte mezeninvasie het hoogtepunt. Enorme aantallen zwarte mezen overspoelen heel Nederland. Vooral in de zuidwestelijke kuststrook worden zeer grote aantallen doortrekkende zwarte mezen waargenomen. Meer dan 21000 zwarte mezen worden deze week geteld. De twee weken erna tot en met 26 oktober trekken nog ruim 10000 zwarte mezen door richting Vlaanderen en verder. Abrupt is het een week later stil. Slechts 475 zwarte mezen worden nog waargenomen, vooral in Zuid Nederland. Begin november is er van de zwarte mezeninvasie niet veel meer te zien. Dat de aantallen zwarte mezen in vergelijking met andere jaren erg goed te noemen is, blijkt ook uit de telpostrecords. Naast de al eerder genoemde 4 noteringen van Vlaamse telposten in de top 25 aller tijden voor zwarte mees, zijn er door Nederlandse telposten, maar liefst 6 nieuwe noteringen opgenomen. Het is niet verrassend, dat deze allen afkomstig zijn van trektelposten langs de ZW-kust van Nederland. 3. De Nolle (Vlissingen) 10 oktober 3646 zwarte mezen, 5. De Bloedberg (Monster) 11 oktober 2540 zwarte mezen 6. De Vulkaan (Den Haag) 11 oktober 1890 zwarte mezen 7. De Nolle (Vlissingen) 13 oktober 1845 zwarte mezen 21. De Vulkaan (Den Haag) 10 oktober 924 zwarte mezen 25. De Nolle (Vlissingen) 21 september 806 zwarte mezen Van de formidabele trek van met name pimpelmezen langs de duinen bij Vlissingen is door één van de trektellers van De Nolle een filmpje gemaakt en geplaatst op www.youtube.com. Het precieze adres: http://www.youtube.com/watch?v=m4i3eFZfwp4 Zijn commentaar bij het zien van dit mezengeweld was in één woord: It’s aMEESing”. Dit woord is tevens de titel geworden van dit onderzoek.
12
Weektabel zwarte mezentrek Nederland Doortrek Zwarte Mees NL 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46
18-aug 25-aug 1-sep 8-sep 15-sep 22-sep 29-sep 6-okt 13-okt 20-okt 27-okt 3-nov 10-nov
24-aug 31-aug 7-sep 14-sep 21-sep 28-sep 5-okt 12-okt 19-okt 26-okt 2-nov 9-nov 16-nov Totalen
waarnemingen 2 155 377 5370 6501 3164 2379 21146 7864 3324 475 184 61
midden NL Midden NL-> Oostgrens (zwaartepunt) Oostgrens, Drenthe t/m N-Limburg Oostgrens -> Midden NL (zwaartepunt) Midden Nl-> ZW NL (zwaartepunt) ZW NL Midden NL-> Oostgrens (zwaartepunt) hele land, hoogste aantallen ZW-NL hele land, hoogste aantallen ZW-NL hele land, hoogste aantallen ZW-NL midden - zuid NL gehele land alleen in bosrijke streken
51002
13
Een viertal weekkaarten van eind augustus t/m 3e week september, die de verspreiding van de zwarte mezenmigratie in Nederland aantonen. Bron www.trektellen.nl
14
Zwarte mezentrek in België Van half augustus t/m de eerste week van september werden er geen hoge aantallen zwarte mees waargenomen in België. De tweede week van september liet voorzichtig iets zien van verhoogde migratie. Er werden van 8 t/m 14 september 345 zwarte mezen gezien, waarvan het merendeel (net als de voorafgaande weken) zich bevond in Hoog België. Enkele exemplaren bereikten deze week de kuststreek. Twee weken later van 22 t/m 28 september was er een heel ander beeld te zien. Van de 3248 zwarte mezen bevond nu 5/6 deel zich langs de Vlaamse kust. In de top 25 hoogste telpostrecords alle jaren (voor telposten aangesloten bij trektellen.nl) van zwarte mees nestelde trektelpost De Fonteintjes zich op de plaatsen 11 en 18. Op 27 september zag men hier 1213 zwarte mezen overtrekken. Een dag eerder 1003 zwarte mezen. Vanaf 6 oktober tot begin november concentreert de zwarte mezentrek zich in Laag België met een hoogtepunt in week 41 6 t/m 12 oktober wanneer er 5737 zwarte mezen doortrekken. Ook de Vlaamse telposten Duinen Raversijde en Duinbrug kregen een plaats in de top 25 op respectievelijk plaats 23 en 24. Beide telposten zagen op 11 oktober 855 en 817 zwarte mezen overtrekken.De laatste weken van dit onderzoek eind oktober / begin november nemen de trektelposten langs de grens met ZW Nederland het merendeel van de waarnemingen voor hun rekening. Weektabel zwarte mezentrek België Doortrek Zwarte Mees Belgie waarnemingen week 34 18-aug 24-aug 1 grens NL Brabant 35 25-aug 31-aug 22 allen Hoog Belgie 36 1-sep 7-sep 37 bijna allen Hoog Belgie 37 8-sep 14-sep 345 tweederde Hoog Belgie, eersten aan de kust 38 15-sep 21-sep 838 hele land, van kust tot Hoog Belgie 39 22-sep 28-sep 3248 vijfzesde aan de kust 40 29-sep 5-okt 529 hele land, van kust tot Hoog Belgie 41 6-okt 12-okt 5737 vooral kust en laag Belgie 42 13-okt 19-okt 1795 vooral midden Belgie westwaarts 43 20-okt 26-okt 615 vooral midden Belgie westwaarts 44 27-okt 2-nov 473 vooral grensstreek NL, Vlaanderen 45 3-nov 9-nov 141 vooral grensstreek NL, Vlaanderen 46 10-nov 16-nov 15 verspreid laag Belgie Totalen
13796
15
De maand september liet in België de volgende beelden zien van de trek van zwarte mezen. Na in begin september bijna alle waarnemingen in Hoog België werd in de derde week duidelijk, dat er vanuit ZW Nederland forse aankomst was van zwarte mezen aan de Vlaamse kust. Hoog België als toevoer voor de aantallen zwarte mees langs de kust was niet aantoonbaar. Later zou de trek langs de kust verder de Noord Franse kust bereiken.
16
Trekroute Europa Zoals in bovenstaande weekoverzicht te zien is, zijn er in deze periode bijzonder weinig waarnemingen in Noord Nederland. Vooral de provincies met relatief weinig bos: NoordHolland en Friesland, maar ook de Waddeneilanden zien weinig van de trek van zwarte mezen in het najaar van 2008. Het lijkt dan ook aannemelijk, dat de zwarte mezen, die zich in september meldden bij de Nederlandse oostgrens grotendeels de Noordduitse laagvlakte hebben vermeden en waarschijnlijk in Duitsland via de meer beboste streken onze landen hebben bereikt. Zwarte mezen uit Denemarken zullen waarschijnlijk in ZZW richting gevlogen zijn. De trekroute van de grote aantallen zwarte mees, die in dit najaar in Nederland en België zijn gezien, is moeilijk te herleiden. Althans wanneer we spreken over de route, die de mezen hebben afgelegd, voordat ze de Lage Landen bereikten. Waarschijnlijk is een deel afkomstig uit Denemarken. Immers hier werden grote aantallen zwarte mees op migratie enkele weken eerder opgemerkt, maar dit zegt niet, dat het broedgebied van deze zwarte mezen in Denemarken lag. De mezen kunnen ook op doorreis Denemarken hebben aangedaan. We kunnen wel met zekerheid zeggen, dat de herkomst van de zwarte mezen niet in FennoScandinavië ligt. Cijfers uit Zweden en Finland sluiten deze mogelijkheid uit. Opvallend was, dat de zwarte mezen zich het eerst melden aan de Nederlandse oostgrens, maar weer niet op de Waddeneilanden en in Midden / Zuid-Limburg. Ook in België was er toen nog geen beweging waar te nemen. Ze werden waargenomen in het grensgebied van ZO-Groningen tot N-Limburg. Aangenomen mag worden, gezien het verloop van de trek in de Lage Landen, dat de zwarte mezen vanuit Duitsland een ZZW trekrichting volgden. Een bewijs hiervoor kan het feit zijn, dat deze route perfect aansluit bij de waarnemingen van zwarte mezen op de Duitse trektelposten rondom Hamburg en in Niedersaksen. Deze posten zagen als eerste zwarte mezen vanuit Denemarken overtrekken. Vervolgens aan de Nederlandse grenzen e.v. de Lage Landen in. Uiteindelijk via ZW Nederland cq kust naar Vlaanderen c.q. kust en verder voor een deel door naar N-Frankrijk c.q. kust. Zelfs vanaf het eiland Jersey werden vervolgens enkele zwarte mezen gemeld.
17
Oost Europa Vanuit Hongarije kreeg ik het bericht, dat de broedpopulatie van de zwarte mees sinds 2006 flink gegroeid is. De zwarte mees is in het NO van Hongarije vanuit de naaldbossen opgerukt richting parken en tuinen. Het ringstation in het Nationaal Park Aggtelek meldde, dat er afgelopen voorjaar een familiegroep van zes zwarte mezen (twee adulte met vier pas uitgevlogen jongen) gevangen en geringd is (CES-telling). Aangezien het ringstation midden in een eikenbos ligt, was dit voor Hongarije een heel bijzondere waarneming. Een Nederlandse vogelaar, die in de piekperiode (oktober 2008) in Kiev, Oekraïne verbleef, meldde me opvallende aantallen zwarte mees in het centrum van de stad. Vanuit Moskou, Rusland hoorden we, dat ook hier grotere aantallen “moskovka’s” zwarte mezen vanaf begin oktober werden waargenomen. Voor de Russische hoofdstad is zwarte mees een schaarse soort. Ook diep in het ZO van Europa, Griekenland kregen we een melding, dat rond de hoofdstad Athene opvallende aantallen zwarte mees waren gezien. Men twijfelt ook hier omtrent de herkomst: Een lokale populatie ten noorden van de stad kon wel eens een goed broedseizoen hebben gehad of het waren doortrekkers vanuit NO-Europa. De website www.tarsiger.com , die de waarnemingen in o.a. Estland online zet, liet gedurende het hele najaar geen opvallende aantallen voor zwarte mees noteren. Kijkend naar de cijfers, dan kan je alleen maar concluderen, dat ook de Baltische kustroute géén grotere aantallen migrerende zwarte mezen heeft opgeleverd. In Zuid Duitsland berichtte de trektelpost Eriskircher Ried aan het Bodenmeer 110 zwarte mezen op 27 september. Vanuit Polen, Tsjechië, Slowakije, Oekraïne, Wit-Rusland, Letland en Litouwen zijn op dit moment van schrijven helaas geen reële cijfers bekend, maar ik durf uit onbevestigde bronnen te zeggen, dat de populatiegroei in Hongarije waarschijnlijk ook in de omringende landen het geval is. Mogelijk is een deel van de zwarte mezen, die onze landen in oktober bereikte meer afkomstig uit Midden Europa. Duitsland, Tjechië en Slowakije, maar ook Polen en de Oekraïne ligt voor de hand. Zwarte mezen, die verder oostwaarts (Rusland) hun broedgebied hebben, hebben waarschijnlijk hun soortgenoten in bovengenoemde landen tijdens de trek vervangen. Partiële trek, zoals we kennen van roodborst (Erithacus rubecola) en spreeuw (Sturnus vulgaris) is heel goed mogelijk. Ook is niet uit te sluiten, dat de migranten uit het verre oosten van Europa door de grote populatie van de lokale zwarte mezen in Midden Europa gedwongen waren verder richting ZW Europa te trekken. Al lijkt dit minder waarschijnlijk. Al is dit natuurlijk mijn eigen gedachte en niet gebaseerd op keiharde feiten. Helaas ontbreken keihard grotendeels ringgegevens uit deze landen om hier meer zekerheid in te krijgen. Wij in Nederland en België mogen ons gelukkig prijzen met onze ringstations, waar vrijwilligers enorm veel werk verzetten en ons van veel informatie voorzien. Het is nog steeds onbegrijpelijk, dat ringstations in Nederland zelf de kosten van de ringen moeten betalen. Dit zou in de rest van Europa gelijk het einde betekenen van de vaak moeizaam bemande ringstations.
18
Ringstations Vanaf het begin van de mezenmigratie had ik vooral via het emailforum Ringersnet veel contact met contactpersonen van ringstations in België en Nederland. Eerst mondjesmaat, later veel intensiever werd ik op de hoogte gehouden van de aantallen gevangen en geringde mezen. Ondanks de hoge aantallen doortrekkende zwarte mezen was deze mezensoort veel minder als vangst aanwezig vergeleken met pimpelmees en koolmees. In deel 2 en 3 van deze publicatie zal dit duidelijk worden De terugvangsten “zwarte mezen met een ring van elders” was zeer karig te noemen. Zwarte Mees (Parus Ater) Terugmeldingen Nederland, België en Noord-Frankrijk* Ringstation VRS Castricum, Nederland Nebularia Westerschouwen, Nederland VRS Dunes de la Slack, Wimereux Frankrijk VRS Dunes de la Slack, Wimereux Frankrijk
Terril 11/19, Loos en Gohelle, Pas de Calais, Frankrijk VRS Dunes du Mont St Frieux, Dannes, Frankrijk VRS Dunes du Mont St Frieux, Dannes Frankrijk VRS Kennemerduinen, Spinnekoppenvlak Warns, Friesland, Nederland Koninksem, Limburg, België •
Datum controle 09-10-08
Geslacht, leeftijd Nn
ring
ringdatum ringstation
BLB
nn
Nn, België
10-10-08
M, 1kj
NLA
nn
11-10-08
1kj
BLB
07-10-08
12-10-08
1kj
FRP
10-10-08
12-10-08
1kj
BLB
10-10-08
VRS van Lennep, Nederland Zichem, Vl. Brabant, België Dune Marchand, Zuydcoote, Nord, Frankrijk Herne, Vl. Brabant, België
12-10-08
DKC
nn
Nn, Denemarken
13-10-08
FRP
nn
VRS Dunes de la Slack, Frankrijk Stavoren, 76 km Zuidermeer, Nederland Lauwersmeer, 78 km Nederland Santes, Nord 175 km Frankrijk
25-10-08
1kj
NLA
20-10-08
29-10-08
1kj
NLA
27-10-08
12-11-08
1kj
BLB
28-10-08
afstand dagen
238 km
4
0 km
2
92 km
2
5
2 15
met dank aan Julien Laignel
19
Doortrek zwarte mezen in Nederland en België 2003-2008 Wanneer we de aantallen zwarte mees in het najaar van 2008 afzetten tegenover de aantallen, die in de afgelopen vijf voorafgaande jaren in Nederland en Belgie zijn opgemerkt zien we het volgende beeld:
Wanneer we 2008 buiten beschouwing laten, is de tweejaarlijkse cyclus een opvallend, maar bekend verschijnsel. In de jaren 2003, 2005 en 2007 is er sprake van relatief hoge aantallen zwarte mezen tijdens de najaarsmigratie in Nederland en België. Daarentegen zien we in de tussenliggende jaren 2004 en 2006 bijna geen zwarte mezen doortrekken. Ook opvallend was de piek van de migratie; die fluctueert gedurende alle onderzochte jaren. In 2003 in de week van 13 tot 19 oktober In 2005 in de week van 22 tot 28 september In 2007 in de week van 20 tot 28 oktober
20
Heel apart is het najaar van 2008. Niet alleen wordt er gebroken met de tweejaarlijkse migratiecyclus, maar ook de aantallen waargenomen zwarte mezen overtroffen elk voorgaand record in de vijf voorafgaande jaren. week ZWARTE MEES 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45
25-aug 1-sep 8-sep 15-sep 22-sep 29-sep 6-okt 13-okt 20-okt 27-okt 3-nov
31-aug 7-sep 14-sep 21-sep 28-sep 5-okt 12-okt 19-okt 26-okt 2-nov 9-nov
2008
2007
2006
2005
2004
2003
177 411 5703 7352 6353 2911 26085 9599 3894 945 277
10 9 67 178 2218 1447 1188 2849 5243 358 242
1 7 5 2 8 22 42 21 20 9 12
20 630 5488 12811 16536 7462 6243 1474 348 683 219
0 0 2 19 28 18 19 10 96 65 14
0 22 41 42 163 163 730 2759 265 101 110
Het hoe en waarom laat zich (nu nog) raden. Het is mijns inziens zeer goed mogelijk, dat het warmer worden van de gemiddelde temperatuur in Europa een heel belangrijke rol speelt. Een toenemend voedselaanbod tijdens het broedseizoen plus minder sterfte gedurende het eerste jaar van zwarte mees in wintertijd kan hieruit af te leiden zijn.
21
In de jaren 2007 en 2008 liet het klimaat zich als volgt kenmerken (bron KNMI): Recordlente 2007 in Europa 15 mei 2007 - Niet alleen in ons land biedt dit voorjaar uitzonderlijk weer, ook in veel andere Europese landen is het weer van slag. In veel landen was april 2007 een historische maand met extreme warmte, droogte en zon. Afwijking gemiddelde temperatuur april 2007 in Europa Vrijwel overal zijn records gevestigd. In De Bilt was april bijna 5 graden warmer dan het gemiddelde. In Zwitserland zijn afwijkingen vastgesteld van 10 graden boven het langjarig gemiddelde. Duitsland en Oostenrijk meldden vergelijkbare warmte met in het Rijnland reeksen van 15 dagen zomerse dagen waarop meer dan 25 graden werd bereikt. Ook in België, Engeland, Denemarken, Noorwegen en Zweden was het warmer dan ooit. In België was Kleine Brogel op 15 en 16 april het warmste meetpunt van de Lage Landen met achtereenvolgens 30,0 en 30,7 graden, de eerste en recordvroege tropische dagen dus. Zelfs op IJsland werd meer dan 20 graden gemeten: Akureryri noteerde op 30 april 21,5 graden. In de meeste landen is het net als in Nederland al meer dan een jaar veel warmer dan normaal en was het afgelopen jaar veruit het warmste sinds het begin van de metingen. Opmerkelijke gebeurtenissen Wereldwijd leverde 2008 een scala aan opmerkelijke weerfenomenen op. Zo was de ijssmelt op de Noordpool was bijna net zo grootals in recordjaar 2007. In een groot deel van NoordEuropa inclusief Siberië en Scandinavië begon 2008 met een uitzonderlijk zachte winterperiode. De maandgemiddelden lagen in Scandinavië 7 graden boven de norm en veel plaatsen registreerden de zachtste winter sinds het begin van de meetreeksen. Na de uitzonderlijk zachte januarimaand in 2008 volgde na een dipje in maart, wederom warm voorjaarsweer. De maand mei in 2008 werd zelfs de warmste in ruim 100 jaar. Zwarte mezen broeden in West Europa in de periode eind april tot begin juni. Twee legsels is standaard. Het klimaat bood de zwarte mees de afgelopen twee jaar hierdoor uitstekende omstandigheden.
22
@ Bron: www.trektellen.nl
23
Dank Mijn dankzegging gaat uit naar de volgende mensen, die al dan niet als vertegenwoordiger vanuit hun organisatie intensief meedachten en/of het belang van het schrijven van deze publicatie belangrijk genoeg vonden om mij van de noodzakelijke data te voorzien. Zonder hen was deze publicatie niet mogelijk geweest: In willekeurige volgorde: Leo Hassing (NL) ringstation Conings, Overdinkel, Twentse VWG Philippe Schepens (B) ringgroep nr 15, Zeebrugge Philippe Smets (B) ringer en vogelaar België Marc Herremans (B) ringer / onderzoeker België Bert Winters (NL) ringer Gemaal Leemans, Den Oever Ben Nijeboer (NL) ringer de Borkeld, Rijssen Henri Bouwmeester (NL) ringer en onderzoeker Schiermonnikoog, Vlieland Erik Colpaert (B) ringer Sint Laureins, O-Vlaanderen Vincent van der Spek (NL) ringer VRS Meijendel, Wassenaar Klaas Koopman (NL) ringer Aduard / Leek, Groningen Gijs van Tol (NL) ringer Bennekom, Veluwe Trinus Haijtema (EST) ringer Haeska, Matsalu Nationaal Park, Estland Holmer Vonk (NL) ringer en onderzoeker Vlieland Kees Terpstra (NL) ringer Tongeren, Epe, Veluwe Michel Geven (NL) vogelaar Didam, Gelderland Rinus Dillerop (NL) ringer Schildwolde, Groningen Guus Smallenbroek (NL) ringer Assen Erik Maassen (NL) VRS van Lennep, Castricum Henk Koffijberg (NL) ringer / trekteller IJmeerdijk, Almere Ton Eggenhuizen (NL) ringer Almere Jan van der Winden (NL) vogelaar Symen Deuzeman (NL) ringer VRS Zwarte Meer, Kampen Henk van de Wetering (NL) Pingjum, ringgroep Franeker Leo Ballering (NL) trekteller Brobbelbies-Noord, VWG Uden Henk Lichtenbeld (NL) IJsselstein Aleksi Lehikoinen (SF) manager of Hanko Bird Observatory, ZW Finland Geert Groot Koerkamp (RUS) , vogelaar Moskou Lex Tervelde (NL) ringer Hoogkerk / Lauwersmeer / Eemshaven, Groningen Roland Farkas (HUN) ringer Nationaal Park Aggtelek, Hongarije Filios Akriotis (GRE) ringer en onderzoeker Athene, Griekenland Julien Laignel (F) ringer Santes, Nord, Frankrijk Anthonie Stip (NL) trekteller Kinderdijk, Zuid-Holland John de Vries (NL) ringer Almere Joost Valkenburg (NL) ringer Ooyse Graaf, Nijmegen Thijs Fijen (NL) vogelaar Mart Zijm (NL) ringer VRS Korverskooi, Texel Janos Molnar (NL) vogelaar Ton van Ree (NL) ringer VRS Nebularia Westerschouwen, Zeeland Olaf Geiter (D) ringer IFV Terramare, Duitsland Gerard Troost (NL) webmaster www.trektellen.nl Jethro Waanders (NL) webmaster www.trektellen.nl
24
Om niemand te vergeten: Speciale dank aan een ieder, die gereageerd heeft op mijn oproepen via de fora van Ringersnet / Trektellers of EBN . Literatuur / databasegegevens Naast de vele databasegegevens van verschillende auteurs / organisaties wil ik in het bijzonder vermelden de website van Gerard Troost en Jethro Waanders www.trektellen.nl die mij in staat stelden deze publicatie van de nodige tabellen en grafieken te voorzien Henk P.A. Levering & Guido O. Keijl - Vinkenbaan Castricum 1960-2006 - een halve eeuw vogels ringen Holmer Vonk – persoonlijke website mezenonderzoek Landelijke werkgroep Vogeltrektellen / SOVON Vogelonderzoek Nederland - Vogeltrek over Nederland 1976 - 1993 Marc Herremans / Wouter Roggeman - Recente mezeninvasies in Vlaanderen: 3 soorten, drie jaren deel 1: Zwarte Mees (Parus ater) Natuur Oriolus 74(3): 81-89 Jaroslav K. Nowakowski & Anssi V. Vähätalo – Is the Great Tit (Parus major) an irruptive migrant in North-East Europe? KNMI – Jaaroverzicht 2007, 2008
25
