Alkmaar 1918: socialistische broedertwist

HVA: Socialistische Broedertwist

27-2-2013

Alkmaar 1918: socialistische broedertwist Lezing voor de Historische Vereniging Alkmaar Jaap Talsma, 27 februari 2013

Openingscitaat

Bron: Het Volk (06-02-1919)

Spreker: Jaap Talsma

1


27-2-2013

November 1918 • Laatste jaar van de Eerste Wereldoorlog • Na het Duitse zomeroffensief krijgen de geallieerden de overhand aan het westfront • 11 november: wapenstilstand gesloten in Compiègne • Revolutie in Duitsland • SDAP-leider Pieter Jelles Troelstra spreekt in het Verkooplokaal te Rotterdam:

De geallieerde onderhandelaars voor het spoorwegrijtuig in het bos van Compiègne waarin op 11 november 1918 de wapenstilstand werd gesloten

“op het ogenblik, dat ook ons, de arbeidersklasse, de macht in handen zal geven!”

November 1918: weerklank in Alkmaar • Burgemeester Ripping doet in de Alkmaarsche Courant (AC) oproep om burgerwacht te vormen – Aanmelding op zaterdag 16 november ten stadhuize – Een week later hebben zich 1200 mannen gemeld

• Zondag 17 november betoging voor ‘orde en rust’ op het Doelenveld – Georganiseerd door confessionele organisaties – Volgens AC circa 4000 deelnemers

• Comité van Orde en Gezag organiseert op dag van landelijke demonstratie op Malieveld, samen met Ontzetvereniging, een optocht en een feestprogramma • Diverse advertenties van ordelievende organisaties in AC


2


27-2-2013

De Noordstar tegen de revolutie • Motie op 14 november aangenomen door vrijmetselaarsloge De Noordstar: “(…) stellen hunne goede diensten ter beschikking van den Burgemeester dezer gemeente om in deze dagen van spanning het wettig gezag te helpen steunen tegen revolutionaire pogingen, die ons volksbestaan en onze voedselvoorziening in gevaar brengen.”

Nieuwesloot in 1920 Rechts het toenmalige gebouw van De Noordstar

Verkerk in het nauw • SDAP-raadslid O.J. Verkerk schrijft ingezonden brief in AC waarin hij klaagt over katholieke schooljongens die onder aanvoering van hun onderwijzer op straat antisocialistische liedjes zingen • H. Kenter (voorzitter katholieke kiesvereniging) verwijt Verkerk zich niet te houden aan motie van De Noordstar, waarvan Verkerk lid is • 13-12-1918: brief van afdelingsbestuur SDAP aan redactie Het Volk met de vraag of sociaaldemocraat lid kan blijven van De Noordstar als motie van die loge van 14-11 gehandhaafd blijft.


3


27-2-2013

Het vroege socialisme in Alkmaar • Geschiedenis van het Alkmaarse socialisme voor de Tweede Wereldoorlog: – Slecht gedocumenteerd – Weinig bestudeerd • H.A. Wognum, ‘Sociaal-democratie in Alkmaar, 1883-1894’, in: M. van der Bijl e.a. ed., Alkmaar in de 19de eeuw. Facetten van een stedelijke samenleving. Alkmaarse Historische Reeks, VI (Zutphen: Walburg Pers 1984) 128-136. • Jan van Baar, ‘De Rode Scharen. Socialistisch Alkmaar in de periode 1884-1918’, Oud Alkmaar 24 (2000) afl. 2, 38-46.

De ‘oude beweging’ in Alkmaar • 1883: eerste openbare vergadering (spreker: J.A. Fortuyn) • Veel belangstelling voor openbare vergaderingen en andere manifestaties – Vooral van tegenstanders – Weinig leden

• 1883-1884: afdeling Sociaal-Democratische Bond opgericht • Weinig of geen aandacht van AC; tegenwerking van burgemeester en politie • 1887: SDB-afdeling verdwijnt geruisloos uit de Alkmaarse annalen; in jaren 1890 opnieuw opgericht


4


27-2-2013

De Arbeiderskiesvereniging • Opgericht in 1899 • Eerste bestuursleden: – Jan Fenijn (1870-1945; behanger/stoffeerder) – Cornelis Moot (vroeger actief in SDB) – Martinus Uitenbosch

• Sociaaldemocratisch, maar niet aangesloten bij de landelijke Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP)

Wie was Uitenbosch? 1857-1913


5


27-2-2013

De eerste socialist in de raad Uitenbosch bij herstemming op 23 juli 1901 als kandidaat van Arbeiders Kiesvereeniging gekozen tot gemeenteraadslid; raadslid tot 5 september 1911

Martinus Uitenbosch Collectie Regionaal Archief Alkmaar

Oprichting SDAP 26 augustus 1894


6


27-2-2013

1897: twee SDAP’ers en een derde socialist in de Tweede Kamer • Uitbreiding kiesrecht (Kieswet Van Houten, 1896) • Troelstra succesvol – In tweede ronde gekozen in drie districten • Tietsjerksteradeel, Leeuwarden, Winschoten

– Opteert voor Tietsjerksteradeel

• Henri van Kol verliest naverkiezing in Winschoten, maar wint die in Enschede • Geert van der Zwaag op eigen kracht als onafhankelijk socialist gekozen in Schoterland

Moeizame start Het dagblad Het Volk gaat op 1 april 1900 van start “Bij mijn redaktiewerk had ik veel last van ingezonden-stukken-schrijvers. Er schijnen altijd menschen te zijn, die denken, dat een krant er niet is om te lezen, maar om er in te schrijven.” Bron: Troelstra, Gedenkschriften II, 224. Winterse propagandatocht in Tietsjerksterardeel


7


27-2-2013

De parlementaire koers wint terrein • Verkiezingen 1901 en 1905: zes zetels

SDAP-fractie in de Tweede Kamer 1905-1909; v.l.n.r: Helsdingen, Troelstra, Jan Schaper, K. ter Laan, Ds. F.W.N. Hugenholtz, Van Kol

1903: tijdelijke terugslag • Desastreus verlopen algemene werkstaking leidt tot nieuwe verdeeldheid in de arbeidersbeweging

Voorpagina van het Zondagsblad van Het Volk (08-02-1903) met prent van Albert Hahn


8


27-2-2013

Kiesrechtactie • 2de Roode Dinsdag (1912): Troelstra spreekt tijdens een demonstratie voor het algemeen kiesrecht op Houtrust in Den Haag

1913: de SDAP op de wip • Confessionelen en Liberalen halen beiden geen meerderheid bij Kamerverkiezingen • SDAP op de wip met 13 zetels • Overleg met formateur D. Bos • Congres SDAP wijst regeringsdeelname af

Spotprent van Louis Raemaekers op de eesrte schreden van de SDAP op het formatiepad


9


27-2-2013

1918 Albert Hahn laat de SDAP in 1918 strijden tegen de octopus “Kapitalisme”. Diens tentakels dragen de opschriften:  Anarchie  Hongersnood  Oorlogsleed  Levensmiddelenwoeker

Het algemeen mannenkiesrecht brengt de SDAP niet de door haar verwachte meerderheid

Alkmaar 1911: stembusstrijd

2 september 1911: Verkerk als raadslid geïnstalleerd


10


27-2-2013

Wat weten we over Verkerk?


11


27-2-2013

Een tweede raadslid voor de SDAP • 4 september 1917: Jan Westerhof als raadslid geïnstalleerd

Bron: beeldbank Regionaal Archief Alkmaar

Over Westerhof weten we iets meer


12


27-2-2013



13


27-2-2013


Het Partijbestuur (PB) erbij betrokken

• 2 februari 1919: A. Oskam, secretaris van de SDAP-afdeling Alkmaar, licht het partijbestuur

Bron: Ingekomen stukken betreffende partijgeschillen; IISG Amsterdam, Archief SDAP, Inv.nr. 165B


14


27-2-2013


Oskam tracht te bemiddelen

Oskam wijst Westerhof en diens eerzucht aan als dieperliggende oorzaak van het conflict

Bron: Ingekomen stukken betreffende partijgeschillen; IISG Amsterdam, Archief SDAP, Inv.nr. 165B


15


27-2-2013


W.H. Vliegen • Limburgse typograaf • In 1894 één der twaalf oprichters van de SDAP • Kamerlid • Wethouder van Amsterdam • Partijvoorzitter


16


27-2-2013

Het partijbestuur in actie Dagelijks bestuur van de SDAP vergadert op 19 februari 1919 in de werkkamer van Vliegen in het Amsterdamse stadhuis en ontvangt daar Westerhof

Vliegen:

“Het is onaangenaam, dat, waar van de propagandisten verwacht wordt, dat ze hun best doen, dat de verhoudingen in de Partij gezond blijven, in dit geval de propagandist zelf partij is.” Bron: Notulen DB 19-02-1919, IISG Amsterdam. Archief SDAP, Inv.nr. 35.

Bemiddeling mislukt Moet zijn: 8 Maart 1919

8 maart 1919: ook secretaris Oskam verlaat nu de afdeling Alkmaar Bron: Ingekomen stukken betreffende partijgeschillen; IISG Amsterdam, Archief SDAP, Inv.nr. 165B


17


27-2-2013

Opgeruimd staat netjes?

Bron: Het Volk (17-03-1919 )

De raadsverkiezingen naderen

Bron: Het Volk (12-05-1919


)

18


27-2-2013




19


27-2-2013

De verkiezingen lossen het geschil niet op


De uitgetredenen voelen zich nog steeds partijlid



20


27-2-2013


Alleen in een programcollege



21


27-2-2013

Overleg hervat



22


27-2-2013

Nieuwe beren op de weg




23


27-2-2013


Weer samen aan de slag • Verkerk doet niet mee • Oskam gaat voorlopig en neemt op 13 oktober door als lid van de 1921 ontslag als SDAP-fractie raadslid • Verkerk opgevolgd door H. van Drunen die mee gaat doen met de SDAPfractie


24


27-2-2013

En nu een wethouder? • ‘Burgerlijke partijen’: alleen zonder program! • “… waarvoor wij, vanzelfsprekend, feestelijk bedankten.” • Maar … • … in september 1923 Westerhof tot wethouder gekozen Bron: Het Volk (27-08-1921)



25


27-2-2013

De SDAP in het Interbellum: ‘verburgerlijking’, ingroei en/of ideologische strijd? • Fr. de Jong Edz., J. Saks, literator en marxist. Een politieke biografie (Amsterdam: Arbeiderspers 1954). • H.F. Cohen, Om de vernieuwing van het socialisme. De politieke oriëntatie van de Nederlandse sociaal-democratie 1919-1930. (Leiden: Universitaire Pers Leiden 1974). • P.J. Knegtmans, Socialisme en democratie. De SDAP tussen klasse en natie, 1929-1939 . Diss. Universiteit van Amsterdam 1989 (Amsterdam 1989).

Robert Michels (1876-1936) •

Zur Soziologie des Parteiwesens in der modernen Demokratie. Untersuchungen über die oligarchischen Tendenzen des Gruppenlebens. Philosophischsoziologische Bücherei XXI (Leipzig: Werner Klinkhardt, 1911)

•

Aanvankelijk lid van de Sozialdemokratische Partei Deutschland (SPD), na 1911 syndicalistisch georiënteerd en vanaf 1928 lid van de Partito Fascista Italiano Wordt met eliteonderzoekers Vilfredo Pareto en Gaetano Mosca gerekend tot de ‘Italiaanse School van Elitisten’ Baseerde zijn boek over politieke partijen vooral op onderzoek naar de Duitse sociaaldemocratische partij, maar ontleende ook voorbeelden aan de situatie in andere Europese landen, waaronder Nederland

• •


26


27-2-2013

Michels over politieke partijen • Moderne politieke partijen zijn strijdorganisaties; dit vereist: – – – –

Snelle besluitvorming Eenheid van commando Discipline Gehoorzaamheid

• Hoogontwikkelde sociale orde kan niet bestaan zonder ‘politieke klasse’ (Mosca)

• Strijd tussen ‘democratie’ en ‘aristocratie’ is altijd de strijd van een nieuwe minderheid die de plaats van een oude minderheid wil innemen • IJzeren wet van de oligarchie: “Si cambia il maestro di cappella, ma la musica è sempre quella.”

Michels en de SDAP • Michels woonde Haagse Congres van de SDAP (1905) bij • Zegt over Troelstra dat deze tegenstanders uitschakelt door te dreigen met aftreden als leider


Troelstra over Michels:

Bron: P.J. Troelstra, Gedenkschriften II Groei (Amsterdam: Querido 1928) 316.

27


27-2-2013

Alkmaar geen uitzondering • In jaren 1920 ook conflicten in andere afdelingen en gewesten – – – – –

Den Helder (1920-1922) Limburg (1922) Overschie (1922) Assen Apeldoorn

• Ook in Limburg speelde de (door het PB aangestelde en gesalarieerde) gewestelijke propagandist een centrale rol in het conflict

Een alternatieve verklaring • De SDAP wordt een gevestigde partij • In een gevestigde partij met betaalde functionarissen tellen niet alleen de idealen, maar in toenemende mate ook andere belangen • Michels’ analyse gaat – voor zover correct – niet alleen op voor de landelijke leiding van een gevestigde partij, maar ook voor de regionale en lokale leiding


28

Alkmaar 1918: socialistische broedertwist

Recommend Documents