Als het bruist in het centrum, rommelt het in de marge Stadsvernieuwing en Recht op de Stad, anno 2011
Maarten Loopmans Onderzoeksgroep Sociale en Economische Geografie
Deel 1: Verhalen tussen centrum en marge
Een eerste verhaal
Antwerpen, De Coninckplein
De neergang van de stationsbuurt • Kant DCP: altijd al ruwere uitgaansbuurt: bars, cabarets, uitzuipkroegen. ‘marginaal wonen’ boven en tussen café’s. • Crisis ’70-’80: veel bedrijven in de buurt sluiten. • Permeke dicht 1982. • Winkels en horeca bergaf, sluiting cinema’s genadeslag. • Prostitutie en harddrugsscene nemen ’90 straat over.
Begin ’90: Afrika in Antwerpen • Afrikaanse diaspora settelt in marginale wooncircuit bij aankomst • Nemen leegstaande/leegkomende café’s over • Afrikaans DCP steekt Matonge naar de kroon
Sociale stadsvernieuwing • Kansarmoedeatlassen-cinemasluiting: Statiekwartier op de kaart als ‘ kansarme buurt’ • Structuurschets>URBAN (EU)/VFIK/SIF • ‘sociale’ investeringen: Free Clinic, daklozenopvang, sociaal restaurant, sociale woningen • Bewonersactivering voor multiculturele ‘positieve noot’: Muziek in de Wijk/Pleingroep
Overlast en internationale roeping • 1994 De Bilzen • 1996 BOA Richardstraat en omgeving: Overlast en criminaliteit op de agenda • 1996: HST naar Antwerpen-Centraal: internationale roeping buurt • 1997: Afrikaans Platform • 1997: Permeke wordt grootstedelijk ‘prestigeproject’: Wat? • Voorstel AP: Multiculturele Bazaar
Ondernemende bewoners met een Marshallplan • Eind jaren negentig: gentrification in ‘zone Bever’ • 2001 Permeke wordt stadsbibliotheek • 2002 Bilzen Marshallplan voor structurele verbetering
Het hek van de dam? • Bibliotheekbezoekers protesteren • Vastgoedmarkt vraagt investeringsgaranties • Controverse tussen bewonersgroepen: Bilzen, Richardstraat/Basta!, Afrikaans Platform, Pleingroep
Harde maatregelen • 2004: Actieplan Atheneumbuurt-keuze voor woonbuurt-‘grondrechten bewoners’ • Selectie ‘bewoners’: Bilzen wint van ‘linkse activisten’/’Afrikaanse gebruikers’ • Planningsmaatregelen • Grond- en pandenbeleid • Politiemaatregelen • X-tra beleid
Een tweede verhaal
Gent, Lijn 3 'Lijn 3' bekijkt de grootstedelijke problematiek vanuit het perspectief van een Gentse arbeiderswijk anno 2009. Door middel van een imaginaire busrit wordt op een diepgravende en genuanceerde manier het sociologisch weefsel van de grootstedelijke samenleving blootgelegd. Deze keer echter geen clichéverhaal over hangjongeren of OostEuropese dealers, maar een ontmoeting met mensen van diverse pluimage. Neem de tijd om te ontdekken hoe het is om te overleven in de marge van de welvaartsstaat. Leer mensen kennen die u anders nooit zou ontmoeten. Uw buren.
Case study lijn 3: symbolisch geweld 'Lijn 3' bekijkt de grootstedelijke problematiek vanuit het perspectief van een Gentse arbeiderswijk anno 2009. Door middel van een imaginaire busrit wordt op een diepgravende en genuanceerde manier het sociologisch weefsel van de grootstedelijke samenleving blootgelegd. Deze keer echter geen clichéverhaal over hangjongeren of Oost-Europese dealers, maar een ontmoeting met mensen van diverse pluimage. Neem de tijd om te ontdekken hoe het is om te overleven in de marge van de welvaartsstaat. Leer mensen kennen die u anders nooit zou ontmoeten. Uw buren.
Dag allemaal, We sturen jullie een reactie op het beeld dat geschetst wordt van onze wijk De Brugse Poort, n.a.v. de tentoonstelling ‘Lijn 3’ in Gent. Het is een gezamenlijke reactie van een heleboel bewoners en organisaties die alle dagen zonder angst maar integendeel met plezier en overtuiging op- en af de bus stappen in de Brugse Poort. (…) Het beeld dat van De Brugse Poort geschetst wordt, wordt bovendien op geen enkele manier gekaderd en is dus bijgevolg jammerlijk eenzijdig. In deze wijk zijn er namelijk tal van initiatieven op elk maatschappelijk domein: gezondheid, huisvesting, onderwijs, cultuur, opvoeding, samenleven, duurzaamheid, … (…) Het resultaat van dit alles is dat De Brugse Poort een behoorlijk veilige wijk is met, naast de door de makers terecht aangehaalde problemen, ook opvallend veel dynamiek, kleur, warmte en beweging. (…) In het gastenboek van de tentoonstelling, op sites als bijvoorbeeld GentBlogt en uit de reacties op de uitzending van Ter Zake (Vrt) kan u een heleboel van deze mensen aan het woord horen. (…) dat makers en media het nalaten om het grotere kader te vermelden en te schetsen is doodjammer, is een gemiste kans en berokkent deze wijk onnoemelijk veel schade.
Dag allemaal, We sturen jullie een reactie op het beeld dat geschetst wordt van onze wijk De Brugse Poort, n.a.v. de tentoonstelling ‘Lijn 3’ in Gent. Het is een gezamenlijke reactie van een heleboel bewoners en organisaties die alle dagen zonder angst maar integendeel met plezier en overtuiging op- en af de bus stappen in de Brugse Poort. (…) Het beeld dat van De Brugse Poort geschetst wordt, wordt bovendien op geen enkele manier gekaderd en is dus bijgevolg jammerlijk eenzijdig. In deze wijk zijn er namelijk tal van initiatieven op elk maatschappelijk domein: gezondheid, huisvesting, onderwijs, cultuur, opvoeding, samenleven, duurzaamheid, … (…) Het resultaat van dit alles is dat De Brugse Poort een behoorlijk veilige wijk is met, naast de door de makers terecht aangehaalde problemen, ook opvallend veel dynamiek, kleur, warmte en beweging. (…) In het gastenboek van de tentoonstelling, op sites als bijvoorbeeld GentBlogt en uit de reacties op de uitzending van Ter Zake (Vrt) kan u een heleboel van deze mensen aan het woord horen. (…) dat makers en media het nalaten om het grotere kader te vermelden en te schetsen is doodjammer, is een gemiste kans en berokkent deze wijk onnoemelijk veel schade.
Een derde verhaal
“Wanneer de avond valt, treffen Ilias en Ayoub Amin en andere buurtjongens op de bekende hoek. Daar aangekomen voelt Ilias een ontlading. De spanning die zijn lichaam beheerste, trekt weg. Hij voelt zich nergens zo veilig als op deze locatie. Ze ligt enerzijds ver genoeg van de wereld die hem misnoegt, maar waar hij zo graag deel wil van uitmaken. Een wereld die evolueert met de tijd, terwijl de tijd in zijn wereld gewoon stil blijft staan. Anderzijds ligt deze locatie binnen een veilige afstand van de huiselijke sfeer. Waar iedereen zoveel wensen en dromen heeft, dat die met alle inspanningen van de wereld niet waargemaakt kunnen worden.” Uit ‘een dag uit het leven van een Brusselse Ket’ door Btisam Akarkach
Deel 2: een poging tot begrijpen in 5 stappen
Stap 1: Gentrification en kapitalistische stadsvernieuwing
Marx in Knack: een broederschap van rovers en bedriegers • Contradictie tussen productie en consumptie door uitbuiting=stelen van de meerwaarde door de kapitalist • Oplossen contradictie= expansie in tijd en ruimte
Fordisme, Keynesianisme en suburbanisatie • Fordisme: automatisering/doorgedreven arbeidsdeling massaproduktie; • Keynesianisme: staatsinterventionisme aan de consumptiezijde: collectieve consumptie (huisvesting, infrastructuur,…) om individuele aan te zwengelen
Automatisering van de produktie
Kapitaalvermeerdering
Arbeidsstrijd
Beperking arbeidsstrijd tot koopkrachtstijging
Verbetering produktiviteit
Verbetering consumptiepeil
Realisatie winst
Toename vraag naar uitrustingsgoederen
Gentrification en de omkering van de stedelijke investeringscyclus
Suburbanisatie effect
De rent gap
Amount of ground rent that could be appropriated under the land’s ‘highest and best use’ (PG) Rent gap: PG-G
Actual sale price of the house (P) Ground rent appropriated by owner given the present land use (G=P-V) Amount of socially necessary labour time needed to produce that house/building (V)
4. Gentrification and rent gap “Gentrification happens when the gap is wide enough that developers can purchase shells cheaply, can pay the builders’ costs and profit for rehabilitation, can pay interest on mortgage and construction loans, and can then sell the end product for a sale price that leaves a satisfactory return to the developer” (Smith, 1979, 545)
Rent gap
Gentrification: een terug naar de stad beweging van kapitaal, in plaats van mensen
Henri Lefebvre: contradicties van kapitalistische verstedelijking • Stad als produkt/ruilwaarde: functionaliteit, scheiding, top-down project • Stad als oeuvre/gebruikswaarde: omgaan met verschil(lende belangen/noden), afwisseling: collectief project • Conflict: ‘right
to the city’
Stap 2: Wiens gebruikswaarde(n)
Gebruikswaarde voor wie? • Sociale verdringing – Direct: woningprijzen – Indirect: levenskost
Gentrification en conflicterende gebruikswaarde
Stap 3: waarom doet overheid eigenlijk mee?
De zorgen van het stadsbestuur
Belastingen Verkiezingen Protest
bovenlokaal lokaal
Partnerschap bewoners vastgoed
fiscale effecten van suburbanisatie
Totaal belastbaar inkomen per inwoner (euro) Stadsgewest
2001
2001/1991
Centrale stad
11 405
1.18
Agglomeratie
11 761
1.19
Banlieue
12 996
1.27
Stadsgewest
12 073
1.21
Forensenwoonzone Stedelijk leefcomplex
12 134 12 089
1.27 1.23
Totaal Rijk
11 802
1.23
De electorale kracht van vooruitgang
Stap 4: de middenklasse als redder van de stad
Kapitalistische stadsontwikkeling: drie actoren, drie belangen Stadsbestuur LEGITIMEREN FUNCTIONEREN
Bewoners/gebruikers
Vastgoedoperatoren
Gebruikswaarde (LEEFBAARHEID)
Ruilwaarde (VERKOOPBAARHEID)
Iedereen blij? Stad Trouwe stemmers (verzuiling/clienteli sme) Onroerende voorheffing
Bewoners
Vastgoedsector
LEEFBAARHEID: licht, lucht, ruimte ipv krotten
VERKOOPBAARHEID: constante economische groei en collectieve consumptie
De jaren 1960-1970
Sociale stadsvernieuwing
Sociale stadsvernieuwing city government -Vlaams Blok - Means restricted -debts, Decreasing tax base
Residents/users +LIVEABILITY: participation, quality of life/housing, public space, community building -results limited and scarce
Real estate sector/companies -SALEABILITY: Unprofitable areas/ profitability elsewhere
BOM/SIF
BOM/SIF City government -Vlaams Blok +Flemish/EU funds -debts, decreasing tax base
Residents -LIVEABILITY: +community building public space poverty alleviation -crime, insecurity, multiculturalism
Real estate/companies -SALEABILITY -unprofitable neighbourhoods -profitability elsewhere
Stedenfonds/kansenbuurten
Iedereen tevreden? City government -popular Patrick! -Flemish/EU funds -increase tax income/higher income groups
Residents LIVEABILITY: -beautiful, clean, safe neighbourhoods, hope in other Proud of >A<
Vastgoedoperatoren SALEABILITY: -profitable gentrification -City ‘facilitates’
De redder van de stad
Dag allemaal, We sturen jullie een reactie op het beeld dat geschetst wordt van onze wijk De Brugse Poort, n.a.v. de tentoonstelling ‘Lijn 3’ in Gent. Het is een gezamenlijke reactie van een heleboel bewoners en organisaties die alle dagen zonder angst maar integendeel met plezier en overtuiging op- en af de bus stappen in de Brugse Poort. (…) Het beeld dat van De Brugse Poort geschetst wordt, wordt bovendien op geen enkele manier gekaderd en is dus bijgevolg jammerlijk eenzijdig. In deze wijk zijn er namelijk tal van initiatieven op elk maatschappelijk domein: gezondheid, huisvesting, onderwijs, cultuur, opvoeding, samenleven, duurzaamheid, … (…) Het resultaat van dit alles is dat De Brugse Poort een behoorlijk veilige wijk is met, naast de door de makers terecht aangehaalde problemen, ook opvallend veel dynamiek, kleur, warmte en beweging. (…) In het gastenboek van de tentoonstelling, op sites als bijvoorbeeld GentBlogt en uit de reacties op de uitzending van Ter Zake (Vrt) kan u een heleboel van deze mensen aan het woord horen. (…) dat makers en media het nalaten om het grotere kader te vermelden en te schetsen is doodjammer, is een gemiste kans en berokkent deze wijk onnoemelijk veel schade.
Stap 5: recht op de stad en democratie
De redder heeft zijn/haar rechten op de stad…
…en weet ze te verdedigen
De selectiviteit van participatie in stadsontwikkeling sinds 1970 1985 wonen
1990 achtergestel d
1995
2000
multicultureel
problee m
2005
kans
Definitie buurtschaal rol bewoners
actief
gewoon bewoner
partner
goed
arm
huidig toekomstig
migrant
begunstigde
vlaams
passief
slecht
subject
Buurtschaal selectiviteit
Definitie buurt
multicultureel
Probleem
Kansen
Toegang/rol
partner
PleingroepMuziek in de Wijk Bilzen think thank
begunstigde
Bilzen-Marshallplan
BOA Bilzen BGC BOA Afrikaans Platform protest
Basta!
subject
1994
1996
1998
2002
Recht op de stad=democratie • “Democratie is de situatie waarin elk individu, ongeacht zijn afkomst, gender, sociaaleconomische situatie, of welke classificatie je ook maar bedenkt, mee kan beslissen over de produktie van de stad; dit is de definitie die ook de franse socioloog-activist Henri Lefebvre gaf aan zijn concept ‘het Recht op de Stad’: het recht om mee te denken, verzinnen, kiezen, beslissen over de toekomst, de produktie van de stad”. (Imre Azem, maker van Ekümenopolis)
