Synaps is het wetenschapsmagazine van VU medisch centrum
72
januari 2010
Alle beelden in één Imaging Center
Kinderen van Alzheimerpatiënten onderzocht Achterhaald verloskundig systeem? Zonder stress in de MRI
02
03
Colofon
VUmc wil alle activiteiten rond beeldvormende technieken samenbrengen in één Imaging Center.
Synaps is het medischwetenschappelijke tijdschrift van VU medisch centrum. Het verschijnt 5 keer per jaar in een oplage van 10.000 exemplaren.
08 Oefenen in de dummy-MRI Kinderen zijn vaak bang voor de MRI-scanner. In een replica kunnen ze wennen.
10 Portret Oogheelkundig chirurg Peter Ringens over commercialisering, retinoblastoom, oogheelkundige zorg aan diabetespatiënten, en blinden en slechtzienden.
04
13 H et verloskundig systeem in Nederland Achterhaald of juist waardevol? Drie reacties.
14 Ethische vraagstukken op de werkvloer ‘In de kliniek moet je mensen uit hun dagelijkse sleur halen’, aldus hoogleraar medische ethiek Guy Widdershoven.
18 Schouderzorg Fysiotherapeut en orthopedisch chirurg werken samen in een nieuwe schouderpoli.
20 Alzheimer en bloeddruk Kinderen van Alzheimerpatiënten hebben een significant hogere bloeddruk dan een controlegroep.
10 18
23 Verslaafd én psychiatrische stoornis Een gezamenlijke aanpak is het meest effectief.
EN VERDER: 03 Eureka!
Promovenda Maartje Kester over eiwitten en Alzheimer 07 Kort en column 16 Kort en agenda 19 Samenwerking
Epilepsiechirurgie
22 Kort GGZ inGeest 24 Toen & Nu
Pillendraaier
Opmerkelijk 08
Zwangere vrouwen die de foetus op Downsyndroom willen laten testen, hoeven mogelijk over enkele jaren geen risicovolle vruchtwaterpunctie meer te ondergaan. Voor de toekomstige test is slechts bloedonderzoek nodig. Onderzoeker en gynaecoloog Attie Go onderzocht hoe genetisch materiaal van de foetus in het bloed van een zwangere vrouw informatie kan geven over de aanwezigheid van het extra chromosoom dat kenmerkend is voor het Downsyndroom. Lees meer op www.VUmc.nl/downsyndroomtest
Synaps
Nummer 72
Redactie Caroline Arps (eindredacteur), Mariet Bolluijt, Edith Krab, Marcel Licher, Jan Spee Adviescommissie Sietske Grol, Erna Alberts, Gerrit Veen Tekst Hidde Boersma, Rob Buiter, Laura Jansma, Liesbeth Kuipers, Wilma Mik, Mirjam Schöttelndreier Beeld Mark van den Brink, Digidaan, GGZ inGeest, Aad Goudappel, Hollandse Hoogte, Thomas Lenden, Harry Meijer, Ivar Pel, ShutterStock, Peter Smith, Dannes Wegman/Artbox Coverfoto: Harry Meijer
Bij het Alzheimercentrum VUmc zocht en vond arts-onderzoeker neurologie Maartje Kester aanwijzingen voor de ernst van het beloop van de ziekte van Alzheimer.
‘Slecht’ eiwit blijkt juist ‘goed’
W Wat onderzoek je?
En is die hoop al gevoed?
‘Ik bestudeer mogelijke biomarkers in het
‘We hebben onlangs wel een succes geboekt,
hersenvocht die iets kunnen vertellen over de
ja. We ontdekten dat de verhouding tussen
ziekte van Alzheimer. Het gaat daarbij vooral
gefosforyleerd en niet-gefosforyleerd tau iets
om een aantal eiwitten. Amyloïd-bèta-42
zegt over de agressiviteit van Alzheimer. Het
is een zogenoemd peptide, een klein eiwit,
blijkt dat een grotere fractie gefosforyleerd
Verder werkten mee Monique den Brok, Ank de Jonge, Jan van Lith, Dieuwer Windhorst
dat vooral bekend is vanwege de beruchte
tau samengaat met een minder slecht beloop
ophopingen in het hersenweefsel: de plaques.
van de ziekte.’
gevonden in de ‘eiwitkluwen’ in de hersenen,
Jullie vondst is in Neurology gepubliceerd.
Vormgeving Studio Corina van Riel, Amsterdam
de tangles die net als de plaques met de
Blijkbaar was dit zo’n ‘Eureka-vondst’?
ziekte van Alzheimer zijn geassocieerd. Van
‘Het was op zijn minst onverwacht.
dat eiwit bestaat een versie met en zonder
Gefosforyleerd tau was geassocieerd met
fosforgroepen.’
de tangles, dus juist deze vorm van tau
Druk Roto Smeets GrafiServices, Utrecht Redactieadres dienst communicatie VU medisch centrum Postbus 7057, 1007 MB Amsterdam Tel: (020) 444 3444 Fax (020) 444 3450 E-mail: [email protected] Adreswijzigingen [email protected] Een selectie van de artikelen uit Synaps staat ook op: www.VUmc.nl/synaps VU medisch centrum en GGZ inGeest zijn partners. VU medisch centrum maakt deel uit van de Nederlandse Federatie van Universitair Medische Centra (NFU): www.nfu.nl © VU medisch centrum. issn: 1381-0812. Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.
EUREKA!
04 Nieuw: Imaging Center
Jaarlijks promoveren ruim honderd wetenschappers aan VUmc.
Daarnaast is er het eiwit ‘tau’, dat wordt
werd altijd gezien als ‘slecht’. Nu lijkt het er juist op dat relatief veel tau mét fosforgroepen beschermend werkt. Eerder
'Het is heel waardevol
werd al bij de zeer agressieve ziekte van Creutzfeld Jacob gezien dat daar relatief
voor de patiënt om te
weinig gefosforyleerd tau was. Maar hoe het
weten wat er aan staat
ik niet. Dat is aan de meer fundamentele
te komen'
mij was vooral het epidemiologisch gegeven
precies pathofysiologisch in elkaar zit, weet onderzoekers om dat te ontdekken. Voor belangrijk.’
Paspoort
inhoud
Synaps 72, januari 2010, zestiende jaargang
Naam:
Maartje Kester Geboren:
’s-Gravenhage, 1980 Opleiding:
Geneeskunde, UvA Promotieonderzoek :
Kun je de diagnose ‘Alzheimer’ stellen op
Wat heeft de patiënt dan aan deze kennis?
basis van simpel hersenvocht-onderzoek?
‘Het is een eerste aanzet tot een voorspelling
‘Nee, dat niet. Honderd procent zekerheid
over het beloop van de ziekte. Het is heel
over de ziekte van Alzheimer kun je nog
waardevol voor zowel de patiënt als zijn of
steeds alleen krijgen na de dood. Maar
haar sociale omgeving om te weten wat er
wij hopen dat je door te kijken naar deze
mogelijk aan staat te komen. Als je meer
eiwitten in het hersenvocht eerder min of
weet over de precieze aard van de ziekte,
meer zekerheid kunt krijgen over de diagnose.
zou je misschien ook in een vroeger stadium
Daarnaast kun je met behulp van deze
gericht kunnen ingrijpen. Maar dat is nog
eiwitten iets leren over de prognose van de
toekomstmuziek.’
ziekte, althans, dat hopen we.’
‘B iomarkers voor de ziekte van Alzheimer’ Promotiedatum:
2010 VERDERE OPLEIDING:
Wetenschapsfilosofie en bezig met master epidemiologie Ambitie:
‘Hopelijk opleiding tot neuroloog. Daarbij zou ik graag dit soort onderzoek kunnen blijven doen. Het brein is mateloos interessant!’
januari 2010
Synaps
Nieuw Imaging Center
Alle beelden achter
Rond 2014 moet het gebeurd zijn: dan wil VUmc alle activiteiten die te maken hebben met beeldvormende technieken samen in één, nagelnieuw Imaging Center hebben. ‘Topzorg en dito onderzoek in een modern en vooral flexibel gebouw’, zo stellen de initiatiefnemers het zich voor.
05
één deur M Met grote scanners als een CT, een MRI of een PET-scanner is het net als met computers: zodra je er een hebt gekocht en je stapt over de drempel van de dealer, is er alweer een beter model te koop. De nieuwste kan net weer meer, in minder tijd. ‘Maar er is ook een belangrijk verschil’, benadrukt professor Kees van Kuijk, hoogleraar radiologie van VUmc. ‘Computers worden steeds kleiner, onze scanners niet. Die worden vooral veel zwaarder.’ Wat dat voor de praktijk betekent bleek onlangs, toen een nieuwe MRI-scanner voor VUmc met een hoogwerker naar zijn plek moest worden gebracht. ‘Alleen al de kosten voor de hijskraan waren enorm’, vertelt Van Kuijk, ‘om nog maar te zwijgen van de verzekeringspremie voor dat klusje. Je moet er niet aan denken dat zo’n gevaarte van enkele tonnen door het dak valt.’
ontstond aldus het idee voor een heel nieuw Imaging Center: als je dan toch moet herbouwen, dan liefst met alle kennis en kunde op het gebied van beeldvorming vlak bij elkaar. ‘Dat is niet alleen logistiek veel handiger, het is ook een vakinhoudelijke noodzaak’, zegt professor Guus van Dongen, hoogleraar experimentele diagnostiek en therapie van hoofd-halskanker. ‘De nieuwste scanners maken niet meer alleen het traditionele tweedimensionale zwart-wit plaatje van de anatomie. Een CT- of een MRI-scanner wordt steeds vaker gecombineerd met functionele en fysiologische beelden, zoals van een PET-scanner. Een moderne PET-CT maakt dus een beeld van zowel de anatomie als de fysiologie. Als die functies in de scanner al bij elkaar zitten, dan wil je dus ook de bijbehorende specialisten vlak bij elkaar hebben.’
Imaging
Imaging
04
Van Dongen lijkt met zijn achtergrond als biochemicus in eerste instantie een vreemde eend in de bijt van specialisten die het nieuwe Imaging Center willen vormgeven. ‘Je begrijpt mijn inbreng als je weet hoe moderne beeldvorming werkt. Onder andere dankzij de genetische revolutie weten we steeds meer over individuele eiwitten en hun rol in ziekte en gezondheid. Van bijvoorbeeld de ziekte van Alzheimer, of van specifieke tumoren, weten we steeds beter welke moleculen in een vroeg stadium van de ziekte uit de pas lopen. Dat betekent dat we ook in steeds meer gevallen zogenoemde ziektespecifieke contrastmiddelen kunnen maken. Een stof die we zichtbaar kunnen maken met bijvoorbeeld een PET-scanner, kunnen we koppelen aan een molecuul dat heel selectief aan het zieke weefsel bindt. Met de kennis van de biologie, maak je dus
Drastisch
‘Een moderne PET-CT maakt een beeld van zowel de anatomie als de fysiologie’
Synaps
Het waren onder andere dit soort logistieke nachtmerries die een grote groep artsen en onderzoekers van VUmc aan het denken hebben gezet. Van Kuijk: ‘Hoe je het ook wendt of keert, we huizen voor een deel in verouderde gebouwen. De vloeren zijn op sommige plekken gewoon niet meer berekend op een MRI-scanner van 7000 kilo. Bovendien liggen alle vakgroepen die op de een of andere manier met ‘imaging’ te maken hebben nu veel te versnipperd. Radiologie, nucleaire geneeskunde & PET research met hun radionuclidencentrum, het Laser Centrum, de BV Cyclotron, ze liggen allemaal op verschillende plekken van de campus van de universiteit en het ziekenhuis. In de meeste gevallen kunnen ze ook nog eens geen kant op, of staan ze zelfs in de weg. Er moet dus drastisch gemoderniseerd worden, en dat kun je maar één keer goed doen.’ Vanuit dat primaire, logistieke probleem
Ziekte én therapie in beeld brengen Waar de radioloog vroeger op zijn best een plaatje kon maken van ‘een bobbeltje’, waarvan hij met wisselende zekerheid kon zeggen of het wel of niet kwaadaardig zou kunnen zijn, bevatten moderne scans steeds meer informatie over de biologische processen die in dat bobbeltje spelen. Er kunnen niet alleen ziektespecifieke ‘merktekens’ worden meegestuurd met een contrastfoto, ook een eventuele therapie zal in de toekomst via de scanner geëvalueerd kunnen worden. ‘Een goed voorbeeld is het gebruik van ziekte- en therapiespecifieke contrastmiddelen bij de bestrijding van non-Hodgkin lymfomen’, vertelt professor Guus van Dongen, hoogleraar experimentele diagnostiek en therapie van hoofd-halskanker. ‘18FDG is een met radioactief fluor gelabelde suiker die selectief ophoopt in tumoren. Wanneer je vervolgens als therapie een specifiek monoclonaal antilichaam toedient dat ook is gelabeld – in dit geval met radioactief zirconium – kun je verifiëren of die therapie ook echt op de goede plek aankomt. Na behandeling kun je nogmaals met 18FDG kijken of de tumor kleiner is geworden of zelfs is verdwenen.’ (Zie afbeeldingen op pagina 6)
januari 2010
Synaps
Vloeiende beweging
CT-scan te zien dat de behandeling van een patiënt met een lymfoom succesvol verloopt. Afbeelding 1 toont de aanwezigheid van een tumor in het mediastinum (lichte
Terwijl de tandarts zeer empathisch en zorg-
de hersenen. Je kunt als patiënt dus iets
vlek), op afbeelding 2 zie je dat het monoclonale antilichaam rituximab waarmee
vuldig mijn kaak aan het slopen was, lag ik
voelen terwijl de dokter niks kan vinden. Zet
behandeld wordt, selectief in de tumor ophoopt. Om rituximab met een PET/
onder een anti-bacterieel dekbed te zweten.
een andere film op in je hoofd, luidt zijn
CT-camera zichtbaar te maken is het gelabeld met een kleine hoeveelheid radioactief
En, gemaskerd en met badmuts op, almaar
advies aan mensen met onbegrepen klach-
zirconium-89. Op basis van deze scan is de therapie voortgezet, en op afbeelding 3 is
kleiner te worden. Nee, het boren in mijn bot
ten. Lost de problemen niet op, maar het
de tumor na drie maanden ogenschijnlijk verdwenen.
deed geen pijn, het klonk hooguit onheilspel-
kan wel schelen.
lend. Erger, veel erger was de pijn van het
Denkend aan een scala van gruwelen uit het
waterige afzuigertje: mijn hysterisch gevoeli-
nieuws, probeerde ik mijn kleinzerigheid in
ge tandvlees leek om de zoveel tijd een
perspectief te plaatsen. Helaas, de echte
stroomstoot te krijgen. Maar ja, lokaliseer die
verlossing kwam pas toen de tandarts na
pijn maar eens precies, gevangen onder je
twee uur monter ‘klaar!’ riep.
dekbed, met je uitgelubberde mond die
Ik was bevoorrecht: bij mensen met chroni-
scheefhangt van de überdosis verdoving.
sche pijn, wordt de pijn nooit afgefloten.
studeerde wijsgerig-historische pedagogiek en
Ook een patiënt kan behoorlijk falen: doet de
Goed dus dat er nu klinieken zijn waar
is redacteur van de Volkskrant. In Synaps bekijkt
dokter zo haar best, biggelen nog de kinder-
patiënten met medisch onbegrepen klach-
en becommentarieert zij de zorg vanuit het
tranen over je wangen, en kun je niet zeggen
ten terechtkunnen. Al brengt meer kennis
oogpunt van een consument.
waar en waarom het zo’n pijn doet.
over pijn niet altijd genezing, meer begrip
Een troost is het onlangs verschenen De dok-
tussen dokter en patiënt is ook winst.
< b eeld VUmc in samenwe rk ing me t K ris tof f Muylle en Patrick Flamen, Brusse l>
De integratie van technieken heeft ook de nodige consequenties voor het traditionele ‘hokjesdenken’ in de geneeskunde. ‘Eigenlijk kun je zeggen dat het oude denken in afgebakende specialismen in de geneeskunde achterhaald is’, zegt radioloog Van Kuijk. ‘Er is geen specialist meer die een volledig overzicht heeft van een patiënt en zijn kwaal. We moeten allemaal op een intensieve manier kunnen communiceren en samenwerken met andere specialismen. Een Imaging Center kan daar een centrale rol in spelen. Dat levert ook voor de patiënt een groter gemak op. Nu kan het gebeuren dat iemand eerst bij specialist A komt, die verwijst naar de radioloog 1
‘Even het dak eraf, nieuwe scanner erin en hop, de boel weer dicht’ en een tijdje later stuurt specialist B de patiënt nog eens een keer voor een PETscan naar nucleaire geneeskunde. Om nog maar te zwijgen van de speurtocht naar de juiste afdeling door een half leeg VUmc, die een patiënt soms moet doen als hij – vanwege een lange wachtlijst – in het weekeinde voor een scan moet komen. Nee, de realiteit is dat niet de specialismen centraal moeten staan, maar de patiënt met zijn aandoening. Iemand moet in één vloeiende beweging de noodzakelijke dokters kunnen bezoeken, waarbij alle benodigde beelden achter één deur zullen worden gemaakt.’ Nog los van die betere zorg is ook de toekomst van het onderzoek een belangrijke drijfveer om alles wat met beeldvorming te maken heeft te centraliseren,
Synaps
Nummer 72
Begrip
Met behulp van 18FDG, een met radioactief fluor gelabelde suiker, is op een PET/
2
benadrukt Van Dongen. ‘VUmc staat letterlijk aan de wereldtop als het bijvoorbeeld gaat om optische imaging – de beeldvorming op basis van licht – en onderzoek en ontwikkeling van ziektespecifieke contrastmiddelen. Het bedrijf BV Cyclotron VU is een spin-off van onze universiteit. Die maken nu onder andere 18FDG, een suikermolecuul waar het radioactieve isotoop fluor18 aan is gekoppeld, voor gebruik in PET-scanners. Daarmee kunnen tumoren heel specifiek in beeld worden gebracht. Waar wij als VU medisch centrum ook goed in zijn is het kwantificeren van wat wij op onze beelden zien. Zo’n PET-scan op basis van fluor-18 heeft pas echt meerwaarde als je exact in maat en getal kunt aangeven hoeveel van de radioactiviteit op een specifieke plek terecht is gekomen, en hoeveel ongericht op andere plaatsen in het lichaam blijft.’
Flexibele architect Om ook in de toekomst op dat hoogste podium van het onderzoek mee te kunnen blijven spelen, zal rond 2013 een
Mirjam Schöttelndreier
ter kan niets vinden van Jan Houtveen. Hij legt uit dat de een echt meer pijn kan voelen < foto Ivar Pel>
dan de ander, een kwestie van organisatie in
Kort
3
eerste paal, ergens aan de Van der Boechorststraat, de grond in moeten. ‘We vragen van de betrokken architect wel een heel bijzondere eigenschap’, lacht radioloog Van Kuijk. ‘Die moet namelijk heel flexibel zijn. Zo’n nieuw, modern Imaging Center zet je niet iedere dag neer. Dat moet tenminste, zeg, dertig jaar meekunnen. De ontwikkeling in de scanners gaat veel sneller. Dus als er een nieuwe machine in moet, dan moet het gebouw ook razendsnel kunnen worden aangepast. Bij wijze van spreken: even het dak eraf of de buitenmuur eruit, nieuwe scanner erin en hop, de boel weer dicht. Want zo’n ingrijpende operatie van een compleet nieuw centrum bedenken, dat wil je echt niet al te vaak voor je kiezen krijgen.’
nieuws
niet meer alleen een plaatje in grijstinten van iets dat op het oog een tumor lijkt, maar kun je in de toekomst misschien zelfs op de scan al vertellen wat de aard van een knobbeltje is en of het misschien een tumor is die voor therapie X of Y gevoelig zal zijn.’
COLUMN
07
Kinderwachtkamer heelkunde
De poliklinische zorgeenheid heelkunde en anesthesiologie van VUmc beschikt sinds vorige maand over een aparte kinderwachtkamer. De wachtkamer is ingericht met meubilair dat speciaal geschikt is voor kleine kinderen. Verder is er allerhande speelgoed aanwezig. Er is nadrukkelijk gekozen voor
Kaartje voor patiënt
speelmateriaal dat kinderen niet onrustig
Sinds een paar maanden is het mogelijk om
maakt, zoals spelletjes, kleurplaten en boek-
kaarten te versturen naar opgenomen
jes. Ook kunnen de kindjes dvd kijken.
patiënten via de website van VUmc. En dan
Onlangs viel het magazine Leve het Leven,
Voorheen maakten kinderen en volwassenen
gaat het niet om E-cards, maar om echte
het tijdschrift van VUmc Cancer Center
samen gebruik van dezelfde wachtkamers,
gedrukte ansichtkaarten.
Amsterdam, twee keer in de prijzen. Behalve
en dat werd soms wel eens te druk.
Via www.VUmc.nl kan men een kaart
Tijdschrift Leve het leven in de prijzen
Imaging
06
een Customer Media Award voor beste een-
uitzoeken en er een wens opschrijven. Elke
malige uitgave ontving het blad ook de
kaart die vóór 13.00 uur is aangemaakt, wordt
Publieksprijs voor de beste lancering van
diezelfde dag nog gedrukt en een dag later
het jaar. Leve het leven beschrijft op een
bezorgd via TNT post. De kosten zijn € 2,50,
toegankelijke en professionele manier de
waarvan 25 cent naar het VUmc fonds gaat.
ontwikkelingen op het gebied van de strijd
Kijk op www.VUmc.nl voor het versturen
tegen kanker in VUmc CCA. Het blad is
van een kaartje en op www.VUmc.nl/
bestemd voor sponsors, patiënten en andere
vumcfonds voor de projecten die het
relaties.
VUmc fonds steunt.
Wilt u het magazine ontvangen? Stuur een e-mail met uw adres naar [email protected]
Té kort door de bocht voor u?
o.v.v. magazine of bel 020 444 4342.
Meer informatie over deze onderwerpen: www.VUmc.nl/synaps/meerinfo
januari 2010
Synaps
moontherapie op de groei, intelligentie, cognitie en hersenontwikkeling van dysmatuur geboren kinderen. ‘Kinderen die met een te laag gewicht geboren worden, halen die achterstand meestal in de eerste jaren in. Er is echter een groep bij wie dit niet gebeurt. Deze kinderen kunnen vanaf de leeftijd van vier jaar behandeld worden met groeihormonen. Voor ons onderzoek moesten de kinderen ook een MRI-scan ondergaan, maar hoe kregen we dat voor elkaar? De afdeling kinder- en jeugdpsychiatrie van het UMC Utrecht gaf ons de tip om een MRI te laten nabouwen door een meubelmaker.’
Toenemend volume ‘Samen met de afdeling medische psychologie ontwikkelden we een protocol om kinderen in een oefensessie van ongeveer één uur vertrouwd te maken met de MRI. In het eerste deel leggen we de hele procedure uit en waarom het belangrijk is dat ze stilliggen. De geluiden van de scansequenties spelen we in toenemend volume af. Kinderen die een knuffel hebben, mogen deze er eerst in leggen. De kinderen en hun ouders helpen ons dan: ‘ligt ie goed stil?’, ‘geef hem maar een handje’. In het tweede deel gaat het kind er zelf in liggen. We associëren de geluiden met bekende dingen. Dat biedt ze tijdens de echte scan houvast: ‘oh ja, daar is de trein’. De oefensessie wordt begeleid door een pedagogisch medewerker. We noemen de sessie geslaagd als een kind vijf minuten heeft stilgelegen in de tunnel, met maximaal volume.’
Oefenen in de MRI-scanner helpt
Kinderen durven best Veel meer kinderen moeten zonder sedatie en zonder stress een MRI-scan kunnen ondergaan. Met dat doel voor ogen startte de afdeling medisch pedagogisch werk een spreekuur waarin kinderen op de scan worden voorbereid. Kinderarts en initiator Brigitte de Bie:
Synaps
Nummer 72
S
Sinds vorig jaar beschikt de afdeling kindergeneeskunde over een ‘oefen MRIscanner’. Dit is een replica van een echte MRI-scanner, zonder magneetveld, waarmee kinderen kunnen wennen aan een MRI. ‘Kinderen zijn vaak bang voor het apparaat’, legt De Bie uit. ‘Ze moeten lang stilliggen in de tunnel, en dan maakt de scan ook nog eens veel kabaal.
Tot de leeftijd van zes à zeven jaar krijgen kinderen daarom meestal sedatie. Hiervoor bestaat in VUmc een wachtlijst van vier tot zes maanden.’ De oefenscanner die De Bie in samenwerking met de afdeling medisch pedagogisch werk in de patiëntenzorg introduceerde, is een spin-off van haar onderzoek naar het effect van groeihor-
inleggen: 'Ligt ie goed stil? Geef hem maar een handje.'
Profijt Veel kinderen die voor de oefensessie slaagden, bleken ook de echte MRI-scan zonder sedatie te kunnen ondergaan. Dat zette De Bie aan het denken: kunnen hier niet veel méér kinderen in het ziekenhuis profijt van hebben? ‘Ook vanwege de wachttijden voor MRIonderzoek onder sedatie besloten we in overleg met de kinderneurologen tot een pilot om ook jonge patiëntjes buiten ons onderzoek voor te bereiden. Wanneer een kind slaagde voor de oefensessie werd het verwezen voor MRI zonder sedatie. Slaagde een kind niet, dan werd het gewoon weer op de wachtlijst geplaatst voor een MRI mét sedatie. Zo hebben we negentig kinderen voorbereid, van vier tot veertien jaar. Bij de oefensessie slaagden 85 kinderen. Van hen onderging 91 procent uiteindelijk een MRI-scan zonder sedatie, met voor diagnostiek bruikbare beelden.’ ‘Onze subsidieaanvraag om meer kinderen in het ziekenhuis te kunnen voorbereiden is gehonoreerd. De pedagogisch medewerkers houden nu sinds september een jaar lang elke week spreekuur. Kinderen vanaf vier jaar kunnen worden doorverwezen. Lukt het ons om ze voor
te bereiden, dan is het mooi. Lukt het niet, dan staan ze op de wachtlijst. Het spreekuur zit bijna elke week vol. Nu is het nog één middag, maar we willen naar twee dagdelen in de week.’
Angst overwinnen Volgend jaar wordt bekeken of het project een vervolg krijgt. De Bie: ‘Wat mij betreft is ieder kind dat niet gesedeerd wordt al pure winst. Maar het draait uiteindelijk om de harde cijfers: hoe vaak kan sedatie daadwerkelijk worden voorkomen en hoe wegen de kosten op tegen de baten? We verwachten dat het aantal kinderen dat voor de proefsessie slaagt wel wat lager is dan in ons eigen onderzoek. Het is de behandelend arts die bepaalt of een kind geschikt is om mee te oefenen. Je houdt natuurlijk ook altijd een groep die niet zonder sedatie geholpen kan worden, denk aan kinderen met ernstige verstandelijke beperkingen of ernstige gedragsproblemen. De oefenscanner is dus ook niet bedoeld om sedatie compleet te vervangen. Het is bij een deel van de kinderen echter wel te voorkomen. Ook kun je oudere kinderen die erg bang zijn ermee helpen om hun angst te overwinnen.’ ‘Kinderen laten zich meestal uitstekend coachen. Ik hoop dat we veel kinderen op een prettige manier kunnen voorbereiden en dat de MRI-scan geen vervelende ervaring voor ze is. Dit hangt ook af van de sfeer en bejegening van de kinderen tijdens het echte MRIonderzoek. We zouden graag zien dat al deze kinderen bij de radiologie op één dagdeel worden ingepland. Dan kunnen we de medewerkers van de MRI-afdeling misschien bijstaan in het coachen van kinderen.’
’Elke keer dat een kind een MRI zonder sedatie ondergaat, is in mijn ogen pure winst.’
Kinderen mogen hun knuffel er eerst
Kindergeneeskunde
09
januari 2010
Synaps
11
‘W e willen altijd een toekomstperspectief bieden’ ‘De patiënt heeft het voor het zeggen. En dat kan alleen als de dok-
Oogheelkunde
Oogheelkundig chirurg professor Peter Ringens:
ter hem goede informatie verstrekt en eerlijk is, en zich niet laat leiden door commerciële belangen.’ Hoogleraar oogheelkunde Peter Ringens spreekt met zachte stem hartstochtelijk over patiënten, medewerkers en strategische keuzes.
R
Ringens verenigt vele interesses en talenten in zich, die soms lastig zijn te combineren. Bijvoorbeeld oog voor detail en zicht op de grote lijnen. ‘Niet de enige schizofrene trek die ik heb’, zegt hij. Onderzoek boeit hem zeer, maar ook de patiëntenzorg. Wil je ergens echt goed in zijn, dan moet je kiezen, meent hij. Ringens koos ervoor zich te specialiseren in netvlieschirurgie. Maar na vijftien jaar Oogziekenhuis Rotterdam bracht zin voor avontuur hem naar VUmc. Bestuurlijk werk trok hem al langer, bijvoorbeeld als voorzitter van de beroepsvereniging. ‘Professor zijn interesseert me geen klap. Maar als je als professor ergens binnenkomt, is de wereld anders. Het slaat helemaal nergens op, maar zo is het wel.’ En dat komt goed uit: want hij heeft over veel zaken – ook buiten het oogheelkundig vakgebied – een mening.
bevindt zich in een sterk commerciële omgeving. In een kleine straal opereren zeker vijftien privéklinieken, die zich uitsluitend richten op winstgevende zorg: consulten, operaties aan staar en macula-degeneratie. ‘Die kun je in grote aantallen doen, in een soort productstraten. Deze klinieken beginnen niet aan een retinoblastoom, of een ingewikkelde suikerpatiënt, en zeker niet aan een staarpatiënt die een narcose nodig
heeft omdat hij niet stil kan liggen vanwege bijvoorbeeld een geestelijke handicap. Met als gevolg dat wij het centrum in de regio zijn voor de complexe dingen, terwijl we niet meer de power hebben om de grote aantallen te maken. Dat is een slechte ontwikkeling. Want om die ene moeilijke ingreep te doen moet je wel honderd ‘gewone’ hebben gedaan om expertise op te bouwen.’
T G C T C C T GG C T T CC C T G G T G C C Y G A G G C C C C T C T G G A C C C C A GG G C C C C G G C G G 430
440
450
460
470
480
Commerciële omgeving Vercommercialisering van de zorg is zo’n onderwerp waar hij zich druk om kan maken. Ringens schetst de huidige situatie. De afdeling oogheelkunde
Retinoblastoom wordt veroorzaakt door afwijkingen in het retinoblastoom-gen. De grafiek laat een voorbeeld van een genmutatie zien. Een test geeft zowel een rode piek voor een T (op het ene allel) als een blauwe piek voor een C (op het andere allel). De computer geeft de mutatie aan als een Y.
januari 2010
Synaps
13 De afgelopen tijd stond het verloskundig systeem in Nederland in de media flink
‘VUmc beschikt over
ter discussie. Gynaecologen en verloskundigen lijken het niet eens te kunnen worden.
een archief met familie-
Drie reacties op de stelling:
gegevens over retino-
‘Het Nederlandse verloskundig systeem is achterhaald’
blastoom dat 150 jaar terug gaat’
Reageren? Mail naar [email protected]
uitgelicht
Oogheelkunde
12
Dr. Ank de Jonge midwifery science VUmc ‘De relatief hoge perinatale sterfte in Nederland wordt aangegrepen om maar meteen het hele verloskundig systeem ter discussie te stellen. Terwijl nog niet eens duidelijk is wat de oorzaak is van de hogere sterfte! Het is goed om de kwaliteit van zorg voortdurend te verbeteren. Maar laten we daarbij behouden wat goed werkt, zoals de moge-
lijkheid om thuis te bevallen. Een groot onderzoek heeft laten zien dat thuis bevallen in Nederland veilig is. De meerderheid van vrouwen wil graag thuis bevallen en als ze thuis aan de bevalling beginnen is de kans kleiner dat ze interventies nodig hebben zoals bijstimulatie of een keizersnede. In Engeland wil de regering dat vrouwen kunnen kie-
Sterke speler
Damocles Een andere onderzoekslijn richt zich op retinoblastoom (zie kader) en wat daar allemaal bij komt kijken. VUmc beschikt over een archief dat 150 jaar terug gaat, met daarin gegevens van alle betrokken families. Ringens: ‘De ziekte hangt als een zwaard van Damocles boven die Synaps
Nummer 72
zen voor thuis bevallen. En daar wordt jaloers naar Nederland geke-
Onderzoek naar retinoblastoom
ken. Iets om zuinig op te zijn dus, die thuisbevalling.’
Retinoblastoom is een kwaadaardige tumor in het netvlies en ontstaat bij kinderen onder de vijf jaar. De tumor wordt veroorzaakt door afwijkingen
Prof. dr. Jan van Lith hoogleraar obstetrie LUMC:
in het retinoblastoom-gen (zie grafiek op pagina 11). De afwijking zit in de
‘Ja, dat is zo. De scheiding in eerste- en tweedelijnszorg heeft in
familie, of ontstaat spontaan in het DNA van het netvlies. In Nederland
Nederland geleid tot een zeer versnipperd verloskundig systeem. De
komen tien tot vijftien nieuwe gevallen per jaar voor. Hoewel de overle-
verantwoordelijkheden zijn gescheiden, de communicatie laat te wen-
vingskansen anno 2009 goed zijn, heeft de ziekte aanzienlijke schadelijke
sen over en er is geen regie. Opvang bij de bevalling is gebaseerd op
effecten op het gezichtsvermogen. Oogheelkunde doet samen met genetica
bereikbaarheid, terwijl het complexe, spoedeisende, niet-planbare
en kinderoncologie onderzoek naar de veranderingen op DNA-niveau. De
zorg is. Daarom moet beschíkbaarheid van alle zorgverleners bij de
uitkomsten kunnen leiden tot betere DNA-diagnostiek. Ook onderzoekt de
bevalling uitgangspunt zijn. Kortom: plaats alle zorgverleners rondom
afdeling of een veelbelovende nieuwe toedieningsvorm van chemotherapie
de barende en richt het werkproces opnieuw in. Hef de eerste en
in VUmc toegepast kan worden.
tweede lijn op en verenig de verloskundige praktijken en ziekenhuizen in regionale verbanden. Vanuit deze netwerkorganisatie wordt de zorg naar de zwangere toegebracht. De communicatie wordt gestandaardiseerd en technologisch ondersteund. De beschikbaarheid voor acute zorg wordt gewaarborgd in centra, waarvandaan ook teams de
families. Telkens als er weer een diagnose wordt gesteld, is dat natuurlijk verschrikkelijk. Die kinderen moeten een heel traject door van behandelingen en controles. Hoewel een snelle behandeling tegenwoordig goede overlevingskansen biedt, zijn de ingrepen vaak erg verminkend. Denk je in: zo’n klein kind, het schedeltje is nog in ontwikkeling. Dat heeft grote consequenties voor zijn toekomst. Hoe kom je daarmee in het reine? Met ons multidisciplinaire team proberen we aan alle aspecten aandacht te schenken. Het is heel mooi om te zien hoe verpleegkundigen, paramedici, psychologen, kinderartsen, genetici, radiologen zich samen concentreren op dat ene kind en zijn familie.’
Slecht zien of blind Hoe hard Ringens en zijn team zich ook inzetten voor het behoud van het gezichtsvermogen, dat lukt niet altijd. Ook voor mensen die slecht zien of blind zijn, heeft VUmc oog. ‘Ook al hebben we slecht nieuws, we willen altijd een toekomstperspectief bieden waarin je zo goed mogelijk verder kunt met je leven.’ En daar richt zich de derde onderzoekslijn op. Bijvoorbeeld door het ontwikkelen van een vragenlijst die inventariseert welke aanpassingen leiden tot een hogere kwaliteit van leven.
thuisbevalling kunnen verzorgen.’
Drs. Dieuwer Windhorst huisarts ‘Mijn ervaringen met het Nederlandse verloskundig systeem zijn goed, zowel wat betreft begeleiding van zwangerschap als rond de bevalling. Ook de vrouwelijke patiënten in mijn praktijk hebben over het algemeen positieve ervaringen. Negatieve ervaringen hebben vaak te maken met een traumatische of gecompliceerde bevalling, en niet zozeer met hoe de verloskundige heeft gehandeld. Zwangeren kunnen hier zelf kiezen of ze thuis of poliklinisch bevallen, mits ze
Ook financieel pakt deze trend slecht uit. Beleidsmakers verwachten tegenwoordig dat je zelf je broek ophoudt. ‘We moeten daar als universitair medisch centrum een antwoord op formuleren. Hoe kunnen we concurreren op inhoud, kwaliteit, en prijs? Wil je een sterke speler zijn in dit veld dan moeten we wellicht ook streven naar hogere patiëntenaantallen. Dat heeft uiteraard wel consequenties voor de OK-capaciteit. Voorop staat dat verwijzers altijd bij ons terecht kunnen.’ Wie weet biedt de oogheelkundige zorg aan diabetespatiënten een stukje van het antwoord. Gezien de forse toename van het aantal patiënten, kun je daar ook niet omheen, stelt Ringens. Zeker als er een operatie nodig is, moet VUmc de plek zijn waar deze patiënten terecht kunnen. ‘Dat is goed voor het imago van VUmc en geeft ons een sterkere plek in het regionale netwerk.’ Niet voor niets is een van de – weliswaar prille – onderzoekslijnen van de afdeling gericht op oogklachten als gevolg van diabetes.
niet in de tweede lijn thuishoren. Het percentage thuisbevallingen is in Nederland dan ook uitzonderlijk hoog. Echter, van de vrouwen die ‡ van hun eerste kind thuis willen bevallen, komt bijna de helft tijdens de bevalling alsnog in het ziekenhuis terecht. Het is een taak van de verloskundigen om zwangere vrouwen hier van tevoren duidelijk over te informeren.’
januari 2010
Synaps
Ethiek in de kliniek
15
medische ethiek
medische ethiek
14
Euthanasie, abortus of palliatieve zorg, in Nederland zijn de procedures hiervoor vaak vastgelegd in richtlijnen of wetten. ‘Dat maakt een goede morele uitvoering echter nog niet makkelijk’, zo stelt de recent aangetreden hoogleraar medische ethiek Guy Widdershoven. In bijeenkomsten probeert hij zorgverleners zelf te laten nadenken over hoe het beste met ethische vraagstukken om te gaan.
H
Het afgelopen decennium zijn ethici steeds meer gaan benadrukken dat beslissingen en verantwoordelijkheden op de werkvloer moeten liggen: bij de zorgverleners, maar ook bij de patiënten. Ethische afwegingen komen daardoor steeds dichterbij het bed. Guy Widdershoven brengt de problemen en uitdagingen hieromtrent in kaart, faciliteert bijeenkomsten waarin betrokkenen nadenken over ethische vraagstukken en adviseert hoe er mee om te gaan. ‘Dat laatste zo weinig mogelijk’, zegt hij. ‘Het werkt het beste als oplossingen vanuit de mensen zelf komen. Mijn vakgebied beslaat het hele spectrum rond de normen en waarden in de gezondheidszorg’, vervolgt Widdershoven. ‘Welke behandelingen en technologieën bied je patiënten wel en niet aan, dat soort vragen.’ De essentie van zijn vakgebied is reflectie. ‘Betrokkenen houden elkaar en zichzelf een spiegel voor: waarom vind ik dit moeilijk en welke waarden geven de doorslag in mijn uiteindelijke beslissing?’
‘maar doordat er nu meer wettelijk geregeld is, zijn ethische commissies minder nodig. Ze stonden echter ook ver van de werkvloer af, terwijl daar juist de vragen rijzen.’ Moreel beraad brengt ethiek direct naar de mensen toe. ‘Het is een vorm van klinische ethiek, een vakgebied dat de laatste jaren enorm in opkomst is. VUmc was al voordat ik naar deze afdeling kwam sterk op dit terrein.’ Het is belangrijk dat ethiek toegankelijk is, vindt Widdershoven. ‘Moreel beraad staat dichter bij zorgverleners dan een ethische commissie’, weet hij. Moreel beraad richt zich niet op regels, maar op de verheldering van verantwoordelijkheden. ‘Het gaat vaak over wat er mogelijk is binnen de marges van de wet. Er is
duidelijke regelgeving, maar dat betekent zeker niet dat het duidelijk is voor iedereen wat ze op moeten pakken vanuit hun eigen verantwoordelijkheid.’ Goed beslagen ten ijs
Uiteindelijk moeten moreel-beraadsessies leiden tot verbetering van de zorg door verhoging van de kwaliteit van de professionals. ‘Om te zorgen dat het niet bij incidentele sessies blijft, proberen wij gemotiveerde mensen in instellingen zo op te leiden dat zij het uiteindelijk van ons kunnen overnemen. Je ziet dat daar waar moreel beraad de afgelopen jaren is geïntroduceerd, het regelmatig een vast onderdeel is geworden in het beleid’, zo stelt Widdershoven. ’Bovendien zijn mensen enthousiast, het raakt de kern
Wat is moreel beraad? Een moreel beraad is een serie bijeenkomsten waarin zorgverleners en
Synaps
Moreel beraad
– in sommige gevallen – patiënten een moreel geladen casus bespreken en
Widdershoven doet veel onderzoek naar ethische vraagstukken, maar zijn paradepaardje is het moreel beraad, bijeenkomsten op de werkvloer (zie kader). ‘Vroeger werd ethiek vooral bedreven vanuit ethische commissies’, vertelt hij,
analyseren. Onder aanvoering van een ethicus proberen deelnemers uit te
Nummer 72
vinden wat goede zorg is en welke handeling leidt tot een beter leven van de patiënt. De ethicus ondersteunt, maar adviseert zelden. De essentie is dat oplossingen uit betrokkenen zelf komen. Uitkomsten verschillen van een verbeterd reflectievermogen van de zorgverlener tot concrete oplossingen die kunnen leiden tot richtlijnen.
waarom ze gekozen hebben voor hun beroep.’ Neemt niet weg dat er nog wat hordes te nemen zijn voordat moreel beraad daadwerkelijk gemeengoed is binnen VUmc. ‘Het is erg belangrijk dat alle lagen van een organisatie het belang inzien van moreel beraad. We willen het van onderuit verankeren, maar ook de raad van bestuur moet er achter staan. Momenteel houden we gesprekken op verschillende afdelingen, om zo zicht te krijgen op de ethische problemen die er spelen. Van daaruit zetten we dan de moreel-beraadsessies op.’ ‘In de kliniek moet je mensen echt uit hun dagelijkse sleur halen, het kost tijd om medewerkers te overtuigen’, stelt Widdershoven. ‘We beginnen daarom ook pas in de aankomende zomer met de eerste moreel-beraadsessies, we willen goed beslagen ten ijs komen. VUmc
besteedt in zijn onderwijscurriculum wel al langer aandacht aan klinische ethiek, sommige medewerkers zijn er dus mee bekend. In het onderwijs is relatief gemakkelijk aandacht voor ethiek te krijgen: als het in hun rooster staat, dan komen de studenten wel.’
‘Welke behandelingen en technologieën bied je patiënten wel en niet aan?’
Suikerziekte en ramadan
Widdershovens afdeling metamedica is sterk op het gebied van interculturaliteit: hoe zorg je dat de kwaliteit van zorg voor personen uit verschillende culturen wordt gewaarborgd? ‘Veel van mijn nieuwe onderzoek en morele beraadslagen zullen dan ook daarop aansluiten.’ Wat doe je bijvoorbeeld wanneer moslims met suikerziekte de ramadan willen volgen? ‘Daar kun je meer mee dan veel mensen in eerste instantie denken, je hoeft je er niet afzijdig van te houden onder het mom van “het is zijn of haar eigen keus”’, zo stelt Widdershoven. ‘Vanuit de islam mag je ook tijdens de vastenperiode aan je eigen gezondheid denken. Het is belangrijk dat zorgverleners hierover nadenken, gezamenlijk een koers bepalen en kijken of dat in de praktijk werkt.’ Een moreel beraad kan dit faciliteren, zo besluit Widdershoven. januari 2010
Synaps
Een selectie uit opvallend nieuws op medischwetenschappelijk gebied
agenda
Té kort door de bocht voor u?
Een selectie uit cursussen, symposia, congressen, promoties en oraties.
Meer informatie over deze onderwerpen: www.VUmc.nl/synaps/meerinfo
Onderzoeksgegevens beter toegankelijk
Top-onderzoek aan VUmc
Cursussen/symposia
Promoties en oraties VUmc
Al drie jaar staat het wetenschappelijk onder-
14 januari 2010
15 januari 2010
Als eerste onderzoeksinstelling op het
zoek van VU medisch centrum op de tweede
Symposium: Revalidatiegeneeskunde
Promotie: F.O.B. Spoelstra
Europese vasteland introduceert VUmc het
plaats van de Nederlandse universitair medi-
in de schijnwerpers
Titel: Optimalization of image-guided radio-
systeem caBIG, dat het mogelijk maakt ´oude´
sche centra. Dat blijkt uit de citatieanalyse
Ter gelegenheid van het afscheid van
therapy (IGRT) for lung cancer
onderzoeksgegevens opnieuw en voor ander
2009 van het Centrum voor Wetenschaps- en
prof. dr. Lankhorst
Aanvang: 10.45 uur, Aula Vrije Universiteit
wetenschappelijk onderzoek te gebruiken.
Technologische Studies, CWTS.
Kattenkrabziekte
Wetenschappers van VUmc verzamelen grote
De CWTS-analyse meet zowel de kwaliteit als
Kattenkrabziekte is een bacteriële infectie die
hoeveelheden gegevens. Dat gebeurt meestal
de kwantiteit van het medisch wetenschap-
- vaak jonge - mensen oplopen na de krab van
18 t/m 22 januari 2010
Promotie: G.E. Anholt (werk)titel: OCD: Spectrum theory and issues
Locatie: Aula Vrije Universiteit
21 januari 2010
individueel. Zo maakt iedere promovendus
pelijk onderzoek. De analyse kijkt naar het
een kat. De ziekte is meestal onschuldig: de
Cursus: Epidemiologisch onderzoek,
zijn eigen database. Als de studie is afgerond
aantal publicaties in vooraanstaande weten-
patiënt krijgt lymfklierontsteking en geneest
opzet en interpretatie
in measurement Aanvang: 10.45 uur, Auditorium
schappelijke tijdschriften en naar het aantal
vanzelf. Het is van groot belang om katten-
Locatie: Kerkrade
vens niet meer altijd door anderen te raadple-
Geen bloedafname meer nodig
keer dat deze artikelen in andere weten-
krabziekte te onderscheiden van andere, ern-
Info: www.epidm.nl
gen. Het systeem caBIG, cancer Biomedical
Vroegtijdige opsporing van onder andere de
schapspublicaties worden geciteerd.
stiger, aandoeningen zoals lymfklierkanker en
Information Grid, kan grote hoeveelheden
ziekte van Alzheimer kan binnenkort patiënt-
Vanaf 1998 neemt het aantal publicaties van-
tuberculose. Bij de diagnose van de onschul-
21 januari 2010
Oratie: prof.dr. W.R. Gerritsen
onderzoeksgegevens goed beheren en analy-
vriendelijker plaatsvinden. Het is dan niet
uit VUmc gestaag toe. Een steeds groter deel
dige kattenkrabziekte is het advies namelijk
GGZ Kennisdag 2010: ´Geestelijk
Titel: Afweer en prostaatkanker: vriend of
seren. Dat gebeurt op een gestandaardiseer-
meer nodig om, zoals nu, zowel een PET-scan
van die publicaties wordt bovendien door
‘afwachten tot het weer overgaat’, terwijl bij
gezonde gemeente´
vijand?
de manier. Onderzoeksgroepen kunnen zo
van de hersenen te maken, als een grote
anderen in internationale wetenschappelijke
kanker of tuberculose direct ingrijpen nood-
met oa aandacht voor chronisch zieken
Aanvang: 15.45 uur, Aula Vrije Universiteit
makkelijk gegevens uitwisselen, ook internati-
hoeveelheid bloed af te nemen. Onderzoeker
tijdschriften geciteerd, wat duidt op een toe-
zakelijk is. Arts-onderzoeker Marijn
en sociaal economische gezondheids-
onaal, wat belangrijk is bij grote samenwer-
Jurgen Mourik onderzocht een nieuwe meet-
name van de internationale zichtbaarheid.
Vermeulen ontdekte dat er nog geen
verschillen.
27 januari 2010
kingsprojecten waaraan meerdere universitei-
methode die alle informatie direct uit de PET-
VUmc scoort sowieso al jaren boven het
betrouwbare tests voor kattenkrabziekte
Locatie: Theatre Orpheus, Apeldoorn
Promotie: M. Bax
ten meedoen. VUmc zal niet alleen gegevens
scan haalt.
internationale gemiddelde.
bestaan. Bij slechts 60% van de patiënten met
Info: [email protected]
Titel: The functional consequences of glyco-
voor kankeronderzoek, maar ook die voor
De nieuwe meetmethode is een waardevolle
kattenkrabziekte toonden de meest gebruikte
reuma, coeliakie, hart- en vaatziekten en
aanvulling op de bestaande onderzoeksme-
tests antistoffen aan. Andersom werden bij
neurologische ziekten met behulp van caBIG
thoden. Het afnemen van bloed is namelijk,
verwerken.
en de onderzoeker gaat weg, zijn de gege-
22 januari 2010
sylation on dendritic cell biology Aanvang: 15.45 uur, Aula Vrije Universiteit
enkele patiënten zonder kattenkrabziekte
25 & 26 januari en 18 & 19 februari 2010
met name voor ouderen, niet erg prettig.
toch antistoffen gevonden, waarschijnlijk van
Teach the teacher
28 januari 2010
Enerzijds omdat er een behoorlijke hoeveel-
een vergelijkbare, maar andere bacterie.
Didactische basisprincipes
Oratie: prof.dr. A.M. van Furth
heid bloed (250 ml) wordt afgenomen en
Vermeulen bestudeerde vervolgens tests op
Locatie: Amsterdam
Titel: Kinderen en infecties; balanceren op
anderzijds omdat dit gebeurt via een katheter
basis van DNA van de bacterie Bartonella
in de polsslagader. De ontwikkelde meetme-
henselae. Helaas bleek deze techniek alleen
12 februari 2010
thode maakt de PET-beelden scherper, haalt
goed bruikbaar in moeilijk te verkrijgen pus
Cursus: Counselen over Prenatale
en klierweefsel, niet in bloed. Vermeulen pleit
Screening
29 januari 2010
dan ook voor verder onderzoek naar geavan-
Locatie: Amsterdam
Promotie: J.M. Schutte
informatie betreffende het bloed direct uit de PET-beelden en corrigeert deze beelden bovendien voor bewegingen van patiënten tijdens het maken van de scan.
17
nieuws
Kort
nieuws
16
het slappe koord Aanvang: 15.45 uur, Aula Vrije Universiteit
Titel: Safe motherhood: confidential enquiries
ceerdere tests voor kattenkrabziekte.
18 maart 2010
into maternal deaths in The Netherlands
Symposium: Zicht op kwetsbare
Aanvang: 15.45 uur, Aula Vrije Universiteit
ouderen
Synaps
Nummer 72
de ontwikkeling van nieuwe therapieën.
Screening, diagnostiek en beleid bij
Onlangs ontvingen twee VUmc-weten-
Daniel Peeper, hoogleraar functional oncoge-
lichamelijk en cognitief functieverlies
schappers een grote prijs. Peter Heutink,
nomics, ontving de Koningin Wilhelmina
Locatie: Auditorium Vrije Universiteit
hoofd van de sectie medische genoomanaly-
Onderzoeksprijs voor zijn onderzoek naar
www.VUmc.nl/symposiumouderen
se, kreeg de Wetenschapsprijs van het
huidkanker. Peeper gaat de prijs, twee miljoen
Prinses Beatrix Fonds. Met deze prestigieuze
euro, gebruiken voor zijn onderzoek naar de
prijs van één miljoen euro wordt onderzoek
genen die betrokken zijn bij de verandering
naar de ziekte van Parkinson gefinancierd.
van een goedaardige moedervlek naar een
Heutink zal het geld besteden aan onderzoek
melanoom, maar ook naar de genen die dit
naar nieuwe genetische risicofactoren en aan
proces afremmen.
Royale prijzen
24, 25, 26, 29 en 30 maart 2010 Cursus: Longitudinale data-analyse Locatie: Amsterdam Info: www.epidm.nl
Voor meer inschrijvingen, nascholingscursussen, congressen en symposia, kijk op: www.VUmc.nl/paog Voor actuele informatie over promoties en oraties kijk op: www.VUmc.nl/synaps/meerinfo januari 2010
Synaps
18
19
Schouderklachten kunnen snel chronisch worden: bijna de helft van de patiënten met
op lokaal, regionaal, nationaal en internationaal niveau. Zo trekken VUmc en de Stichting Epilepsie Instellingen Nederland (SEIN) samen op in patiëntenzorg en onderzoek.
niet-traumatische schouderklachten heeft na zes maanden nog steeds - of opnieuw pijn. Het team van de onlangs gestarte schouderpoli VUmc, bestaande uit een fysiotherapeut en een orthopedisch chirurg, wil dat percentage naar beneden te krijgen.
D
‘De behandeling van schouderklachten is meestal niet specifiek genoeg. Bij een algemene fysiotherapeut krijgt de patiënt oefeningen die in eerste instantie wel verlichting geven, maar vaak komen de klachten weer terug’, schetst fysiotherapeut Karin Hekman het probleem. Hekman nam het initiatief tot de oprichting van een speciale schouderpoli. ‘Onderzoek wijst uit dat hoe specifieker de diagnose, des te beter het herstel van de patiënt. Maar de schouder is een ingewikkeld gewricht en de diagnostiek is dan ook complex. Omdat we op de schouderpoli met schouderspecialisten werken, kunnen we in de meeste gevallen een specifieke diagnose stellen.’ Tijdens het spreekuur wordt de patiënt zowel door een orthopedisch chirurg als door een fysiotherapeut onderzocht. De chirurg bekijkt of er orthopedische
Synaps
samenwerking
schouderpolikliniek
Schouderzorg: sneller en specifieker
VUmc streeft naar een nauwe samenwerking met andere organisaties
Nummer 72
gestart. Als het gaat om fysiotherapie kan er alleen een goede behandeling volgen als er kennis is van zowel een structuur-, als een functiediagnose. En voor chirurgische ingrepen geldt ook, hoe eerder hoe beter. Daarom vragen we huisartsen een patiënt met schouderklachten binnen zes weken naar de schouderpoli te sturen. (zie kader). Al direct na de opening van de schouderpoli werd duidelijk dat er veel behoefte is aan schouderspecifieke zorg. Hekman: ‘Het loopt storm, waardoor het tweewekelijkse spreekuur de komende maanden al vol zit. Daarom wordt het per februari een wekelijks spreekuur en zijn we volop bezig plannen te maken om de poli uit te breiden.’
Epilepsiechirurgie in de lift
Prof.dr. Ley Sander,
Prof.dr. Kees Stam,
directeur wetenschappelijk onderzoek SEIN
hoogleraar klinische neurofysiologie VUmc
‘VUmc en SEIN zijn natuurlijke partners: VUmc
‘Sinds 2003 voeren we epilepsiechirurgie uit.
levert als universitair medisch centrum top-
Jaarlijks worden er in Nederland ongeveer
referente en topklinische zorg aan patiënten,
vijfentachtig operaties uitgevoerd, waarvan
onder wie mensen met neurologische aan-
er twintig in ons ziekenhuis plaatsvinden. Bij
doeningen zoals epilepsie. SEIN is een gespe-
de route die patiënten voor, tijdens en na de
cialiseerd centrum in observatie, diagnose en
operatie doorlopen, bestaat een intensieve
behandeling van epilepsie. Op het vlak van
samenwerking tussen SEIN en VUmc. Het
patiëntenzorg - epilepsiechirurgie - werken
gaat om patiënten die niet reageren op medi-
we dan ook al jaren samen. We zijn zowel let-
catie, bij wie een oorzaak is gevonden in de
terlijk als figuurlijk goede buren die meer met
hersens op ‘veilige’ afstand van het taal-
elkaar willen omgaan. Omdat onze relatie
gebied en het gebied dat de beweging van
voor ieder van ons vruchten afwerpt, teken-
het lichaam aanstuurt. Op een plek waar je
den onze instellingen vorige maand een over-
tijdens de operatie veilig bij kunt. Als voor-
eenkomst waarin we aangeven gezamenlijk
bereiding op de operatie voert SEIN bijvoor-
op te trekken in onderzoek en patiëntenzorg.
beeld ‘aanvalsregistraties’ uit: patiënten wor-
Daarmee heeft SEIN zich officieel verbonden
den langdurig geobserveerd om de hersen-
aan VUmc. Bovendien breidden we daarmee
activiteit tijdens aanvallen te meten. Ook is
Om het percentage mensen met chroni-
onze samenwerking uit met wetenschappelijk
SEIN betrokken bij geavanceerde onder-
sche schouderklachten omlaag te brengen
onderzoek. SEIN legt zich er als instelling op
zoeken die in VUmc plaatsvinden, zoals MEG
is de nieuwe schouderpoli VUmc met een
toe om de kwaliteit van het leven van men-
(magneetencefalografie) en PET (positron
project gestart: EDIS, early diagnosis and
sen met epilepsie te verbeteren.
emissie tomografie). Op het gebied van
intervention of shoulders. Karin Hekman,
Wetenschappelijk onderzoek vormt een
patiëntenzorg heeft onze samenwerking zich
fysiotherapeut schouderpoli: ‘We vragen
essentieel onderdeel van die missie, en daar-
ruim bewezen. Zo ontstond de behoefte om
huisartsen om een patiënt met schouder-
bij kunnen we een sterke academische part-
samen onderzoek te doen, vooral rond
klachten binnen zes weken naar de schou-
ner als VUmc goed gebruiken. VUmc geniet
epilepsie bij hersentumoren. Hoe ontstaat
derpoli te sturen. Het doel is dat mensen
als academisch centrum hoog aanzien, vooral
epilepsie, hoe komt het dat sommige
Binnen zes weken
sneller een diagnose krijgen, eerder weten
ook binnen de neurowetenschappen. Samen
patiënten niet op medicijnen reageren? Ook
Maar een specifieke diagnose is niet het enige dat bijdraagt tot een goed herstel. Hekman: ‘Recente aanwijzingen in de literatuur geven aan dat de kans op volledig herstel van de schouder groter is naarmate de behandeling éérder wordt
waar ze aan toe zijn, beter worden ver-
willen we nu in Europa en zelfs wereldwijd
willen we meer onderzoek doen naar de
wezen en sneller van hun klachten af zijn.
toonaangevend worden op het gebied van
veranderingen van de hersennetwerken.’
Zo kunnen we voorkomen dat een grote
epilepsieonderzoek.’
behandelingen, zoals injecties of een operatie, nodig zijn. De fysiotherapeut onderzoekt de schouderklachten vanuit de functionele hoek: is de beweeglijkheid goed? Hoe is de spierkracht? Hekman: ‘Samen stellen we een diagnose en maken we een behandelplan. Die behandeling hoeft niet binnen VUmc plaats te vinden. We hebben een uitgebreid netwerk van in schouderklachten gespecialiseerde fysiotherapeuten in de regio, waar veel patiënten terechtkunnen.’
Schouderklachten? Snel doorverwijzen!
groep mensen jarenlang last houdt van hun schouder.’
Meer informatie over SEIN op www.sein.nl
Meer informatie: [email protected]
januari 2010
Synaps
21
Alzheimer? Controleer de bloeddruk van de kinderen!
Kinderen van ouders met de ziekte van Alzheimer hebben een aanzienlijke kans om zelf ook de ziekte te krijgen. Niet minder dan 60% van het Alzheimerrisico is genetisch te verklaren. Psychiater Eric van Exel wilde daarom weten of kinderen van Alzheimerpatiënten specifieke kenmerken hebben waar vroege diagnose of zelfs preventie op kan worden gericht. ‘Mensen met de ziekte van Alzheimer in de familie kunnen al winst boeken door heel eenvoudig op de bloeddruk te letten’, stelt Van Exel.
< t e k s t R o b B u i t e r f o t o's P e t e r S m i t h >
Synaps
Nummer 72
H
Het tijdschrift Archives of General Psychiatry publiceerde onlangs de resultaten van het onderzoek van Van Exel en collega’s van VUmc, het AMC en het LUMC. In totaal deden 206 mensen mee uit 92 ‘Alzheimerfamilies’. De controlegroep bestond uit 200 mensen uit 97 families zonder Alzheimer in de voorgeschiedenis. Het bleek dat de ‘Alzheimerkinderen’ op middelbare leeftijd een significant hogere bloeddruk hadden dan de controles. Daarnaast vertoonden ze een sterkere ontstekingsreactie wanneer een bloedmonster werd geprikkeld met bacteriële eiwitten. Bovendien hadden de mensen uit de Alzheimerfamilies vaker de ‘e4-variant’ van het zogenoemde apolipoproteïne E: 47% tegenover 21%.
ApoE e4 is, net als een verhoogde bloeddruk, een bekende risicofactor voor de ziekte van Alzheimer. Ook het type ontstekingsreactie wordt vaak in het Alzheimeronderzoek betrokken. Van Exel: ‘Je kunt mensen grofweg indelen in twee typen: met een aangeboren milde, of juist met een heftige ontstekingsreactie. Je zou kunnen zeggen dat een heftige ontstekingsreactie ‘evolutionair’ in principe gunstig is. Een ontsteking zorgt er immers voor dat je infectieziekten te boven komt. Maar nu we met z’n allen steeds ouder worden, komt blijkbaar de keerzijde naar boven. Op latere leeftijd blijkt die heftige ontsteking geassocieerd met een hoger Alzheimerrisico.’ Waaróm een heftige ontstekingsreactie Alzheimer lijkt te veroorzaken is niet helemaal duidelijk. ‘Daarvoor bestaan nu twee mogelijke verklaringen’, zegt Van Exel. ‘De eerste gaat uit van minuscule herseninfarctjes waar het lichaam heftig op reageert. Daardoor zou meer hersenweefsel kunnen sterven dan wanneer er een milde reactie zou plaatsvinden. Een tweede hypothese gaat uit van de zogenoemde plaques, de eiwitklonteringen in het hersenweefsel die de geleiding tussen zenuwcellen blokkeren en die zo kenmerkend zijn voor de ziekte van Alzheimer. In die plaques worden ook veel ontstekingseiwitten gevonden. Het is niet ondenkbaar dat die ontstekingseiwitten een belangrijke rol spelen in het ontstaan van plaques.’
maar omdat het heel confronterend kan zijn om te horen dat je zelf ook een gerede kans hebt om dezelfde verschrikkelijke ziekte te krijgen. Maar met dit onderzoek hebben wij laten zien dat een groot aantal bekende risicofactoren is geclusterd in families met Alzheimer. Dat betekent dat je mensen nu meteen kunt wijzen op bijvoorbeeld de relatie met de bloeddruk. Je kunt dus mogelijk iets doen om het risico te beperken. Wat mij betreft nemen we vanaf morgen in de standaarden op dat we kinderen van Alzheimerpatiënten extra screenen op hoge bloeddruk. In de praktijk zal dat eerst nog de nodige discussie vergen met de collega’s over de voors en tegens.’
Wellicht biedt de relatie met de heftige ontstekingen ook nog een praktische mogelijkheid voor preventie. Van Exel: ‘Het is al bekend dat mensen die bijvoorbeeld vanwege reuma langdurig ontstekingsremmers moeten slikken een verlaagde kans hebben op Alzheimer. Toch zal het in de praktijk niet eenvoudig zijn om bijvoorbeeld NSAID’s als profylaxe voor mensen op middelbare leeftijd die een verhoogd risico hebben op de ziekte van Alzheimer evidence based te onderbouwen. Zo’n studie vergt een enorme inspanning met dito kosten en die zijn met de relatief goedkope NSAID’s niet snel terug te verdienen.’
biologische psychiatrie
biologische psychiatrie
20
Alzheimer en bloeddruk Van een verhoogde bloeddruk op middelbare leeftijd was al eerder aangetoond dat dit, los van genetische factoren, de kans om Alzheimer te krijgen vergroot. Dat de mensen met Alzheimer in de familie een hogere bloeddruk hadden dan de mensen zonder familieleden met Alzheimer verbaasde Van Exel dan ook niet. ‘Maar het is wel meteen een heel praktisch potentieel handvat voor preventie. Het is hoe dan ook goed om de bloeddruk in de gaten te houden, maar ons onderzoek suggereert dat er voor de kinderen van mensen met Alzheimer een extra reden is om op te letten. Of screening op hoge bloeddruk bij mensen van middelbare leeftijd met Alzheimer in de familie uiteindelijk echt een verschil maakt, dat kan alleen door een langer lopend onderzoek worden aangetoond’, aldus Van Exel. ‘Wij willen in ieder geval de beide groepen uit dit onderzoek in de toekomst blijven volgen om de relatie tussen Alzheimer en bloeddruk verder op te helderen.’
Voors en tegens Als ouderenpsychiater bij GGZ inGeest heeft Van Exel in zijn spreekkamer dagelijks te maken met Alzheimerpatiënten en hun familie. ‘Doorgaans praten we met de kinderen van Alzheimerpatiënten over de beste manier van omgaan met deze ziekte van hun ouder. Het genetische verhaal raakt daarbij nogal eens op de achtergrond, al was het
‘In de spreekkamer raakt het genetische verhaal vaak op de achtergrond’
januari 2010
Synaps
Een selectie uit opvallend nieuws vanuit GGZ inGeest
GGZ inGeest
Meer informatie over deze onderwerpen: www.VUmc.nl/synaps/meerinfo
Zowel in de psychiatrie als in de verslavingszorg groeit de overtuiging
GGZ inGeestloop 2010
De deelnemers kunnen het inschrijfgeld
Op zondag 16 mei 2010 organiseert
verhogen met een bedrag bestemd voor het
Verwijzers Update
GGZ inGeest voor de zevende keer een hard-
goede doel. Daarnaast wordt gezocht naar
Verwijzersnieuws Amsterdam & Amstelland 1e jaargang, nummer 1, december 2009
loopwestrijd op het terrein in Bennebroek, nu
sponsoren.
onder de naam GGZ inGeestloop. Ook dit keer
Kijk voor meer informatie op
is er een goed doel aan gekoppeld, namelijk
www.ggzingeest.nl/loop.
Geachte collega, Graag presenteren wij de eerste nieuwsbrief van GGZ inGeest. We gaan u periodiek, 4 à 5 keer per jaar, op de hoogte houden van onderwerpen waarvan we denken dat ze voor u en uw patiënten van belang zijn en waar wij trots op zijn. Nieuwe ontwikkelingen en praktische zaken die over de volle breedte van de psychiatrie gaan. De nieuwsbrief geeft ook inzicht in de zeer nauwe samenwerking tussen GGZ inGeest en VU medisch centrum en de hierdoor snel toenemende deskundigheid op het overlappende gebied van “lichaam en geest”. Wij wensen u veel leesplezier en staan natuurlijk open voor uw suggesties of opmerkingen. Actuele kwesties en meer achtergrond informatie vindt u op www.ggzingeest.nl. Albert Blom, psychiater.
Snel antwoord op uw vraag: de consultatielijn Heeft u als verwijzer behoefte aan kort overleg? Twijfelt u over de juiste doorverwijzing? Bent u op zoek naar een snel en professioneel advies? Maak dan gebruik van onze speciale consultatielijn. Sinds kort beschikt GGZ inGeest over één telefoonnummer en één mailadres voor al uw consultatievragen. Gaat het om een spoedeisende vraag? Bel dan met de consultatielijn op (020) 788 6666. U krijgt rechtstreeks één van onze hulpverleners aan de lijn. Op veel vragen kan deze medewerker u direct een adequaat antwoord geven. Gaat uw vraag dieper? Dan zorgt de medewerker dat u zo snel mogelijk door een specialist wordt teruggebeld. Mogelijk heeft u ook een vraag die wat minder dringend is. Maak dan gebruik van onze e-consultatie! Stuur uw vraag per mail naar [email protected] en binnen 24 uur ontvangt u een antwoord in uw mailbox. Directe consultatie van GGZ inGeest? T (020) 788 6666, of mail uw vraag naar [email protected]
Prezens, persoonlijke support, psychisch beter Prezens is gespecialiseerd in het leveren van ondersteuning in de huisartsenpraktijk of in gezondheidscentra waarbij SPV-en en GZ-psychologen nauw samenwerken met vaste psychiaters om u en uw cliënt te ondersteunen. Zou u graag een SPV of GZ-psycholoog (of POH-GGZ) in uw praktijk werkzaam willen hebben, neem dan contact op met Prezens. Dit onderdeel van GGZ inGeest is gespecialiseerd in het leveren van deze ondersteuning. Uw patiënten ontvangen hulp op maat, direct en dichtbij, waar mogelijk in uw praktijk. Prezens biedt (preventieve) hulp in groepen, individueel via internet of via de telefoon. Verwijzing Blijkt verwijzing naar specialistische hulp noodzakelijk, dan heeft Prezens het netwerk en de mogelijkheden om deze verwijzing snel en direct te regelen, zowel binnen GGZ inGeest als daarbuiten. U kunt uw patiënten direct aanmelden op T (020) 788 6300, of via [email protected]. Voor ondersteuning op maat in uw praktijk kunt u contact opnemen met John Kusters, SPV/POH-GGZ adviseur op T (06) 20 65 92 12. Lees verder: www.prezens.nl
Nieuwe academische polikliniek ADHD Jeugd- en jongerenpsychiatrie van GGZ inGeest start met ingang van januari 2010 een nieuwe academische polikliniek ADHD aan de Overschiestraat 57, Amsterdam in samenwerking met de Vrije Universiteit. De polikliniek richt zich met name op behandeling van kinderen tussen 6 en 12 jaar met aandachtsproblemen, hyperactiviteit en impulsiviteit (ADHD) met tenminste gemiddelde intelligentie. Binnen de polikliniek wordt diagnostiek en behandeling zoveel mogelijk volgens vaste protocollen uitgevoerd. Het belangrijkste doel is een snelle, efficiënte en doeltreffende signalering en behandeling van ADHD. Naast patiëntenzorg wordt ook wetenschappelijk onderzoek verricht naar de oorzaak en behandeling van ADHD en aanverwante stoornissen. Klantvriendelijk Het afgelopen half jaar is door medewerkers van de Vrije Universiteit en jeugden jongerenpsychiatrie van GGZ inGeest hard gewerkt aan de totstandkoming van deze speciale polikliniek. Het hele onderzoekstraject is klantvriendelijk georganiseerd. Behandelaren van GGZ inGeest en onderzoeksmedewerkers van de VU doen gezamenlijk (diagnostisch) onderzoek. De polikliniek ADHD is een onderdeel van de algemene polikliniek voor kinderen, jongeren en hun gezinnen met psychische en/of ernstige psychosociale problemen.
Voor meer informatie over de nieuwe polikliniek ADHD belt u met jeugd- en jongerenpsychiatrie op T (020) 788 5600.
dat een psychiatrische stoornis en een verslaving niet apart behandeld moeten worden, zoals nu nog vaak het geval is. Uit onderzoek blijkt bovendien dat een gezamenlijke aanpak het meeste effect
het project ‘Naar een gastvrije gesloten kli-
heeft. Daarom is GGZ inGeest gestart met verslavingspsychiatrie, een
niek locatie Spaarnepoort’. Gastvrij, want juist in een gesloten kliniek waar cliënten beperkt
integrale behandeling.
zijn in hun vrijheden, zijn een goede sfeer en bejegening van groot belang. De deelnemers – 450 in 2008 – kunnen 3,5 km of 10,5 km afleggen door een bosrijke omgeving. Naast de prestatieloop is er een estafetteloop voor teams en een kinderloop.
Kijken in de ziel
Polikliniek complex trauma
Na het grote succes van de RVU-televisieserie
Speciaal voor de behandeling van complexe
Kijken in de ziel is nu ook het gelijknamige
posttraumatische stressstoornis (PTSS) is bin-
Nieuw: Verwijzers Update
boek verschenen. Hierin vertellen onder meer
nen GGZ inGeest de polikliniek complex trau-
Artsen die hun patiënten naar een psychiater
Witte Hoogendijk en Liesbeth Vleugel – bei-
ma opgericht. De polikliniek, gevestigd in
willen verwijzen, kunnen voortaan in één oog-
den werkzaam bij VUmc en GGZ inGeest - uit-
Amsterdam, biedt een uitgebreid aanbod van
opslag zien bij wie ze terecht kunnen.
voerig over hun werk en over zichzelf.
wetenschappelijk bewezen behandelingen
Onlangs is namelijk het eerste exemplaar van
Minstens zo interessant als de persoonlijke
voor cliënten die kampen met traumagerela-
de Verwijzers Update verschenen. Deze
ontboezemingen van de geïnterviewden, zijn
teerde psychische klachten. Vaak gaat het om
nieuwsbrief geeft informatie over de bereik-
de vaak tegengestelde opvattingen over
ervaringen met (langdurig) seksueel misbruik
baarheid, procedures en wachtlijsten van
kwesties als het nut van medicatie, hulp bij
of mishandeling. Soms leiden deze ervaringen
GGZ inGeest. Daarnaast houdt het blad - dat
zelfdoding en depressie als welvaartsziekte.
tot een zogenaamd complexe PTSS.
vijf keer per jaar verschijnt - de lezer zo goed
Journalist en schrijver van het boek Coen
De behandeling begint met het in kaart bren-
mogelijk op de hoogte van de laatste ontwik-
Verbraak overhandigde op 19 november jl. in
gen van de klachten en levensomstandighe-
kelingen. Zo is er aandacht voor de laatste
Het Dolhuys de eerste exemplaren aan de
den. Cliënt en behandelaar onderzoeken
E
Een alcohol- of drugsverslaafde met een psychiatrische stoornis komt veelal óf in een instelling voor verslavingszorg óf in een GGZ-instelling terecht. In de instelling voor verslavingszorg wordt dan vaak alleen aandacht besteed aan zijn verslaving, bij de GGZ-instelling alleen aan zijn psychiatrische stoornis. Maar uit onderzoek komt steeds duidelijker naar voren dat verslaving verweven is met psychiatrische problematiek en vice versa. Schizofrenie en persoonlijkheidsstoornissen bijvoorbeeld komen veel voor onder drugs- en alcoholverslaafden. Verslaving als zodanig wordt inmiddels ook gezien als psychiatrisch ziektebeeld.
nieuwtjes uit het aanbod van GGZ inGeest en
psychiaters die
samen wat er precies aan de hand is, waarna
de psychiatrie in het algemeen. Verder staat
hebben deelge-
de behandeling wordt gezocht die het
er in de Verwijzers Update hoe GGZ inGeest
nomen aan de
beste bij de situatie past. De behandelingen
Onder invloed
vanuit Prezens zorgt voor preventie en onder-
serie.
kunnen individueel zijn of plaatsvinden in een
steuning in de huisartspraktijk. Ook de zeer
Coen Verbraak,
groep.
nauwe samenwerking met VUmc en de hier-
Kijken in de ziel
Meer informatie: Kathleen Thomaes
door snel toenemende deskundigheid op het
ISBN:
(psychiater) of Annemieke Noteboom
overlappende gebied van ‘lichaam en geest’
9789023454427
(klinisch psycholoog): (020) 788 4666.
komt aan bod.
Prijs: EUR 17,50
Aanmelden via (020) 788 5555.
Een gescheiden behandeling van een verslaving en psychiatrische stoornis komt de slagingskans van de behandeling dan ook niet ten goede, aldus onderzoeker Jaap van der Stel. Hij verrichtte bij de start van het project verslavingspsychiatrie van GGZ inGeest literatuuronderzoek. 'Besteedt een psychiater in een GGZ-instelling geen aandacht aan de alcoholverslaving van zijn
De Verwijzers Update is ook te vinden op de website www.ggzingeest.nl/ verwijzers/update.
Synaps
Té kort door de bocht voor u?
Nummer 72
23
Verslavingspsychiatrie
Kort
Twee problemen, één aanpak
nieuws
22
manisch-depressieve cliënt, dan slaat hij een belangrijk aspect van het niet-functioneren van deze cliënt over. Immers, onder invloed van alcohol kan medicatie zoals antidepressiva minder goed werken of zelfs schadelijk zijn. Ook een gespreksbehandeling is minder effectief als deze onder invloed van alcohol plaatsvindt. Om soortgelijke redenen zal de hulpverlener in de verslavingszorg
ling is minder effectief
zoek. GGZ inGeest is daarom gestart met verslavingspsychiatrie, een integrale behandeling. Sinds vorig jaar heeft een aantal verpleegkundigen en behandelaars speciale trainingen gevolgd over het diagnosticeren en behandelen van verslavingsproblematiek. In 2010 zet GGZ inGeest deze deskundigheidsbevordering op grotere schaal voort. Jaap van der Stel: 'Bij de integrale behandeling stelt de behandelaar op basis van een uitgebreide diagnose een behandelplan op voor zowel de verslaving als de psychiatrische stoornis. Daarbij is oog voor aspecten als de interactie tussen alcohol en medicijnen.'
als deze onder invloed
Vooruit
Een gespreksbehande-
van alcohol plaatsvindt
weinig effect boeken als hij zich alleen richt op de alcoholverslaving en de manisch-depressiviteit negeert.' Geïntegreerde behandelingen van verslavingen en psychiatrische stoornissen zijn het meest effectief, blijkt uit zijn onder-
Voor zowel de behandelaar als de cliënt zal de nieuwe aanpak wel even wennen zijn, vermoedt Jaap van der Stel. 'Voor de cliënt is het misschien even schrikken omdat hij had gehoopt dat de verslaving geen aandacht zou krijgen. De zorgverleners zullen anderzijds moeten groeien in hun nieuwe rol. Maar als zij volgens de richtlijnen werken, zullen ze hun cliënten eerder dan vroeger stapje voor stapje vooruit zien gaan.' januari 2010
Synaps
24
Al in de klassieke oudheid bestonden er pillen. Deze werden ter plekke aan het ziekbed gemaakt, door een brokje van een ‘pillendeeg’ – het geneesmiddel aangevuld met bindmiddel – af te knijpen en tot een bolletje te kneden. Later, in de Middeleeuwen, werd pillendraaien een taak van de apotheker. De arts bepaalde de grootte (‘zo groot als ‘kekererwten’’) en het aantal, en de apotheker draaide. Pillendraaien was tijdrovend. Bovendien was het lastig ze allemaal even groot en rond te maken. In de achttiende eeuw deed de ‘pillenronder’ zijn intrede. Eerst werd een stang pillendeeg in zo’n 30 gelijke stukken verdeeld. De apotheker legde de stukjes op een cirkelvormige houten plank, deed er een soort ‘deksel’ met knop op, en met een draaiende beweging maakte hij er vervolgens pillen van. Artsen schreven steeds meer geneesmiddelen in pilvorm voor. Pillen bereiden werd een vak op zich, waarbij warenkennis van een apotheker onmisbaar was. In de jaren 1950 produceerde een gemiddelde apotheek duizenden pillen per dag op recept. Maar kort daarna was dit plots afgelopen. Onderzoek had onder andere aangetoond dat pillen door de bereidingswijze vaak vol bacteriën zaten. Het handmatig pillendraaien stopte en de (fabrieks)capsule deed haar intrede.
Pillendraaier
Dr. Monique den Brok, ziekenhuisapotheker ‘In de ziekenhuisapotheek worden capsules nog steeds handmatig, met behulp van een
capsuleerapparaat, bereid. Zo’n apparaat vult 100 capsules tegelijk, vergeleken met de productie in farmaceutische bedrijven een zeer kleine hoeveelheid. Ziekenhuisapotheken maken alleen capsules die in Nederland niet verkrijgbaar zijn, vaak voor specifieke patiënten in het eigen ziekenhuis, zoals kinderen. Capsules die in de handel zijn, bevatten vaak een te hoge dosering werkzame stof voor kinderen. Zijn de bereidingshandelingen nog enigszins te vergelijken met het vroegere pillendraaien, de bereidingsomstandigheden zijn echter drastisch veranderd. Apothekersassistenten bereiden de capsules in speciaal ontworpen ruimtes waar kleding- en schoonmaakprocedures gelden. Verder wordt de bereiding geheel begeleid door een weegsysteem met speciale protocollen. Deze protocollen beschrijven de werkwijze en de uit te voeren controles tijdens de bereiding. Aan het weegsysteem zijn balansen gekoppeld, waardoor begeleiding én controle van de af te wegen hoeveelheden werkzame stof en hulpstoffen plaatsvindt. Tot slot worden de capsules door het laboratorium van de apotheek gekeurd. Vergeleken met het pillendraaien zijn er dus veel voorzorgsmaatregelen om de verdeling van de werkzame stof te waarborgen en
Synaps
Nummer 72
het aantal bacteriën terug te brengen.’
