Algoritmische formalisering voor automatische vertaling Inventarisatie voor Engelse, Nederlandse en Spaanse verleden en voltooide tijden

Algoritmische formalisering voor automatische vertaling Inventarisatie voor Engelse, Nederlandse en Spaanse verleden en voltooide tijden Tom Lentz Afstudeerscriptie Kunstmatige Intelligentie Taal en Spraak / Cognitive Science Universiteit van Amsterdam Scriptiebegeleider: prof. dr. M. van Lambalgen 1 juni 2006

Inhoudsopgave Samenvatting

vii

Lijst van termen en afkortingen

ix

Voorwoord

xi

1 Inleiding 1.1 Vertaling . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1.1 Vertaling en semantiek . . . . . . 1.1.2 Vertaling en pragmatiek . . . . . 1.2 Formalisering . . . . . . . . . . . . . . . 1.2.1 Planning . . . . . . . . . . . . . 1.2.2 Datastructuur van tijd en aspect

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

1 1 1 2 2 2 3

2 Event Calculus 2.1 Onderdelen van EC . . . . . . . . . 2.1.1 Primitieven . . . . . . . . . 2.1.2 Axioma’s . . . . . . . . . . 2.2 Logisch programmeren met EC . . 2.2.1 Programma’s en scenario’s . 2.2.2 Queries . . . . . . . . . . . 2.2.3 Integrity constraints . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

5 5 5 7 7 7 8 9

3 Voltooide en verleden vervoegingen 3.1 Temporele indeling . . . . . . . . . 3.1.1 Reichenbachiaanse ordening 3.1.2 Vagere indelingen . . . . . . 3.2 Aspectuele indeling . . . . . . . . . 3.3 Verleden . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.1 Simple past tense . . . . . . 3.3.2 Préterito simple . . . . . . 3.3.3 Imperfecto . . . . . . . . . 3.3.4 Onvoltooid verleden tijd . . 3.3.5 States in de verleden tijd . 3.4 Voltooide tijden . . . . . . . . . . . 3.4.1 Present perfect . . . . . . . 3.4.2 Voltooid tegenwoordige tijd 3.4.3 Pretérito compuesto . . . . 3.4.4 Gevolg . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . .

11 11 11 13 13 16 16 17 21 24 25 26 26 26 27 28

iii

iv

Inhoudsopgave

4 Vertaling en Vergelijking 4.1 Systematiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1.1 Lexicale vertaling . . . . . . . . . . . 4.1.2 Vertaling van vervoegingen . . . . . 4.2 Potentiële oorzaken van incorrecte vertaling 4.2.1 Geen identiteitsrelaties . . . . . . . . 4.2.2 Informatieverlies of -toevoeging . . . 4.2.3 Samenhang van uitingen . . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

31 31 32 32 33 33 34 34

5 Voorbeelden 5.1 Culminatie in de PS . . . . . . . . 5.1.1 Implicatuur . . . . . . . . . 5.1.2 Annulering of bevestiging . 5.2 Rijke eventualities . . . . . . . . . 5.2.1 Vaagheid bij de imperfecto 5.2.2 Focus op activiteit of event 5.3 Franse onvoltooide vormen . . . . . 5.3.1 Vergelijking met EC . . . . 5.4 Teksten Europees Parlement . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

39 39 39 40 40 41 42 44 46 47

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

6 Conclusies

51

A Data A.1 Illustratie gebruik van vormen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A.1.1 Gebruik de pretérito compuesto . . . . . . . . . . . . . . A.1.2 Catalaanse voltooide tijd als nabije verleden tijd . . . . . A.1.3 Accomplishment in de present perfect met tijdsaanduiding A.1.4 Se-markering bij accomplishment-werkwoorden . . . . . . A.2 Teksten Europees Parlement . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A.2.1 Originelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

53 53 53 54 54 54 55 55

B Aanvullende theorie¨ en B.1 Niet-monotoon redeneren . . . . . . . . . . . . . . . . . . B.1.1 Uitzonderingen of niet-monotoniciteit . . . . . . . B.1.2 Wereld- en situatiekennis en interactive alignment B.2 Situation semantics vergeleken met EC . . . . . . . . . . . B.2.1 De PS in situation semantics . . . . . . . . . . . . B.2.2 Lezingen van de imperfecto . . . . . . . . . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

57 57 57 58 58 60 60

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

Lijst van figuren 1.1 1.2

Planning als compositie van doelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Informatiestroom tijd en aspect, van gebeurtenis naar vervoeging . . . . . . . . . . .

3 4

3.1 3.2 3.3

Acero’s Reichenbachiaanse ordening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rojo’s indeling van Spaanse werkwoordstijden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Verkuyl’s vergelijking van het Plus-principe met de “Edinburgh-approach” (Moens’ aspectual network) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13 14

4.1

Informatieoverdracht bij verschillende talen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

33

5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.7 5.8 5.9

Afleiding niet voor voltooiing gemarkeerde verleden tijd (voorbeeld 60) . . . . . . . . Afleiding onvoltooid gebruik PS (voorbeeld 14) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afleiding PS, als voltooid gemarkeerd (voorbeeld 62) . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afleiding interactie PS en Imp (voorbeeld 64) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Afleiding inbedding PS in Imp en ongespecificeerdheid gradatie bij Imp (voorbeeld 69) Afleiding achtergrond-Imp voor het Frans (voorbeeld 73) . . . . . . . . . . . . . . . . Afleiding status van de waarde van een fluent op R (voorbeeld 73) . . . . . . . . . . Integrity constraint Imp kan niet vervuld worden voor het Spaanse voorbeeld 70. . . Afleiding sequentie van opdracht geven tot rapport met inhoud. . . . . . . . . . . . .

40 41 41 43 45 47 47 48 50

A.1 Se-markering is geen uitzondering: Hits in Google . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

v

15

55

Samenvatting bruikt; Nederlands en Spaans hebben deze vormen vaker nodig, omdat ze culminatie van de gebeurtenis afdwingen; Engels kan dit met de simple past tense. Activering van bepaalde informatie leidt tot andere keuzes in het uitvoeren van de integrity constraints; de functie van vervoegingen is naast het afdwingen van bepaalde geactiveerde informatie ook het activeren van bepaalde informatie. Het proces van activeren van informatie is waarschijnlijk gebonden aan beperkingen, zoals maximale totale activering en een maximaal aantal geactiveerde onderdelen. Verder taalpsychologisch onderzoek naar de sterkte van de invloed van vervoegingen op activering en op de constructie van gedeelde situatiemodellen is nodig. Voor een volledig geautomatiseerd vertaalalgoritme is een model van de kennis van spreker en toehoorder nodig.

Werkwoordsvervoegingen kunnen worden geformaliseerd met Event Calculus. De betekenis in temporele en aspectuele zin wordt weergegeven door een database, waarmee nieuwe informatie verenigd moet worden. Met constraint-logisch programmeren is dit proces te modelleren in de vorm van integrity constraints. De verschillen tussen de verleden en voltooid tegenwoordige tijden van Engels, Nederlands en Spaans zijn soms subtiel, maar kunnen grotendeels worden geformaliseerd. De verschillen tussen de verleden tijden zijn aspectueel van aard; de Engelse simple past tense gebruikt alle elementen die een gezegde beschikbaar maakt, terwijl Spaanse en Nederlandse tijden meer afhangen van verwachtingen (activering) voor de resolutie van de Aktionsart van het vervoegde gezegde. De tegenwoordig voltooide tijden worden verschillend ge-

vii

Lijst van termen en afkortingen Termen en begrippen

DAN zie ook ALS: wat volgt is een integrity constraint, die uitgevoerd moet worden als aan de voorwaarde die door ALS is gegeven, wordt voldaan.

Sommige termen worden in een afwijkende (beperkte) zin gebruikt, om te voorkomen dat een volledigere omschrijving telkens herhaald moet worden. Dit hoofdstuk kan als naslag gebruikt worden.

IAM Interactive Alignment Model, zoals beschreven in (Pickering & Garrod, 2004a). Zie p. 34.

Accomplishment Eén van de Aktionsarten, waarbij een proces leidt tot een culminatie.

Kennis of wereldkennis: alle kennis die niet op taal zelf betrekking heeft, zoals kennis van oorzaak en gevolg.

Achievement Eén van de Aktionsarten, waarbij een eenmalige gebeurtenis (zonder tijdsextensie) een eigenschap verandert. Alignment Het laten overeenkomen van representaties (op diverse niveaus), tussen participanten in een dialoog. Term afkomstig uit (Pickering & Garrod, 2004a); eerder ook co¨ ordinatie genoemd, maar niet te verwarren met co¨ ordinatie van een activiteit (zoals de term bij (Clark, 1996) wordt gebruikt). Zie p. 34.

NMR Niet-monotoon redeneren, een vorm van (formaliseringen van) redeneren. Om tot een conclusie, bijvoorbeeld een classificatie of interpretatie te komen, is het niet nodig volledig bewijs te hebben dat alle mogelijke beletsels niet optreden. Toevoeging van informatie (ontdekken van beletsels) kan leiden tot herziening van een conclusie, ook al is die conclusie in het formalisme wel geldig bij afwezigheid van kennis van het beletsel. Zie p. 57.

ALS zie ook DAN: wat volgt is een test, die leidt tot de uitvoer van een integrity constraint.

Resolutie Het oplossen van een (logisch geformuleerd) zoekvraag (query) door het invullen van (de juiste) variabelen.

ANDERS te definiëren in termen van ALSDAN: voor ‘ALS a DAN b ANDERS ALS c DAN d ANDERS e’ kan gelezen worden ‘ALS a DAN b, ALS (¬ a ∧ c) DAN d, ALS (¬ a ∧ ¬ c) DAN e’. Zie ook ALS en DAN.

Tijd Kort voor ‘werkwoordstijd’ (tense), in samenstellingen als ‘onvoltooid verleden tijd’, maar ook op zichzelf staand (in die gevallen moet dus niet de ruimere betekenis van tijd gelezen worden) Vervoeging, vorm, verbuiging Omdat aspect en tijd in vormen niet gescheiden zijn, duidt de term ‘tijd’ niet echt een vorm van een werkwoord aan. Een vorm is drager van een betekenis, niet de betekenis zelf. Vervoeging van een werkwoord hangt in de meeste talen ook nog van de persoon

Aspect Eigenschappen van gebeurtenissen zelf (niet plaatsing op de tijdslijn); sommige auteurs gebruiken aspect in krappe zin, als de interne temporele eigenschappen. Hier wordt aspect in ruime zin bedoeld,: ook herhaling is aspectueel. ix

x

Lijst van termen en afkortingen af (eerste, tweede, derde; enkel- en meervoud); dat wordt in deze scriptie niet behandeld.

Query Zoekvraag om informatie uit een database te halen; in deze scriptie, een vraag naar de voorwaarden waaronder een bepaald predicaat waar is (al dan niet met variabelen in de query), waarbij de database een programma en een set axioma’s is. Zie p. 8.

Afkortingen en codes Omwille van de overzichtelijkheid worden de volgende afkortingen, codes en symbolen gebruikt (met name in voorbeelden): Talen CAT Catalaans;

OVT Onvoltooid verleden tijd; PC Spaanse pretérito compuesto / perfecto. Franse passé composé; PProg Past progressive; Pres Presente (tegenwoordige tijd); PresP Present perfect; PS Spaanse pretérito simple (bij AlarcosLlorach (1947); bij Cipria en Roberts (2000) pretérito; volgens de Real Academ´ıa Espa˜ nola pretérito perfecto (!) simple; ook bekend als pretérito (in)definido). Franse passé simple; SPA Spaans. SPT simple past tense; V voorbeeld (met nummer)

D definitie (met nummer) VTT Voltooid tegenwoordige tijd. ENG Engels; FRA Frans; Imp Imperfectieve vorm (de imperfecto of imparfait). Voor het Spaans gaat het hier altijd om de imperfecto de indicativo; de imperfecto de subjuntivo (aanvoegende wijs) wordt niet behandeld. Deze vorm wordt ook veel minder gebruikt; Inf Infinitief; NED Nederlands;

* Dit fragment is in deze taal ongrammaticaal (in de bedoelde betekenis); ? Dit fragment is in deze taal twijfelachtig (vaak wordt een andere formulering sterk aangeraden); ?? Dit fragment is in deze taal zeer twijfelachtig; 6= Dit fragment is geen goede vertaling.

Voorwoord ven. Deze scriptie zou nooit afgekomen zijn zonder de tolerantie en steun van velen in mijn omgeving. Hen allen wil ik hartelijk bedanken. Speciaal bedank ik Talia Bets (hulp Spaanse voorbeelden), Erik Borra (Europese dossiers), Samson de Jager (controle Engelstalige voorbeelden, LATEX), Ana Keyzer (controle Spaanse, Engelse en Nederlandse voorbeelden), Fabrice Nauze (controle afleidingen, redigeren), Suzanne Wiesnekker (controle Duitse vertalingen) voor hun onmisbare hulp; ook bedank ik mijn docenten, met name Jos van Berkum, Elsbeth Brouwer, Jeroen Groenendijk, Wolfram Hinzen, Remko Scha, Martin Stokhof en Henk Zeevat voor hun lessen, die voor deze scriptie de benodigde achtergrond leverden en mogelijk- en moeilijkheden in computionele taalkunde en taalfilosofie en -psychologie toelichtten, aan Ellen-Petra Kester voor verwijzing naar literatuur over Spaanse tijd en aspect. Speciale dank aan Michiel van Lambalgen voor introductie in Event Calculus en de (taal)filosofie van de semantiek van tijd en aspect en de aansporing dit onderwerp in een scriptie uit te werken. Alle fouten die deze scriptie bevat, zijn helemaal en alleen aan de schrijver te wijten en geenszins aan bovenstaande personen.

Deze scriptie is begonnen met als doel een algoritme te schrijven dat vertalingen kan aandragen voor vervoegde werkwoorden. Gedurende het onderzoek bleek echter dat de betekenis van vervoegingen weliswaar te formaliseren is met Event Calculus, maar dat dat niet meteen bruikbaar is voor automatische vertaling. Niet alleen de informatie die het werkwoord overdraagt, maar ook de al bestaande informatie (van spreker en toehoorder), zijn belangrijk bij vertaling. De laatste informatie is vaak voor de hand liggend, maar niet beschikbaar voor geautomatiseerde procesen. Om die reden is deze scriptie veranderd in een inventarisatie van de benodigde theorie en het benodigde taalpsychologische onderzoek. Er zijn complexe processen die er bij teksten gespreksbegrip zorgen voor een samenhangend model van de besproken situatie en voor afstemming van dit model tussen de gesprekspartners. Zonder beter inzicht in die processen blijven de mogelijkheden voor het formaliseren van vertalen beperkt. De redenen daarvoor worden in deze scriptie toegelicht; helaas was het buiten het bereik van dit afstudeeronderzoek om taalpsychologisch relevant onderzoek te doen. De formalisering maakt het echter wel mogelijk de discrepantie tussen beschikbare en benodigde informatie op een zeer exacte manier weer te ge-

Tom Lentz Een digitale versie van deze scriptie is tot enige tijd na het afstuderen beschikbaar via: <student.science.uva.nl/∼tolentz/articles/scriptie.pdf>. In de digitale versie werken verwijzingen als hyperlink.

xi

Hoofdstuk 1

Inleiding 1.1

Vertaling

Voor werkwoorden is dat deels zo; als lexeem duiden ze over het algemeen een type gebeurtenis aan. Naast lexicale informatie bevat een vervoegd werkwoord echter informatie over een instantie van dat type gebeurtenis (met andere woorden: over een bepaalde gebeurtenis). De semantiek daarvan vraagt een eigen logica; de predicaatlogica die voor lexicale betekenis bruikbaar is, voldoet hier niet (De Swart, 1998); oplossingen worden aangedragen in dynamische logica, bijvoorbeeld possible world semantics of modale logica (Van Benthem, 1990 (1995)). Een recent benadering van de formalisering van gebeurtenissen is gebaseerd op de uit de robotica afkomstige Event Calculus (EC), waarin het plannen van acties geformaliseerd kan worden. EC gaat uit van een ontologie met tijdpunten en causale relaties als betekenisprimitieven, zoals in (Moens & Steedman, 1988). De onderlinge verhoudingen zijn gegeven in axioma’s. Van Lambalgen & Hamm (2005b) gebruiken de uitdrukkingskracht van EC voor de beschrijving van de semantiek van werkwoordsvormen.1 Met EC zijn een aantal opvallende verschillen tussen imperfectieve en perfectieve vormen (in het Frans en Engels met name) elegant verklaarbaar, inclusief ogenschijnlijk contextafhankelijke eigenschappen. In deze scriptie wordt dieper ingegaan op de verleden en zogenaamde voltooid tegenwoordige tijden van Engels, Spaans en Nederlands. Het blijkt dat daarbij verschillen bestaan die niet meer semantisch van aard zijn en daarmee ontsnappen aan de benadering van Van Lambal-

Het implementeren van een automatische vertaler is één van de taken die de kunstmatige intelligentie (AI) zichzelf gesteld heeft. Voor die taak is kennis op het gebied van implementatie en taalkunde (voor het te implementeren verschijnsel) nodig, maar ook uit de cognitiewetenschap, met name de (computationele) taalpsychologie. In deze scriptie wordt een aantal problemen die optreden bij automatisch vertalen behandeld, aan de hand van een beperkte vertaaltaak, namelijk die van werkwoordsvormen.

1.1.1

Vertaling en semantiek

Vertalen is het construeren van een verbinding tussen de bron en de uiteindelijke vertaling. Die relatie is meestal opgebouwd vanuit betekenisovereenkomsten, getuige gangbaar taalgebruik als ‘horse betekent paard’. Dit is bruikbaar voor menselijke vertalers, die het woord paard begrijpen: het Engelse woord horse betekent echter niet het Nederlandse woord paard, maar paard, net zoals het woord paard. De betekenis van horse en paard zijn hetzelfde en daarom is er sprake van een vertaling. Automatische vertalers gebruiken vaak een geautomatiseerd woordenboek, een database die betekenisovereenkomsten tussen woorden uit meerdere talen vastlegt, zonder referentie aan de uiteindelijke betekenis zelf. Zelfstandige naamwoorden zijn tamelijk onafhankelijk van de context waarin ze voorkomen. 1 Zij

worden nagevolgd door (Labenz, 2004), (Nauze & Van Lambalgen, 2004) en deze scriptie.

1

2

1 Inleiding

gen, Hamm en Nauze. Deze benadering moet uitgebreid worden met minder algemene eigenschappen van taalgebruik, met name contextinvloed en individuele interpretatie; daarmee worden het probleem behalve semantisch ook pragmatisch.

1.1.2

Vertaling en pragmatiek

In de taalpsychologische studie van teksten gespreksbegrip worden situatiemodellen gebruikt, waarin causaliteit een belangrijke dimensie is (Trabasso & Sperry, 1985, Trabasso & Van den Broek, 1985, Myers et al., 1987, Fletcher & Bloom, 1988, Myers, 1990, Zwaan & Radvansky, 1998, Zwaan et al., 1998), met doelgerelateerde informatie soms als aparte dimensie (Long & Golding, 1992, Lutz & Radvansky, 1997, Zwaan & Radvansky, 1998, Zwaan et al., 1998). Tijd zelf is ook een dimensie van de modellen (Schaeken et al., 1996, Zwaan, 1996, Radvansky et al., 1998). De situatiemodellen zijn in feite contexten; bij modelvorming heeft de vervoeging van werkwoorden invloed op de tijds- en causaliteitsdimensies.2 De aanpak van Van Lambalgen en Hamm is als aanvulling te gebruiken; zij benaderen betekenis (dynamisch) als context change potential 3 (p. 1044 ). Het onderscheid tussen semantiek en pragmatiek is niet strikt, maar in het algemeen beschrijven Van Lambalgen, Hamm en Nauze het meer semantische deel van werkwoordsvervoegingen: de context wordt aangepast, maar dit kan contextonafhankelijk geformaliseerd worden (nota bene: ook al is de betekenis van werkwoordsvervoegingen dat juist niet). Deze scriptie komt echter tot meer pragmatische aspecten van werkwoordsvervoegingen; deze geven ook ‘instructies’ over de coherentie van teksten. De gevolgen daarvan hangen deels af van de lezer of toehoorder. Vertalingen worden daarmee afhankelijk van de onbekende en per individu verschillende grootheid interpretatie.

In de situatiemodeltheorie wordt erkend dat sommige, maar niet alle mogelijke inferenties gemaakt worden en er dus een beperkend of selecterend mechanisme bestaat (Fletcher, 1986, Kintsch, 1988, Fletcher & Bloom, 1988, Keenan et al., 1990, Graesser et al., 1994, Graesser et al., 1997, Campion & Rossi, 2001); dit mechanisme wordt benaderd met waarschijnlijkheden (in de zin dat sommige inferenties waarschijnlijker zijn om gemaakt te worden dan andere).

1.2

Formalisering

AI tracht tot implementatie van intelligent gedrag zoals taalbegrip te komen. In de AI is met name de mate van nabootsing (de externe gelijkenis) van intelligentie van belang; eventuele afwijking met de implementatie van het na te bootsen intelligente wezen (lees: de mens) is niet ernstig. Vertalen is echter niet alleen intelligent gedrag, maar refereert ook aan intelligentie (of beter: cognitie), zoals (facilitatie van) begrip van teksten; daarmee wordt ook de interne nabootsing van belang.

1.2.1

Planning

Wat betreft die interne werking blijkt dat het voor de robotica ontwikkeld planningsformalisme EC de cognitieve structuur van de cognitie van planning én de semantiek van vervoegingen kan beschrijven. Steedman (2002, p. 723) stelt dat er niet alleen een extern (structureel), maar ook intern (psychologisch) overeenkomsten zijn tussen taal en planning. Hij pleit ervoor de formele theorieën op beide gebieden te verenigen en laat zien dat zowel planning als taal een recursieve combinatorische structuur hebben. Plannen hebben als kleinste onderdelen acties, zoals motorprogramma’s (zoals het reiken naar een object). Deze worden gecombineerd op hogere niveaus (zoals het pakken van een object) en nader ingevuld (het pakken van een bepaald ob-

2 Er is echter slechts beperkt taalpsychologisch onderzoek beschikbaar, waarin dit expliciet getest wordt (zoals (Carreiras et al., 1997)). 3 Bekend uit het werk van Groenendijk, Stokhof en Veltman. Zie voor een beknopte uiteenzetting en verdere referenties bijvoorbeeld (Groenendijk & Stokhof, 1996). 4 In (Van Lambalgen & Hamm, 2005a) wordt nader ingegaan op de formalisering van betekenis (Sinn bij Frege (1962/1892) als een algoritme dat waarheidscondities terug kan geven over bepaalde input (bij zinnen ‘waar’ voor de Fregeaanse Bedeutung, ‘onwaar’ voor de rest). Elk ‘stuk’ betekenis is een toevoeging aan het uiteindelijke algoritme.

1.2 Formalisering

3

Doel

Doel a Doel b

Actie

@ @ Doel c

Actie b0 Actie c0

Figuur 1.1: Planning als compositie van doelen, met acties als atomen

ject). Een doel kan één actie zijn of een combinatie van subdoelen, met waar nodig ingevulde variabelen. Figuur 1.1 geeft het basisidee weer.5 Met logisch programmeren en EC wordt een dergelijke cognitieve structuur gemodelleerd; in § 2.1 wordt dat nader toegelicht. De (betekenis van) de combinatoriek van planning is waar werkwoordsvormen aan refereren wat betreft hun temporele en aspectuele waarde. Tijd en aspect zijn niet exclusief voor-

1.2.2

Datastructuur van tijd en aspect

Als gebeurtenissen objecten zijn6 , dan zijn tijd en aspect daar eigenschappen van. Tijd geeft aan waar op de tijdslijn een gebeurtenis zich bevindt. Het type gebeurtenis heeft daar geen invloed op; de spreker zelf relateert een type gebeurtenis aan de tijdslijn en geeft daarmee een instantie. Onder aspect vallen de interne temporele eigenschappen, die vooral van het type gebeurtenis en dus het werkwoord afhangen. Een belangrijk onderdeel is Aktionsart. Deze hangt af van de waarheid van de taaluiting op grotere of juist kleinere intervallen, waarbij voor een uiting φ geldt (Dowty, 1986, p. 42): φ is een state in interval I als φ ook geldt

behouden aan werkwoorden. Het iteratieve aspect wordt bijvoorbeeld in het Spaans in het gezegde uitgedrukt (Comrie, 1985), maar in het Nederlands met het woord weer : V1

SPA:

Vuelve a hacerlo Terugkeren 3ev naar doen-het NED: ‘Zij doet het weer/nogmaals.’ NED: = 6 Zij keert terug naar het doen.

in alle deelintervallen van I, φ is een activity in interval I als φ ook waar is op alle deelintervallen van I, groter dan een bepaald minimum, φ is een accomplishment of achievement in interval I als φ niet waar is in alle deelintervallen (er is dus een kleinste interval waarop φ waar is)

Aspect heeft geen directe relatie met de tijdslijn7 en is subjectief. Net als bij fysieke objecten, waar er op een te klein interval geen water is, maar een zuurstof- of waterstofatoom, terwijl op grote schaal datzelfde water als zee, meer of rivier wordt gezien, is aspect afhankelijk van het perspectief van de spreker/waarnemer.8

5 De overeenkomst met de syntaxis van taal is voor de hand liggend; dit wordt nog duidelijker bij vergelijking met Steedmans opvatting over de syntaxis van taal (Combinatory Categorial Grammar); daarin is de volgorde van combinatie van constituenten niet belangrijk. Bij planning geldt dat ook. 6 Zie (Van Lambalgen & Hamm, 2005b, § 2.1); zij refereren vooral aan een gelijkenis met fysieke objecten, hier worden dataobjecten bedoeld. 7 Er is een parallel met ruimtelijke objecten: massa’s (zoals water) zijn als states, objecten als rivieren als activities en specifieke objecten (zoals een waterval) als accomplishments/achievements (Steedman, 1997, p. 904). Events kunnen net als objecten in het meervoud voorkomen, of als massa gezien worden (Jackendoff, 1993); afmetingen hebben geen relatie met de plaats van een object. 8 De correctheid van aspectualisering is w´ el afhankelijk van de realiteit. Deze ‘subjectieve objectiviteit’ wordt (voor het aspectueel rijke Pools uitgebreider besproken in (Labenz, 2004). Zie ook (Steedman, 1997, p. 901): “(. . . ) aspectual categories like activity and accomplishment are ways of viewing a happening, rather than intrinsic properties of verbs and the associated propositions, or of the objective reality and the external world.”

4

1 Inleiding WERELD Gebeurtenis (Geplaatst op tijdslijn)

SPREKER: Cognitie,

Taal

Aspectuele Selectie eigenschappen vervoeging Tijd (tense)

- Perceptie -

Figuur 1.2: Informatiestroom tijd en aspect, van gebeurtenis naar vervoeging

Figuur 1.2 geeft dit schematisch weer; de tijd moet ook worden waargenomen, maar wordt daarbij niet be¨ınvloed. De keuze van de vervoeging is afhankelijk van het vervoegingssysteem van de betreffende taal. In § 3.1 worden deze systemen belicht. Aspect komt niet alleen in de vervoeging tot uiting, maar ook in de keuze van een werkwoord; aspectuele systematiek wordt belicht in § 3.2.9 Veel auteurs kennen aan aspect discourseffecten (samenhang van taaluitingen) toe (Dowty, (1986); En¸c, (1986); Ter Meulen, (1995)). Bij vertaling moet de samenhang van een tekst gehandhaafd blijven en moeten de discours-eigenschappen dus gehandhaafd blijven. Volgens Van Lambalgen en Hamm (2005b) is een aparte toekenning van discourseigenschappen aan aspectuele klassen niet nodig; hun EC-beschrijving verklaart ook de uiteindelijke perceptie van tijdsordening van een sequentie van uitingen. In deze scriptie wordt beargumenteerd dat overige, minder algemene, discoursverschijnselen het gevolg zijn van de constructie van situatiemodellen. Er blijven soms eigenschappen van een ge-

beurtenis onuitgedrukt, als ze volgens de spreker niet relevant zijn; de toehoorder zou daarover inferenties kunnen maken. Het is ook mogelijk dat de spreker die inferenties verwacht; dan is er sprake van implicaturen. Bij vertaling is het een probleem dat er in de doeltaal soms verplichtingen zijn om de status van bepaalde eigenschappen te geven (er moet bijvoorbeeld gekozen worden voor een perfectieve, óf een imperfectieve vorm). Daarmee bestaat het gevaar dat een vertaling uit een ‘vrijere’ taal uitkomt bij een vervoeging, die niet alle inferenties toestaat of ze juist impliceert. Om die reden kan het nodig zijn een voorspelling te maken van de waarschijnlijkste inferenties in de doeltekst. Andersom kan de onbeschikbaarheid van een vorm die net zoveel uitdrukt als de vorm in de brontaal leiden tot inferenties van de toehoorder (in de doeltaal) die niet toegestaan waren in de bron. Deze moeten dan expliciet ontkend worden. Dit probleem komt voor als de brontaal als basisonderscheid óf tijd, óf aspect heeft (zie (Comrie, 1985, § 1.6)) en de doeltaal het andere.

In the final analysis (. . . ) the crucial issue is not primarily to ’break the syntactic code’ of natural language, but rather to understand the cognitive functioning of the human mind. (Van Benthem, 1990 (1995), p. xi) 9 Ter Meulen (1995, p. 6) is het hier niet mee eens: “aspect is (. . . ) part of our universal linguistic capacity to classify and describe the world around us, just as tense is”. Hier wordt niet ontkend dat er een universaliteit in de aspectuele klassen is; de toekenning echter van aspect aan gebeurtenissen uit de realiteit blijft subjectief; de cognitieve representatie van die gebeurtenis kan een universele structuur hebben.

Hoofdstuk 2

Event Calculus bepaalde informatie als waar wordt afgedwongen. De database waarin de zoekactie plaatsvindt bevat (universele) wereldkennis (van zowel axiomatische oorzaakgevolgrelaties als van het normale verloop van gebeurtenissen), (lexicale) van bepaalde types gebeurtenissen (uitgedrukt door een werkwoord) en (ge¨ınstantieerde) kennis van de toehoorder, (o.a. uit eerdere uitingen). De syntaxis en semantiek van EC worden hieronder uiteengezet.

Uitdrukkingen in EC hebben betrekking op gebeurtenissen en hun onderlinge relaties, net als vervoegingen. Ze kunnen gecontroleerd worden in een database met feiten. De afleidingen leveren voorwaarden op waaronder de uitdrukking waar is (als ze verenigbaar is met de database). De voorwaarden komen in de vorm van (on)gelijkheden en feiten. Voor planning zijn de feiten acties; voor de beschrijving van vervoegingen worden ze voorwaarden voor de waarheid van de uiting van de spreker. Een toehoorder die de spreker gelooft, moet de feiten voor waar aannemen en dus aan de database toevoegen, of samenvoegen met bestaande kennis. Het formaliseren van begrip en betekenis in filosofisch strikte zin wordt hier niet nagestreefd (anders dan in (Van Lambalgen & Hamm, 2005b)); grounding in de cognitie of fysieke wereld wordt niet behandeld en atomaire concepten worden niet uitgewerkt.1 EC wordt gebruikt met constraint-logisch programmeren. Daarmee wordt een zoekvraag stap voor stap gereduceerd worden tot subdoelen en uiteindelijk alleen constraints (indien de vraag vervulbaar is).2 Traagheid, het blijven gelden van feiten indien er geen feit is dat het einde van die feiten veroorzaakt, komt terug in de afleidingen door negation as (finite) failure. Vervoegingen geven als informatie zoekvragen of queries, integrity constraints genoemd, waarmee

2.1 2.1.1

Onderdelen van EC Primitieven

De noties event ‘gebeurtenis’ en fluent ‘eigenschap’ zijn atomaire objecten in EC; zij kunnen geparametriseerd zijn voor individuele objecten en tijdstippen. Events zijn niets anders dan het veranderen van de waarheidswaarde van (een reeks) eigenschappen. Er zijn ook primitieve predicaten; de betekenis ervan wordt alleen uitgewerkt tot de onderlinge relaties de ze hebben. 3 Fluents en events De notie event is niet equivalent aan ‘gebeurtenis’ in het normaal taalgebruik. Eigenschappen worden gezien als predicaten (zoals: ‘warm’), die

1 Daarmee wordt Searle’s (1980) Chinese room argument’ (dat een vertaalalgoritme betekenis niet begrijpt) ontweken. 2 Zie onder andere (Doets, 1994). 3 Dit is voldoende voor de hier te construeren taalkundige modellen. Een agent (zelfstandig opererend systeem) die deze primitieven gebruikt, hoort ook toegang te hebben tot de betekenis van de primitieven in de echte wereld (als iets wat fysiek in de actieperceptieloop optreedt, of iets dat daarvan afgeleid is) (embodiment).

5

6 waar zijn gedurende bepaalde intervallen.4 Dit soort predicaten wordt fluent genoemd, ook om verwarring met de basispredicaten van de EC te voorkomen. Een fluent kan op een bepaald tijdstip waar zijn, of niet, maar ‘bestaat’ wel als object. Het laatste tijdstip van een interval waarop de fluent waar is, is een event, een overgang in de waarde van een fluent. Omdat fluents ook in negatie bestaan, is ook het einde van een fluent een event.

2 Event Calculus D 2 Een eventuality is een structuur [f1 , f2 , e, f3 ], waarbij 1. f1 een fluent is, die staat voor een activiteit, die een invloed uitoefent; 2. f2 een geparametriseerde fluent is, die een geparametriseerd object of geparametriseerde toestand uitdrukt, die wordt ‘aangedreven’ door f1 ; 3. e de culminatie is, een (canoniek) doel; 4. f3 een fluent is (de toestand van het bereikt hebben van het doel) Men kan aan elk gezegde vier elementen toekennen, waarbij ze leeg mogen zijn (aangegeven met ‘-’ ), of e (alleen voor het derde element) of fn (eerste, tweede, vierde element).

Eventualities Het invullen van de slots verschilt per Aktionsart. Het volgende schema, uit Van Lambalgen & Hamm (2005b, Table 7.2, p. 86), geeft dit weer. Eventualities (de term blijft onvertaald bij gebrek aan een ondubbelzinnig Nederlands alternatief) zijn gebeurtenissen in ruimere zin. In feite zijn het datastructuren, met slots voor fluents en events. (Steedman, 1997, p. 919) schetst de basisstructuur van een actie. Acties zijn volgens Steedman een ‘triplet’ van precondities, feiten die na de actie niet meer gelden en feiten die na de actie gaan gelden. De feiten zijn in EC fluents en de relatie van die fluents met gebeurtenissen (events) kunnen in een scenario met de predicaten Initiates en Terminates / Releasesworden uitgedrukt. Precondities zijn combinaties van constraints en HoldsAt- predicaten. De datastructuur is als volgt gedefiniëerd door Van Lambalgen & Hamm (2005b, def. 19, p. 84)5 :

State Activity (strict) Activity (wide) Accomplishment Achievement Point

(−,−,−,+) (+,−,−,−) (+,+,−,−) (+,+,+,+) (−,−,+,+) (−,−,+,−)

De indeling in Aktionsarten zelf is gebaseerd op het werk van Vendler (1967) en dat van Verkuyl (1972, 1993, 1999).6 De termen accomplishment en achievement worden niet vertaald. Het verschil tussen wide en strict activities is dat strict activities intransitief zijn en wide activities transitief, waarbij f2 weergeeft welke invloed op het lijdend voorwerp wordt uitgeoefend.

4 Een Tarski-definitie is mogelijk: ‘warm’ is waar dan en slechts dan als het warm is; uitbreiding naar predicaten over objecten is ook mogelijk. In (Van Lambalgen & Hamm, 2005b) wordt de logische bruikbaarheid en mogelijkheid van het gebruik van predicaten als objecten van andere predicaten behandeld. Voor hier volstaat met het opmerken van het verschil in notatie. Een predicaat als ‘groen[deur]’ kan de plaats van een variabele innemen in een basispredicaat van de EC. Zelf kan het ook variabelen bevatten: ‘groen[x]’. 5 In (Van Lambalgen & Hamm, 2005b) is een typefout geslopen, en staat hier f in plaats van f . 2 3 6 De concepten worden redelijk bekend verondersteld; introducerende literatuur zoals (Jurafsky & Martin, 2000, ch. 14.4, 522–537)) behandelt over het algemeen deze termen ook. Zie de geciteerde werken voor verdere uitwerking en (Steedman, 1997, p. 899) voor een bondige samenvatting van eerdere benaderingen. In (Bohnemeyer & Swift, 2004) en (Kearns, 2003) wordt Vendlers basisindeling nader uitgewerkt.

2.2 Logisch programmeren met EC

7

Predicaten

2.1.2

Events e en fluents f kunnen optreden als argument van de volgende (primitieve) predicaten:

Over de gegeven predicaten, waarmee gebeurtenissen ontleed kunnen worden, gelden de volgende axioma’s, die de universele wereldkennis over oorzaak- en gevolgrelaties weergeven.8 :

Initially(f ) Happens(e, t) HoldsAt(f, t) Initiates(e, f, t) Terminates(e, f, t) Trajectory(f1 , t, f2 , d) Releases(e, f, t)

Events worden geabstraheerd naar tijdspunten, dat wil zeggen dat een bepaald event e wordt geacht op één tijdstip t plaats te vinden; als dat zo is dan geldt Happens(e, t). Als een fluent f ‘het geval zijn’ op een tijdstip t , dan geldt HoldsAt(f, t). States en activities zijn beide fluents. Abrupte overgangen zijn voor geleidelijke verandering niet geschikt; daarvoor wordt aangenomen dat in een bepaalde periode (d) onder invloed van f1 er een verandering optreedt die op tijd t + d culmineert in het begin van fluent f2 , zoals weergegeven door het predicaat Trajectory (voor het proces) en Releases (voor de culminatie). Het onderscheid tussen abrupte en geleidelijke overgang is subjectief. De meeste overgangen zijn te ontleden. Een voorbeeld is het breken van glas, gezien in slowmotion (Van Lambalgen & Hamm, 2005b). Anderzijds kan door afstand te nemen ook een langdurige gebeurtenis als abrupt of punctueel gezien worden. De predicaten ‘bestaan’ dan ook niet buiten de cognitie (zij krijgen in de perceptie hun waarheidswaarde) en hebben vanuit het denken een verbinding naar gebeurtenissen in de wereld7 .

Axioma’s

1. Initially(f )

→

HoldsAt(f, 0)

2. HoldsAt(f, r) ∧ r < t ∧ ¬∃s < rHoldsAt(f, s) ∧ ¬Clipped(r, f, t) → HoldsAt(f, t) 3. Happens(e, t) ∧ Initiates(e, f, t) ∧ t < t0 ∧ ¬Clipped(t, f, t0 ) → HoldsAt(f, t0 ) 4. Happens(e, t) ∧ Initiates(e, f1 , t) ∧ t < t0 ∧ t0 = t+d ∧ Trajectory(f1 , t,f2 , d) ∧ ¬Clipped(t, f1 , t0 ) → HoldsAt(f2 , t0 ) 5. Happens(e, s) ∧ t < s < t0 ∧ (Terminates(e, f, s) ∨ Releases(e, f, s) → Clipped(t, f, t0 )

2.2

Logisch programmeren met EC

2.2.1

Programma’s en scenario’s

Informatie over wat oorspronkelijk het geval is (Initially) en wat gebeurd is (Happens) geeft de mogelijkheid af te leiden welke fluents op een bepaald punt ‘waar’ zijn, zodra informatie over het effect van de gebeurtenissen op een fluent bekend is. Daarbij wordt het idee van een “minimaal model” gebruikt: als iets niet afgeleid kan worden of gegeven is, is het niet het geval.9 De formulering van kennis is aan een stricte vorm gebonden, om te voorkomen dat afleiding in een loop terechtkomt. De definitie van toestand S(t) (in ruime zin, niet zoals de Aktionsart ‘state’) is gegeven als definitie 3 (Van Lambalgen & Hamm, 2005b, p. 43, def. 7).

7 Denk bijvoorbeeld aan een referentie, zoals Freges Bedeutung; een standpunt over intentionaliteit wil ik hier niet innemen hoeft niet te worden ingenomen. Het probleem dat bijvoorbeeld alle events als processen gezien worden en dus Happens een leeg predicaat is, dat nooit ‘het geval is’, wordt daarmee ontlopen; er zijn nu eenmaal gebeurtenissen en als men het proces als geleidelijk wil zijn, dan zijn er culminerende events die met het proces de gebeurtenis vormen. 8 Inclusief nummering overgenomen uit (Van Lambalgen & Hamm, 2005b, p. 40) 9 Dit idee is in (Van Lambalgen & Hamm, 2005b) al geformaliseerd; hier zal dat niet volledig herhaald worden. Om uit de implicaties af te leiden dat dit de enige implicaties zijn, is completion nodig. Als voor de afleiding van B slechts de stelling A → B beschikbaar is, en A is niet af te leiden, dan wordt B aangenomen ook niet afleidbaar te zijn. Dit komt omdat in de completion de implicatie is vervangen door een dubbele implicatie (A ↔ B). Dit geldt voor alle beschikbare implicaties; alle verschillende condities van een bepaalde conclusie worden gecombineerd met ∨. Voor de details zie (Van Lambalgen & Hamm, 2005b, def. 14, p. 55–56)

8

2 Event Calculus

D 3 Een toestand S(t) op tijdstip t is een eersteordeformule opgebouwd uit: 1. Niet-samengestelde10 predicaten van de vorm (¬) HoldsAt(f , t), voor een vaste t en mogelijk meerdere fluents f ; 2. (on)gelijkheden tussen fluentnamen en eventnamen (zoals fx = fy en e = e0 ); 3. Formules over de structuur (R, <, ×, 0, 1)

Scenario’s zijn verzamelingen van predicaten, die de (gangbare) causaliteit van een eventuality beschrijven. Ze worden geactiveerd worden door werkwoorden (in een gezegde van een zin). Een scenario is geconstrueerd volgens definitie 4 (Van Lambalgen & Hamm, 2005b, def. 8, p. 43–44): D 4 De implicaties en formules in een scenario moeten één van de volgende vormen hebben: 1. Initially(f ) 2. S(t) → Initiates(e, f, t) 3. S(t) → Terminates(e, f, t) 4. S(t) → Happens(e, f, t) 5. S(t) → Releases(e, f, t) 6. S(f1 , f2 , t, d) → Trajectory(f1 , t, f2 , d) De tijdvariabele (t) is universeel gekwantificeerd. De axioma’s en een scenario vormen samen een programma P. Dit programma kan (via ‘completion’) worden gecombineerd met de structuur van een gebeurtenis (tijd en aspect; in feite, de (on)gelijkheden die gelden over de tijdspunten die met de gebeurtenis te maken hebben). Het geheel maakt sommige uitdrukkingen van de primitieve predicaten (met deels ingevulde variabelen) waar en sommige onwaar, onder bepaalde

voorwaarden (gelijkheden en ongelijkheden en eisen aan de invulling van de open variabelen).11

2.2.2

Queries

De completering van het programma van een scenario en de EC-axioma’s, gecombineerd met een gebeurtenisstructuur, kunnen worden gezien als een database. De informatie die in de database besloten ligt, kan worden ontsloten met zoekvragen. Zo’n zoekvraag is in dit formalisme een lijst van (on)gelijkheden (c) en (primitieve) predicaten Bi (volgens conventie ook in die volgorde). De lijst wordt genoteerd met komma’s, waarmee een zoekvraag de volgende notatie krijgt: ?c, B1 , . . . , Bm . Zoekvragen van dit soort heten queries. Het uitvoeren van een query is het nagaan van de waarheidswaarde van de onderdelen. Alle onderdelen moeten waar zijn om de query te laten slagen. Een predicaat Bi is waar, als het gegeven is, of als de database een onderdeel c0 , A1 , . . . , Ak → Bi bevat, waarvan de conditie kan worden bewezen. Om de implicatie te laten overeenkomen met Bi moeten soms variabelen worden ingevuld; dit proces heet resolutie. Een geresolveerde variabele is in feite een gelijkheid (als Bi bijvoorbeeld Y (s) is, en de database een regel Z(t) → Y (t) bevat, dan wordt de gelijkheid s = t toegevoegd. Over het algemeen wordt, voor het gemak, in de afleiding echter meteen voor elke s een t geschreven. Het bewijzen van de geresolveerde conditie vormt een nieuwe query. Door de eisen aan de vorm van het programma leidt elke afleiding tot een einde, waarin er een overgebleven set ongelijkheden is, die aangeven aan onder welke condities de query waar is. De condities kunnen onvervulbaar zijn; ook kan het voorkomen dat een predicaat niet verenigd kan worden met enige informatie in de database; dan faalt de query. Dit laatste wil niet zeggen dat is bewezen dat de in de query bevatte informatie bewezen onwaar is. Een query met negatie echter (zoals ?c, ¬Bi ) wordt als geslaagd beschouwd als er geen bewijs van het tegendeel is. De aanname dat dit klopt wordt negation as failure genoemd en leidt tot niet-monotoon re-

11 Van Lambalgen en Hamm (2005b, p. 57) tonen aan de fluents waar zijn op semialgebra¨ ısche subsets, eindige verenigingen van sets van de vorm {x ∈ R|f1 = . . . fk = 0, g1 > 0, . . . gl > 0}, waarin fi en gj polynomen zijn, (2005b, Definition 15, p. 57)

2.2 Logisch programmeren met EC deneren (NMR, zie § B.1, p. 57), waarin toevoeging van informatie kan leiden tot het verwerpen van conclusies die eerder geldig waren. De afleidingen kunnen in boomvorm gepresenteerd worden en de regels in de database geven informatie over de toegestane combinaties. Een query kan in meerdere takken eindigen; in dat geval hoeft slechts een tak te slagen om de hele query te laten slagen. Echter, een query kan in een correct formalisme niet zowel een falende als een slagende tak hebben.12 Ook kan een bepaalde tak lang zijn of zelfs niet eindig. Afleidingen van queries die volgen uit de beschikbare informatie kunnen om die reden niet slagen (indien de tijd of rekenkracht beperkt is), maar kunnen dan nooit falen.

2.2.3

Integrity constraints

Werkwoordsvervoegingen hebben als rol queries in de database af te dwingen en eisen te stellen aan de uitkomst. Van Lambalgen en Hamm introduceerden hiervoor het gebruik van integrity constraints. D 5 Integrity constraints zijn eisen (van buitenaf ) aan de database, van de vorm:

ALS ?ϕ slaagt DAN moet ?ψ(R, R0 , R00 , . . .) slagen/falen, of ALS ?ϕ faalt DAN moet ?ψ(R,R0 ,R00 , . . .) slagen/falen waarbij ϕ en ψ formules uit de EC zijn. De ALS-queries moeten uitgevoerd worden; als zij slagen, moet de DAN-query worden uitgevoerd. In het geval dat de query al slaagt of faalt zoals vereist door de integrity constraint, hoeft er geen actie te worden ondernomen. In het geval er een set (on)gelijkheden als voorwaarde voor het slagen van de query overblijft, moet deze voorwaarde expliciet toegevoegd worden (als de query moest slagen), dan wel expliciet ontkend (als de query moest falen). Dit laatste kan strict worden omschreven; hieronder de definitie van de “operational meaning of constructive negati12 Van

9 on” (Van Lambalgen & Hamm, 2005b, p. 55). De procedure gaat uit van een query die moet slagen, maar een negatieve query bevat. Een query die moet falen kan als de negatieve query gelden (voor de procedure kan die worden opgevat als een deel van een verder lege positieve query). D 6 Als de (positieve) query ?ψ1 , . . ., ψi , . . ., ψn een subquery ψi bevat van de vorm ¬∃x(B1 , . . . , Bm , c) die op dat moment moet worden uitgevoerd, dan moet een subderivatie met ?B1 , . . . , Bm gestart worden. De afleidingsboom wordt verondersteld eindig te zijn. Van de open takken (waarin de subderivatie mogelijk slaagt) moeten de constraints c1 , . . . , cn worden verzameld. Deze constraints mogen dus niet alle tegelijk vervuld worden en komen in alle volgende takken van de hoofdquery in negatie voor, met disjunctie. De hoofdquery ?ψ1 , . . . , ψi , . . . , ψn is nu gereduceerd tot de disjunctie ?c, ¬ci , ψ1 , . . . , ψi−1 , . . . , ψi+1 , . . . , ψn voor alle i waarvoor c niet tegenstrijdig is met ¬ci . Als er geen i is waarvoor dat geldt, zijn er geen kinderen. Dat betekent dat de subquery zonder de negatie faalt, en dat de negatie dus slaagt zonder voorwaarden. Als er wel kinderen zijn, dan zijn dat de (al genegeerde) voorwaarden die als subresolutie in de rest van de hoofdquery komen. Er zijn twee manieren om query uit een integrity constraint te laten slagen, indien er geen condities zijn waaronder dat al het geval is. Voor een query naar een bepaalde fluent, HoldsAt(f,R), kan men de axioma’s en het scenario toepassen en de HoldsAt vervangen door de benodigde predicaten van de vorm Happens, Initiates of ¬Clipped en deze voor waar aannemen, of een HoldsAt- of Initially-predicaat toevoegen aan de database.13 Voor een query naar een gebeurtenis (?Happens(e, t)) kan men de gebeurtenis waar laten zijn door een afleiding te starten en resulterende (on)gelijkheden van variabelen voor waar aan-

Lambalgen en Hamm (2005b) tonen aan dat EC ‘waar’ is in dit opzicht. betreft notatie: een cursieve letter, zoals f , is een variabele; zoektochten bevatten over het algemeen variabelen die ingevuld moeten worden, maar ook vaak een al bepaald object, zoals een fluent f; in dat geval is de letter (de naam) niet gecursiveerd. 13 Wat

10

2 Event Calculus

nemen. Indien dit niet mogelijk is, moet de gebeurtenis zelf toegevoegd worden, dus het statement Happens(e, t). De parallel met de taalpsychologische situatiemodeltheorie is hier de voorkeur voor toevoeging van (on)gelijkheden (een soort anafoorresolutie), waarna pas gebeurtenissen toegevoegd

worden (elaboratie). Dit laatste is niet alleen in planning onwenselijk. Ook in situatiemodellering wordt het alleen gedaan waar nodig voor de samenhang van het model (Myers, 1990, Sanford, 1990, Long & Golding, 1992) (al hangt veel af van de onderzoeksmethode (Keenan et al., 1990)).

Tandem huc rem deduxit, ut in grammaticorum rudimentis sic expressum ostenderet totius triadis simulacrum, ut nemo mathematoricum in pulvere posset evidentius depingere. Ten slotte kwam het hierop neer dat hij in de beginselen van de grammatica schematisch heel het probleem van de Drieëenheid liet zien en wel zo dat geen wiskundige er met zijn krijtje een duidelijker voorstelling van zou kunnen geven. Zotheid over een ‘geleerde’, (Erasmus, 1992/1511, 54, p. 187, 188)

Hoofdstuk 3

Voltooide en verleden vervoegingen in drie talen In § 3.3 en § 3.4, hierna, worden de Engelse, Nederlandse en Spaanse verleden en voltooide tijden met EC geformaliseerd en vergeleken. Daarvoor wordt eerst dieper ingegaan op tijd (§ 3.1) en aspectualiteit (§ 3.2).

3.1 3.1.1

De SPT wordt veel vaker wordt gebruikt dan soortgelijke vormen in het Nederlands en Spaans; dit hangt samen met het feit dat de present perfect slechts onder strikte voorwaarden gebruikt kan worden. In het Spaans en Nederlands drukt de voltooide vorm ook gebeurtenissen uit het verleden uit (de term ‘voltooid’ dekt in die die talen de lading dan ook niet); de vage status van R is de oorzaak van deze discrepantie.

Temporele indeling Reichenbachiaanse ordening

Reichenbach (1947) deelde de (Engelse) werkwoordstijden in met ordeningen van S, R en E. S is de spreektijd van een uiting, R is een referentietijd waar het verhaal van de spreker ‘over gaat’, E is het tijdpunt van de gebeurtenis of toestand waar over wordt gesproken.1

Nederlands In het Nederlandse tijden is er één verleden tijd, de onvoltooid verleden tijd (OVT), zoals liep, met als ordening E, R — S. De OVT wordt afgewisseld met de voltooid tegenwoordige tijd (VTT, heb gelopen). Deze kan met de hulpwerkwoorden hebben en zijn voorkomen. De keuze van het hulpwerkwoord hangt af van het hoofdwerkwoord, maar soms maakt zijn de betekenis meer aspectueel. De VTT (met name met hebben) wordt best weergegeven met E — R, S, maar wordt vaak gebruikt als gewone verleden tijd, ook in officiële taal (zie 5.4, p. 47).

Engels De Reichenbachiaanse indeling werkt voor de Engelse vervoegingen goed, omdat die voor een groot deel temporeel van aard zijn. In deze scriptie worden de volgende Engelse vormen behandeld: (Simple) past tense, afgekort SPT. Voorbeeld: I worked. Reichenbachiaanse indeling: E, R — S

Spaans Het Spaans is rijk aan tijden en andere vervoegingen. Woorden als ‘weer’, ‘net’, ‘abrupt’ worden meestal uitgedrukt met een zogenaamde per´ıfrasis (perifrase), constructies met een

Present perfect, afgekort tot PresP. Voorbeeld: I have worked. E — R, S

1 De echte betekenis van R blijkt met name uit de toepassing ervan en verschilt daarom ook tussen auteurs die het Reichenbachiaanse systeem toepassen.

11

12

3 Voltooide en verleden vervoegingen

hulpwerkwoord en een onpersoonlijke vorm van het hoofdwerkwoord.2 De perifrases worden niet volledig behandeld; de betekenis van de volgende veelgebruikte vormen wordt wel geformaliseerd:3 Pretérito simple (perfectieve verleden tijd), ook bekend als simpelweg pretérito, pretérito indefinido of pretérito perfecto simple. Voorbeelden: canté, vine, sent´ı. Afkorting: PS; (Pretérito) imperfecto (imperfectieve of onvoltooide verleden tijd). Voorbeeld cantaba, ven´ıa, sent´ıa, Afkorting: Imp; Pretérito compuesto (letterlijk: samengestelde verleden tijd), ook bekend als préterito perfecto (voltooid verleden tijd). Voorbeeld he cantado, he venido, he sentido. Afkorting PC. Ondanks de naamgeving lijkt de vorm qua morfologie en gebruik op de Nederlandse VTT; het hulpwerkwoord haber betekende oorspronkelijk ook hebben; het wordt vervoegd in de tegenwoordige tijd (presente) bij gebruik in de pretérito compuesto.

Sommige perifrases zijn temporeel van betekenis. Zo worden gebeurtenis in het ‘onmiddellijk verleden’ in het Nederlands met de VTT vervoegd, eventueel met expliciete woorden als net (Ik heb het (net) gedaan), maar in het Spaans heeft de pretérito compuesto concurrentie van

2 Zie

de perifrase acabo de + inf., met als letterlijke (maar onnatuurlijke) vertaling zojuist klaargeraken met. (Matte Bon, 1995a) geeft een duidelijke uiteenzetting van alle betekenissen die aan alle vormen worden toegekend; op enkele uitzonderlijke (hier irrelevante4 ) na, zijn alle betekenissen min of meer temporeel-Reichenbachiaans omschreven. Ook (Acero, 1990) gebruikt de systematiek van Reichenbach en latere uitwerkingen van Partee (1973, 1984) en En¸c (1986). Hij identificeert de (groepen van) ordeningen met de werkwoordstijden als weergegeven in figuur 3.1 (Acero, 1990, p. 49–50, 54). De beschrijving is correct, maar niet adequaat; het nadeel is dat elke ordening volledig gespecificeerd is. Dat dwingt Acero bij de vorm cantar´ıa, zou zingen, tot drie verschillende betekenissen, maar de betekenis is eenduidig (de gebeurtenis volgt op een punt in het verleden). De ordening van S en E is ongespecificeerd. De vorm habr´ıa cantado, zou hebben gezongen is een vooruitblik vanuit het verleden, waarin het voltooien van een gebeurtenis wordt voorzien. Acero kan deze niet aan een ordening koppelen, door de verondersteld modale component (een onbevestigde voorspelling). Indien op het moment van spreken de voltooiing inderdaad plaats heeft gevonden, dan wordt meestal een simpelere vorm, bijvoorbeeld de PS, gebruikt. De vorm krijgt daarmee een implicatuur naar een onvervuld vooruitzicht.

(Squartini, 1998) voor een overzicht van perifrases in Romaanse talen. (Keniston, 1936, Veyrat Rigat, 1993, G´ omez Torrego, 1999) geven de meeste (alle?) Spaanse perifrases; Keniston merkt op dat combinaties van werkwoorden die g´ e´ en perifrase zijn, minder makkelijk een persoonlijk voornaamwoord (gecliticaliseerd, zoals lo, het) voor het hulpwerkwoord ontvangen. Voorbeelden worden gegeven met het hulpwerkwoord poder, kunnen: lo [puede hacer], hij kan het doen, en met acabar (net afronden): lo [acab´ o de leer], hij las het net. 3 Matte Bon (1995a, 1995b) merkt op dat de naamgeving niet (meer) in overeenstemming is met de betekenis. Alle genoemde vormen worden alleen behandeld in de indicativo of stellende wijs. De subjuntivo-vormen, vooral in tegenwoordige vorm, maar ook in verleden en voltooide vormen, worden in het Spaans relatief veel gebruikt, meer dan in het Frans en Duits. De Nederlandse (en Engelse) aanvoegende wijs is, zoals bekend, nauwelijks meer in gebruik en kon daarom met goed fatsoen genegeerd worden. De gegeven namen geven niet weer dat het gaat om een stellende wijs, ze moeten eigenlijk worden aangevuld met de indicativo, ‘van de stellende wijs’. 4 Bijvoorbeeld het gebruik van de imperfecto in het praten over fictie (zoals dromen). Dit is een eigenaardigheid van het Spaans, maar indien dromen gezien worden als situaties (en niet als gebeurtenissen), valt dit binnen de gebruikte theorie¨ en. Nader onderzoek naar dit gebruik zou moeten uitwijzen of het een extra betekenis is, of een afwijkend gebruik, of geheel in overeenstemming met de (nog te geven) integrity constraint. Guti´ errez Araus (1996) schaart de fictiebetekenis onder ‘secundair gebruik’ van de vorm, waarbij het secundaire pragmatisch is en niet semantisch; de vorm heeft een eenduidige betekenis simultaan met, die niet beperkt is tot puur verleden gebeurtenissen. In (Guti´ errez Araus, 1998) wordt de verledenheid wel als onderdeel van de basisbetekenis gezien, met de aantekening dat de gebeurtenis kan voortduren tot het heden; dit is echter geen breuk met haar eerdere artikel, maar een andere formulering van hetzelfde idee.

3.2 Aspectuele indeling

13

Ordening

Vorm

E—R—S E, R—S R—E—S /R—E, S / R—S—E E—R, S S, R, E S, R—E S—E—R / S, E—R / E—S—R S—R, E S—R—E

hab´ıa / hube cantado canté (PS) / cantaba (Imp) cantar´ıa he cantado (PC) canto ∅ habré cantado cantaré ∅

Figuur 3.1: Acero’s Reichenbachiaanse ordening

3.1.2

Vagere indelingen

De Reichenbachiaanse ordening is soms niet exact genoeg of juist te specifiek. Voor het Spaanse vervoegingssystemen geeft Rojo (1990) een hiërarchische indeling, die naar beneden specifieker wordt, maar niet altijd tot het laagste niveau. Bij Acero lijken sommige vormen ambigu; bij Rojo zijn die vaag.5 Rojo analyseert de Spaanse werkwoordstijden met ‘vectoren’ in de tijd. Elke tijd is een sequentie van vectoren, beginnend bij het moment van spreken (S), eventueel via referentiepunten, tot de gebeurtenistijd. Figuur 3.2 geeft Rojo’s indeling van de Spaanse vervoegingen weer (Rojo, 1990, p. 29, gráfico 1). Er is geen relatie tussen de takken anders dan die van het punt van splitsing, dus bijvoorbeeld het punt O–S–A0 is noch noodzakelijk als na het punt O–A–P0 , noch na het punt O–A. De term vectoren doet vermoeden dat de richtingen opgeteld kunnen worden; lengte ontbreekt echter (het zijn eigenlijk relaties). Rojo’s beschrijving staat meerdere referen-

3.2

Aspectuele indeling

Aktionsart Werkwoorden hebben een aspectuele waarde; het type gebeurtenis waar ze naar verwijzen heeft een temporele structuur, de Aktionsart

tiepunten toe, die elk referentieniveau is alleen ten opzichte van het voorgaande geplaatst, in een van de ‘richtingen’ eerder, simultaan of later. Een punt simultaan aan een ander punt is niet hetzelfde, maar wordt niet als eerder of later gezien. Deze extra vaagheid is met name nodig voor het onderscheid tussen de imperfecto en de PS. Voor Rojo zijn de voltooide vormen wel aspectueel, maar is een afwijkende benadering onnodig. Aan de andere kant is de keuze van het referentiepunt subjectief en het enige verschil tussen bijvoorbeeld cantar´ıa en he cantado. Daarmee krijgt temporaliteit een objectieve subjectiviteit.6 Met de constraints in EC kan zowel Reichenbachiaanse temporaliteit als minder gespecificeerde betekenis worden beschreven. Reichenbachs aanpak geeft alle ongelijkheden die mogelijk zijn, een waarde: er zijn dan dus drie constraints, R R S, E R S, R R E (of negaties daarvan). Daarmee is EC net zo uitdrukkingsrijk als Rojo’s beschrijving, maar kan het ook exact zijn à la Reichenbach.

(Vendler, 1967, Dowty, 1986). Verkuyl (1999, ch. 0) merkt op dat Vendlers term verb niet ondubbelzinnig ‘werkwoord’ betekent, maar ook kan duiden op het hele predicaat dat een (werkwoordelijk) gezegde vormt. Zelf onderscheidt hij aspectualiteit op meerdere niveaus; het gezegde is een belangrijk niveau. Bij de indeling

5 Vaagheid is correcter, zoals blijkt uit de en ook -test: Jan zou naar Breda gaan en Leonie ook kan gebruikt worden als ´ e´ en van de twee al is geweest (R, E — S) en de andere nog gaat (R — S —E) niet. In het geval van ambigu¨ıteit zou de lezing van de eerste zou gaan herhaald worden. 6 In symmetrie met de subjectieve objectiviteit van het Poolse aspect, zie (Labenz, 2004) en voetnoot 8, p. 3.

14

3 Voltooide en verleden vervoegingen Oorsprong A– cant´ e (PS) A0 hab´ıa/ hube cantado

S0 cantaba (Imp)

A00 habr´ıa cantado

P0 – cantar´ıa

S00

S – canto

A0 he cantado (PC)

S0

P0

P– cantar´ e A0 habr´ e cantado

S0

P0

P00

Figuur 3.2: Rojo’s indeling: A is Anterieur, S Simultaan en P Posterieur.

van eventualities (p. 6) is de Aktionsart van het gezegde gebruikt. 7 Operatoren van aspectualiteit

(“Path”) weergeven door elk deel van het lijdend voorwerp.9 Dergelijke werkwoorden zijn [+ ADD TO]. Zo kan iemand zich een pad door een set boterhammen eten (zie voorbeeld 7).

Aspectualiteit is volgens Verkuyl (1972, 1993) compositioneel en bestaat uit operatoren. De Verkuyliaanse theorie over compositie van aspect in gezegdes, de Plus-theory, is vergelijkbaar is met de “Edinburgh approach” (Moens & Steedman, 1987, Moens & Steedman, 1988), die Verkuyl in de traditie van Vendler (1967) en Dowty (1986) plaatst; zie figuur 3.38 (p. 15). SQA staat voor Specified Quantity of A. Zinsdelen als twee boterhammen of een boek zijn [+SQA]; ze geven een afgebakende hoeveelheid (maat). Zinsdelen als bier of boeken zijn [−SQA]. Werkwoorden zelf kunnen een pad

V 7 NED: Ze [[at[+ADDT O] ] boterhammen[+SQA] ]]

Een verschil tussen de “Edinburgh-approach” (en (Swart, 1998)) enerzijds en de Verkuyliaanse beschrijving anderzijds ligt bij aspectveran-

deringen. In de eerste is er sprake van coërcieoperatoren als PR (zie bij de pijlen in fig. 3.3), die nodig zijn om de juiste aspectualiteit te

7 De

[drie

Deze zin geeft een voltooid proces (culminated process in fig. 3.3) . De serie gebeurtenissen (het opeten van elke boterham) is als geheel een gebeurtenis, weergegeven door [at drie boterhammen]. Deze gebeurtenis is samengesteld uit enkel elementen met positieve waardes. Volgens het Plus-principe zijn alleen dit soort combinaties terminatief (hun betekenis impliceert een eindpunt, waarna de gebeurtenis is afgerond en niet meer verder kan).

aspectualiteit van de gehele zin kan van die van het gezegde afwijken. Verkuyl (1999, p. 1–2) stelt:

It took about ten years for me to realize that it is imperative to distinguish sharply between aspectuality at the VP-level and aspectuality at the S-level. (. . . ) First of all, it has become clear that the VP is an important intermediate station in the composition of aspectuality at the sentential level. It unifies the temporal information contributed by the verb and by the internal argument into a semantic object that should be available when it comes to computing the information yielded by a plural external argument NP. Vooral de aspectualiteit van het gezegde is belangrijk voor de betekenisbijdrage van vervoegingen. 8 Geciteerd uit (Verkuyl, 1999, p. 64, fig. 7); Edinburgh-approach komt uit (Moens & Steedman, 1987, p. 2, fig. 2) en (Moens & Steedman, 1988, p. 17, fig. 1–2). 9 In de Verkuyliaanse metafoor: waar het pad een object uit het lijdend voorwerp treft, vindt een subgebeurtenis plaats.

3.2 Aspectuele indeling

15 extended [+ADD TO]

atomic

habitual c o progressive PROG n PROCESS INCH t 6 CP STATE i n u a t i PR ? o consequent n CULMINATED PROCESS

START

-POINT 6

? CULMINATION

−consequent [−SQA]

+consequent [+SQA]

length Figuur 3.3: Verkuyl’s vergelijking van het Plus-principe met de “Edinburgh-approach” (Moens’ aspectual network)

krijgen voor de betreffende vervoeging (in geval van PR, de progressive). Bij de progressieve vormen worden accomplishments door PR van hun voltooiing ontdaan (daarmee een proces wordend) en vervolgens weergegeven als ‘aan de gang’ door de progressieve vorm. Bij Verkuyl is de aspectualiteit niet al vastgesteld in het werkwoord, om vervolgens gewijzigd te worden, maar leveren werkwoord en voorwerpen beide bijdragen aan een gezegdeaspectualiteit.10 Aspectuele werking van vervoegingen De Swart (1998, p. 348) stelt dat tijd pas na aspect op een gezegde inwerkt, op de volgende manier: [Tense[Aspect∗ [eventuality description]]] Tijden die gevoelig zijn voor bepaalde aspectualiteit van de input vereisen coërcie, volgens De Swart (1998, p. 349) “an implicit, contextually governed process of reinterpretation which comes into play whenever there is a conflict between the aspectual nature of the eventuality description and the input condition of some aspectual operator.” De tamelijk technische begrippen ‘coërcie’ en ‘compositie’ worden verder ontweken, in EC

wordt elk gezegde geacht een eventuality (met aspectuele eigenschappen) te hebben; de uitkomst van het toepassen van de integrity constraint kan tot nieuwe structuur leiden. In de drie talen krijgen gezegdes niet altijd op dezelfde manier Aktionsart. Indien er een taalonafhankelijke standaard wordt vastgesteld, is de rest coërcie gezien moeten worden, vereist door bijvoorbeeld de vervoeging. (Van Lambalgen & Hamm, 2005b, ch. 11) formaliseert coërcie als verwijdering of toevoeging van delen van het scenario (met name culminatie). Van sommige delen van de betekenis van een gezegde is het gebruik optioneel. Zo kan een lijdend voorwerp ambigu zijn tussen de ‘plaats’ van een activiteit of de maat van een accomplishment. Indien een maat verondersteld of vereist is, wordt dat het lijdend voorwerp, zoals in een boek lezen. In het Nederlands en Engels kan de plaatsfunctie worden gemarkeerd met in. In het Spaans is zo’n markering niet vereist, ook in de PS niet; in het Engels is zij alleen toegestaan met progressieve tijden (en dan niet echt nodig). Voor het Nederlands zijn de meningen verdeeld.

10 Verkuyl (1999, p. 139) schrijft over (Swart, 1998): “De Swart has the problem of coercion rules which are not very well motivated and not necessary, as I shall show shortly.”. Verkuyl heeft dus redenen om voor compositie (en niet co¨ ercie) te kiezen, maar dat het voornamelijk om terminologie gaat blijkt (behalve uit het feit dat hij fig. 3.3 geeft), uit het samenwerken van Verkuyl en De Swart (Swart & Verkuyl, 1999).

16


V 8 NED:

Ik las een uur lang ?(in) Don Quijote. Ik werd echter gestoord en heb het nooit uitgelezen. (OVT. OVT, VTT) ENG: * I read (in) Don Quijote (for an hour). (However, I was disturbed and never finished it.) (SPT. SPT, SPT) SPA: Le´ı (en) el Quijote durante una hora. No obstante, me disturbaron y nunca lleg´ o a leerlo todo. (PS. PS, perifrase llegar a + PS)

11

V 9 NED: Ik was (in) Don Quijote aan het lezen. Ik werd echter gestoord en heb het nooit uitgelezen.(OVT + progressief, OVT, VTT) ENG: I was reading (in) Don Quijote. However, I was disturbed and never finished it. (2 × PProg, SPT), SPA: Estuve leyendo (en) el Quijote. No obstante, me disturbaron y nunca lleg´ o a leerlo todo. (PS + progressief, PS, PS + llegar a) Een [+SQA]-voorzetselvoorwerp maakt een gezegde niet [+SQA]. Met een voorzetselvoorwerp is een gezegde daarmee atelisch. Een [+SQA]lijdend voorwerp geeft het gezegde een limiet, maar progressieve tijden dwingen het bereiken daarvan niet af (of dwingen de limiet te negeren). Bij de PS en de OVT is het bereiken van een limiet ook niet vereist. De SPT daarentegen eist een limiet, zelfs als die niet gegeven is. De vraag of er hier sprake is van coërcie of van compositie in complexe zin (waarbij het gezegde ‘aspectueel ambigu’ is; of waarin de compositie volgens ingewikkelde, mogelijk taalspecifieke regels verloopt) hoeft hier niet beantwoord te worden; geen van beide theoriëen kan een universele oplossing geven. Het aspectuele netwerk uit fig. 3.3 (p. 15) wordt (in deze scriptie) als een (speel)veld gezien. Informatie, zoals SQA, geeft toegang tot een vak (zoals Culminated Process + Culmination). In sommige gevallen worden 11 De

de andere mogelijkheden uitgesloten (indien het gezegde als geheel [+SQA] wordt). Als er toegang is tot een vak, dan kan een vervoeging dat veld aanduiden; zo niet, dan is er voor dat veld geen betekenis. In EC kan een integrity constraint informatie vereisen, zoals een culminerend event; dat kan gedefiniëerd worden door een +SQAelement; de aanwezigheid daarvan geeft toegang tot een vak in het veld en de integrity constraint geeft de stap zelf. Het benodigde element kan gegeven of bekend zijn of uit wereldkennis volgen. Indien er wereldkennis gebruikt wordt (bijvoorbeeld van potentiële [+SQA]-voorwerpen), dan is er een soort contextcoërcie (á la De Swart).

Voltooidheid of perfectiviteit In het Spaans staat de dimensie onvoltooid/voltooid los van imperfectief/perfectief. De PS is semi-perfectief, maar “de simpele vormen worden niet beschouwd als refererend aan een gegeven limiet; de voltooide tijden wel” (López, 1990). De Engelse present perfect heeft een zeer specifieke voltooide lading, met als gevolg beperkter gebruik. De Spaanse en zeker de Nederlandse variant staan ook gebruik als een soort ‘tweede verleden tijd’ toe, waarbij voltooiing meer de afwezigheid van ‘bezig zijn’ is geworden (er is een einde, niet per se een culminatie). EC kan verschillende vormen van voltooidheid weergeven; zie daarvoor de formaliseringen per vorm, hieronder.

3.3 3.3.1

Verleden Simple past tense

Volgens de beschrijving van de SPT in Van Lambalgen en Hamm (2005b) wordt de Aktionsart van een gezegde gemaximaliseerd. Ze gebruiken de volgende definitie van een canonieke gebeurtenis:

vertalingen in Spaans en Engels hebben een andere zinsvolgorde, ik las (in) Don Quijote een uur lang.

3.3 Verleden D 10 De canonieke gebeurtenis e van een (SPT)gezegde wordt bepaald door de beschikbare informatie. De aanname Happens(e, t) is alleen toegestaan indien het volgende geldt; f1 , f3 en ec zijn parameters voor de drijvende activiteit, de resulterende toestand en de voltooiing van een gebeurtenis. ALS er een voltooiing ec van het gezegde bestaat, DAN moet de query

17 D 11 De SPT geeft aan dat een gebeurtenis, indien het een activiteit, accomplishment, achievement of punt is, in de tijd is gelocaliseerd. De canonieke gebeurtenis (zie definitie 10) is aangeduid met e. De query ?HoldsAt(f1 ,R), . . ., HoldsAt(fn ,R), Happens(e,R), R < now, ¬Happens(e,now) moet slagen. Als het werkwoord een gebonden toestand (bounded state) aangeeft, dan is die toestand te zien als een gebeurtenis en geldt bovenstaande integrity constraint, zoals aangegeven in definitie 10. Als het werkwoord een ongebonden toestand aangeeft, dan moet de query

?Happens(start,s), Initiates(start,f1 ,s), Happens(ec ,r), Terminates(ec ,f1 ,r), s
12

De door Van Lambalgen en Hamm (2005b, def. 28–29, p. 111–112)13 gegeven integrity constraint van de SPT (definitie 11) plaatst de gebeurtenis in een context. De context, gemodelleerd met fluents f1 . . . fn , kan elke eerder gegeven state of ongebonden activiteit bevatten, waaronder een tijdsbepaling (HoldsAt(datum[143-2003]], R)). 14 Indien R ‘14-3-2003’ is, dan geldt R < now (na 14 maart 2003) en kan de spreker de SPT gebruiken. Zonder referentie naar een tijdpunt van het event e of de state f is de SPT niet grammaticaal. De referentie kan ook impliciet zijn (dan moet er geaccommodeerd worden door de toehoorder). 12 Wat

?HoldsAt(f , R), R < now slagen.

3.3.2

Pr´ eterito simple

Temporele ordening Acero (1990) geeft de PS de ordening E, R — S: zij plaatst de uitgedrukte gebeurtenis op een punt dat vóór het uitspraakmoment ligt. Hij gebruikt de ordening echter ook voor de imperfecto. Rojo (1990) geeft de PS dezelfde ordening, maar maakt verschil met de imperfecto omdat die vorm een gebeurtenis uitdrukt in een periode simultaan aan de spreek-/referentietijd (fig. 3.2, p. 14). Die temporele structuur onderscheidt de PS van de imperfecto, maar niet van de SPT. Toch is de PS niet altijd de juiste vertaling van een SPT-vorm. De SPT-query (def. 11) wordt door de spreker vervuld met ingevulde f1 . . . fn , oftewel mogelijke R is al bepaald; de toehoorder gaat er vanuit dat de spreker die al gegeven heeft (of dat het punt niet van belang is)s. De PS kan daarentegen een nieuwe R intro-

betreft ANDERS: zie termen op p. x enigszins aangepast, in overleg met M. van Lambalgen. In de oorspronkelijke integrity constraint is een ALS/DAN verdeling met een bindingsprobleem; er is een query die het bestaan van Happens(e, R) afdwingt en een die het falen van R ≤ now vereist. De R in beide queries moeten dezelfde zijn; mogelijk is er een e op een R1 , R1 < now, maar ook ´ e´ en op een R2 , R2 ≥ now. 14 Ter Meulen (1995, p.6–7) beschrijft het andersom; volgens haar zijn activiteiten en states holes, waar opeenvolgende informatie in terecht komt (qua plaatsing in de tijd). Deze holes werken via de laatste query uit definitie 11, die een eventuele al bestaande R gebruikt. 13 hier

18


duceren (de imperfecto niet). Het Spaans lijkt op het Frans, met name de passé simple. De Franse PS wordt door Nauze en Van Lambalgen (2004) (ook (Van Lambalgen & Hamm, 2005b, ch. 9)) gedefiniëerd met contextfluents, indien de vorm in een context wordt ge¨ınterpreteerd; zo niet, dan heeft elk gebruik van de passé simple een onafhankelijke R. De inbedding in een context treedt met name op met werkwoorden in de imparfait, die weer op de imperfecto lijkt. Een verschil is dat de koppeling van referentietijden in het Spaans niet bij de PS plaatsvindt, maar bij de imperfecto, omdat die laatste zichzelf koppelt aan een eerdere gebeurtenis en niet zelfstandig een achtergrond vormt voor een gebeurtenis, zoals de Franse imparfait. Het verschil is echter klein (zie verder de vergelijking in § 5.3, p. 44). Definitie 11 van de SPT zorgt dat de gebeurtenis niet voortduurt tot het spreekmoment. Voor het Spaans is dat ook nodig; Salas González (1998, p. 157, (1)) geeft het voorbeeld #anoche corr´ı (PS) una milla y todav´ıa la corro (Pres), #vanavond rende ik een mijl en ik ren die (mijl) nog. De PS staat normaal gesproken states niet toe (Mar´ın G´ alvez, 2000). State-werkwoorden in de PS zijn, met deiktische bepalingen, alleen acceptabel in een ingressieve lezing (Miguel, 1999, p. 3016): V 12 SPA:

NED:

Hace unas semanas {*temi´ o / tem´ıa } a su padre. (*PS / Imp) Een paar weken geleden vreesde hij zijn vader.

SPA:

Hace unos d´ıas supe (PS) eso. 6= Een paar dagen geleden wist (PS) hij dat. NED: Een paar dagen geleden kwam hij dat te weten. Afgezien hiervan is de imperfecto de vorm die voor (ongebonden) toestanden moet worden gebruikt. Daarmee kan de integrity constraint ge-

definiëerd worden: D 13 De PS geeft een gebeurtenis e, geconstrueerd volgens definitie 16 en in het verleden, aan en introduceert de integrity constraint dat de query ?Happens(e, R) moet slagen, en de query ?Happens(e, R), R ≥ now moet falen.

Aktionsart en aspect De definitie van het canoniek event is niet te gebruiken voor de PS. In de opbouw van de aspectualiteit van het vervoegde werkwoord vanuit lexicaal aspect (aspecto flexivo respectievelijk léxico (Miguel, 1999, Mar´ın Gálvez, 2000)). bestaat een perfectivisatie zonder voltooiing (sommige trajecten worden niet volledig afgelegd). Een potentiëel accomplishment wordt soms als een activiteit gezien15 : V 14 SPA:

Pedro ley´ o el informe durante una hora. (PS) NED: ? Pedro las het rapport gedurende een uur. Pedro las gedurende een uur ?(in) het rapport. Pedro was het rapport gedurende een uur aan het lezen. ENG: * Pedro read the report during an hour. Pedro was reading the report for an hour.

Een rapport is geen geëffectueerd of geaffecteerd voorwerp van lezen (na het lezen van een rapport is het rapport nog leesbaar). Dit geldt niet voor het schrijven van een rapport. In zo’n geval is in het Spaans de voltooiing wel opgenomen in de betekenis van het gezegde (voorbeeld 15).

15 Voor het Nederlandse equivalent met de OVT is een vraagteken op zijn plaats; sommige informanten vinden dit correct, sommigen niet. Over het algemeen geldt wel dat de tweede (progressieve) versie geprefereerd wordt. In het Spaans geven zowel (Miguel, 1999) als (Mar´ın G´ alvez, 2000, citerend uit De Miguel, 1999), het voorbeeld zonder * of ?. (Miguel, 1999, p. 3020, vb. 30 a) geeft het echter ´ o´ ok als volgt: “Pedro ley´ o el informe {en una hora / # durante una hora}. De lezing met durante una hora kan volgens De Miguel geparafraseerd worden als hij was het bericht gedurende een uur aan het lezen, maar hij slaagde er niet in het [lezen] af te ronden (estuvo leyendo el informe durante una hora, pero no lleg´ o a acabarlo).

3.3 Verleden Een bepaling met een beperkende tijdsduur, zoals en una hora / in een uur levert in het Spaans ook een ingressieve betekenis (het begin vindt na een uur plaats).

V 15 SPA:

Pedro escribi´ o el informe durante una hora. (PS) NED: = 6 Pedro was gedurende een uur aan het rapport aan het schrijven. = Pedro schreef het rapport in een uur. SPA:

Pedro escribi´ o el informe en una hora. (PS) NED: Pedro schreef het rapport in een uur. of Pedro was in een uur begonnen het rapport te schrijven.

19 D 16 Een event in de PS wordt opgebouwd uit elementen van de eventuality van het gezegde. Het event e is opgetreden indien aan het volgende wordt voldaan: ALS ?Trajectory(f1 ,s,f2 ,d) slaagt met een effectuerende of affecterende f2 (voor het lijdend voorwerp), DAN moet de query ?Happens(start,s), Initiates(start,f1 ,s), Happens(ec ,r), Terminates(ec ,f1 ,r), r = s + d, s < t ≤ r slagen (ec is de culminatie uit de eventuality); ANDERS, ALS het gezegde een activiteit f1 of gebonden toestand f3 bevat, DAN moet de query ?Happens(start,s), Initiates(start,f1/3 ,s), Happens(eind,r), Terminates(eind,f1/3 ,r), s < t ≤ r slagen. ANDERS, ALS het gezegde een gebeurtenis is, DAN is dat e. Perfectiviteitsmarkering met se

Kortom, de constructie van het event e (uit Happens(e,R) voor de integrity constraint 13) wijkt af van de Engelse versie omdat er geen voltooiing wordt geëist. De term canoniek is daarom verwarrend. Afhankelijk van het lijdend voorwerp kan f2 effectuerend of affecterend zijn. Dit houdt in dat het lijdend voorwerp het traject niet nogmaals kan doorlopen: een boek schrijven kan herhaald worden, maar niet met hetzelfde boek; Jan schreef een boek. Jan schreef nogmaals een boek gaat altijd over twee boeken, in tegenstelling tot Jan las een boek. Jan las nogmaals een boek., waarbij het boek gelijk kan zijn (alhoewel dat dan vaak expliciet vermeldt wordt). De geparametriseerde fluent f2 treedt niet nogmaals op zonder een terugkeer naar het beginstadium; die terugkeer is niet gegeven. 16 Mogelijk 17 Sanz

De semiperfectieve events uit definitie 16 kunnen volledig perfectief worden door markering met se (Sanz, 2000). Het voltooiende event is dan de culminatie uit de eventuality, gegeven door de betekenis van het gezegde.16 Indien de voltooiing relevant is, is se-markering verplicht. Met consumptiewerkwoorden vinden de meeste moedertaalsprekers markering noodzakelijk (Sanz, 2000, p. 40): V 17 SPA: Mi hermano ??(se) comi´ o un pollo. (se PS) NED: Mijn broer at een kip. Activiteiten zijn ongrammaticaal met se (Sanz, 2000, p. 41): V 18 SPA: Ines (*se) cant´ o. (*se, PS). NED: Ines zong. Alleen een lijdend voorwerp kan de door se gemarkeerde waarde [+measure] (een variatie op [+SQA]) dragen.17 Definitie van se in EC is dan ook eenvoudig:

met het onderwerp, in onaccusatieve zinnen zoals ‘Hij verdween’, waarin hij weg moet zijn. onderscheidt een hoger niveau, de Event Phrase, die het gezegde domineert; daar vindt de markering plaats.

20


D 19 Se-markering geeft voltooiing van een gebeurtenis aan. Er moet een culminerend event ec zijn, gedefiniëerd met betrekking tot de geparametriseerde fluent f2 . De query ?Happens(ec , t), Terminates(ec , f2 , t) moet slagen.

In het Engels (zie definitie 11) is zo’n culminerende gebeurtenis afgedwongen voor alle Aktionsarten die over zo’n event beschikken (accomplishments). Se-markering zorgt voor gebruik van de canonieke constructie van het event. Het Spaans laat het zonder markering toe om in de afleiding een nieuwe gebeurtenis toe te voegen in de vorm van Happens(stop, r), Terminates(stop, f1 , r); dit is meestal niet nodig, omdat Terminates(ec , f1 , t) al deel is van de lexicale informatie, die door het werkwoord zelf geactiveerd wordt. Indien er echter een andere stop geactiveerd is (door elementen uit de context), kan deze in de resolutie terecht komen. Contextuele elementen die een andere stop dan de voltooiing kunnen activeren, zijn tijdsduurindicaties als durante una hora, een uur lang, in contrast met en una hora, in een uur, als de voltooiing normaliter langer (dan een uur) duurt.18 Mogelijk zijn de scenario’s die geactiveerd worden door het werkwoord zelf minder sterk, omdat het Spaans de ‘telische’ resolutie expliciet afdwingt met se. Het is wel aannemelijk dat de informatie over een alternatieve stop es , met name Terminates(es , f, t), over het algemeen in mindere mate geactiveerd is dan de informatie van het scenario.19

Geen punctualiteit De PS maakt van de periode van de gebeurtenis geen atomair punt; de gebeurtenis kan toegelicht worden met etappes, die niet aansluitend hoeven te zijn, zoals het volgende stuk tekst (gevonden via Google) laat zien: V 20

SPA: Durante el s. XVI se reform´ o (PS) [esta sala] dentro de las numerosas intervenciones que se produjeron (PS) en el palacio alto. En el a˜ no 1542 se desenvuelve (Pres) su enmaderamiento y al a˜ no siguiente los pintores Sebasti´ an Acu˜ na y Crist´ obal Gallego lo pintan (Pres) y doran (Pres) haciendo lo mismo en sus puertas y ventanas. (Pres hier historisch gebruikt.) NED: Gedurende de 16e eeuw werd [deze zaal] verbouwd in het kader van de vele ingrepen die in het bovenpaleis plaatsvonden. In het jaar 1542 wordt het houtwerk uitgebreid en in het daaropvolgende jaar schilderen en vergulden de schilders Sebasti´ an Acu˜ na en Cristobal Gallego het [het houtwerk] en doen hetzelfde met de deuren en vensters.

Het voorbeeld is geen ondubbelzinnig accomplishment, maar volgens de ‘Path theory’ (Swart & Verkuyl, 1999) is het een terminatief accomplishment, met een pad door alle verbouwwerkzaamheden tot het einde. In de gegeven ECanalyse is er geen probleem, zolang er maar een einde en een begin zijn (in dit geval is de voltooiing de laatste verbouwing, waarschijnlijk het schilderen en vergulden).

18 (Van Lambalgen & Hamm, 2005b) geven als mogelijke reden voor de ongrammaticaliteit van *He wrote a letter for an hour dat ‘in’ sterker is dan ‘for’ en daarom geprefereerd wordt; in het Spaans is er geen ongrammaticaliteit. 19 Er is geen activering door het gezegde zelf, omdat de stop niet voorkomt in het scenario. De stop moet uit de context volgen om actief te worden in de afleiding. Dit doet vermoeden dat EC een modellering is van een spreading activation network, zoals WEAVER++ (Levelt et al., 1999), waarbij ambigue afleidingen (die afhangen van meerdere statements) worden beslist door de sterkte van sommige informatie. WEAVER++ wordt onderbouwd met een empirische onderbouwing, namelijk dat het productietijden kan voorspellen (indien activering de uitkomst beslist, maar het verschil niet groot is, duurt de convergentie van het netwerk naar de uitkomst langer). Zo’n empirische claim kan ook geformuleerd worden voor EC; dit levert de mogelijkheid van verificatie of falsificatie van de cognitieve plausibiliteit op. Het scenario is informatie die wordt geactiveerd bij de toehoorder door de woorden die de spreker gebruikt; er wordt echter geen nadere theorie over het activeringsmechanisme geponeerd. Terminates(es , f, t) kan geen onderdeel van het scenario zijn, omdat in het scenario alleen informatie over specifieke events beschikbaar is, niet over algemene zoals een stoppende gebeurtenis. Wegens het ontbreken van theorie over de activering moeten een dergelijke stelling echter veel preciezer omschreven worden dan hier mogelijk is om tot empirische stellingen te kunnen komen.

3.3 Verleden De punctualiteit die soms aan de PS wordt toegekend, is in EC de abstractie naar het canonieke event; de lagere niveaus zijn echter wel toegankelijk. In dynamische theorieën als DAT (Ter Meulen, 1995) wordt dit verschijnsel als een uitzondering (in dit geval exposition) gezien op de theorie dat een sequentie van ‘punctuele’ vormen overeenstemt met een sequentie van gebeurtenissen. In EC is de sequentie niet onderdeel van de directe betekenis, maar het ‘normale’ gevolg van de toepassing van de integrity constraints.

3.3.3

Imperfecto

Plaatsing in de tijd In Reichenbachiaanse termen kan de imperfecto hoogstens van de PS onderscheiden worden door van E een periode te maken, net als bij de Engelse past progressive (was arriving), maar die is niet gelijkwaardig aan de imperfecto. Ook de SPT is niet hetzelfde, want die gebruikt de vereiste referentie R als E; de imperfecto is gedefiniëerd ten opzichte van een referentietijd. (Rojo, 1990) geeft de imperfecto een vector van het uitspraakmoment via een voorliggend punt naar een daaraan simultaan punt, maar geeft geen informatie over de keuze van het tussenpunt. De imperfecto geeft eigenschappen van situaties weer (Matte Bon, 1995a), oftewel de fluents van een situatie (gewoontes, iteraties, simpele activities en states). De imperfecto bindt een uit het gezegde geconstrueerde fluent aan een periode via de variabele R. De vorm sluit voltooiing(en) niet uit en komt voor met se-markering.20 V 21SPA: NED:

SPA:

Se comi´ o un pollo. Se eten 3ev PS een kip Z/Hij at een kip (helemaal op).

Se com´ıa un pollo. Se eten 3ev Imp een kip NED: (Z/)Hij at (in die tijd altijd) kippen helemaal op. of (Z/)Hij at (elke . . . ) een hele

21 kip. 6= Z/Hij was een kip aan het eten. Het op in opeten vertaalt se. De imperfecto is niet progressief zoals de past progressive of het Nederlandse aan het [infinitief ] zijn. Het Spaans kent voor het beschrijven van een proces de expliciet progressieve perifrase estar + [onvoltooid deelwoord]. Onvoltooid en atelisch Cipria en Roberts (2000) behandelen de verschillen tussen de PS en de imperfecto door in te gaan op het feit dat de imperfecto atelisch is (de propositie die het werkwoord uitdrukt is waar op elk deelinterval van het interval waarin de propositie waar is). Cipria & Roberts (2000, p. 300) onderscheiden, in tegenstelling tot Matte Bon, een gebruik van de imperfecto voor (in het verleden) voorgenomen plannen (intentionin-the-past): V 22 SPA: Hasta ayer, ´ıbamos (Imp) a la playa de vacaciones, pero hoy Pepa dijo (PS) que no hay (Pres) dinero para eso. NED: Tot gisteren zouden we (waren we van plan) met vakantie naar het strand gaan, maar vandaag zei Pepa dat daar geen geld voor is. Naar het strand gaan met de vakantie is echter geen simpele beweging. Het is een accomplishment, die ook voorbereiding bevat in de aandrijvende actie (logies boeken, koffers pakken, reizen). In het voorbeeld wordt het plannen onderbroken (tijdens het controleren van de financiën). Intention-in-the-past is een speciaal geval van progressiviteit. Imperfectiviteitsdefinitie Cipria & Roberts verdelen de normale en de progressieve betekenissen op basis van van de Aktionsart van het gezegde. States en activities krijgen de normale lezing, maar accomplishments krijgen een progressieve lezing. In EC wordt

20 Een mooi voorbeeld uit de beschrijving van de gewoontes van een personage, in Gabriel Garc´ ıa Marquez’ roman El amor en los tiempos del c´ olera, (1999, Barcelona, Mondadori, p. 20): (. . . ) una cabeza de ajos cuyos dientes pelaba y se com´ıa uno por uno (. . . ), (. . . ) een bol knoflook waarvan hij de tenen pelde en ´ e´ en voor ´ e´ en opat (. . . ).

22


waar nodig f1 uit de eventuality gehaald. De habituele lezing, met de mogelijkheid tot afsluiting van elk optreden met se-markering, maakt dat het niet voldoende is simpelweg een fluent uit de eventuality in de tijd te plaatsen. Om deze structuur weer te geven in EC, is een imperfectiviteitsdefinitie nodig, zoals definitie 16 (p. 19) een perfectiviteitsdefinitie is. D 23 Indien een eventuality een drijvende kracht of activiteit f1 bevat, kunnen de optredens van die activiteit in een nieuwe canonieke fluent f worden gevat, gedefiniëerd als: HoldsAt(f1 ,s), HoldsAt(f1 ,r), s ≤ t ≤ r → HoldsAt(f ,t) Fluent f is een schil om alle bekende, belangrijke of gegeven periodes met fluent f1 , maar niet alle periodes met f1 ; negation as failure is daarom afdoende voor het vaststellen van het nietoptreden van f . Beëindiging van f1 kan plaats vinden zonder f te onderbreken, als f1 daarna weer opnieuw begint. De activering of beschikbaarheid van informatie van de vorm HoldsAt(f1 , v) correspondeert met de subjectiviteit van het gebruik van de imperfecto (zie ook Guttierez Araus (1996, 1998)). Er is geen Nederlandse of Engelse vorm met dezelfde veelheid aan betekenissen. Voor de normale lezing is de OVT of SPT bruikbaar, voor de progressieve lezing de past progressive of de perifrase aan het [infinitief ] zijn, voor de habituele lezing bijwoorden (normaliter ) of perifrases (is gewend te [infinitief ], to use [infinitive] ). Dit soort markeringen zijn niet verplicht; het aspect blijft daarom vaak onuitgedrukt.21 In formelere termen: als in het Nederlands de query HoldsAt(f, t) slaagt voor de spreker en f is een fluent die de habituele eigenschap hele kippen eten bevat (opgebouwd uit subgebeurtenissen), zoals in voorbeeld 21, dan moet dat

op een andere manier uitgedrukt worden dan met een (directe) vervoeging van kippen eten. Hier is bijvoorbeeld gekozen voor opeten voor de voltooidheid van het eten, met vervoeging in de OVT voor plaatsing in het verleden, en het woord altijd voor het habituele aspect. De markering met se dwingt voltooiing en daarmee habitualiteit af, maar ook zonder se kan, volgens de gegeven analyse, een gewoonte uitgedrukt worden met de imperfecto. Matte Bon (1995a, p. 27, vb. 1) geeft als voorbeeld: V 24 SPA: En aquella época siempre iba (Imp) en metro, porque no ten´ıa (Imp) coche NED: In die tijd ging ik altijd met de metro, omdat ik geen auto had. Aan de andere kant is de progressieve mogelijkheid ook een optie, ook met hetzelfde gezegde, als de context daar aanleiding toe geeft (Matte Bon, 1995a, p. 27, vb. 2)22 : V 25 SPA: Iba (Imp) en metro cuando me encontré (PS) con él. NED: Ik was met de metro (aan het reizen), toen ik hem ontmoette. De imperfecto wordt als volgt gedefiniëerd: D 26 Indien een gebeurtenis ten opzichte van een andere gebeurtenis wordt geplaatst, dan wordt de imperfecto gebruikt. De gebeurtenis wordt weergegeven als een fluent f , geconstrueerd als in definitie 23. Bij states is f de toestand zelf. De query ?[Happens(e1 ,R), . . ., Happens(en ,R)] ∨ [HoldsAt(f1 ,R), . . ., HoldsAt(fn ,R)], HoldsAt(f ,R), R < now moet slagen. De vereiste dat er context is (fluents of events) verklaart de binding van de imperfecto-gezegdes

21 In (Cipria & Roberts, 2000) worden de diverse lezingen als ambigu¨ ıteit gekenmerkt; een test van de vorm ‘X Imp(φ) en Y ook’ betekent dat zowel X als Y met het werkwoord in verbinding staat en dat de lezing voor beiden dezelfde is (er is dus geen sprake van vaagheid). In EC, maar ook in (Cipria & Roberts, 2000), is niet gegeven of de test moet worden geresolveerd in de vorm φ[X] ∧ φ[Y ] of φ[X, Y ] (waarin de resolutie die de integrity constraint vereist meteen over de fluents en events met de set bestaande uit X en Y wordt gedaan). Deze kwestie kan met uitgebreide syntactische testen mogelijk opgelost worden, maar dit vereist een formele theorie over de opbouw van fluents en events uit een werkwoord en hun combinatie met objecten en subjecten. 22 De vertaling zijn de meest waarschijnlijke interpretaties; telkens is zowel de progressieve als de habituele lezing mogelijk.

3.3 Verleden met de PS-gezegdes (via Happens(ei , R)); deze activeren resolutie via de eerste optie. De andere optie, verbinding met de tijd van fluents, verklaart het gebruik van de imperfecto als beschrijving van situaties zonder gebeurtenissen. Deze situaties krijgen hun referentiepunt door expliciete bepalingen of accommodatie (zie siempre, altijd in voorbeelden 28–29). De normale lezing is verenigbaar met states en de imperfectiviteitsfluent voor activities, als de activiteitsfluent f1 de hele tijd R geldt; R is de situatie s0 . De progressieve lezing is verenigbaar met de imperfectiviteitsdefinitie. Er is dan slechts één optreden van f1 . Indien er meerdere optredens (zouden kunnen) zijn (wat de imperfectiviteitsdefinitie niet uitsluit), is de progressieve lezing nog steeds mogelijk (dit in tegenstelling tot de gegeven formalisering in situation semantics). Dit betekent dat er een gewoonte kan zijn om bezig te zijn met φ, zonder dat uitgedrukt wordt dat φ elke keer afgerond wordt (zie voorbeelden 28–29).23 24 V 28 SPA: Esto es una familia que siempre com´ıa el pan del d´ıa anterior. NED: Dit is een familie die altijd (het) brood van de dag ervoor eet.

23 V 29 SPA: Casi siempre com´ıa el pan de la merienda salado por las l´ agrimas. NED: Bijna altijd at ze het brood van de ‘merienda’ gezouten door [haar] tranen. De formalisering van Cipria en Roberts over de PS en de imperfecto zijn in overeenstemming met de EC-formalisering, maar andersom geldt dat niet; EC heeft een grotere uitdrukkingskracht. Dit wordt uiteengezet in § B.2 (p. 58). Referentie naar een onbepaalde periode De gegeven integrity constraint vereist, noch aan de imperfectiviteitsfluent, noch aan de activiteit, een begin of einde Indien er een periode is, is de fluent daarbinnen waar en daarbuiten ongedefiniëerd. Brucart (2001, p. 3, (5–6)) stelt dat in 3025 het verblijf in Florence al voor 15 december begonnen kan zijn en dat het verblijf in Milaan kan voortduren; sterker nog, dit is het meest waarschijnlijk. V 30 SPA: El 15 de diciembre estaba en Florencia y el 16 en Mil´ an. (Imp) NED: Op 15 december was ik in Florence en de 16e in Milaan. Indien de voltooiing van een actie een tijdsduur behelst, zoals in voorbeeld 31, is de imperfecto

23 Veel hits bleken van Argentijnse teksten; de gegeven voorbeelden waren wel afkomstig uit Spanje. Gezien het lage aantal hits per zoekactie is dat niet significant, maar mogelijk gaat het om een gebruik dat in Argentijns Spaans gebruikelijker is. In het voorbeeld met het brood is het zeker niet zo dat de familie altijd al het brood van gisteren opat.Het bepaald lidwoord el geeft een bepaalde hoeveelheid aan,maar is niet voornamelijk bepalend. Het refereert aan een eerder genoemde of al bekende entiteit (Matte Bon, 1995a, p. 199-200). Matte Bon zou het bovenstaande gebruik waarschijnlijk als generieke referentie classificeren, zoals in zijn voorbeeld [2], p. 200:

V 27 SPA: Los pl´ atanos engordan. NED: Bananen maken dik. In dit voorbeeld wordt aan bananen in het algemeen gerefereerd met het bepaald lidwoord los. Indien echter een enkelvoud met een bepaald lidwoord wordt gebruikt, dan is dit een referentie aan een bestaande entiteit met een bepaalde hoeveelheid, zeker in het tweede voorbeeld (de jonge vrouw waar het over gaat neemt haar brood mee in een zak). Deze hoeveelheid wordt niet helemaal opgegeten; de vrouw heeft iets eerder in het boek al een deel weggegeven. 24 Voorbeeld 29 uit La Regenta van Leopoldo Alas “Clar´ ın” (via www.cervantesvirtual.com). 25 De tweede zin komt ook uit (Brucart, 2001), maar is daar geciteerd uit: Fern´ andez, S., Interlengua y an´ alisis de errorres en el aprendizaje del espa˜ nol como lengua extranjera. Madrid: Edelsa,1997 26 Of het voorwerp een maat vormt is niet direct af te leiden uit eigenschappen daarvan. Er lijkt een parallel te zijn met de implicaturen van Grice (1989/1975); het is niet co¨ operatief te zeggen Ik was drie lange dagen in Ca¨ıro als het totale verblijf langer is geweest. Omgekeerd kan de vraag Ben je wel eens drie dagen in Ca¨ıro geweest? bij een langere tijdsduur meestal wel bevestigend beantwoord worden. Het telwoord is een oorzaak van een implicatuur van specifiekheid; een nacht in Ca¨ıro doorbrengen heeft dat niet: Ik heb (wel eens) een nacht in Ca¨ıro doorgebracht kent de implicatuur niet. Omdat een nacht niet door implicatuur maatgevend wordt, en drie lange dagen wel, is voorbeeld 31 alleen te interpreteren als [+SQA] en 32 ook als [−SQA].

24


incorrect; hier moet de PS gebruikt worden om het einde aan te geven. Als de tijdsduur geen echte maat vormt, dan is de imperfecto wel toegestaan (voorbeeld 32).26 V 31 SPA: * Pas´ abamos tres largos d´ıas en El Cairo. (Imp) NED: We waren drie lange dagen in Ca¨ıro. ENG: We spent three long days in Cairo. V 32 SPA: (Google) Les ten´ıa pavor a esos viajes porque siempre pas´ abamos la noche en casas de huéspedes. (Imp, Imp) NED: Ze waren bang voor dit soort reizen omdat we de nacht altijd doorbrachten in gasthuizen. Definitie 26 betekent dat er een referentiepunt R moet zijn; welk punt dit is wordt door de hoorder opgelost door resolutie of presuppositie. Het mechanisme van resolutie of presuppositie kan binnen een alignmentmodel zoals IAM vallen, of is zoals beschreven in (Partee, 1973, Sandt, 1992).27 Indien er geen punt beschikbaar is, wordt R ‘ontvariabeld’. Het is dan een punt R dat bestaat, afgedwongen door de integrity constraint, maar waarover niets bekend is (behalve R < now). Indien alsnog een werkwoord vervoegd in de PS volgt, of een expliciet referentiepunt, dan neemt de referentietijdvariabele R daarvan de rol van R op zich (de net ge¨ıntroduceerde R is verenigbaar met de variabele R in de nieuwe integrity constraint.) Ook indien een werkwoord vervoegd in de imperfecto volgt, zal de variabele R daarvan in principe met R worden geresolveerd. De spreker past geen resolutie toe in de zin van (Sandt, 1992), maar wel in de logische zin: er is een referentiepunt (voor een andere gebeurtenis, die al gemeld is of nog volgt) en de fluent is waar op dat punt. Mogelijk wordt het referentiepunt wel gekarakteriseerd door de gebeurtenis in de imperfecto-vorm in de zin dat die informatie het punt zo goed omschrijft, dat het duidelijk is welk punt bedoeld wordt. Meestal is dat het geval bij (eenmalige) gebeurtenissen 27 Beide

die spreker en toehoorder kennen. Het zeldzame gebruik van een openstaande R (R) komt meest voor met een gebeurtenis die direct daarna uitgedrukt wordt. De resolutie van R is de ‘verantwoordelijkheid’ van de spreker en niet van een vertaler of toehoorder, die moeten alleen het punt identificeren. Het bestaan van een correcte R kan worden aangenomen.

3.3.4

Onvoltooid verleden tijd

De OVT kan zowel de SPT, de PS als de imperfecto vertalen en lijkt dubbelzinnig wat betreft perfectiviteit en voltooiing: V 33 NED:

Hij ging naar zijn werk, maar onderweg viel hij en brak zijn been. (accomplishment) ENG: * He went to (his) work, but on the way there he fell and broke his leg. ENG: He left for work, but on the way there he fell and broke his leg.

V 34 NED: * Ze schreef het hele verhaal op, maar halverwege vergat ze hoe het afliep. NED: ? Ze schreef het op, maar halverwege vergat ze hoe het afliep. NED: (Google) (. . . ) ze kon niet overweg met het woord ‘weg’ en schreef het op maar kraste met de pen dwars door het blauwe briefpapier (. . . ) Het naar het werk gaan is niet voltooid. De (Engelse) definitie 11 eist voltooiing van (potentiële) accomplishments, maar die eis wordt niet vervuld; de query ?Happens(e, t) faalt. Naar zijn werk is aspectueel dubbelzinnig, het vormt een richting of een einddoel van de activiteit gaan; met de eerste lezing, (zich in de richting van het werk begeven), is de afleiding wel mogelijk. De spreker heeft dit blijkbaar gedaan en heeft zo de aandrijvende fluent uit de eventuality in de tijd geplaatst als canoniek event, inclusief (nietvoltooiend) einde.

benaderingen zijn waarschijnlijk op een zeker niveau verenigbaar.

3.3 Verleden

25

Uit voorbeeld 34 blijkt dat het accomplishment dan wel makkelijk een activiteit moet kunnen worden. Als een voltooiing expliciet gegeven is, wordt het gezegde alleen gezien als accomplishment; het culminerend event is sterk geactiveerd en wordt de resolutie van het terminerend event. In het Spaans reguleert de aan- of afwezigheid van de se-markering die activering; in het Nederlands gebeurt dat door eigenschappen van de (lijdend) voorwerpen. Het hele verhaal is alleen als einddoel op te vatten, maar het geeft nauwelijks een maat aan. De vrijheid om de voltooiing niet met de culminatie te verenigen is niet groot, maar wel aanwezig; het Nederlands is als het Spaans, maar heeft geen vaste, strakke definitie van e. Meestal zal de culminatie door een [+SQA]-lijdend voorwerp vereist worden, maar dat hangt af van de activering van [+SQA] af.28 D 35 De OVT geeft een gebeurtenis e in het verleden, aan en introduceert de integrity constraint dat de query ?Happens(e, R) moet slagen, en de query ?Happens(e, R), R ≥ now moet falen.

3.3.5

States in de verleden tijd

De definities in het Nederlands en Engels voor states (zie def. 11, p. 17) vereist niet dat de toestand al afgelopen is op het heden; de toestand wordt geplaatst in het verleden. Bij het construeren van een minimaal model is de toestand in het heden nog het geval, tenzij er informatie beschikbaar is die aangeeft dat de toestandsfluent is onderbroken (in EC: die de afleiding van Clipped(R,f ,now) mogelijk maakt). Het gebruik van een verleden tijd voor een bepaalde eigenschap (state/fluent) heeft soms als conversationele implicatuur (Grice, 1989/1975) dat de toestand niet meer geldt op het heden. Het huis was (gisteren) blauw maakt het minstens mogelijk dat het nog steeds blauw is, over-

eenkomstig de notie van een minimaal model. Dit lijkt niet te gelden voor Hij was een aardige man; dit roept het idee op van een overlijden of een persoonsverandering. Het huis was toen nog blauw roept ook het idee van verandering op; omgekeerd kan dat idee ook ontkend worden: Hij was toen een aardige man en dat is hij nog steeds. Er is dus sprake van implicatuur, niet van implicatie; de implicatuur is afhankelijk van kennis van vergankelijkheid. Die kennis wordt toegevoegd (of niet) aan het minimale model en be¨ınvloed de afleiding. Musan (1997) stelt dat de keuze van de referentieperiode de implicatuur oplevert. Indien het heden niet wordt meegenomen, wordt aangenomen dat dit niet meedoet. Echter, als de referentieperiode vastligt (in het verleden) door de context, is die implicatuur niet van belang. Uit een zin als Hij was afkomstig uit Amerika, zonder context, kan men afleiden dat hij dood is. Als dat niet zo is, dan kan de tegenwoordige tijd gebruikt worden, die HoldsAt(amerikaan[hij], now) geeft. Aangezien iemands afkomst niet verandert, zal de query ?Initiates(e, afkomstig-amerika[hij], t) alleen slagen bij de geboorte en ?Terminates(e, afkomstig-amerika[hij], t) alleen bij de dood. ¬Clipped(t, afkomstig-amerika[hij], now) is gegarandeerd bij een levend persoon, zodat ook geldt ∀t, geboorte < t < now → HoldsAt(f, t). Daarmee is er op zo’n moment geen reden de verleden tijd te gebruiken; die laat HoldsAt(f , now) alleen gelden in een minimaal model, gebaseerd op slechts die informatie, terwijl de tegenwoordige tijd dit waar maakt in alle modellen (ook modellen die meer informatie bevatten). Omdat alleen als het minimale model niet klopt er een reden is niet de tegenwoordige tijd te gebruiken, krijgt de verleden tijd de implicatuur dat het minimale model niet klopt. Dit is echter pragmatiek, geen directe betekenis van de verleden vormen. In een verleden context is die implicatuur er namelijk niet (Toen ik in Berlijn

28 N.B.: Hier wordt afgeweken van Verkuyls idee van SQA, door er een gradatie van te maken, in plaats van een binaire feature.

26


woonde, ontmoette ik George. Hij was afkomstig uit Amerika).

3.4

Voltooide tijden

“The perfect sits uncomfortable between the two stools of tense and aspect” (Van Lambalgen & Hamm, 2005b). De drie te behandelen talen verschillen in de plaats tussen tijd en aspect. De Spaanse en vooral de Nederlandse voltooid tegenwoordige tijd zijn bijna een echte (verleden) tijd; de present perfect is eerder aspectueel.

3.4.1

Present perfect

De integrity constraint voor de present perfect van Van Lambalgen & Hamm (2005b, p. 153– 155) is: D 36 De present perfect kan gebruikt worden als er een event e is en een toestand f die voorkomen in een formule in het scenario van de vorm Initiates(e, f , t). De present perfect introduceert de integrity constraint dat de query ?HoldsAt(f , now) slaagt. Door het gevolg f is er een periode geactiveerd waarin e plaatsvond en waar now nog in valt, maar dat betekent niet dat er geen verleden periode kan worden gegeven voor de gebeurtenis zelf. De actualiteit van de present perfect ligt dus in de ‘huidigheid’ van het gevolg, niet die van de gebeurtenis. De eis dat het gevolg geldt op now is sterker dan de eis van actualiteit. Tijdsaanduiding in combinatie met de present perfect is echter bijna onmogelijk. Alleen woorden die expliciet naar het zeer nabije heden verwijzen, zoals recently en just, kunnen gecombineerd worden met de present perfect (Comrie, 1985, p. 32). De integrity constraint reflecteert dit door het niet vermelden van Happens(e, f, t). De gebeurtenis is af te leiden, maar is 29 Comrie

geen onderdeel van de informatie van de taaluiting en kan dus ook niet nader bepaald worden.29

3.4.2

Voltooid tegenwoordige tijd

De keuze van het hulpwerkwoorden van de VTT is niet betekenisloos. Lieber & Baayen (1997) verklaren de selectie met behulp van de betekenisprimitieve [IEPS], Inferable Eventual Position or State. Als een eindtoestand (bijvoorbeeld verder weg (zijn)) kan worden afgeleid, is een gezegde [+IEPS]; dit hangt niet samen met teliciteit (dat vereist een vooraf vaststaand einde, niet een relatieve verandering). Hun beschrijving van de keuze van het hulpwerkwoorden is als volgt: [Z]ijn is selected if the predicate is [+IEPS], where [+IEPS] is determined by the highest semantic function of the verb, by percolation from a directional phrase, or in the case of the passive participle of the verb zijn itself (. . . ). Bij vluchten is er sprake van een eindpositie die verder weg is; bij lopen niet altijd. De theorie verklaart zo de volgende voorbeelden: V 37 NED:

Hij is door het bos gevlucht. * Hij heeft door het bos gevlucht. * Urenlang is hij door het bos gevlucht. ? Urenlang heeft hij door het bos gevlucht.

V 38 NED:

Hij is door het bos gelopen. Hij heeft door het bos gelopen. * Urenlang is hij door het bos gelopen. Urenlang heeft hij door het bos gelopen.

Vluchten is van zichzelf [+IEPS] en wordt dus met zijn vervoegd; lopen is onbepaald voor [IEPS]

(1985, p.32–33) merkt ook op dat:

It should, however, be noted that the particular restriction found in English is cross-linguistically unusual for a grammatical category, and one might wonder whether this particular restriction in English should play so fundamental a role in so many attempts at building up general theories of tense.

3.4 Voltooide tijden en krijgt zijn waarde van het hulpwerkwoord. Urenlang maakt een [-IEPS]-activiteit van het werkwoord (bij vluchten: haastig, angstig rennen), wat * oplevert voor de meeste informanten. States hebben geen [IEPS]-waarde en gaan met hebben. [+IEPS] komt overeen met de aanwezigheid van een aangedreven fluent f2 in de eventuality (zie p. 6). D 39 De hebben-VTT wordt gebruikt indien er een event e en een fluent f zijn, zodat de query ?Happens(e, t), Initiates(e, f , t), HoldsAt(f , now) slaagt, of als er een afgesloten state/activity f is, zodat de query ?Happens(e,t), Initiates(e, f − , t), HoldsAt(¬f , now) geldt voor het tegendeel f − van f .

27

3.4.3

Pret´ erito compuesto

Over het algemeen wordt de pretérito compuesto met de Reichenbachiaanse ordening E — R, S beschreven (Acero, 1990, Matte Bon, 1995a). Ook Rojo (1990) volstaat met dezelfde temporele eigenschappen (zie fig. 3.2, p. 14), met R niet gelijk aan S, maar simultaan eraan. De pretérito compuesto wordt volgens Matte Bon (1995b) niet gebruikt met aanduidingen van een al afgesloten periode.30 De ‘verleden’ tijd wordt zo verdeeld in een actueel, nabij verleden en een afgesloten, ver verleden.31 Er is geen absolute limiet voor grammaticaal gebruik. In voorbeelden 41–44 zijn deze intu¨ıties weergegeven (ongrammaticaliteit is betwistbaar, vandaar ? en niet *). V 41 ENG: I did it just now. (SPT) NED: Ik deed het net. (OVT) SPA: ? Lo hice hace poco. (PS) V 42 ENG: NED: SPA:

D 40 De zijn-VTT wordt gebruikt voor gebeurtenissen (wide activitities) met een aandrijvende kracht f1 (uit de eventuality). ALS HoldsAt(f1 , R), R now, Trajectory(f1 , R, f2 , d), DAN moet de query

V 43 ENG: NED: SPA:

I have done it just now. (PresP) Ik heb het net gedaan. (VTT) Lo he hecho hace poco. (PC) I did it ages ago. (SPT) Ik deed het (al) een tijd geleden. (OVT) Lo hice hace mucho. (PS)

?HoldsAt(f2 , now) slagen, of, ALS Happens(e, t), Initiates(e, f , t), DAN moet ?HoldsAt(f , now) slagen. f is een gevolg in/voor het subject.

V 44 ENG:

I have done it ages ago. (PresP) NED: Ik heb het (al) een hele tijd geleden gedaan. (VTT) SPA: ? Lo he hecho hace mucho. (PC)

In het Catalaans is nabijheid deel van de betekenis van de voltooid tegenwoordige tijd.32 Comrie

30 Native speakers geven dit vaak als intu¨ ıtieve beschrijving. Meestal zijn de intu¨ıties geformuleerd in de trant van: “de pret´ erito compuesto is dichterbij / korter geleden dan de PS”, of “de pret´ erito compuesto is vandaag en de PS gisteren of eerder”. Spaanse sprekers van het Spaans verschillen hiermee van de overige Spaanssprekenden, met name de Spaans-Amerikanen. 31 Dit doet denken aan James’ specious present (James, 1983/1890), maar dat is niet wat bedoeld wordt. De specious present is, ruwweg, het (korte) stuk tijd dat beschouwd kan worden als venster van waarneming; alles wat in zo’n venster gebeurd wordt door een menselijk waarnemer als tegelijk waargenomen. Direct voor de specious present begint dan al het verleden. Het hier bedoelde onderscheid is de notie van (Comrie, 1985), die meerdere mogelijkheden voor de plaats van de grens geeft; hoewel {vandaag/gisteren en eerder} de meest gebruikte grens is. 32 zie de appendix, A.1.2, op pagina 54

28


(1985, ch. 4) stelt hetzelfde voor het Spaans. Alleen de Catalaanse ‘PC’ (en niet de ‘PS’) is te combineren met huidige tijdseenheden, in contrast met het Spaans:

voorwerp. Een gezegde met een mogelijke culminatie vervoegd in de pretérito compuesto betekent dat de culminatie bereikt is en dat het gevolg nog geldt.

V 45 CAT: * Vaig arribar aquest mat´ı. (‘PS’) SPA: Llegué esta ma˜ nana. (PS) NED: Ik kwam ‘deze ochtend’ aan / ben vanochtend aangekomen. (OVT/VTT) 33

D 48 De pretérito compuesto kan gebruikt worden indien er een event e, geconstrueerd volgens definitie 10 (p. 17) en een fluent f zijn, zodanig dat de query ?HoldsAt(f1 , now), · · ·, HoldsAt(fn , now), Happens(e, t), Initiates(e, f , t), HoldsAt(f , now)

Wel gebruikt men zeker in schrijftaal) de Spaanse tijden liefst ook zo. Voorbeeld 46 komt uit (Lázaro Carreter, 1999, p. 49), een studieboek, en is prescriptief, niet descriptief. V 46 SPA:

Hoy he estudiado poco. (PC) ↔ Ayer estudié poco. (PS) NED: Vandaag heb ik weinig gestudeerd. Gisteren studeerde ik weinig.

In het Nederlands is dit minder het geval: V 47 NED:

Gisteren heb ik weinig gestudeerd. SPA: ? Ayer he estudiado poco. (PC)

slaagt.

3.4.4

Gevolg

Soorten gevolg; relevantie Portner (2003) classificeert voor de present perfect drie verschillende soorten gevolgen: resultative, existential en continuative34 , met als voorbeelden respectievelijk 49, 50 en 51. V 49 ENG: Mary has read Middlemarch. NED: Mary heeft Middlemarch gelezen.

Of een tijdstip nog onder het heden valt, is subV 50 ENG: The earth has been hit by gijectief; het hangt af van de eenheden. Als een ant asteroids before. tijdstip niet onder vandaag valt, dan misschien NED: De aarde is (al) eerder door onder dit jaar. In het Spaans levert het gebruik grote astero¨ıden geraakt. van expliciete aanduidingen van periodes (vandaag, etc.) een indicatie voor de subjectieve tijdsV 51 ENG: Mary has lived in London for eenheidskeuze van de spreker aan, die overeen five years. moet komen met die van de verbuiging (Alarcos Llorach, NED: Mary woont (al) vijf jaar in 1947). Londen. Daarnaast is er concurrentie van perifrases. Acabo de hacerlo, Ik maak het net af wordt vaak De analyse van Portner kan gezien worden als gebruikt in plaats van de PS als in 42. uitbreiding van die van Moens en Steedman (1987, De pretérito compuesto is een echt voltooide 1988, p. 19). Bij een resultative is het gevolg tijd; de gebeurtenis heeft zijn canonieke gevolg over het algemeen het canonieke gevolg f3 uit de en is niet slechts afgerond (zoals met de PS). eventuality. De SPT geeft dit gevolg ook, door Indien er geen canoniek gevolg is, wordt geen de culminatie ec te eisen (omdat Initiates(ec ,f ,t) ander gevolg aangenomen, zoals bij de present geldt). perfect. In dat geval is er geen aspectueel verHet ‘gevolg’ f kan ook een andere conseschil met de PS, maar ligt de nadruk meer op het quentie van e zijn. Er kan geresolveerd worden heden. Voorbeeld 46 heeft een activiteitsgezegmet alle f waarvoor Initiates(e, f, t) geldt. Bij het de, [-SQA] door de afwezigheid van een lijdend Spaans en Nederlands wordt vaak ‘relevantie’ 34 Daarnaast stelt hij een aantal pragmatische eisen aan het gebruik. Pragmatiek is in principe geen onderdeel van EC, aangezien daarin alleen betekenissen uitgedrukt worden en geen (conventies betreffende) overwegingen van de spreker.

3.4 Voltooide tijden als gevolg gezien, waarbij f het relevant zijn van e is. Dit is verwarrend. Relevant is: (1) een gevolg zelf, of (2) de veroorzakende gebeurtenis (2a) dóór haar gevolgen of (2b) op zichzelf. De vraag is wat méést relevant is. Bij (1) gebruikt het Engels de present perfect, bij (2b) de SPT (relevantie blijkt uit het feit de de gebeurtenis verteld wordt). Als een gebeurtenis relevant is, wordt alleen als deze niet in de tijd geplaatst is de present perfect gebruikt.35 Het Engels gebruikt voor (2a) ook de (resultative) present perfect, maar alleen als het resultaat relevanter is. Spaans gebruikt als het resultaat (f3 ) belangrijk is de pretérito compuesto, omdat de PS het optreden van culminatie niet afdwingt: V 52 SPA: Le´ı un libro. NED: Ik heb in een boek gelezen. / Ik las in een boek. SPA: He leido un libro. NED: Ik heb een boek (uit)gelezen. De VTT plaatst zowel gevolg als gebeurtenis en kan daarmee vaker gebruikt worden. Eigenschap van het subject Moens en Steedman (1987, 1988) en Portner (2003) geven aan dat de present perfect alleen geldt voor eigenschappen van het subject. Inderdaad neem de existential meestal en de resultative vrijwel altijd het onderwerp als drager van het gevolg. Het voorbeeld hierboven is in de passieve vorm, met ‘the earth’ als onderwerp. Inderdaad is een lezing waarbij een bepaalde zwerm astero¨ıden gevaar loopt nogmaals te botsen (met de aarde in een bijrol) alleen mogelijk in de actieve vorm: V 53 ENG: A swarm of giant asteroids has hit the earth before and probably will collide with planets again. The earth has been hit by giant asteroids before (?? and they probably will strike a planet again).

29 Het gevolg is ook hier ‘van het onderwerp’: de gebeurtenis in voorbeeld 50 heeft bewijslast over mogelijke andere gebeurtenissen ‘van/voor het onderwerp’. Deze onderwerpbinding wordt vaak ge¨ıllustreerd met ‘Einsteinvoorbeelden’ (54). V 54 ENG: * Einstein has visited Princeton. NED: Einstein heeft Princeton bezocht. ENG: NED:

Princeton has been visited by Einstein. Princeton is door Einstein bezocht (geworden).

Resultaten van bezoeken gelden volgens (Moens & Steedman, 1988, 27, p. 20) alleen voor nog bestaande entiteiten. Dit is een gevolg van de voorkeur voor (getopicaliseerde) passieve vormen (het is onwaarschijnlijk dat Einstein nog een actueel gevolg ondervindt van zijn bezoek aan Princeton, maar wel dat Princeton dat gevolg ondervindt; Princeton is een belangrijker zinsdeel dan Einstein en wordt daarmee onderwerp). Dit is geen (temporeel of aspectueel) onderdeel van de present perfect; existentials voor een niet-levend onderwerp bestaan wel: V 55 ENG: (Google) Einstein has not only pointed out the defect, but remedied it. NED: Einstein heeft niet alleen het defect aangegeven, maar loste het [ook] op. SPA:

(Google) Albert Einstein ha se˜ nalado que la ciencia es solo un refinamiento del conocimiento de cada d´ıa. (PC) NED: Albert Einstein heeft aangegeven dat wetenschap alleen een verfijning is van alledaagse kennis. In het Nederlands bestaan ook resultatives voor niet-levende onderwerpen:

35 Het gevolg is nog steeds niet ‘dat e gebeurd is’; dat is niet als fluent aanwezig in de database, maar wordt met de Fefermancodering van Happens(e, t) uitgedrukt; zie verder (Van Lambalgen & Hamm, 2005b, p. 207–208).

30 V 56 NED: (Google) Einstein heeft enige tijd in België gewoond en is met zijn vrouw daarna voorgoed naar Amerika vertrokken. Zij woonden in het universiteitsstadje Princeton.

States en continuative: implicatuur De Initiates-clause in definitie 36 van de Engelse integrity constraint geeft HoldsAt(f ,now) als deel van de betekenis van de present perfect wordt; andere vormen kunnen datzelfde door negation as failure van het tegendeel geven. De SPT is zwakker en kan een present perfect vervangen zonder de zin onwaar te maken, tenzij het een continuative is. De continuative perfect bestaat in het Nederlands en Spaans niet. Een toestand verandert met een tijdsduur in een accomplishment; de duur is [+SQA]. De continuative is dan een resultative.36 Of de toestand nog voortduurt buiten de gestelde periode is ongespecificeerd. Spaans en Nederlands hebben als dat niet zo is een minder gemarkeerd alternatief, de tegenwoordige tijd37 , met wat markering door al of sinds: V 57 ENG: Mary has lived in London for five years. NED: Marie woont al vijf jaar in Londen. SPA: Maria vive en Londres ya desde hace cinco a˜ nos

3 Voltooide en verleden vervoegingen Met de tegenwoordige tijd wordt in het Nederlands en Spaans het voortduren van de toestand gegeven, naast het bereiken van de gegeven duur. Hierdoor worden de Spaanse en Nederlandse voltooide tijden alleen gebruikt bij beëindiging van de toestand. In het Engels is er juist als de gebeurtenis niet voortduurt een alternatief: de SPT. V 58 ENG: Mary lived in London for five years (but moved to Paris). NED: Marie (woonde/heeft) vijf jaar in Londen (/gewoond) (. . . ) SPA: Maria ha vivido/vivi´ o en Londres durante cinco a˜ nos (. . . ) De habituele betekenis van de present tense zorgt dat het geen alternatief is voor de continuative.38 Ook een progressive (I am living in London) volstaat niet door de agentieve lezing (het uitvoeren van een plan39 ). Dit laat voor de present perfect de continuative-betekenis over. De integrity constraint is verenigbaar met deze lezing; beëindiging is geen onderdeel van de betekenis van de tijd, maar van de beschikbaarheid van alternatieven (de pragmatiek). In het Nederlands en Spaans geeft een voltooid tegenwoordige tijd aan een periode een exclusieve status (de vijf jaar zijn de exacte periode van het in Londen wonen), maar slechts als implicatuur, omdat de tegenwoordige tijd voor de hand ligt als de periode niet is afgesloten.

Cause and effect are perhaps the most beloved couple in the history of philosophy. And for the same reason, they are among the best examples of concepts that have the double life I mentioned (. . . ) (Vendler, 1967, § 6.2, p. 149) 36 De

combinatie komt overeen met Nishiyama & Koenigs (2004) ‘existential perfect’ (helaas verwarrend). voor het Duits (Van Lambalgen & Hamm, 2005b, p. 152). 38 De zin I live in London for five years duidt een voornemen aan: I live in London for five years; then I move. 39 Volgens Kearns (2003, § 6.4) zijn “canonical achievements (. . . ) strongly non-agentive”. Zij identificeert een klasse predicaten “which denote durative events but lack a process progressive”. Ze noemt deze “durative achievements” en maakt daarbij onderscheid tussen host en parasite. Een bepaalde e (de host) brengt een andere e (de parasite, in dit geval een “durative achievement”) met zich mee. Wonen brengt een bepaalde tijd wonen mee; dat laatste is geen actie die het subject onderneemt, maar een gebeurtenis die hem ‘overkomt’. Beide worden aangeduid met live, maar de progressive I am living in London for five years duidt een plan aan; er is dan co¨ ercie naar een actie, namelijk het uitvoeren van het plan. Er is dus geen ´ echte ‘process progressive’. 37 Idem

Hoofdstuk 4

Vertaling en Vergelijking ¨ Der Ubersetzer muß hier den zu verstehenden Sinn in den Zusammenhang hin¨ ubertragen, in dem der Partner des Gespr¨ aches lebt. (Gadamer, 1972, p. 362) De vertaler moet hier de te begrijpen betekenis in die samenhang overdragen, waarin de gesprekspartner leeft. Gadamer over vertaling tussen twee personen die elkaars taal niet kennen. ¿Que va de lo que tratamos a los refranes que enhilas? Por tu vida, Sancho, que calles, y de aqui adelante, entremétete en espolear a tu asno, y deja de hacello en lo que no te importa. Don Quijote1 Wat heeft die streng spreekwoorden te maken met waar we het over hebben? Alsjeblieft, Sancho, zwijg en houd je vanaf nu bezig met het aansporen van je ezel en niet langer met wat je niet aangaat.

4.1

Systematiek

sen bron en vertaling; de contextinvloed moet eerst berekend of benaderd worden en dan nagebootst in de doeltaal. De meest optimale vertaling kan informatieverlies geven.2

Met de hiervoor gepresenteerde formalisering is vertaling nog niet mogelijk. Tussen talen zijn er meestal geen vormen met overeenkomende integrity constraints; hoogstens is een integrity constraint in een bepaalde context gelijkwaardig. De betekenis geeft geen directe relatie tus-

1 In Cervantes Saavedra, M. de, 1605 (red. J.J.Allen, 2001), Don Quijote de la Mancha I (Madrid, Catedra), p. 302, hoofdstuk XXV. Nederlandse vertaling van Pol, B. van de, De vernuftige edelman Don Quichot van La Mancha, Amsterdam: Athenaeum—Polak & Van Gennep. 2 Sommigen, met name Davidson (2001 (1973)) menen dat dit ook optreedt bij twee mensen die dezelfde taal spreken, het radical interpretation-probleem. Davidson geeft als ontsnapping het Principle of Charity, (ruwweg) de aanname dat er een universele manier is waarin gedachten/percepties zich vormen. De aanname dat planning als (universele, primaire) capaciteit ten grondslag ligt aan een (groot) deel van taal lijkt hierop. Davidson zelf geeft taal echter een aparte, niet deterministische status. Voor deze scriptie wordt ervan uitgegaan dat er een zekere basis van atomaire betekenissen is die tot misschien niet bewijsbaar correcte vertaling of gedeelde interpretatie leidt, maar toch wel tot acceptabele resultaten. 3 Het Nederlandse gezellig heeft de naam onvertaalbaar te zijn. Voor het woord zelf is er geen directe vertaling, maar in een context is er meestal wel een woord te vinden in andere talen, zoals het Duitse ‘gem¨ utlich’ (‘es war gem¨ utlich’) of het Engelse ‘cozy’ (a cozy house) of ‘friendly’ (a friendly environment).

31

32

4 Vertaling en Vergelijking

4.1.1

Lexicale vertaling

Voor automatische vertalen worden databases, lexica, gebruikt, die voor een woord een set vertalingen geven. Hoewel sommige woorden taaleigen zijn, is lexicale vertaling meestal mogelijk.3 De context is van belang, bijvoorbeeld bij homoniemen: of een ‘veer’ een ‘feather’, een ‘ferry’ of een ‘spring’ (etc.) is, is af te leiden uit het gespreksonderwerp (vogels, vervoer, bedden). De contextafhankelijkheid is gebonden aan het gespreksonderwerp en kan daarom met statistische methoden opgelost worden.4 Als een vertaling uit het lexicon niet juist is, is dat meestal duidelijk voor menselijke vertalers, maar niet voor automatische vertalers. Dat leidt tot de bekende, soms grappige, fouten van vertaalmachines op internet. Bij werkwoordsvormen zijn menselijke vertalers geneigd vormen in de ene taal als equivalent aan vormen in een andere taal te zien. Het gevaar bestaat dat een foutief vertaalde vervoeging tot verandering van informatie leidt, zonder dat het de vertaler opvalt. Door het gebruik van formele weergaven kan een ‘formele vertaler’ (een computerprogramma) de consequenties van het gebruik van bepaalde vormen weergeven. Voor een menselijke vertaler is daarvoor meestal uitgebreide kennis van de doeltaal voor nodig. Een voorbeeld is 59. De Engelse zin geeft aan dat Jan vaak zingt, maar dat het niet mooi klinkt; de Nederlandse zin betekent niet alleen dat, maar kan ook betekenen dat Jan op het moment zingt. V 59 NED:

Jan zingt. Het klinkt afschuwelijk. ENG: 6= Jan sings. It sounds horrible.

Indien de Nederlandse zin met de Engelse zin zou worden vertaald, dan is de vertaling beperkt tot de habituele lezing (dat zingen een gewoonte

van Jan is). Dat is meestal incorrect, maar de vertaling is wel grammaticaal en wordt niet als incorrect opgemerkt door een toehoorder. Soms leidt de fout tot pragmatische incorrectheid: Do you hear the noise? # Jan sings. Een toehoorder kan proberen de bedoelde betekenis te achterhalen.5 De belangrijkste benaderingen voor het oplossen van lexicale vertaalproblemen zijn over het algemeen kennisbanken van woordbetekenissen en hun onderlinge relaties, ontologisch zoals Wordnet, of corpusgebaseerd. Lexicale vertaling heeft daarmee een gericht onderzoeksprogramma met redelijke resultaten.

4.1.2

Vertaling van vervoegingen

Voor vertaling van vervoegingen moet de contextinvloed worden nagebootst.6 In figuur 4.1 is weergegeven op welke plaatsen een vertaler problemen kan ondervinden. De spreker heeft toegang tot de gebeurtenisstructuur van specifieke gebeurtenissen en kennis van scenario’s en de axioma’s (zie p. 7). Om een specifieke gebeurtenis uit te drukken kiest de spreker een werkwoord (scenario) en vorm (integrity constraint). De toehoorder reconstrueert daarmee de gebeurtenisstructuur. Als de talen gelijk zijn is het proces tot op zekere hoogte doorzichtig genoeg om bijsturing mogelijk te maken. Een vertaler moet de gebeurtenisstructuur reconstrueren én (als toehoorder) en de bedoelde informatieoverdracht nabootsen in de andere taal (als spreker). In eerdere werken die EC toepassen op semantiek worden de integrity constraints gezien vanuit de toehoorder. Voor een spreker bevat een integrity constraint geen variabelen, maar een specifieke invulling. De database van de spreker voldoet aan de integrity constraints; de spreker probeert een al bekende structuur (de predicaten

4 Het gespreksonderwerp correleert met dat van woorden om het te vertalen woord heen; clustering van woorden in hetzelfde subdomein in het lexicon kan dan de juiste optie geven. Zie bijvoorbeeld het Imix-project: ; of Google Sets: . 5 Dat betekent dat de ontvanger zijn taal(theorie) moet aanpassen aan die van de zender. Voor bespreking van de meer filosofische problemen die daarbij optreden, zie o.a. (Davidson, 1986). 6 Het Verbmobil-project, waarin dialogen over afspraken automatisch worden vertaald, is tot een soortgelijke conclusie gekomen. Het technisch rapport over tijd en aspect (Butt, 1995, p. 3) meldt al als inleiding:

The temporal semantics is built up compositionally during the construction of the overal semantics of the expression. It is generally recognized that tense cannot be translated in isolation, but must be sensitive to other information, such as carried by temporal adverbials in the expression.

4.2 Potenti¨ ele oorzaken van incorrecte vertaling en ongelijkheden) over te brengen via de gedeelde kennis van de vorm, met invulling van de variabelen via scenario-alignment en expliciete uitdrukking van referenties. Meestal is de reconstructie niet volledig; de bedoelde informatieoverdracht kan aangenomen worden gelijk te zijn aan de informatie die gereconstrueerd kan worden. Soms kan in een vertaling een implicatie als implicatuur vertaald moeten worden, of andersom. De afleiding van de toehoorder van de vertaling zal in zo’n geval min of meer hetzelfde opleveren als de afleiding die een toehoorder van de bron zou maken; dat is echter afhankelijk van oncontroleerbare factoren als de activering van bepaalde wereldkennis. Comrie (1985, p. 28) waarschuwde al:

set of necessary and sufficient conditions such that every permitted use of the form will be allowed by these conditions, and every rejected use of the form will be disallowed by these conditions. In different contexts, the form in question might be given different interpretations, but these would always be predictable on the basis of the interaction of the meaning of the item (as given by the necessary and sufficient conditions) with features of the context, i.e. the meaning itself would be invariable. De invloed van context en kennis is deel van de condities, maar de context en kennis zelf niet. Welke contexten wereldkennis van invloed is, hangt af van activering; dat valt binnen het domein van de taalpsychologie.

More generally, the failure to distinguish between meaning and implicature is one of the main problems in working out an adequate characterisation of tenses.

4.2

EC maakt het onderscheid tussen intrinsieke betekenis en contextinvloed uit zichzelf, zoals aangeraden door Comrie (1985, §1.7):

Potenti¨ ele oorzaken van incorrecte vertaling

Het hierboven beschreven proces heeft verschillende knelpunten. Deze verstoren de vertaling zoals die plaats zou moeten vinden by de asterisk in figuur 4.1.

The strongest theory [regarding tense] would be to claim that, for each tense (. . . ) one can establish a

BRONTAAL DOELTAAL

SPREKER (Selectie) integrity constraints

Gebeurtenis (-structuur)

33

vormb

-

6 ?

*

6 ?

TOEHOORDER

(Uitvoeren) vormd - integrity constraints

Gebeurtenis (-structuur)

6 ?

(Axioma’s en) scenario werkwoord Le- werkwoord (Axioma’s en) scenario b d xi(programma Pspreker ) (scenariob ) (scenariod ) (programma Ptoehoorder ) con Cognitie (perceptie)

Cognitie (update)

Figuur 4.1: Informatieoverdracht bij verschillende talen

4.2.1

Geen identiteitsrelaties

De stroom van informatie is asymmetrisch. Elke taal heeft verschillende werkwoorden met ver-

schillende scenario’s. Om te vertalen zijn twee aannames nodig: de predicaten van EC zijn universeel en het is mogelijk fluents in beide talen

34

4 Vertaling en Vergel”yking

met elkaar te vergelijken. Er is geen garantie dat de fluents van een (werk)woord in de brontaal ook voorkomen in lexicale items van de doeltaal. Als de fluents in beide talen voorkomen, dan is het volgende probleem het vinden van een lexicaal item met het juiste scenario. Scenario’s die in de ene taal bij één lexicaal item horen, moeten in een andere taal soms omschreven worden met een combinatie van items. In deze scriptie wordt aangenomen dat de mate waarin fluents taalonafhankelijk zijn, voldoende is voor redelijk succesvolle vertaling. Voor een database die werkwoorden aan eventualities koppelt is dan een set taalonafhankelijke fluents nodig.7 Bij de vertaling van (on)gelijkheden als t < s is de aanname van identiteitsrelaties niet problematisch; de (on)gelijkheidsrelaties (de constrainttaal) zijn universeel.8

4.2.2

Informatieverlies of -toevoeging

Er blijft voor de toehoorder (en vertaler) over het algemeen een deel van de gebeurtenisstructuur verborgen. Mogelijk zijn de vormen in de doeltaal te vaag of juist te precies. Indien de vertaler een vage vorm gebruikt, gaat informatie over de gebeurtenisstructuur verloren. De vertaler moet dan beslissen of die informatie relevant was.9 Gebruik van een te precieze vorm voegt informatie toe, met het gevaar dat die incorrect is. De vertaler moet met reden kunnen aannemen dat de toegevoegde informatie klopt.10 Integrity constraints kunnen gezien worden als (statements over) voorwaarden voor het gebruik van een vorm, Comries “necessary condi-

tions”. De voorwaarden kunnen (in figuur 4.1 bij de asterisk) direct overgezet worden om een vorm met passende integrity constraints in de andere taal te vinden. Voor deze oversteek van de ‘taalgrens’ is géén lexicon nodig; tussen integrity constraints bestaat wel een identiteitsrelatie. Voor het vinden van een passende vertaling zijn echter juist “sufficient conditions” nodig.

4.2.3

Samenhang van uitingen

Het werkwoord heeft belangrijke invloed op de samenhang van tekst en discours (Haberlandt & Bingham, 1978). Vervoegingen zorgen voor inferenties over relaties met andere vervoegingen (eigenlijk: andere gebeurtenissen). Indien in de bronuiting een bepaalde coherente structuur bestaat, moet die in de vertaling overgenomen worden. Lage coherentie kan leiden tot moeizaam begrip en dus misverstanden (Haberlandt & Bingham, 1978, Myers et al., 1987, Myers, 1990). Kamp & Rohrer (1983, p. 250) merken over de rol van vervoegingen op: In their attempts to explicate the semantic significance of the tense markers model-theoriticians have (. . . ) tended to make the assumption (. . . ) that truth conditions can be articulated in abstraction from the verbal contexts in which sentences typically occur when they are actually used. This, it seems, is the wrong way to tackle this particular problem. For the significance of the tenses lies primarily in the temporal relations

7 In voorbeelden wordt voor elk werkwoord een eventuality gegeven waarbij de ‘vertaling’ van de fluents triviaal is en niet wordt toegelicht. Het automatiseren van de werkwoordsselectie vereist veel werk en daarnaast een ontologie van fluents. In feite vraagt het probleem om een metataal over fluents; hier wordt die impliciet gebruikt; de namen van de fluents verwijzen naar een object en die referentie wordt taalonafhankelijk gebruikt (ook al is de naam quasi-Nederlands). Recent onderzoek suggereert dat veel lexicale verbanden automatisch gevonden kunnen worden. Zie bijvoorbeeld (Dorr et al., 2002), (Kim et al., 2001) (en referenties), over automatische generatie van een Chinees-Engels lexicon met thematische rollen en nominalisaties. Dit is niet het lexicon dat hier benodigd is, maar het suggereert dat het mogelijk is dat ook te genereren. De hoeveelheid (hand)werk was acceptabel en er werd gebruik gemaakt van bestaande semantische lexica. 8 Volgens Comrie (1985) zijn (alle) mogelijke relaties die met tijden worden uitgedrukt, combinaties van <, = en >, behalve gelimiteerde tijden, die bijvoorbeeld niet ‘verleden’ uitdrukken maar ‘gisteren’. Voor de hier besproken talen is het niet nodig de constrainttaal uit te breiden met relaties als ‘kort voor’ of ‘lang na’. 9 De vertaler moet over het algemeen proberen een vertaling te geven die overeenkomt met de uiting van de spreker indien die de doeltaal zou spreken in plaats van de brontaal. 10 (Singh, 1998) behandelt dit probleem bij andere talen (Engels en Hindi, Japans en Chinees).

4.2 Potenti¨ ele oorzaken van incorrecte vertaling which they establish between the sentences in which they occur and the sentences which precede those in the texts or discourses in which those sentences figure. In EC zijn referenties het resultaat van unificatie van variabelen in constraints en geen operatie van vervoegingen (zoals bij DRT (Kamp & Rohrer, 1983) en vooral bij DAT (Ter Meulen, 1995)).De toehoorder maakt de uiteindelijke unificatie. Het bestaan van de relatie is semantisch (onderdeel van de betekenis van de vorm) en de invulling pragmatisch. Eigenschappen van het algoritme In EC is de (pragmatische) strategie waarmee referenties gemaakt worden onderdeel van het zoekalgoritme. Van Lambalgen & Hamm (2005b) laten zien hoe het (standaard)algoritme11 temporele ordeningsimplicaturen vanzelf geeft. De belangrijkste (en bijna triviale) implicatuur is dat referentiepunten gelijk blijven. Een EC-database bevat statements met potentiële referentiepunten en een integrity constraint gebruikt het meest voor de hand liggende bestaande punt. Het zoekalgoritme heeft de eigenschap bestaande informatie eerst te gebruiken. Dit leidt vanzelf tot bepaalde coherentie. Een verandering van situatie wordt meestal gemarkeerd, met zinsdelen in de trant van enige tijd later. Dit levert een nieuw punt, dat waarschijnlijk hoog geactiveerd is en in de resolutie terecht komt. Uit taalpsychologisch onderzoek blijkt overigens dat er verminderde relatering is tussen het stuk voor en het stuk na zo’n sprong (Schaeken et al., 1996) en dat de leestijd toeneemt (Zwaan, 1996). Een andere implicatuur is dat de volgorde waarin gebeurtenissen worden verteld, dezelfde is als die waarin ze gebeurd zijn. Bei-

35

de implicaturen zijn te zien als gevolgen van het Maxim of Order, een van Grices conversational maxims (Grice, 1989/1975). Met de Franse verleden tijden wordt in (Van Lambalgen & Hamm, 2005b, ch. 9) en (Nauze & Van Lambalgen, 2004) een voorbeeld gegeven van integrity constraints die dit opleveren. Situatiemodellen en contextresolutie Van Lambalgen & Hamm (2005b) geven de keuze voor bepaalde resolutie als gevolg van de activering van de betreffende informatie in de database. Ze nemen het bestaan aan van een set contextfluents, een reflectie van de situatie waar de gebeurtenis relevant voor is. Alleen als een exacte periode belangrijk is, wordt die altijd expliciet gegeven (met bepalingen, zoals gisteren). Meestal echter heeft de toehoorder heeft deze zelfde set fluents geactiveerd, zo dat de resolutie overeenkomt met de bedoeling van de spreker. Deze impliciete overeenkomst is nodig is om de inferenties te laten kloppen. Activering hangt af van verwachtingen die door context en wereldkennis gewekt worden.12 , maar de coördinatie van die verwachtingen is een complex en moeilijk te formaliseren proces. Een voorstel is het Interactive Alignment Model (IAM) van Pickering & Garrod (2004a, 2004b); de term alignment vervangt co¨ ordinatie, omdat die laatste term al andere bijbetekenissen heeft.13 Pickering & Garrod stellen dat er modellen worden geconstrueerd in elke dialoog: Such models are assumed to capture what people are “thinking about” while they understand a text, and therefore are in some sense within working memory (they can be contrasted with linguistic representations on the one hand and general knowledge on the other).

11 Het algoritme dat meestal gebruikt wordt voor logisch programmeren; verschillende implementaties kunnen afwijken, maar de eigenschappen waar Van Lambalgen en Hamm het over hebben, worden algemeen gezien als enige juiste optie; zie (Doets, 1994). 12 Bij de spreker is de term verwachtingen niet zo adequaat; de spreker heeft zelf geen verwachtingen, maar kennis van de verwachtingen van de toehoorder. 13 Met name co¨ ordinatie in algemene zin, zoals in elke succesvolle gezamenlijke activiteit, de betekenis die Clark (1996) aan de term heeft gegeven. Alignment is de co¨ ordinatie van representaties, uitdrukkingen e.d. (zie het artikel van Pickering en Garrod). Er is geen adequate Nederlandse vertaling van alignment; alle vertalingen zijn jargon (zie Eurodictautom, . ‘Uitlijning’ of ‘uitrichting’ komt in de buurt; ‘alignering’ is correct, maar geen gangbaar Nederlands. Daarom wordt de Engelse term gehandhaafd.

36 In die modellen wordt op verschillende niveaus de modellering onderling afgestemd. Zo kan er een tijdelijk lexicon ontstaan van termen die een specifiekere betekenis krijgen, speciaal geschikt voor de besproken materie. Ze refereren daarbij aan Zwaan & Radvansky (1998), waarin gesteld dat situatie modellen “would have the capability to (a) represent connections among situational nodes on different dimensions, such as time, space, causation, intentionality, and agency; and (b) capture the construction, foregrounding, updating, integration, and retrieval of situational information (. . . )” (p. 181). Wat (a) betreft geeft EC de dimensies tijd, ruimte, causatie en deels ook de andere. Wat (b) betreft is de formalisering van constructie, update en integratie compleet, maar voor activering (foregrounding en retrieval ) moet een formalisatie gemaakt worden die de taalpsychologische mechanismen weergeeft; de onderzoeksresultaten op dat gebied moeten echter nog specifieker worden om formele aannames te ondersteunen. Desalniettemin zijn gangbare taalkundige stellingen in dit licht te formaliseren, zoals die over perspectieven van bepaalde vormen (het ‘actuele’ perspectief van de voltooide tijden tegenover de verleden tijden). Dit geeft door haar falsificeerbaarheid de mogelijkheid theorie en taalpsychologische empirie met elkaar te verbinden. Van den Broek (1990) geeft bijvoorbeeld een formule voor de mechanismes die causale verbanden vastleggen in het geheugen. Voor de bruikbaarheid van deze aanpak bij de beschrijving van de vormen, zonder de taalpsychologische aspecten, zal in deze scriptie (§ 5) ondersteunend materiaal gegeven worden. Kort samengevat hebben de vormen naast hun directe betekenis ook een invloed op alignment, die voor vertaling van belang is. Alignment in EC-modellen Situatiemodellen kunnen in EC geformaliseerd worden als de (hoogst) geactiveerde delen van de database. Als ‘hoogst geactiveerd’ betekent ‘in het werkgeheugen’ (zoals Pickering & Garrod vermoedden, zie hierboven), dan is er een beperkte hoeveelheid informatie. Dit levert efficiëntie op voor het zoekalgoritme en zelfversterkende coherentie: wat in het werkgeheugen zit,

4 Vertaling en Vergelijking is verbonden met de rest en blijft daarmee actief. In een gesprek wordt deze activatie ofwel bevestigd, ofwel gewijzigd (de inhoud van het werkgeheugen wordt dan vervangen). Situatiemodellen in EC bevatten informatie over activeringsniveaus; in (Van Lambalgen & Hamm, 2005b) wordt dit niet expliciet weergegeven; het is wel de reden dat bepaalde resoluties plaatsvinden. Parameters als de totale activatie en de verspreiding van activatie zijn met testen in te stellen. Uiteindelijk kan taalpsychologisch onderzoek deze modellen vergelijken met menselijk teksten gespreksbegrip. Sprekers coördineren ook de activatie van oorzaakgevolgrelaties en van het gebruikelijke verloop en tijdsduur van gebeurtenissen, zolang geen afwijkende informatie wordt gegeven (Zwaan & Radvansky, 1998, Pickering & Garrod, 2004a, Pickering & Garrod, 2004b). De soort tekst/discours en de achtergrondkennis maken verschil voor de inferenties die gemaakt (mogen) worden (Vonk & Noordman, 1990, Graesser et al., 1994).Ook in EC is slechts bij wisseling van situaties de set contextfluents niet meer zonder meer waar. In sterkere zin is er, indien er geen fluent f is veranderd, geen sprake van een nieuwe situatie; er is in het model dan geen gebeurtenis in de tussenliggende tijd en de referentie R kan met alle tijdpunten van beide situaties geresolveerd worden; afleidingen gebaseerd op axioma’s en wereldkennis zijn echter wel geldig. De subquery ?HoldsAt(f1 , t), . . . , HoldsAt(fn , t) is in (Van Lambalgen & Hamm, 2005b, Nauze & Van Lambalgen, 2004) nooit daadwerkelijk algoritmisch geresolveerd, maar handmatig ingevuld. De relevante hoog geactiveerde elementen liggen voor de hand, zoals bij de Franse imparfait, waar de set f1 . . . fn door de integrity constraint wordt ingevuld met de inhoud van het werkwoord. Voor de voltooide tijden is al opgemerkt dat de present perfect sterk beperkt is tot een effect in het heden (§ 3.4, p. 26). In het algemeen kan men stellen dat de Spaanse en vooral Nederlandse vormen ook gebruikt worden voor gebeurtenissen waaraan de spreker niet direct een gevolg verbindt, maar die wel actueel zijn. De integrity constraint van de present perfect vraagt alleen informatie in het heden op.

4.2 Potenti¨ ele oorzaken van incorrecte vertaling Het is aannemelijk dat daarmee alignment naar een model van de huidige situatie wordt gefaciliteerd (met name door de beperkingen aan de totale activatie of van de ruimte in het werkgeheugen). De spreker gebruikt de present perfect omdat hij iets over het heden wil uitdrukken; de toehoorder activeert de al onderling verbonden informatie over het heden meer dan die over andere, verleden, situaties. In het Spaans is de pretérito compuesto vaker nodig omdat ze perfectief voltooid is. De PS geeft niet altijd culminatie (zie § 3.3.2, p. 17). De OVT is perfectief, maar beschrijft heel sterk

37

een situatie in het verleden. De zin Ik haalde in dat jaar m’n examen. staat niet op zichzelf; het drukt geen feit uit, maar geeft een achtergrond (contextfluent), ook al is de culminatie de meest voor de hand liggende resolutie (volgende definitie 10 en daarmee net als de SPT). De voltooide tijden van Spaans en Nederlands zijn daarmee niet gebonden aan het huidige situatiemodel (ze activeren ook de gebeurtenis zelf). De semantische eigenschappen zorgen ervoor dat deze vormen gebruikt worden onder minder sterk vastliggende pragmatische omstandigheden.

The basic properties of language are presupposed throughout, unrecognized and unexpressed. That is quite appropriate if the goal is to help people to learn a second language, to find the conventional meaning and pronunciation of words, or to have some general idea of how languages differ. But if our goal is to understand the language faculty and the states it can assume, we cannot tacitly presuppose “the intelligence of the reader”. Rather, this is the object of inquiry. (Chomsky, 2000, p. 6)

Hoofdstuk 5

Voorbeelden 5.1 5.1.1

Culminatie in de PS

afleiding volgens definitie 13 (p. 18) is gegeven in figuur 5.1. De tweede clausule van def. 16 (p. 19) wordt gebruikt om Happens(e, R) te krijgen, omdat een boek niet onleesbaar is na het (uit)lezen.

Implicatuur

Een afleiding van het (potentiële) accomplishment ‘een boek lezen’, met en zonder semarkering, illustreert de werking van de markering. Het scenario bevat de maat die het boek is van het lezen. De bereikte pagina is een eigenschap van de lezer, maar voor de leesbaarheid van de statements is de parameter voor het subject weggelaten:

V 60 SPA: NED: ENG:

Ley´ o un libro. lezen PS 3ev een boek Z/hij las een boek S/he read a book.

Verwachtingen van de spreker (de activering van het scenario) zorgen in dit voorbeeld voor de resolutie; zonder verdere aanleidingen voor een stop wordt dat [voltooiing/eind].1 Het einde van de afleiding is de informatie die toegevoegd moet worden aan de database van de toehoorder. Het tweede deel van de integrity constraint levert nog een constraint s < R < t < now op, om R ≤ now te laten falen (Happens(e, R) slaagt immers al). S/he read a book is geen exacte vertaling, omdat ze voltooiing van het lezen eist (zie def. 11, p. 17). Z/hij leest een boek kan een vertaling zijn (35, p. 25). In beide gevallen echter hangt de juistheid van de vertaling af van de contextactivering; als de afleiding verloopt als in figuur 5.1, dan kunnen de vertalingen gebruikt worden.

1. Initially(bladzijde(0)) 2. Initiates(startl , lezen, t) 3. Initiates(ec , bladzijde(laatste), t) 4. Terminates(ec , lezen, t) 5. HoldsAt(lezen, t), HoldsAt(bladzijde(laatste), t) → Happens(ec , t) 6. Releases(startl , bladzijde(x), t) 7. HoldsAt(bladzijde(x), t) → Trajectory(lezen, t, bladzijde(x + g(d)), d) De functie g(x) geeft voor elke hoeveelheid tijd die verstrijkt aan in hoeverre het lezen vordert. Voorbeeld 60 is een standaard zin in de PS. De

1 De notatie [x/y] geeft aan dat x wordt ingevuld voor y, dus dat een variabele y wordt gelijkgesteld aan de variabele of object x.

39

40

5 Voorbeelden

Integrity constraint 13 (p. 18): ?Happens(e, R) moet slagen

?Happens(start, s), Initiates(start, lezen, s), Happens(eind, r), Terminates(eind, lezen, r), s < R ≤ r

eeeeee [R/t] e e e e e e

Definitie 16 van een PS-gebeurtenis zorgt dat een afgesloten activiteit wordt geplaatst, om ?Happens(e, R) te laten slagen.

Scenario (2): Initiates(startl , lezen, t).

ee eeeeee eeeeee

e l /start,s/t] e[estart eeeeee

?Happens(startl , s), Happens(eind, r), Terminates(eind, lezen, r), s < R ≤ r

[e ccccccccc c

Scenario (4): Terminates(ec , lezen, t)

ccccccccc /eind,r/t]

?Happens(startl , s), Happens(ec , r), s < R ≤ r

Figuur 5.1: Afleiding niet voor voltooiing gemarkeerde verleden tijd (voorbeeld 60)

5.1.2

Annulering of bevestiging

Gebruik van een bijvoegsel van tijd (durante una hora ‘gedurende een uur’) zorgt voor een integrity constraint die een stop na een bepaalde tijd activeert; dezelfde als voor het Engelse met for, definitie 61 (Van Lambalgen & Hamm, 2005b, p. 179, def. 43). Als de tijdsduur niet de normale duur is, is die stop geen culminatie. D 61 Het predicaat For(f, y) wordt gedefinieerd door het logische programma Happens(stop,t), HoldsAt(tijdf [x],t) → For(f ,y) In figuur 5.1 dwingt de integrity constraint het al geactiveerde Happens(ec , r) af; in voorbeeld

5.2

Rijke eventualities

Voor sommige Spaanse werkwoorden lijkt de Aktionsart bepaald door de vervoeging. De imperfecto gebruikt fluent f1 uit de eventuality om een activiteit te maken. Dit is echter geen echte coërcie (verandering van de Aktionsart). Een simpelere analyse is dat werkwoorden een grote eventuality activeren (en vervoegingen dwingen bepaalde delen af). De grammaticaliteit van se bij onaccusatieve werkwoorden laat dit zien; voorbeeld 63 (Miguel, 1999) toont dat salir geen achievement is, zoals de vertaling verlaten.

14 (p. 18) wordt Happens(stop, t) meer geactiveerd en daarmee afgedwongen in plaats van ec (de meest voor de hand liggende afleiding is zoals in figuur 5.2. Durante zelf activeert de onvoltooidheid, maar dwingt haar niet af. Andersom betekent afwezigheid van een aanwijzing voor een stop niet automatisch voltooiing. Met se-markering wordt de voltooiing zelf afgedwongen, zoals in voorbeeld 62 (afleiding in figuur 5.3). V 62 SPA: Se ley´ o un libro. (se, PS) NED: Z/hij las een boek uit. De integrity constraint van de se-markering vereist Happens(ec , t). Terminates(ec , f1 , t) is al bekend uit het scenario (ec is de voltooiing).

V 63 SPA: Alberto se sali´ o de la reuni´ on.(se PS) NED: Alberto verliet de vergadering. SPA: Alberto (*se) entr´ o a la reuni´ on. (*se PS) NED: Alberto kwam de vergadering binnen. De se-markering voegt een zogenaamde beginlimiet toe (Sanz, 2000). Dat kan met het ingressieve salir, maar niet met het terminatieve entrar. Het is een aanwijzing dat de eventualities

5.2 Rijke eventualities

41

(Integrity constraint PS, deel 1)?Happens(e, R) moet slagen

fffff ffff[R/t]


Definitie 16 van een PS-gebeurtenis zorgt dat een afgesloten activiteit wordt geplaatst, om ?Happens(e, t) te laten slagen.


fff fffff f f f f f

[start fff l /start,s/t] ffffff


eee [stop l /eind,r/t] e e e e eeeeee

Definitie For (61): Happens(stopl , t) en wereldkennis: Terminates(stopl , lezen, t)

?Happens(startl , s), Happens(stopl , r), s < R ≤ r

Figuur 5.2: Afleiding onvoltooid gebruik PS (voorbeeld 14)

(Integrity constraint PS, deel 1): ?Happens(e, R) moet slagen


ffff fffff[R/t]

Definitie 16 van een PS-gebeurtenis zorgt dat een afgesloten activiteit wordt geplaatst, om ?Happens(e, R) te laten slagen.


gggg ggggg g g g g gg

[startl /start,s/t] ggggg ggggg


ff

Scenario (4): Terminates(voltooiing, lezen, t); se-markering (def. 19) eist daarnaast, met resolutie [voltooiing/ec ]: Happens(voltooiing, t)

[voltooiing /eind,r/t] f

ff ffffff

?Happens(startl , s), Happens(voltooiing, r), s < R ≤ r

Figuur 5.3: Afleiding PS, als voltooid gemarkeerd (voorbeeld 62) als volgt zijn:

5.2.1

Vaagheid bij de imperfecto

Salir [ weggaan, verwijdering[x], e, weg-zijn ] Entrar [ −, −, e, er-zijn ] Er is blijkbaar geen voorbereidende activiteit voor binnenkomen (entrar, maar voor salir is er de graduele ‘verwijdering’.; se voegt een culminatie toe: ‘weg-zijn’ is bereikt. De terminativiteit van entrar is al duidelijk; markering met se wil een activiteit f2 culmineren die er niet is (zie definitie 19, p. 20). Coërcie is blijkbaar niet mogelijk (alhoewel die denkbaar is: f2 kan de activiteit van het vastpakken van de deurkruk tot de stap over de drempel zijn).

In voorbeeld 64 (Hispagram, 1998, p. 17) is sal´ıa vertaald met ik stond op het punt uit te gaan; maar daarvoor is in voorbeeld 65 (Matte Bon, 1995a, p. 156, voorbeeld 54) de perifrase estaba para salir nodig. De laatste geeft alleen de gereedheid aan en maakt niet de inferentie mogelijk dat e (het uitgaan zelf) gebeurd is; de imperfecto wel.

42

5 Voorbeelden

V 64 SPA:

Sal´ıa cuando son´ o el teléfono. (Imp, PS) NED: Ik stond op het punt uit te gaan toen de telefoon ging. 6 Ik ging uit, toen de telefoon = ging.

V 65 SPA:

NED:

Menos mal que has llamado ahora. (PC) Ya estaba para salir. (Imp van ‘estar para’) Goed dat je nu hebt gebeld (belt). Ik stond al op het punt uit te gaan.

Het scenario van uitgaan en telefoneren is, met w als de hoeveelheid verwijdering die overeenkomt met ‘weg-zijn’: 1. Initially(verwijdering[0]) 2. Initiates(es , weggaan, t) 3. Releases(es , verwijdering[0], t) 4. HoldsAt(verwijdering[x], t) → Trajectory(weggaan, t, verwijdering[x+g(d)], d) 5. HoldsAt(verwijdering[w], t) → Happens(ec , t) 6. Initiates(ec , weg-zijn, t) De integrity constraint uit definitie 26 van de imperfecto (p. 22) geeft met definitie 23 (canonieke fluent, p. 22) de volgende informatie (voor het gemak is de gebeurtenis waaraan sal´ıa bindt al ingevuld): HoldsAt(weggaan, s), HoldsAt(weggaan, r), s ≤ t ≤ r → HoldsAt(f, t) Happens(telefoon-gaat, R), HoldsAt(f, R), R < now

5.2.2

Focus op activiteit of event

De dubbele verleden tijd geeft het Spaans meer mogelijkheden te ‘bezuinigen’ op lexicale items. Het volgende voorbeeld is vrij naar Comrie, (1976, p. 19), andere voorbeelden zijn de werkwoorden ver en saber (≈ zien resp. weten). 2 De

Het overgaan van de telefoon is een point; de integrity constraint daarvan eist dat: ?Happens(telefoon-gaat, t) slaagt; ?Happens(telefoon-gaat, R), R ≤ now faalt.

De afleiding in fig. 5.4 laat zien wat de voorwaarden zijn voor het gebeuren van het uiteindelijke weggaan. Er moet begonnen zijn met weggaan (es ) voor men u ¨berhaupt het weggaan kan voltooien (s < t). Het weggaan wordt voltooid, tenzij het onderbroken wordt (Clipped(s, weggaan, t)). Welke gebeurtenissen het weggaan kunnen onderbreken, is wereldkennis. Indien Terminates(telefoon-gaat, weggaan, t) wereldkennis is, dan faalt de afleiding van ?Happens(ec , t) (want Happens(telefoon-gaat, r) is al gegeven door de PS). De toehoorder zou in het Spaans kunnen interpreteren dat de spreker wegging terwijl de telefoon ging, maar dat is onwaarschijnlijk.2 In het Nederlands is de voltooiing vereist als die sterk door het gezegde wordt geactiveerd; het is aannemelijk dat die activering inderdaad hoog is gezien de incorrectheid van de OVT). De eventuality van weggaan bevat blijkbaar slechts het een achievement [ −, −, ec , weg-zijn ], met als scenario alleen Initiates(ec , weg-zijn, t). Er is inderdaad geen activiteit te maken van dit werkwoord (*Ze was aan het weggaan) waardoor ander woorden op het punt staan nodig zijn als vertaling. Bij leave is de activiteit weliswaar beschikbaar (I was leaving), maar is de SPT niet geschikt als vertaling; zij vereist de voltooiing. De enige interpretatie is in het Engels en Nederlands, dat de telefoon ging en dat de spreker wegging; het overgaan van de telefoon heeft geen kans als verstoring geresolveerd te worden, ongeacht de activering.

V 66

V 67

SPA:

NED: ENG:

Conoc´ıa a Pedro kennen Imp 1ev Pedro lijd.vw desde hace muchos a˜ nos sinds het doet vele jaren ‘Ik kende Pedro al jaren.’ ‘I knew Pedro for years.’

SPA:

Conoc´ı

voorbeelden zijn nog van voor de tijd dat mobiele telefoons algemeen werden.

a Pedro

5.2 Rijke eventualities ?Happens(ec , t) ?HoldsAt(verwijdering[w], t)

43 ccc ccccccccc ccccccccc / e eeeeee

Scenario (5) Alleen axioma 4 leidt tot een succesvolle afleiding

[verwijdering[w]/f2 ,t/t0 ,s/t]

?Happens(es , s), Initiates(es , f1 , s), s < t, t = s + d, Trajectory(f1 , s, verwy¨dering[w], d), Scenario: 2 en 4 eeeee e ¬Clipped(s, f1 , t) e e e e eee [weggaan/f1 ,t/s] ?Happens(es , s), s < t, / t = s + d, ¬Clipped(s, weggaan, t), ?HoldsAt(verwijdering[x], s) HoldsAt(verwijdering[x], s), x + g(d) = w Axioma 2 [s/t,u/s,verwijdering[x]/f ] HoldsAt(f, r), u < s, ¬∃r < uHoldsAt(verwijdering[x], u), ¬Clipped(r, verwijdering[x], s) (scenario 1 en axioma 1) [0/r] x = 0, ¬Clipped(0, verwijdering[0], s) Happens(es , s), s < t, t = s + d, ¬Clipped(s, weggaan, t), g(d) = w

q

i

?Clipped(0, verwijdering[0], s) slaagt met scenario 3 net na s, maar dus niet tussen 0 en s.

Figuur 5.4: Afleiding interactie PS en Imp (voorbeeld 64)

NED: ENG:

kennen PS 1ev Pedro lijd.vw hace mucho a˜ nos het doet veel jaren ‘Ik leerde Pedro vele jaren geleden kennen.’ ‘I got to know Pedro many years ago.’

Het werkwoord conocer betekent zowel kennen als ontmoeten of kennismaken. De eventuality is compleet vol: [ kennismaken, bekendheid[x], ontmoeting, kennen ]. Het scenario is:

Ontmoeten en to meet geven [ −, −, ontmoeting, kennen ], kennismaken of to get to know [ kennismaken, −, −, − ] en de toestandwerkwoorden kennen en to know [ −, −, −, kennen ]. Het scenario tussen ontmoeten en kennen, Initiates(ontmoeting, kennen, t), is in het Engels en Nederlands wereldkennis, maar in het Spaans deel van de betekenis van conocer. In voorbeeld 68 kan de imperfecto grammaticaal gezien alleen kennismaken aanduiden (door de progressieve verwijzing estar conociendo 3

1. Initially(bekendheid[0]) V 68 2. Initiates(es , kennismaken, t) 3. Releases(es , bekendheid[0], t) 4. HoldsAt(bekendheid[x], t) → Trajectory(kennismaken, t, bekendheid[x + g(d)], d) 5. HoldsAt(bekendheid[w], t) → Happens(ec , t) 6. Initiates(ec , kennen, t)

SPA: Cuando conoc´ıa (Imp) a alguien siempre le daba una oportunidad porque cre´ıa (Imp) estar (inf ) conociendo (onvolt. deelw. v. conocer) a una persona que val´ıa (Imp) la pena y sol´ıa (Imp) pensar (inf ): (. . . ) NED: Wanneer ze met iemand kennismaakte gaf ze hem of haar altijd een kans omdat ze geloofde met iemand kennis te maken die de moeite waard was en ze dacht meestal: (. . . )

3 De progressieve vorm wordt estar conociendo niet op toestanden(kennen) toegepast (in dat geval zou de infinitief, conocer, gebruikt zijn).

44

5 Voorbeelden

De afleidingen van voorbeeld 69 verloopt ook volgens de rijke eventuality [ kennis maken, bekendheid(x), ontmoeting, kennen ]. De eventuality van (no) hacer ninguna actuaci´ on is [ geenactie-ondernemen, −, −, − ], van limitarse is het [ zich beperken, −, −, − ]. Definitie 16 van het PS-event en 13 van de PS leveren de volgende informatie op (zie fig. 5.1 voor een soortgelijke afleiding): Happens(e, R) slaagt (voor beide vormen in de PS) ?Happens(e, R), R ≤ now moet falen

V 69

SPA: (. . . ) el laboratorio “no hizo (PS) ninguna actuaci´ on para informar a los pacientes a los que se hubiera prescrito ese medicamento”, y se limit´ o (PS) a retirarlo del mercado “a´ un cuando conoc´ıa (Imp) su nocividad”. NED: (. . . ) het laboratorium “ondernam geen enkele actie om de patiënten te informeren aan wie het medicijn was voorgeschreven” en beperkte zich tot het terugtrekken ervan van de markt “zelfs toen men de schadelijkheid ervan leerde kennen.”

5.3

Franse onvoltooide vormen

Er is een verschil tussen de PS en de imperfecto enerzijds en de Franse passé simple en imparfait anderzijds, ook al is de basisbetekenis gelijk (voor- respectievelijk achtergrond). Voorbeeld 70 (Van Lambalgen & Hamm, 2005b, Nauze & Van Lambalgen, 2004, ch. 9) werkt niet voor het Spaans.

De informatie die wordt afgedwongen is Happens(start, s), Initiates(start, zich beperken, s), Happens(eind, r), Terminates(eind, f1 , r), s < R ≤ r < now (idem voor geen-actie-ondernemen) Definities 23 en 26 (p. 22) van conoc´ıa vereisen: 1. HoldsAt(kennismaken,s), HoldsAt(kennismaken, r), s ≤ t ≤ r → HoldsAt(f, t) (def. 23, p. 22) 2. ?[HoldsAt(f1 , R), . . ., HoldsAt(fn , R)] ∨ [Happens(e1 , R), . . ., Happens(en , R)], HoldsAt(f, R), R < now moet slagen Figuur 5.5 geeft de afleiding. De voltooiing van het kennismaken is niet vereist; het gehele geen actie ondernemen en zich beperken vinden plaats binnen een periode van kennismaken (leren kennen). Het enige wat gegeven is, is dat het laboratorium een zekere mate van kennis had; de waarde is geen onderdeel van de betekenis, ook al is het waarschijnlijk een hoge waarde. Indien kennen wordt gebruikt in de vertaling, dan is de waarde van x in bekendheid[x] gelijk aan w.4 Indien leren kennen wordt gebruikt als vertaling, dan is er een implicatuur dat x < w; dat is ook niet altijd correct, zoals in voorbeeld 67 (p. 43). Vertaling met kennen betekent dat Clipped(t, kennismaken, t0 ) niet meer slaagt. Er wordt dan informatie toegevoegd.

V 70 FRA:

Jean appuya sur l’interrupteur. La lumiére l’éblouissait. (PS, Imp) SPA: * Jean apret´ o el interruptor. La luz le cegaba. (PS, Imp) NED: Jean drukte op het lichtknopje. Het licht verblindde hem.

In het Frans volgt de verblinding kort na het voorgaande event (drukken[Jean, knopje]). ‘Kort na’ is voor het Spaans geen geschikte verbinding (zie ook voorbeeld 71, p. 45).

4 Zie ook (Kearns, 2003) voor het onderscheid tussen eigenlijke gebeurtenissen en “parasitaire” gevolgen, (meestal) zogenaamde “durative achievements”, die optreden bij het bereiken van een bepaalde waarde. ‘ontmoeting[x, y]’ kan als “durative achievement” gezien worden.

5.3 Franse onvoltooide vormen

45

HoldsAt(kennismaken,s), HoldsAt(kennismaken, r), s ≤ R ≤ r, [[HoldsAt(f1 , R), . . ., HoldsAt(fn , R)] ∨ [Happens(e1 , R), . . ., Happens(en , R)]], R < now

Er zijn geen contextfluents beschikbaar, wel de events van no hacer ninguna actuaci´ on en limitarse.

HoldsAt(kennismaken,s), HoldsAt(kennismaken, r), s ≤ R ≤ r, Happens(eniets-doen , R), Happens(ezich-beperken , R), R < now

moet falen (zie het tweede deel integrity constraint van de PS, def. 13); dit kan alleen als het now na de uiterste grens van R ligt. Alle (on)gelijkheden zijn vervulbaar.

ggg gggg g g g ggg gggg R ≤ now

s

HoldsAt(kennismaken,s), HoldsAt(kennismaken, r), Happens(eniets-doen , R), Happens(ezich-beperken , R), s ≤ R ≤ r < now

?HoldsAt(bekendheid[z], R)

hhh[R/t ] hhhh 0

Happens(start, t), Initiates(start, kennismaken, t0 ), t < R, R = t + d, Trajectory(kennismaken, t, bekendheid[x], d), ¬Clipped(t, kennismaken, R).

hhhhh

Axioma 4: Happens(start, t), Initiates(start, kennismaken, t), t < t0 , t0 = t + d, Trajectory(kennismaken, t, bekendheid[x], d), ¬Clipped(t, kennismaken, t0 ).

e eeeeee eeeeee

Scenario 4

[x+g(d)/z]

Happens(start, t), Initiates(start, kennismaken, t), t < R, R = t + d, z = x + g(d), ¬Clipped(t, kennismaken, t0 ), HoldsAt(bekendheid[x], t)

/

?Clipped(t, kennismaken, R) faalt met negation as failure (hier niet uitgewerkt)

r

Happens(start, t), Initiates(start, kennismaken, t), t < R, z = x + g(R − t), HoldsAt(bekendheid[x], t) Informatie over t, de afstand van t tot R, de beginwaarde x (waarschijnlijk als 0 afleidbaar, zie scenario 1, maar niet zonder plaatsing van t); de eindwaarde z is daarom ongespecificeerd. Happens(start, t) heeft een onbekende t, t < R, z hangt van die waarde af en is dus ook onbekend.

Figuur 5.5: Afleiding inbedding PS in Imp en ongespecificeerdheid gradatie bij Imp (voorbeeld 69) V 71 SPA: Jean apret´ o el interruptor, porque la luz le cegaba. (PS, Imp) NED: Jean drukte op de schakelaar, omdat het licht hem verblindde. SPA: Jean apret´ o el interruptor (y / .) (l/L)a luz le ceg´ o. (2 × PS) NED: Jean drukte op de schakelaar (en / .) (h/H)et licht verblindde hem.

Om de gebeurtenis ‘verblinden’ aan de gebeurtenis ‘op schakelaar drukken’ te koppelen is óf informatie nodig over de aard van de onderschikking, óf de standaardordening wordt geresolveerd met oorzaakgevolgrelaties of een verbindingswoord zoals y / et / en / and ), maar dan wordt de PS gebruikt. In het Frans komt de benodigde informatie over de schikking van de imparfait en de passé simple uit de semantiek van oorzaak en gevolg (zie ook (Nauze & Van Lambalgen, 2004)); in het Spaans is dit niet voldoende en moet de relatie strikt overlappend zijn om de imperfecto te kunnen gebruiken. Dit verschil is formeel weergegeven door

46

5 Voorbeelden

de verschillende integrity constraints; voor het Frans is dat 72 (Nauze & Van Lambalgen, 2004, § 6.2). D 72 Een Imp gezegde (VP) met een naastliggend PS-gezegde introduceert een integrity constraint van de vorm 0

?Happens(e, R), HoldsAt(f1 , R ), . . ., HoldsAt(fn , R0 ), R < now, R0 < now waarbij e een PS event is uit de context van de discours (uit een zin die voor of na de Imp-zin kan komen) en f1 , . . . , fn de relevante fluents zijn die het Imp gezegde beschrijven.5 De e wordt gegeven door een Passé Simple. De fluents f1 , . . . , fn zijn vaak, maar niet altijd dezelfde als de contextfluents van de PS. Voor het Spaans is R = R0 al als deel van de betekenis, waarmee de Imp-fluents altijd aan de PS binden. De integrity constraint voor de imperfecto (definitie 26, p. 22) is net iets anders dan de Franse: R0 is vervangen door R en de set “relevante fluents” van Nauze en Van Lambalgen is voor het Spaans formeel geconstrueerd volgens definitie 23 (p. 22).

5.3.1

Vergelijking met EC

Achtergrond Met afleidingen voor zowel de Franse als de Spaanse tijden een is te zien wat er mis kan gaan in het Spaans. De Franse afleiding 5.6 is afkomstig uit (Nauze & Van Lambalgen, 2004), maar is aangepast.6 Het eerste voorbeeld is een simpele achtergrond; dit werkt in zowel Frans als Spaans:

V 73 FRA: Il faisait chaud. Jean ˆ ota sa veste (Imp, PS) SPA: Hac´ıa calor. Jean se quit´ o la chaqueta. (Imp, PS) NED: Het was warm. Jean deed zijn vest uit. De eerste zin bevat een toestand, de fluent warm. De Franse integrity constraint gebruikt die fluent direct. Het Spaans doet dit indirect ook, omdat het om een state gaat en niet om een activiteit.7 Afleiding 5.6 laat zien wat de integrity constraints opleveren. ¬Clipped(0, warm, R0 ) geldt (voor elke R0 ), omdat er geen gebeurtenis (event) is die zorgt dat het niet meer warm is. In afleiding 5.7 is dit te zien. R kan ook gelezen worden als R0 , met als resultaat dezelfde afleiding; die aanpassing is meteen de afleiding voor het Spaans. R = R0 is één van de mogelijkheden van de Franse imparfait, maar de enige oplossing voor de Spaanse zin. De andere mogelijke constraints voor het Frans, R0 < R en R0 > R, werken ook. Als gekeken wordt op welke tijdstippen de fluent warm uiteindelijk afgeleid kan worden, dan werkt dit bij het Spaans en Frans hetzelfde (zie fig.5.7). In beide versies is het warm voor, tijdens en na het uittrekken van het vest. De Franse R0 omvat R als periode waarin de fluent warm het geval is. In het Spaans is er een vereniging gegeven van de R waarop het warm is en het vest wordt uitgedaan, maar in een minimaal model is het dan altijd warm. In het Frans zou het al voldoende zijn als het warm was voor, óf na óf tijdens het uitdoen van het vest; in het Spaans moet het tijdens zijn. De twee zinnen corresponderen dus niet volledig; contextinformatie kan de uiteindelijke afleidingen laten verschillen.

Geen achtergrond

1. Initiates(druk(x,aan), licht-aan, t)

In voorbeeld 70 (p. 44) lopen de talen uiteen. Het scenario is (Nauze & Van Lambalgen, 2004, Van Lambalgen & Hamm, 2005b):

2. Terminates(druk(x,uit), licht-uit, t)

6 Vooral

R0

3. Releases(druk(x, on), verblind[x], t)

versimpeld; daarnaast was in het origineel vervangen door R, wat daar triviaal was, maar hier juist cruciaal. De vrijheid van R0 ten opzichte van R in het Frans is als volgt uit te drukken: R0 < R, R0 = R, R0 > R. Van deze drie constraints kunnen er meerdere waar zijn. 7 De achterliggende reden daarvan is dat toestanden geen gewoontes kunnen zijn (hoogstens regelmatigheden, gewoontes ‘van de wereld’, bijvoorbeeld getijden).

5.4 Teksten Europees Parlement

47

?HoldsAt(warm, R0 ), Happens(uittrekken[Jean, vest], R), R < now, R0 < now

Axioma’s 3 + 1

dddd ddddddd d d d d d d dd

?Initially(warm), 0 < R0 < now, ¬Clipped(0,warm, R0 ), Happens(uittrekken(Jean, vest), R) R < now

Figuur 5.6: Afleiding achtergrond-Imp voor het Frans (voorbeeld 73) ?HoldsAt(warm, R), R <now

c cccccccc cccccccc o

?Initially(warm), 0 < R < now, ¬Clipped(0, warm, R) ?¬Clipped(0, warm, R), 0 < R < now

m

/

2 × axioma’s 3 en 1

Initially(warm)

?Clipped(0, warm, R), 0 < R < now

0 < R < now

faalt

Figuur 5.7: Afleiding status van de waarde van een fluent op R (voorbeeld 73) 4. Trajectory(licht-aan, t, verblind[x], d) Drukken wordt gezien als een achievement (definitie 16 van het PS-event geeft de gebeurtenis als gelijk aan het canonieke event). De integrity constraint van de PS (13, p. 18) geeft (o.a.) dat

taan zijn aan een gebeurtenis, maar omdat het moet beginnen door het aandoen van het licht, valt het daar (net) niet mee samen; dit levert onvervulbare (on)gelijkheden op. De integrity constraint

?Happens(druk(Jean, y), R)

?HoldsAt(verblind[Jean], R), Happens(druk(Jean, y),R0 ), R < now, R0 < now

slaagt. De imperfecto zoekt als referentie een set gebeurtenissen of fluents uit de context; hier is dat alleen Happens(druk(Jean,y), R). De werking van de integrity constraint van de imperfecto (def. 26, p. 22), wordt gedemonstreerd in fig. 5.8. Het verblinden moet simul-

slaagt in het Frans, maar in het Spaans gaat het fout bij R < R < now; in het Frans is dit R0 < R < now, wat wel kan.8 . Als Initially(verblind[Jean]) geactiveerd was, zou de resolutie werken; dat is de reden dat de versie met porque (omdat) in voorbeeld 71 wel werkt.

5.4

Nederlands:

Teksten Europees Parlement

Deze sectie bevat een analyse van een fragment uit een verslag van een commissie van het Europees Parlement over het spionagesysteem Echelon.9 . Het hele fragment in context is gegeven in § A.2.1 Het fragment kan als volgt worden ‘samengevat’ (zonder de vervoegingen te veranderen). 8 De

1. STOA bestelde in 1999 een studie. 2. Deel 2/5 was een onderzoek (. . . ) 3. Grote opwinding werd veroorzaakt (. . . ) 4. Die stelling wordt in het verslag gestaafd met voorbeelden. Engels:

structuur van binding tussen PS en Imp (en daarmee de afleiding) is iets anders, zie (Van Lambalgen & Hamm, 2005b, fig. 9.7, p. 147) 9 De documenten werden in de Europese talen beschikbaar gemaakt via www.europarl.eu.int/tempcom/echelon (niet meer beschikbaar).

48

5 Voorbeelden Axioma 1, [0/R], geeft ?Initially(verblind[Jean]) en faalt. Axioma 2: HoldsAt(verblind[Jean], r), r < t, ¬∃s < rHoldsAt(verblind[Jean], s), ¬Clipped(r, verblind[Jean], t)

?Happens(druk(Jean,y), R), HoldsAt(verblind[Jean], R), R < now moet slagen

[verblind[Jean]/f,R/r]

Axioma 1, [0/r] levert nogmaals Initially(verblind[Jean]) en faalt. Axioma 3 voor HoldsAt(verblind[Jean], r): ?t < r, Happens(e, t), Initiates(e, verblind[Jean], t), ¬Clipped(t, verblind[Jean], r)

ggg

Scenario levert geen e waarvoor geldt Initiates(e, verblind[Jean], t), verder geen (eindig) succes zonder eerst andere axioma’s te gebruiken; blijft over axioma 4

[verblind[Jean] /f2 ,R/t0 ] g

ggg

Happens(druk(Jean, y), R), Happens(e, t), Initiates(e, f1 , t), Scenario 1: Initiates(druk(x,aan), licht-aan, t < R, R = t + d, t); 4 Trajectory(licht-aan, t, verblind[x], d) Trajectory(f1 , t, verblind[Jean], d), gg gggg ¬Clipped(t, f1 , R), R < now gggg [druk(x,aan)/e, g Jean/x,licht-aan/f1 ] ?Happens(druk(Jean,y), R), Happens(druk(Jean, aan), t), t < R, R = t + d, ¬Clipped(t, licht-aan, R), R < now ?Happens(druk(Jean, aan), R), R < R, R = R + d, ¬Clipped(R, licht-aan, R), R < now

ggg

Happens(druk(Jean, y), R)

f ffffff ffffff

[aan/y,R/t] ffff

Faalt: onvervulbare constraint R < R

Figuur 5.8: Integrity constraint Imp kan niet vervuld worden voor het Spaanse voorbeeld 70. 1. In 1999, STOA commissioned a five-part study. 2. Part 2/5 concerned (. . . ) 3. Concern was aroused in particular (. . . ) 4. Examples of alleged industrial espionage were given in support of the claim. Spaans: 1. STOA encarg´ o en 1999 un estudio. (PS) 2. En el volumen 2/5 se estudiaban(. . . ) (Imp) 3. Caus´ o especial expectaci´ on (. . . ) (PS) 4. En el informe la tesis se reforzaba con ejemplos. (Imp)

Item 1 introduceert een tijdspunt, door middel van de expliciete referentie aan 1999. Voor item 2 hebben de vertalers afwijkende vormen gebruikt. In het Nederlands en Engels is een state (een onderzoek zijn naar en to concern) vervoegd in de OVT; die toestand kan voortduren bij afwezigheid van een onderbrekende gebeurtenis. In het Spaans is de fluent gebaseerd op estudiarse, een toestand gevormd met passivisatie (door se) uit de activiteit estudiar (bestuderen), in het rapportdeel (en el volumen). De gebeurtenis kan zich niet hechten aan de gebeurtenis van item 1, omdat het bestuderen een gevolg is van de opdracht. Het volgende scenario wordt verondersteld: 1. Initially(rapport[0])

5.4 Teksten Europees Parlement

49

2. Initiates(opdracht-geven-tot-een-rapport, rap- tuurlijkere vertaling zou zijn het rapport gaat port-schrijven, t) over ). In afleiding 5.9 is te zien dat de afleiding met koppeling aan encarg´ o niet lukt (de namen 3. HoldsAt(rapport[x], t) → Trajectory(rapvan de fluents en events zijn voor de leesbaarport-schrijven, t, rapport[x + g(d)], d) heid afgekort). De volgende PS caus´ o, item 3, is wel verbindbaar; er zijn geen directe oorzaak4. HoldsAt(rapport[af], t) → Happens(rapgevolgrelaties tussen bestuderen en opwinding port-af, t) veroorzaken. 5. Releases(rapport-af, rapport-schrijven, t) In het Spaans wordt het veroorzaken van de commotie geplaatst binnen het bestuderen. 6. Initiates(rapport-af, bestudeerd-worden-inHet daaropvolgende versterken met voorbeelden rapport, t) komt ook op de achtergrond. De fluents zijn wat eigenaardig door de rare constructie iets bestuderen in een rapport (een na-

50

5 Voorbeelden

?Happens(opdracht, R), HoldsAt(bestudeerd, R), R < now

Axioma 1, [0/R], geeft ?Initially(bestudeerd) en faalt. Axioma 2 vereist zelf HoldsAt(bestudeerd, r), dat faalt (nog). Axioma 3:

ggggg

[bestudeerd /f,R/t0 ] g

gggg

?t < R, Happens(opdracht, R), Happens(e, t), Initiates(e, bestudeerd, t), ¬Clipped(t, bestudeerd, R))

Scenario 2: Initiates(rapport-af, bestudeerd, t)

?t < R, Happens(opdracht, R), Happens(rapport-af, t), ¬Clipped(t, bestudeerd, R)

Scenario 4: HoldsAt(rapport[af], t) → Happens(rapport-af, t)

ffffff [rapport-af /e] f f ffff

?t < R, Happens(opdracht, R), HoldsAt(rapport[af], t), ¬Clipped(t, bestudeerd, R)

ffffff ffffff

fff fffff ff0fff

Axioma 4

[rapport[af]/f2 ,t/t ,r/t] ?r < t, t = r + d, t < R, , Happens(opdracht, R), Scenario 3: HoldsAt(rapport[x]) Happens(e, r), Initiates(e, f1 r), → Trajectory(schrijven, Trajectory(f1 , r, rapport[af], d), t, rapport[x + g(d)], d) ¬Clipped(r, f1 , t), ¬Clipped(t, bestudeerd, R) hhh

hhh

[schrijven/f1 ,r/t]x+g(d)=af

?r < t < R, t = r + d, Happens(opdracht, R), Happens(e, r), Initiates(e, schrijven, r), HoldsAt(rapport[x], r), af= x + g(d), ¬Clipped(r, schrijven, t), ¬Clipped(t, bestudeerd, R)

iiii iiii

Axioma 1, 2 en scenario 1: Initially(rapport[0]) en ¬∃s s < 0

[0/r,0/x,r/t]

?0 < r < t < R, t = r + d, Happens(opdracht, R), Happens(e, r), Initiates(e, schrijven r), ¬Clipped(0, rapport[0], r), af= 0 + g(d), ¬Clipped(r, schrijven, t), ¬Clipped(t, bestudeerd, R)

Scenario 2: Initiates(opdracht, schrijven, t)

hh hhhh hhhh

hh h[opdracht/e]

?0 < r < t < R, t = r + d, Happens(opdracht, R), Happens(opdracht, r), ¬Clipped(0, rapport[0], r), af= 0 + g(d), ¬Clipped(r, schrijven, t), ¬Clipped(t, bestudeerd, R)

gg[R/r]

g ggggg

Happens(opdracht, R) is afgedwongen door de PS encarg´ o.

?0 < R < t < R, t = r + d, Happens(opdracht, R), ¬Clipped(0, rapport[0], r), af= 0 + g(d), ¬Clipped(r, schrijven, t), ¬Clipped(t, bestudeerd, R) Faalt (constraints niet vervulbaar)

Figuur 5.9: Afleiding sequentie van opdracht geven tot rapport met inhoud.

Hoofdstuk 6

Conclusies Engelse, Spaanse en Nederlandse vervoegingen worden met termen als ‘voltooid’, ‘onvoltooid’, ‘perfectief’ met elkaar vergeleken. Dit soort termen suggereren een ‘bijna-identiteitsrelatie’, zoals de relatie tussen woorden in woordenboeken. Ook al is er sprake van gelijkenissen, de context heeft grote invloed op de vertaling; als twee talen beide een onvoltooide vorm hebben, is het niet altijd zo dat die elkaar vertalen. De complexe invloed van context op vervoegingen (en andersom) moet worden geanalyseerd voor bruikbare vertaling. Om te formaliseren kan EC gebruikt worden voor een exacte beschrijving van de betekenis van vervoegingen, zoals al getoond door Van Lambalgen & Hamm (2005b) voor het Engels, Nauze & Van Lambalgen (2004) voor het Frans en Labenz (2004) voor het Pools en in § 3 voor Nederlands en Spaans. Omdat er geen directe relaties tussen tijden bestaan die gebruikt kunnen worden voor vertaling, is een ontleding van de betekenis naar meer universele eenheden nodig. Met EC-formalisering is een ontleding van werkwoorden in eventualities en vervoegingen in integrity constraints mogelijk. Indien een database met geformaliseerde werkwoordbetekenissen (scenario’s) beschikbaar is, waarbij de fluents van verschillende talen gerelateerd zijn (in het beste geval door de identiteitsrelatie, zoals in deze scriptie aangenomen). De Spaanse en Nederlandse constructie van een event op basis van een gezegde blijken te verschillen van de Engelse (def. 10, p. 17). De betekenis, onafhankelijk van de context, is dan te vertalen, maar het oplossen van de vereiste integrity constraints vraagt om het op-

lossen van queries in een database waarvan de structuur nog onduidelijk is. De database correspondeert met situatiemodellen, zoals bekend uit de taalpsychologische literatuur over teksten gespreksbegrip. De vervoegingen en de betekenis van werkwoorden (scenario’s) in een te vertalen zin zijn voldoende om aan te geven welke betekenis de zin geeft over een gebeurtenisstructuur; die informatie wordt gebruikt voor het construeren van een situatiemodel. Omdat de integrity constraints over het algemeen niet gelijk zijn, is een simulatie van de opbouw van een situatiemodel zoals die in de brontaal plaats zou vinden nodig. Daarom moet een goed beeld van de databases van spreker en toehoorder bestaan, omdat deze van invloed zijn op de invulling van de queries uit de integrity constraints. De modellering die met EC gebruikt wordt, consrtaint-logisch programmeren, gaat uit van het standaardzoekalgoritme, dat in principe ongeordend resultaten geeft, maar in de praktijk de statements uit de database in een bepaalde volgorde probeert te resolveren (meestal de volgorde waarin ze gegeven zijn). Door de volgorde en waarschijnlijkheid van resolutie afhankelijk te maken van activering zijn de volgende verschijnselen te verklaren: 1. De onduidelijke perfectiviteit van de OVT (§3.3.4, p. 24); 2. De verschillen in gebruikt van de voltooid tegenwoordige tijden (§3.4, p. 26); 3. De vaagheden van de imperfecto (§5, p. 39) ten opzichte van de explicietheid van de OVT en SPT. 51

52 In vertalingen wordt vaak betekenis door implicatuur vervangen; in de EC-analyse is dit gespecificeerd in de vorm ‘als er geen onderbrekend event is (¬Clipped(t, f, t0 )), dan kan vervoeging v als vertaling gebruikt worden, die expliciet HoldsAt(f,t’) stelt’. Om natuurlijke vertaling te bereiken, is kennis van de wereld nodig; als in bovenstaande voorbeeld bekend is dat het onwaarschijnlijk is dat Clipped(t, f, t0 ) geldt, omdat alle gebeurtenissen die f onderbreken niet waarschijnlijk zijn, dan is v een goede vertaling. Zo niet, dan is een ingewikkeldere formulering nodig. Andersom gaat soms vaagheid verloren (waarmee informatie toegevoegd wordt, die mogelijk niet klopt). Afgezien van verschil in betekenis, is er ook verschil in de functie van vormen in het opbouwen van gedeelde situatiemodellen (alignment).

6 Conclusies De voltooide tijden verschillen niet zo sterk in betekenis als het verschil in gebruik suggereert, maar de Spaanse en Nederlandse hebben minder sterk de functie om een huidige situatie te specificeren. Voor deze scriptie is activering helaas slechts grofweg weer te geven (iets is meer of minder geactiveerd). Gericht taalpsychologisch onderzoek naar de functie van vervoegingen is nodig, zoals bijvoorbeeld (Carreiras et al., 1997), maar met speciale aandacht voor alignment. Met meer informatie over de alignmentfunctie van vervoegingen kan informatieoverdracht speltheoretisch gezien worden, met als zetten de vormen. Vertalen is het simuleren van het spel, niet door de zetten na te bootsen, maar door tot een gelijkwaardig resultaat (de opgebouwde modellen) te komen.

Bijlage A

Data A.1

Illustratie gebruik van vormen

V 74

De hier gepresenteerde data zijn gevonden op het internet, over het algemeen met als zoektermen de vervoegde werkwoorden. De literaire voorbeelden illustreren het gebruik van de vormen en zijn gevonden met de zoekmachine van de Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes (met als corpus een grote hoeveelheid rechtenvrije Spaanse literatuur; www.cervantesvirtual.com). Voor onderzoek naar frequentie is Google (www.google.com) gebruikt.

A.1.1

SPA: El jovén se levant´ o (PS) maquinalmente. — ¿Te vas ? — le pregunt´ o (PS) Soledad fijando en él sus ojos llenos de l´ agrimas. — No. . . no me voy — repuso (PS) Salvador volviendo en s´ı—. . . Me he levantado (PC) no sé por qué. . . pero ya ves, me vuelvo a sentar. (Pérez Gald´ os, B., 1878, 7 de Julio. Madrid, J.M. Pérez.) NED: De jongen stond als een machine op. — Ga je weg? — vroeg Soledad hem, terwijl ze met ogen vol tranen naar hem keek. —Nee. . . ik ga niet weg — antwoordde Salvador, terwijl hij zich in zichzelf terugtrok—. . . Ik ben opgestaan, waarom weet ik niet. . . Maar je ziet al, ik ga weer zitten.

Gebruik de pret´ erito compuesto

De pretérito compuesto kan een recente gebeurtenis aanduiden, waarvan het effect nog geldt, zoals in voorbeeld 74. De gebeurtenis kan ook langer geleden zijn en een minder belangrijk gevolg hebben, zoals in voorbeeld 75. Dit betekent niet dat het gevolg niet meer geldt, maar het gevolg (niet meer zitten of liggen) is niet de boodschap van de spreker. De boodschap is in voorbeeld 75 het feit dat de spreker opstond, met als achtergrond het verkouden in bed liggen.

V 75

SPA: Me encontraba (Imp) en la cama resfriad´ısimo; me he levantado (PC) para venir a confesar a usted; (. . . ) (Pardo Baz´ an, E., 1964, Cuentos de Marineda, Madrid, Aguilar.) NED: Ik was in bed en voelde me ontzettend verkouden; ik ben opgestaan om bij u te komen biechten; (. . . )

1 Native speakers van het Spaans geven vaak hetzelfde aan over de pret´ erito compuesto, maar voor het Spaans is dit niet helemaal correct. Wel moet opgemerkt worden dat het Catalaans door de onderdrukking tijdens de dictatuur van Franco (1939–1975) een spreektaal is geworden en dat daarna de grammatica opnieuw is vastgesteld, gestandaar-

53

54

A.1.2

A Data

Catalaanse voltooide tijd als nabije verleden tijd

In het Catalaans zijn is de ‘nabijheid in tijd’ gegrammaticaliseerd in de voltooid tegenwoordige vorm he arribat, die strikt gekoppeld is aan huidige, nog niet afgesloten periodes.1 Dit volgt uit leerboeken, zoals (Mas et al., 1995) en uit het volgende voorbeeld van internet: V 76

CAT: He arribat (PC) cansat, he deixat (PC) el cotxe no gaire ben aparcat, he pujat (PC) i he obert (PC) la porta. (. . . ) he anat (PC) a la cuina m’he omplert (PC) un got de suc de taronja i quan he volgut (PC) agafar una teula de xocolata, que estrany, no en quedava. He tornat (PC) al menjador (. . . ) NED: Ik ben moe thuisgekomen, heb de auto niet zo goed geparkeerd achtergelaten, ben naar binnen/boven gegaan en heb de deur geopend. (. . . ) Ik ben naar de keuken gegaan en heb me een glas sinaasappelsap ingeschonken en toen ik een stuk chocolade heb willen / wilde pakken, wat raar, er was geen [chocolade] meer. Ik ben teruggegaan naar de eetkamer (. . . )

Hier wordt de voltooid tegenwoordige tijd gebruikt voor alle gebeurtenissen, omdat ze kort geleden gebeurd zijn.2 De effecten van de gebeurtenissen zijn echter niet altijd nog het geval. Zo kan men niet afleiden dat de persoon nog in de keuken is, want de laatste zin weerspreekt dat. De Catalaanse voltooid tegenwoordige tijd kan niet gebruikt worden als de gebeurtenis in een al afgesloten tijdsperiode ligt: V 77 CAT: * [He arribat] el mes passat. NED: [Ik ben] afgelopen maand [aangekomen]. CAT: [Vaig arribar / Arribava] el mes passat ) NED: [Ik kwam] vorige maand [aan] = Ik ben vorige maand aangekomen )

A.1.3

Accomplishment in de present perfect met tijdsaanduiding

Voor de zoekterm “built in february” waren er circa 854 resultaten in Google (www.google.nl), meestal bijvoeglijk gebruikt zoals in de zin It contains the hut built in February 1908 by the British Antarctic Expedition of 1907-1909 led by Sir Ernest Shackleton. Er waren circa 13.600 resultaten voor “built in 2003”. De bovengenoemde zoektermen geven een beeld van de frequentie van teksten waarin dit specifieke werkwoord en de specifieke tijdseenheid wordt gebruikt. De zoekterm levert ook resultaten op met de present perfect, maar dit blijkt maar een klein gedeelte. Een zoekactie op “have built in february” leverde geen overeenkomstige documenten op en “have built in 2003” (circa) zeven. Van die zeven blijkt maar één een present perfect te zijn zoals bedoeld was: I’m confident that our sales network will continue the momentum that we have built in 2003 with strong advertising commitments and great products. (persbericht van Saab USA, december 2003) Hierbij kan men zich afvragen of ‘to build momentum’ echt een accomplishment is; een huis heeft een veel ‘canoniekere’ voltooiing dan een onduidelijk begrip als ‘momentum’. Kortom, have built wordt (zeker vergeleken met de SPT) niet of nauwelijks gebruikt in combinatie met een tijdsaanduiding voor event e.

A.1.4

Se-markering bij accomplishment-werkwoorden

Zie figuur A.1.

diseerd en gecentraliseerd. Op sommige punten is het waarschijnlijk dat verschillen met het Spaans extra benadrukt zijn en dat spreektaal bovendien zo eerder tot de schrijftaal is doorgedrongen. 2 naar we moeten aannemen

A.2 Teksten Europees Parlement Term

55 Hits

% van ongemarkeerd

hij at comio “se comio”

121.000 39.900

33

hij at een kip “comio un pollo” 41 “se comio un pollo” 23

56

hij bouwde “construyo” 544.000 “se construyo una 201.000 casa”

37

hij bouwde een huis “construyo una ca- 791 sa” “se construyo una 234 casa”

30

Figuur A.1: Se-markering is geen uitzondering: Hits in Google, met de weergegeven termen (zonder accenten), taal ingesteld op Spaans. Resultaten zijn ‘circa’; percentages zijn mogelijk onnauwkeurig.

A.2 A.2.1

Teksten Europees Parlement Originelen

In deze sectie wordt het fragment uit § 5.4 in context gegeven. Nederlandse tekst Om meer over deze onderwerpen te vernemen bestelde STOA in 1999 een vijfdelige studie over de “ontwikkeling van de bewakingstechnologie en de risico’s van misbruik van economische informatie”. Deel 2/5, opgesteld door Duncan Campbell, was een onderzoek naar de op dat ogenblik bestaande spionagemogelijkheden en vooral de werkwijze van ECHELON. Grote opwinding werd veroorzaakt door de bewering in het verslag dat ECHELON niet langer voor verdediging tegen het Oostblok maar voor economische spionage wordt gebruikt. Die stelling wordt in het verslag gestaafd met voorbeelden van vermeende economische spionage waardoor vooral Airbus en Thomson CFS schade zouden hebben geleden.

Engelse tekst In 1999, in order to find out more about this subject, STOA commissioned a five-part study of the development of surveillance technology and risk of abuse of economic information . Part 2/5, by Duncan Campbell, concerned the existing intelligence capacities and particularly the mode of operation of ECHELON. Concern was aroused in particular by the assertion in the report that ECHELON had moved away from its original purpose of defence against the Eastern Bloc and was currently being used for purposes of industrial espionage. Examples of alleged industrial espionage were given in support of the claim: in particular, it was stated that Airbus and Thomson CFS had been damaged as a result. Spaanse tekst Par obtener más conocimientos en esta materia, STOA encargó en 1999 un estudio dividido en cinco partes sobre el tema “Desarrollo de la tecnolog´ıa de vigilancia y riesgos de uso indebido de la información económica”. En el volumen 2/5, redactado por Duncan Campbell, se estudiaban las capacid-

56 ades de interceptaci´ on e informaci´ on existentes por aquellas fecha y, en particular, el modo de funcionamiento de ECHELON. Causó especial expectaci´ on la afirmaci´ on contenida en el informe en el sentido de que ECHELON se hab´ıa apartado de su objetivo original de defensa frente

A Data a las potencias del Este y se dedicaba en la actualidad al espionaje económico. En el informe la tesis se reforzaba con ejemplos de presunto espionaje económico; en particular, se afirmaba que las sociedades Airbus y Thompson CFS hab´ıan resultado perjudicadas por tales actividades.

Bijlage B

Aanvullende theorie¨ en B.1

Niet-monotoon redeneren

B.1.1

Uitzonderingen of niet-monotoniciteit

of crash. De invloed van diverse soorten context is problematisch voor het construeren van een algoritme dat vertaling genereert of controleert. In deze scriptie is aangegeven hoe makkelijk informatie toegevoegd wordt of verloren gaat. In sommige gevallen is er kennis geactiveerd die in een andere taal ineens niet meer geactiveerd wordt door de vervoeging, maar mogelijk door wereldkennis. Dit soort interacties zijn moeilijk in regels te vatten. EC heeft als oplossing nietmonotoon redeneren (NMR), als gevolg van het gebruik van minimale modellen. Indien een afleiding in de werkelijkheid niet klopt in het minimale model, dan klopt het model niet; het is waarschijnlijk te minimaal en nog niet genoemde kennis speelt blijkbaar actief. Die activering is niet altijd te bepalen of achterhalen bij het nabootsen van de spreker, wat een automatische vertaler in feite doet. Thomason (1997) bespreekt NMR voor taalkundige formalisering. Een citaat (Thomason, 1997, p. 803): “(. . . ) the need for nonmonotonicity lies in the fact (. . . ) that many linguistic generalizations [the associations of meaning with forms] are most naturally stated as defeasible generalizations.”. Dit soort niet-monotone formaliseringen kunnen echter worden omgezet in een monotone versie: “(. . . ) we can restore monotonicity by bringing the exceptions explicitly into the statement of the rules.(. . . ) But in doing this, we have impaired naturalness by having to create a distinct type for each generalization that has a peculiar pattern of exceptions. Al-

Geautomatiseerde vertaling met veel uitzonderingen is niet zinvol. Geformaliseerde bewerkingen (regels) moeten zo vaak mogelijk de correcte vertaling in een andere taal geven. De begrippen ‘regel’ en ‘uitzondering’ zijn echter niet vastomlijnd. Als men aan een regel R een uitzondering (U in geval G) toevoegt (met als eindresultaat R0 : ‘als G dan U anders R’), dan blijft de regelhoeveelheid gelijk en de uitzonderingshoeveelheid vermindert. Toch is het systeem niet verbeterd; ingewikkelde regels wegen alleen op tegen uitzonderingen als de regels zinnig zijn. Hier betekent dat dat ze mechanismen weergeven en geen opsommingen van uitzonderingen zijn. In de taalkunde is het gebruikelijk regels op te stellen die uitzonderingen kennen. Taalkundig onderzoek probeert met het steeds nauwkeuriger omschrijven van redenen voor uitzonderingen alsnog tot een sluitende beschrijving te komen. De klassieke formele, computationele of algoritmische benaderingen streven traditioneel naar een echt falsifiëerbare beschrijving, dus zonder uitzonderingen. Over het algemeen betekent dat, dat elk punt waarop een implementatie faalt, een voorspelbare, acceptabele reactie moet geven (een verzoek om ingrijpen of een foutmelding), geen onverwacht fout gedrag 1 Thomason

gebruikt als voorbeeld (on)regelmatige verbuigingen van werkwoorden, waarbij de stam het bedoelde

57

58

B Aanvullende theorie¨ en

so, maintainability is threatened, because (. . . ) we have to explicity classify each specific lexical item1 with respect to the generalizations that it satisfies.”. Dit soort NMR is echter niet hetzelfde als wat er gebeurt in niet-minimale modellen. Er is daar geen sprake van uitzonderingen op regels, maar van onvolledige kennis van de database van spreker en toehoorder. Indien de vertaler iets aanneemt over een van beide databases, kan er iets fout gaan; helaas moet zo’n aanname vaak gemaakt worden, omdat in de brontaal niet dezelfde vaagheid beschikbaar is (zie § 5, p. 39). De afwijkingen en onregelmatigheden komen voort uit onvolledigheid van het model; de vertaler mist informatie over de contexten wereldkennis van spreker en toehoorder. Er is geen sprake van een uitzondering in de betekenis van de vervoegingen; de EC-formalisering die hiervoor gegeven is, moet beschouwd worden als sluitend.2

B.1.2

Wereld- en situatiekennis en interactive alignment

De beslissende factoren voor geldigheid van een afleiding met negation as failure liggen in wereldkennis en context. Het is zeer lastig voor een gesprek tussen twee personen een correcte aanname over gedeelde contexten wereldkennis te maken; dit geldt ook voor de sprekers zelf. Dit levert al nog groter probleem voor de vertaler op, zelfs al voor syntactische analyse (Sowa, 1993): V 78 ENG: a hydrochloric acid wash a polypeptide wash De vraag is wat de aard is van de relatie tussen de bijvoeglijke naamwoorden en het zelfstandig naamwoord wash, oftewel: wat wordt waarin gewassen? Een Engelse taalkundige zonder kennis van scheikunde kan dat niet interpreteren, een Russische of Chinese scheikundige met basiskennis van het Engels wel. Volgens Sowa is dit een voorbeeld van de interactie tussen het lexicon en het conceptueel systeem: The surface syntax is the same in both. Only knowledge of the domain

leads to the expectation that hydrochloric acid would be a component of the liquid and polypeptides would be washed by the liquid.

B.2

Situation semantics vergeleken met EC

De door Cipria & Roberts (2000) gegeven analyse met waarheidscondities in situaties kan met de hier gepresenteerde EC-analyse vergeleken worden. Zonder de gehele logische constructie in het artikel te herhalen, volgt hier een aantal citaten dat hun formalisering weergeeft, met opmerkingen over de corresponderende begrippen in EC. Tijdstippen Cipria & Roberts gebruiken een set Russell-tijdstippen: “(. . . ) T the set of times [voetnoot 5: a time defined as a maximal set of pairwise temporally-overlapping situations] (p. 313)”: elke situatie heeft een tijdstip, waarbij er geen tijdstippen zijn waarop niet een gebeurtenis valt (of slecht een gedeelte van een gebeurtenis). Er zijn dus precies genoeg tijdstippen voor elke situatie. In EC komen tijdstippen die niet aan een situatie gebonden zijn, niet voor in de database, maar ze bestaan wel (tijd is gemodelleerd met reële getallen). Een query van de vorm ?HoldsAt(f , t) levert over het algemeen (on)gelijkheden over t op. Die (on)gelijkheden geven een aantal intervallen waarop f geldt. Elk interval is in situation semantics een tijdstip. Intervallen I is “the set of intervals, defined as {i ∈ Pow(T ) : ∀t, t0 , t00 ∈ T [t
lexicale item is. 2 Het is natuurlijk mogelijk dat nader onderzoek aantoont dat dat niet zo is, maar dat betekent dat de definitie niet volledig correct was; niet dat de definitie uitzonderingen kent.

B.2 Situation semantics vergeleken met EC interval, its temporal extension, and satisfying at least the following condition: for all s, s0 , if s ≤ s0 , then Time(s) ⊆t Time(s0 ). (p. 314)” (zie ook hieronder bij situaties)

Situaties Situaties zijn “a partial world-histo1ry, and a part-of relation is defined over the set of all situations. (p. 314)” en hebben een tijds- en ruimteprofiel. In EC is een situatie te omschrijven door de van toepassing zijnde beperkingen op temporeel gebied uit te drukken in constraints. Een propositie in een situatie is een waarheidswaarde van een stelling HoldsAt(f , t) of Happens(e, t). In een database die een situatie compleet weergeeft, zijn alle fluents en events uit die situatie opgenomen. Queries op (de completie van) die database geven dan de correcte waarheidswaarde, met negation as failure. De tijdsextensie van zo’n database be¨ınvloedt het slagen van queries naar predicaten van de vorm HoldsAt en Happens met daarin variabeles over tijd. De beperkingen werken net als ongelijkheden over die variabelen: de tijd beperken tot alle t waarvoor 1 < t < 4 geldt, is gelijk aan het toevoegen van een constraint 1 < x < 4 voor elke variabele x in een query. Er is een tweede beperking, het feit dat van sommige proposities niet beslist kan worden of ze gelden op een interval, indien dat interval te klein is. Lopen bijvoorbeeld is een actie die bewegingen van voeten vereist, maar in zeer kleine intervallen (secondes) is van een voetbeweging niet te zeggen of deze deel uitmaakt van lopen behoort of gewoon een losse stap is.In EC is de oorsprong van de informatie in een database niet bepaald, maar in een te korte situatie kan het opvragen van een waarde van de fluent onmogelijk zijn, zodat de query HoldsAt(lopen, t) falen. Net zo is de ruimtelijke extensie is niet expliciet in EC. Bij het navragen van de waardes van predicaten is kan men aannemen dat er een ruimte nodig is voor de test. Zo moet voor het testen van de fluent ‘lopen’ minstens de ruimte die de loper inneemt, en ruimte voor een wandeling, in de situatie opgenomen zijn. Een database over een kleinere ruimte kan dan geen informatie over lopen bevatten. Cipria en Roberts geven situaties de mogelijkheid om over tijd te variëren in hun ruim-

59 telijke extensie. Dit is echter hier niet van belang. Omdat de ruimtelijke extensie de waarheidswaarde van de fluents bepaalt, kan gesteld worden dat alleen fluents die binnen een situatie vallen, in de EC-database van waarheidswaardes voorzien zijn. Minimale situaties Situaties zijn weer te geven met modellen, maar de term minimaal wordt door Cipria en Roberts anders gebruikt dan in EC: “A situation s is φ-minimal iff ||φ||s = 1 and s contains nothing irrelevant to its being a φ-ing. (p. 317)”. Een φ-minimale database bevat alleen de waarheidswaardes van φ en eventueel van proposities die zich in dezelfde φ-minimale ruimte bevinden. De temporele beperking van fluents φ betekent dat er geen tijdstippen zijn in de database waarop φ niet geldt. Voor events φ bevat de database alleen het tijdstip van φ. φ is een werkwoord en drukt dus een canonieke gebeurtenis uit, geconstrueerd volgens definitie 16. De situatie die een canonieke gebeurtenis bevat, bevat de extensie van de eventualityfluents f1 en f3 . In EC is een fluent die waar is op s en niet onderbroken wordt voor t, waar op alle tussengelegen punten (zie de axioma’s, p. 7). Indien de fluent en het interval (s . . .] een situatie vormen, dan is de fluent waar in de gehele situatie. In een te klein deel van de situatie kan mogelijk de fluent niet geverifiëerd worden. Cipria en Roberts (2000, p. 316–317) geven de fluent dan de waarde 0, onwaar. In EC zou in zo’n geval de informatie van buiten de situatie genegeerd worden om tot hetzelfde resultaat (via negation as failure) te komen. Het toevoegen van een (on)gelijkheid aan een query ?HoldsAt(f , t), bijvoorbeeld met als resultaat ? s0 < t < r0 , HoldsAt(f , t), levert daarom geen subsituatie op. Alle informatie die gebaseerd is op informatie buiten s0 en r0 moet gedeactiveerd worden. Bij gebruik van (on)gelijkheden in plaats van extensies, moeten de axioma’s alleen toegepast worden indien de tijdstippen uit de preconditie worden geresolveerd met tijdstippen binnen de situatie. Eventualities that Exemplify Propositions “If s is any possible situation and p any proposition, then s is an eventuality that exem-

60

B Aanvullende theorie¨ en

plifies p iff for all s0 such that s0 ≤ s and p is not true in s0 , there is an s00 such that s0 ≤ s00 ≤ s, and s00 is a minimal situation in which p is true. (p. 318)”. Voor fluents p geldt dat s alleen de ruimtelijke extensie van p bevat, op een interval waarop p geldt. Elke ruimtelijke beperking (s0 ≤ s) maakt een s0 die te klein is voor p, maar wel in een grotere en minimale situatie bevat is (namelijk in ieder geval s zelf). Een temporele beperking kan een s0 opleveren die te klein is voor p, maar ook hier is s altijd een p-minimale situatie (s00 ), waarvoor geldt s0 ≤ s ≤ s. Voor canonieke events p geldt dat de ruimtelijke extensie minimaal moet zijn, terwijl de temporele extensie precies p bevat. Elk subinterval is te klein voor p (omdat het ofwel het begin, ofwel het einde niet bevat. Een s0 waarvoor geldt dat s0 ≤ s heeft altijd een s00 , namelijk s, waarvoor s0 ≤ s00 ≤ s geldt. Exemplificaties van fluents p moeten dus ruimtelijk p-minimaal zijn; anders zou er een subsituatie s0 kunnen zijn die buiten de ruimte van p valt, waarin p dus niet geldt, maar die ook elke supersituatie niet-minimaal maakt, omdat s0 er deel van uitmaakt en niet relevant is. Exemplificaties van events p zijn om dezelfde reden ruimtelijk p−minimaal, maar kunnen temporeel aaneengesloten sequenties van p-minimale situaties zijn. In zo’n sequentie zijn er stukjes die het einde van één optreden van p en het begin van een volgende bevatten, maar geen begin van het eerste, of einde van het andere. Op zo’n interval geldt p niet, maar het is altijd bevat in een p-minimale situatie van (minstens één, meestal meerdere) optredens van p; alle inhoud is relevant voor (een optreden van) p. Het is overigens de vraag of Cipria en Roberts dit bedoeld hebben.

B.2.1

De PS in situation semantics

Cipria en Roberts (2000, p. 338, (51)) geven de PS de volgende waarheidscondities: PRETφ is true in a situation s if and only if there is a situation s0 such that: (a) s0 is prior to the Speech Time. This, of course, is the intuitive content of past tense.

(b) s0 exemplifies φ, entailing that φ is true in s0 . (c) Every φ-exemplifying situation s00 which is a sub- or super-situation of s0 is such that it ends either before or at the same time as s0 . Voor een fluent betekent dat, dat er een (verleden) periode en ruimte (s0 ) is waarin φ geldt, die het einde van φ bevat (omdat φ minimaal en een exemplificatie is, is dat meteen het einde van s0 ). Dat betekent dat geen toestand die nog in het heden voortduurt met de PS wordt uitgedrukt. Voor events bevat s0 de hele gebeurtenis en niet meer en moet s0 geheel voor het spreekmoment (Speech Time) liggen, wat overeenkomt met de integrity constraint, waarin R ≥ now faalt. De analyse in situation semantics is zo verenigbaar met die in EC. Cipria en Roberts geven echter niet aan hoe een φ uit een werkwoord of gezegde geconstrueerd wordt. Dit kan per taal verschillen (zie § 5.2, p. 40). Cipria en Roberts’ idee van φ is een versimpeling, zoals de aanname dat Aktionsart uit een gezegde volgt dat ook is. Indien beide versimpelingen worden gebruikt, is er geen verschil met de SPT, maar dat is incorrect. EC is dus beter geschikt voor de aspectualiteit van de PS.

B.2.2

Lezingen van de imperfecto

Cipria en Roberts (2000, p. 325) geven drie verschillende lezingen van de imperfecto, met waarheidscondities in situation semantics. Totally realistic reading: “Imperfecto φ is true in a situation s if and only if there is an interval s0 which is past relative to ST [speech time] and φ is exemplified by every sub-interval of s0 .” Deze lezing komt voor toestanden overeen met een database s0 waar een interval bestaat van de vorm r < s0t < t < now; now is de spreektijd ST. s0t is de temporele extensie van s0 . Indien φ een fluent is, moet elk subinterval van s0t een exemplificatie van φ zijn. Dat betekent dat elk temporeel deel s00t van s0t een interval is waarop φ geldt. Dit vereist niet meer dan dat ∀s0t , r < s0t < t, HoldsAt(φ, s) geldt; in dat

B.2 Situation semantics vergeleken met EC geval geldt op elk subinterval s00t ook p, omdat subintervallen s00t van (r . . . t) ook voldoen aan r < s00t < t. Voor achievements geldt hetzelfde, maar die hebben geen temporele extensie; er is dan ook geen sprake van subintervallen. Het is aan te nemen dat Cipria en Roberts deze mogelijkheid uitsluiten (een situatie heeft wel een temporele extensie). Accomplishments vereisen voor hun waarheidswaarde zowel de voorbereiding (de fluents f1 en f3 ) en de culminatie. Er zijn subsituaties die deze niet bevatten; deze kunnen dus al geen exemplificaties zijn. dat geval geldt dat de temporele extensie pas genoeg is voor φ indien die van begin tot einde van het accomplishment loopt. In de subsituaties geldt φ dan niet. De φ-minimale supersituatie is dan de ruimtelijke extensie van de fluents f1 en f3 en de temporele extensie van de fluents, inclusief de culminatie (en niet meer). Indien direct daarna of daarvoor geen φ meer plaatsvindt, is de situatie s uit de definitie dus al φ-minimaal. Voor accomplishments is de totally realistic reading daarom niet mogelijk. Progressive reading: “Imperfecto φ is true in a situation s if and only if there is an interval s0 which is past relative to ST and φ is exemplified by every inertia situation for s0 , as well as by the inertia situations for all the sub-situations of s0 . That is, φ would have been true if things had gone on as they were.” Een traagheidssituatie van s0 is een situatie die zonder onverwachte gebeurtenissen afloopt, gegeven dat s0 begonnen is. Bij fluents is dit niet relevant (dit is al onder de totally realistic reading gevat, traagheidssituaties zijn ´ of niet gedefiniëerd óf situaties waarin de fluent blijft voortduren). Voor achievements geldt dat zij ofwel gebeuren, of niet. Er is geen traagheidssituatie anders dan de situatie zelf. Een accomplishment kan onderbroken worden (dat betekent dat de aandrijvende kracht f1 stopt voor de culminatie). Dit is dan een afwijking van het bijbehorende scenario. Negation as failure levert met een scenario, gegeven 3φ

61 de start van f1 , de traagheidssituatie op; traagheid is gevat in het concept ‘minimaal model’. Een situatie die een deel van f1 bevat, heeft als traagheidssituatie een gebeurtenis φ waarin f1 afgerond is; bij accomplishments betekent dat voltooiing.3 Dit geldt voor alle subsituaties met voldoende ruimtelijke extensie, omdat die ook f1 bevatten. Een traagheidssituaties levert alleen een exemplificatie op bij definitie (de traagheidssituatie gaat alleen over het verloop van f1 tot het einde ervan, wat precies relevant is voor φ). In EC is de traagheidssituatie een exemplificatie van f1 , oftewel een situatie waarin HoldsAt(f1 , t) geldt voor alle t. Habitual reading: “Imperfecto φ is true in a situation s if and only if there is an interval s0 which is past relative to ST and φ is exemplified by every characteristic sub-situation of s0 , as well as by every characteristic sub-situation of the sub-situation of s0 .” De notie ‘characteristic subsituation’ wordt aangegeven door de context4 Elke subsituatie van s0 heeft subintervallen. Alle karakteristieke subsituaties s000 daarvan zijn exemplificaties van φ. Dit betekent dat ‘Imperfecto φ’ niet gebruikt kan worden als er een karakteristieke subsituatie is die geen exemplificatie is. Voor fluents betekent dat, dat φ moet gelden op elk moment dat karakteristiek is. Voor eventualities geldt dat alleen de momenten waarop φ plaatsvindt, karakteristieke subsituaties kunnen zijn. Dit lijkt een circulaire redenering. Het lijkt er eerder op dat alignment van de betekenis van het werkwoord (φ) leidt tot het idee van een karakteristieke subsituatie, niet voorgaande informatie. Een gewoonte als op zondagen naar het strand gaan heeft als modulo een week en als subsituatie de zondagen. Die zondagen zijn dan exemplificaties van naar het strand gaan, maar niet naar het strand gaan op bepaalde zondagen maakt Imperfecto ‘op zondagen naar het strand gaan’ niet meteen onwaar. De habituele lezing is afhankelijk van verwachtingen, maar indien de spreker vindt dat er sprake is van een gewoonte, dan kan de imperfecto gebruikt worden. Cipria en Roberts vereisen dat de gewoonte uit atelische gebeurtenissen φ bestaat (of ze

heeft dus een eventuality met als eerste element f1 ; zie de definities op p. 6. komt daarmee in aanmerking voor alignment. Cipria en Roberts doen daar echter geen uitspraak over.

4 Dit

62 beschouwen de karakteristieke subsituatie als lopend tot (en niet tot en met) de culminatie). Dit is een erg technische vorm van afdwingen van

B Aanvullende theorie¨ en ateliciteit. Omdat in EC geen gebruik gemaakt hoeft te worden van karakteristieke subsituaties is deze onduidelijkheid echter niet relevant.

Clark, H.H., 1996. Using language. Cambridge, Cambridge University Press. Comrie, B., 1985. Tense. Cambridge Textbooks in Linguistics. Cambridge, Cambridge University Press. Comrie, B., 1976. Aspect: An Introduction to the Study of Verbal Aspect and Related Problems. Cambridge Textbooks in Linguistics. Cambridge, Cambridge University Press. Davidson, D., 1986. A Nice Derangement of Epitaphs, p. 433–446, in Truth and Interpretation. Blackwell, Oxford. Davidson, D., 2001 (1973). “Radical Interpretation”. In Inquiries into Truth and Interpretation. Philosophical Essays, deel 2, hoofdstuk 9, p. 125–139. Oxford University Press, Oxford. Doets, K., 1994. From Logic to Logic Programming. Foundations of Computing. Cambridge, MA / Londen, MIT Press. Dorr, B.J., G.-A. Levow & D. Lin, 2002. “Construction of a Chinese-English Verb Lexicon for Machine Translation and Embedded Multilingual Applications”. Machine Translation, 17 (2002), 99–137. Dowty, D.R., 1986. “The effects of aspectual class on the temporal structure of discourse: semantics or pragmatics?”. Linguistics and Philosophy, 9 (1986), 37–61. En¸c, M., 1986. “Towards a Referential Analysis of Time”. Linguistics and Philosophy, 9 (1986), 405–426. Erasmus, D., 1992/1511. Lof der Zotheid. Laus stultitiae, Vermeer-Pardoen, J.M. (red.). Utrecht, Spectrum. Fletcher, C.R., 1986. “Strategies for the Allocation of Short-Term Memory during Comprehension”. Journal of Memory and Language, 25 (1986), 43–58. Fletcher, C.R. & C.P. Bloom, 1988. “Causal Reasoning in the Comprehension of Simple Narrative Texts”. Journal of Memory and Language, 27-3 (1988), 235– 244. Frege, G., 1962/1892. “Sinn und Bedeutung”. In Funktion, Begriff, Bedeutung: F¨ unf logische Studien, Patzig, G. (red.), p. 38–63. Vandenhoeck, G¨ ottingen. Gadamer, H.-G., 1972. Wahrheit und Methode. T¨ ubingen, Mohr, derde druk. G´ omez Torrego, L., 1999. Los verbos auxiliares. Las per´ıfrasis verbales de infinitivo, hoofdstuk 51, p. 3323–3789. Deel 2 van Bosque & Delmonte, (1999). Graesser, A.C., K.K. Millis & R.A. Zwaan, 1997. “Discourse comprehension”. Annual Review of Psychology, 48 (1997), 163–189. Graesser, A.C., M. Singer & T. Trabasso, 1994. “Constructing Inferences During Narrative Text Comprehension”. Psychological Review, 101-3 (1994), 371– 395. Grice, P., 1989/1975. “Logic and Conversation”. In Studies in the Way of Words, hoofdstuk 2, p. 22–40. Harvard University Press, Cambridge, MA / Londen. Groenendijk, J.A.G. & M.J.B. Stokhof, 1996. “Changing the Context. Dynamic Semantics and Discourse”. In IATL 3: Proceedings of the 11th Annual Conference and of the Workshop on Discourse, Doron, E. & S. Wintner (red.), p. 104–128, Jeruzalem, Israel. Association for Theoretical Linguistics.

Bibliografie Acero, J.L., 1990. “Las ideas de Reichenbach acerca del tiempo verbal”. In Bosque, (1990). Alarcos Llorach, E., 1947. “Perfecto simple y compuesto en espa˜ nol”. Revista de filolog´ıa espa˜ nola, 31 (1947), 108–139. Balota, D.A., G.B. Flores d’Arcais & K. Rayner (red.), 1990. Comprehension Processes in Reading. Hillsdale, NJ, Lawrence Erlbaum Associates. Benthem, J. van, 1990 (1995). Language in Action. Categories, Lambdas, and Dynamic Logic. Amsterdam, North Holland. Bohnemeyer, J. & M. Swift, 2004. “Event realization and default aspect”. Linguistics and Philosophy, 27 (2004), 263–296. Bosque, I. (red.), 1990. Tiempo y aspecto en espa˜ nol. Madrid, Catedra. Bosque, I. & V. Delmonte (red.), 1999. Gr´ amatica Descriptiva de la Lengua Espa˜ nola. Colecci´ on Nebrija y Bello. Madrid, Espasa Calpe. Broek, P. van den, 1990. “The causal inference maker: Towards a process model of inference generation in text comprehension”. In Balota et al., (1990), hoofdstuk 20, p. 423–445. Brucart, J.M., juni 2001. “El valor del imperfecto de indicativo en espa˜ nol”. Internet: http://seneca.uab.es/ggt/Reports/GGT-03-1.pdf / Primer Congreso Internacional de la Asociaci´ on Coreana de Hispanistas, Chonbuk. Butt, M., januari 1995. “Transfer I: Tense and Aspect”. Technisch Rapport 55, Verbmobil Verbundvorhaben. Campion, N. & J.-P. Rossi, 2001. “Associative and Causal Constraints in the Process of Generating Predictive Inferences”. Discourse Processes, 31-3 (2001), 263–291. Carreiras, M., N. Carriedo, M.A. Alonso & A. Fernandez, 1997. “The role of verbal tense and verbal aspect in the foregrounding of information in reading”. Memory and Cognition, 25 (1997), 438–446. Chomsky, N., 2000. New horizons in the study of language and mind. Cambridge, Cambridge University Press. Cipria, A. & C. Roberts, 2000. “Spanish imperfecto and pret´ erito: truth conditions and aktionsart effects in a situation semantics”. Natural Language Semantics, 8 (2000), 297–347.

63

64 Guti´ errez Araus, M.L., 1996. “Relevancia del discurso en el uso del imperfecto”. Revista Espa˜ nola de Ling¨ uistica, 26-2 (1996). Guti´ errez Araus, M.L., 1998. “Sistema y discurso en las formas verbales del pasado”. Revista Espa˜ nola de Ling¨ uistica, 28-2 (1998), 275–306. Haberlandt, K. & G. Bingham, 1978. “Verbs Contribute to the Coherence of Brief Narratives: Reading Related and Unrelated Sentence Triples”. Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior, 17 (1978), 419–425. Hispagram, Werkgroep, 1998. Basisgrammatika Spaans. Bussum, Coutinho. Jackendoff, R., 1993. “X-Bar Semantics”. In Pustejovsky, (1993), p. 15–26. James, W., 1983/1890. The principles of psychology. Cambridge, MA, Harvard University Press. Jurafsky, D. & J.H. Martin, 2000. Speech and Language Processing. An introduction to Natural Language Processing, Computational Linguistics, and Speech Recognition. Prentice Hall Series in Artificial Intelligence. Upper Saddle River, NJ, Prentice Hall. Kamp, H., 1979. “Events, Instants and Temporal Reference”. In Semantics from Different Points of View, B¨ auerle, R., U. Egli & A. von Stechow (red.), p. 376– 417. Springer, Berlijn. Kamp, H. & C. Rohrer, 1983. “Tense in Texts”. In Meaning, Use and Interpretation of Language, B¨ auerle, R., C. Schwarze & A. von Stechow (red.), p. 250–269. W. de Gruyter, Berlijn / New York. Kearns, K., 2003. “Durative achievements and individual-level predicates on events”. Linguistics and Philosophy, 26 (2003), 595–635. Keenan, J.M., G. Potts, J.M. Golding & T.M. Jennings, 1990. “Which elaborative inferences are drawn during reading? A question of methodologies”. In Balota et al., (1990), hoofdstuk 18, p. 377–402.

Bibliografie L´ azaro Carreter, F., 1999. Lengua Espa˜ nola. Ciclo de Lengua y Literatura. Madrid, Anaya. Levelt, W.J.M., A. Roelofs & A.S. Meyer, 1999. “A theory of lexical access in speech production”. Behavioral and Brain Sciences, 22-1 (1999), 1–75. Lieber, R. & H. Baayen, 1997. “A semantic principle of auxiliary selection in Dutch”. Natural Lanuage and Linguistic Theory, 15 (1997), 789–845. Long, D.L. & J.M. Golding, 1992. “A Test of the Online Status of Goal Related Inferences”. Journal of Memory and Language, 31 (1992), 634–647. ´ 1990. “La interpretaci´ L´ opez, G.A, on metaling¨ u´ıstica de los tiempos, modos y aspectos del verbo espa˜ nol: ensayo de fundamentaci´ on”. In Bosque, (1990). Lutz, M.F. & G.A. Radvansky, 1997. “The Fate of Completed Goal Information in Narrative Comprehension”. Journal of Memory and Language, 36 (1997), 293–310. Mar´ın G´ alvez, R., oktober 2000. El componente aspectual de la predicaci´ on. Dissertatie, Universitat Aut` onoma de Barcelona, Barcelona. Mas, M., J. Melcion, R. Rosanas & M. Helena Verg´ es, 1995. Digui, digui. . . Curs de catal` a per a nocatalanoparlants adults. Montserrat / Barcelona, Publicacions de l’Abadia de Montserrat i Enciclop` edia Catalana, derde druk. Matte Bon, F., 1995a. Gram´ atica Comunicativa del espa˜ nol, deel 1: De la Lengua a la Idea. Madrid, Edelsa. Matte Bon, F., 1995b. Gram´ atica Comunicativa del espa˜ nol, deel 2: De la Idea a la Lengua. Madrid, Edelsa. Meulen, A.G.B. ter, 1995. Representing Time in Natural Language: The Dynamic Interpretation of Tense and Aspect. Cambridge, MA, MIT Press. Miguel, E. de, 1999. El aspecto l´ exico, hoofdstuk 46, p. 2977–3060. Deel 2 van Bosque & Delmonte, (1999).

Keniston, H., 1936. “Verbal Aspect in Spanish”. Hispania, 19-2 (1936), 163–176.

Mittwoch, A., 1988. “Aspects of English Aspect: On the Interaction of Perfect, Progressive and Durational Phrases”. Linguistics and Philosophy, 11-2 (1988), 203–254.

Kim, Y., B.-T. Zhang & Y. T. Kim, 2001. “Collocation Dictionary Optimization Using WordNet and k Nearest Neighbor Learning”. Machine Translation, 16 (2001), 89–108.

Moens, M. & M. Steedman, 1987. “Temporal Ontology in Natural Language”. In Proceedings of the 25th Annual Meeting of the Association for Computational Linguistics, Stanford, CA.

Kintsch, W., 1988. “The Role of Knowledge in Discourse Comprehension: A Construction-Integration Model”. Psychological Review, 95-2 (1988), 163–182.

Moens, M. & M. Steedman, juni 1988. “Temporal Ontology and Temporal Reference”. Computational Linguistics, 14-2 (1988), 15–28.

Labenz, P., augustus 2004. Event-calculus semantics of Polish aspect. Doctoraalscriptie, ILLC, University of Amsterdam.

Musan, R., 1997. “Tense, predicates and lifetime effects”. Natural Language Semantics, 15 (1997), 271– 301.

Lambalgen, M. van & F. Hamm, 2005a. “Moschovakis’ notion of meaning as applied to linguistics”. In Logic Colloquium ’01, Baaz, M., S. Friedman & J. Krajicek (red.), Lecture Notes in Logic, deel 20, p. 225–281. Annual European Summer Meeting of the Association for Symbolic Logic.

Myers, J.L., 1990. “Causal relatedness and text comprehension”. In Balota et al., (1990), hoofdstuk 17, p. 361–375.

Lambalgen, M. van & F. Hamm, 2005b. The Proper Treatment of Events. Explorations in Semantics. Malden, MA, Blackwell.

Nauze, F. & M. van Lambalgen, 2004. “Serious computing with tense”. In Computational Semantics, Bunt, H. & R. Muskens (red.), deel 3. Kluwer, Dordrecht.

Myers, J.L., M. Shinjo & S.A. Duffy, 1987. “Degree of Causal Relatedness and Memory”. Journal of Memory and Language, 26 (1987), 453–465.

Bibliografie Nishiyama, A. & J.-P. Koenig, 2004. “What is a Perfect State?”. In Proceedings of the WCCFL, Schmeiser, B., V. Chand, A. Kelleher & A. Rodriguez (red.), deel 23, p. 101–113, Somerville, MA. WCCFL, Cascadilla. Partee, B.H., 1973. “Some Structural Analogies between Tenses and Pronouns in English”. Journal of Philosophy, 70 (1973), 601–609. Partee, B.H., 1984. “Nominal and Temporal Anaphora”. Journal of Philosophy, 7 (1984), 243–286. Pickering, M.J. & S. Garrod, 2004a. “Toward a mechanistic psychology of dialogue”. Behavioral and Brain Sciences, 27-2 (2004), 169–190. Pickering, M.J. & S. Garrod, 2004b. “The interactivealignment model: Developments and refinements”. Behavioral and Brain Sciences, 27-2 (2004), 212–226. Portner, P., 2003. “The (temporal) semantics and (modal) pragmatics of the perfect”. Linguistics and Philosophy, 26 (2003), 459–510. Pustejovsky, J. (red.), 1993. Semantics and the Lexicon. Dordrecht, Kluwer. Radvansky, G.A., R.A. Zwaan, T. Federico & N. Franklin, 1998. “Retrieval From Temporally Organized Situation Models”. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition, 24-5 (1998), 1224–1237. Reichenbach, H., 1947. Elements of Symbolic Logic, hoofdstuk VII § 51 The Tenses of Verbs, p. 287–298. Macmillan, New York. Rojo, G., 1990. “Relaciones entre temporalidad y aspecto en el verbo espa˜ nol”. In Bosque, (1990), p. 17–43. Salas Gonz´ alez, E., 1998. “Spanish Aspect and the Nature of Linguistic Time”. Hispania, 81-1 (1998), 155– 165. Sandt, R. van der, 1992. “Presupposition Projection as anaphora resolution”. Journal of semantics, 9 (1992), 333–377. Sanford, A.J., 1990. “On the nature of text-driven inference”. In Balota et al., (1990), hoofdstuk 24, p. 515–535. Sanz, M., 2000. Events and Predications: A new approach to syntactic processing in English and Spanish. Amsterdam / Philadelphia, John Benjamins. Schaeken, W., P.N. Johnson-Laird & G. d’Ydewalle, 1996. “Mental models and temporal reasoning”. Cognition, 60 (1996), 205–234. Searle, J.R., 1980. “Minds, brains, and programs”. Behavioral and Brain Sciences, 3-3 (1980), 417–457. Singh, M., 1998. “On the semantics of the perfective aspect”. Natural Language Semantics, 6 (1998), 171– 199. Sowa, J.F., 1993. “Lexical Structures and Conceptual Structures”. In Pustejovsky, (1993), p. 223–262. Squartini, M., 1998. Verbal Periphrases in Romance. Aspect, Actionality and Grammaticalization. Berlin / New York, Mouton de Gruyter.

65 Steedman, M., 1997. “Temporality”. In Handbook of Logic and Language, Benthem, J. van & A. ter Meulen (red.), hoofdstuk 16, p. 895–939. Elsevier Science, Amsterdam. Steedman, M., 2002. “Plans, Affordances, and Combinatory Grammar”. Linguistics and Philosophy, 25 (2002), 723—753. Swart, H. de, 1998. “Aspect shift and coercion”. Natural Language & Linguistic Theory, 16-2 (1998), 347–385. Swart, H. de & H.J. Verkuyl, 1999. “Tense and Aspect in Sentence and Discourse”. Internet: http://www.let.uu.nl/esslli/Courses/swart/hh.pdf. Reader van het gelijknamige vak op de ESSLLI summer school in Utrecht. Swart, Henriette de, 1998. Introduction to Natural Language Semantics, CSLI Lecture Notes, deel 80. Stanford, CA, CSLI Publications. Thomason, R.H., 1997. “Nonmonotonicity in Linguistics”. In Handbook of Logic and Language, Benthem, J. van & A. ter Meulen (red.), hoofdstuk 14, p. 777– 831. Elsevier Science. Trabasso, T. & P.W. van den Broek, 1985. “Causal Thinking and the Representation of Narrative Events”. Journal of Memory and Language, 24 (1985), 612– 630. Trabasso, T. & L.L. Sperry, 1985. “Causal relatedness and importance of story events”. Journal of Memory and Language, 24 (1985), 595–611. Vendler, Z., 1967. Linguistics in Philosophy. Ithaca, NY, Cornell University Press. Verkuyl, H.J., 1972. On the compositional nature of the aspects, Foundations of Language (Supplementary), deel 15. Dordrecht, Reidel. Verkuyl, H.J., 1993. A theory of aspectuality: The interaction between temporal and atemporal structure, Cambridge Studies in Linguistics, deel 64. Cambridge, Cambridge University Press. Verkuyl, H.J., 1999. Aspectual Issues: studies on time and quantity, CSLI Lecture Notes, deel 98. Stanford, CA, CSLI Publications. Veyrat Rigat, M., 1993. Aspecto, per´ıfrasis y auxiliaci´ on: un enfoque perceptivo. LynX. Annexa 6. Valencia, Universitat de Val` encia, Departament de teoria dels llenguatges. Vonk, W. & L.G.M. Noordman, 1990. “On the control of inferences in text understanding”. In Balota et al., (1990), hoofdstuk 21, p. 447–464. Zwaan, R.A., 1996. “Processing narrative time shifts”. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition, 22 (1996), 1196–1207. Zwaan, R.A. & G.A. Radvansky, 1998. “Situation Models in Language Comprehension and Memory”. Psychological Bulletin, 123-2 (1998), 162–185. Zwaan, R.A., G.A. Radvansky, A.E. Hilliard & J.M. Curiel, 1998. “Constructing Multidimensional Situation Models During Reading”. Scientific Studies of Reading, 2-3 (1998), 199–220.

Index 6=, x *, x ?, x ??, x

Bohnemeyer, J., 6 Broek, P.W. van den, 2 Brucart, J.M., 23 canonical achievements, 30 canoniek event, 18, 24, 47 canoniek gevolg, 28 canonieke fluent, 22 canonieke gebeurtenis, 17, 59 Carreiras, M., 2, 52 Carriedo, N., 2, 52 CAT zie Catalaans x Catalaans, x, 27, 54 causaliteit, 2, 8 ∼srelaties, 1 doel, 3 doelgerelateerd, 2 Cipria, A., 21–23, 58–61 codes, x 6=, x *, x ?, x ??, x co¨ ercie, 14, 15, 30, 40 co¨ ercie, 15 cognitie, 7 -wetenschap, 1 combinatoriek, 2 compositie (van aspect), 15 (computationele) taalpsychologie, 1 Comrie, B., 3, 4, 26, 27, 34 constraint, 39 constraint-logisch programmeren, 5 context, 17, 18, 22, 25, 33 context change potential, 2 contextafhankelijkheid, 32 contextfluents, 18, 35, 36 continuative perfect, 28, 30 culminatie, 7, 14, 15, 61, 62 culminerend event, 7, 25 Curiel, J.M., 2

accomplishment, ix, 3, 6, 18, 20, 21, 25, 54, 61 Acero, J.L., 12, 13, 17, 27 achievement, ix, 3, 6, 40, 47 actie, 2, 6 actieperceptieloop, 5 activity, 3, 6, 25 ADD TO, 14 afkortingen, x afleiding, 5, 7 agent, 5 AI zie artifici¨ ele intelligentie 1 Aktionsart, 3, 6, 7, 13, 15, 16, 18, 21, 40, 60 accomplishment, ix, 3 achievement, ix, 3 activity, 3 state, 3 Alarcos Llorach, E., 28 algoritme, 2 alignment, ix, 33, 35, 61 Alonso, M.A., 2, 52 ALS, ix ambigu¨ıteit, 22 ANDERS, ix artifici¨ ele intelligentie, 1 artifici¨ ele intelligentie, 2 aspect, ix, 3, 4, 8, 11, 13, 22, 26 lexicaal, 18 verbuigings-, 18 aspectualiteit, 18, 60 ateliciteit, 16, 21, 62 automatisch vertalen zie vertalen 1 axioma’s, x, 7–9, 59 Baayen, H., 26 Bedeutung, 2 begrip, 2, 5 gespreks-, 2 tekst-, 2 begrip, teksten gespreks-, 51 Benthem, J. van, 1 bepaling met een beperkende tijdsduur, 19 betekenis, 5, 51 lexicale ∼, 1 betekenisprimitieven, 1 Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes, 53 Bingham, G., 34 Bloom, C.P., 2

D, x DAN, ix DAT, 21 database, x, 8, 9, 32, 35, 51, 58, 59 Davidson, D., 32 definitie, x 2, 6 3, 8 4, 8 5, 9

66

Index 6, 9 10, 17 11, 17 13, 18 16, 19 19, 20 23, 22 26, 22 35, 25 36, 26 39, 27 40, 27 48, 28 61, 40 72, 46 discours, 4, 36, 46 doel, 2, 3 Doets, K., 5 Dowty, D.R., 3, 4, 13, 14 Duffy, S.A., 2, 34 Duits, 12 durative achievement, 44 durative achievements, 30 Dynamische Aspecttheorie zie DAT 21 dynamische logica, 1 EC zie Event Calculus 1 Edinburgh approach, 14 Edinburgh-approach, 14 Einstein-voorbeeld, 29 elaboratie, 10 En¸c, M., 4, 12 ENG zie Engels x Engels, x, 11, 20, 43, 51 event, 5–7, 17, 19, 22, 26, 27, 44, 60 Event Calculus, 1, 5, 7, 9, 16, 21, 23, 32, 51, 58–62 eventuality, 6, 8, 14, 15, 19, 22, 27, 34, 40, 44, 61 exemplificatie, 60, 61 existential perfect, 28, 30 exposition, 21 Fefermancodering, 29 Fernandez, A., 2, 52 Fletcher, C.R., 2 fluent, 5–9, 22, 26, 27, 34–36, 46, 59–61 contextfluents, 35, 36 formalisering, 31 FRA zie Frans x Frans, x, 12, 18, 44, 46 Frege, G., 2, 7 Garrod, S., 35, 36 geaffecteerd voorwerp, 18 gebeurtenis, 3, 5, 8, 9 ge¨ effectueerd voorwerp, 18 generieke referentie, 23 gespreksbegrip, 2 gezegde, 3, 6, 8, 13–19, 21, 22, 25, 42, 60 Golding, J.M., 2, 10 Google, 53 Graesser, A,C,, 36 Grice, P, 35 Grice, P., 23, 25 Groenendijk, J.A.G., 2

67 Guti´ errez Araus, M.L., 12, 22 Haberlandt, K., 34 habitualiteit, 22, 61 Hamm, F., 1, 2, 4, 6, 7, 9, 16, 18, 29, 35, 40, 51 Hilliard, A.E., 2 hulpwerkwoord, 11, 26 IAM zie Interactive Alignment Model ix IEPS zie Inferable Eventual Position or State 26 Imp zie imperfectief x imparfait, 44, 46 imperfectief imparfait, x imperfecto, x imperfectiviteitsfluent, 23 imperfecto, iv, x, 12, 13, 17, 18, 21–24, 40–47, 51, 60, 61 habitual reading, 61 progressive reading, 61 totally realistic reading, 60, 61 implementatie, 1, 2 implicatie, 7, 8, 33 implicatuur, 4, 25, 30, 33 Inferable Eventual Position or State, 26 inferenties, 2 infinitief, x ingressiviteit, 40 instantie, 3 integrity constraint, vii, 9, 21, 31, 32, 34, 46, 51 intelligentie, 2 intention-in-the-past, 21 intentionaliteit, 7 Interactive Alignment Model, ix, 35 interpretatie, 2 interval, 3, 6, 58, 59 intransitief, 6 iteratief, 3 Jackendoff, R., 3 James, W., 27 Jennings, T.M., 2 Johnson-Laird, P.N., 2, 35 Jurafsky, D., 6 Kamp, H., 34 Kearns, K., 6, 30, 44 Keenan, J.M., 2 Keniston, H., 12 kennisbanken, 32 Kintsch, W., 2 Koenig, J.-P., 30 kunstmatige intelligentie zie artifici¨ ele intelligentie 1 Labenz, P,, 51 Labenz, P., 1, 3, 13 Lambalgen, M. van, 1, 2, 4, 6, 7, 9, 16, 18, 29, 35, 40, 44, 46, 51 L´ azaro Carreter, F., 28 lexeem, 1 lexicaal, 42 lexicale betekenis, 1 Lieber, R., 26 logica, 1

68 logisch programmeren, 3, 7 constraint-logisch programmeren, 5 Long, D.L., 2, 10 loop, 7 ´ 16 L´ opez, G, A, Lutz, M.F., 2 Mar´ın Galv´ ez, R., 18 Martin, J.H., 6 Mas, M., 54 Matte Bon, F., 12, 21–23, 27 Maxim of Order, 35 Melcion, J., 54 Meulen, A.G.B. ter, 4, 21 Miguel, E. de, 18, 40 minimaal model, 7, 25, 46, 61 minimale database, 59 minimale ruimte, 59, 60 minimale situatie, 59 Moens, M., 1, 14, 28 Musan, R., 25 Myers, J.L., 2, 10, 34 nabijheid, 54 Nauze, F., 1, 18, 35, 44, 46, 51 NED zie Nederlands x Nederlands, x, 11, 25, 30, 43, 51 negation as failure, 5, 8, 59, 61 niet-monotoon redeneren, ix, 9 Nishiyama, A., 30 NMR zie niet-monotoon redeneren ix Noordman, L.G.M, 36 onaccusatieve werkwoorden, 40 ontologie, 1 onvoltooid, 51 onvoltooid verleden tijd, 11, 16, 18, 22, 24, 25, 37, 42, 48, 51 onvoltooid verleden tijd, x OVT zie onvoltooid verleden tijd x Partee, B.H., 12 pass´ e simple, x pass´ e simple, 44 past progressive, x, 16, 21, 22 Path, 14, 20 PC zie pret´ erito compuesto x perceptie, 7 perfectief, 51 perfectivisatie, 18 perfectiviteit, 24 perifrase, 12, 41 persoon, ix Pickering, M.J., 35, 36 Plus-principe, 14 Pools, 3 Portner, P., 28 Potts, G., 2 PProg zie past progressive x pragmatiek, 2 predicaat, x, 5 predicaatlogica, 1 Pres zie presente x present perfect, x, 11, 16, 26, 28–30, 36, 37, 54

Index continuative ∼, 28 existential ∼, 28 resultative ∼, 28 presente, x PresP zie present perfect x pret´ erito (in)definido, x pret´ erito compuesto, x, 12, 27–29, 37, 53 pret´ erito imperfecto zie imperfecto 12 pret´ erito perfecto zie pret´ erito compuesto x pret´ erito perfecto simple zie pret´ erito simple x pret´ erito simple, x, 12, 13, 15–21, 23, 24, 27–29, 37, 39, 42, 44–47, 50, 60 programma, 7, 8 progressiviteit, 61 PS zie pret´ erito simple x punctualiteit, 20 query, x, 5, 8, 9, 17, 27, 51, 58, 59 Radvanksy, G.A., 2 Radvansky, G.A., 36 recursie, 2 referentietijd, 11, 18, 24 Reichenbach, H., 11, 13, 21 relevantie, 4, 34 resolutie, ix, 8, 23–25, 39 resultative perfect, 28, 29 Roberts, C., 21–23, 58–61 Rohrer, C., 34 Rojo, G., 13, 17, 21, 27 Rosanas, R., 54 Salas Gonz´ alez, E., 18 samenhang van taaluitingen, zie discours 4 Sandt, R. van der, 24 Sanford, A.J., 10 Sanz, M., 19, 40 scenario, 7–9, 15, 20, 26, 32, 33, 43, 51, 61 Schaeken, W., 2, 35 se-markering, 19, 22, 39, 40, 55 semantiek, 1, 32 betekenisprimitieven, 1 possible world semantics, 1 sequentie, 21 Shinjo, M., 2, 34 simple past tense, x, 11, 16–18, 21, 22, 24, 28–30, 37, 42, 51, 54, 60 Singer, M., 36 Sinn, 2 situatie, 59 situatiemodel, 51 situatiemodeltheorie, 2, 10 situation semantics, 23, 58, 60 SPA zie Spaans x Spaans, x, 11, 12, 18, 20, 25, 30, 43, 46, 51, 55 specious present, 27 Sperry, L.L., 2 spreekmoment, 60 spreker, 4, 24, 32 SPT zie simple past tense x SQA, 14 Squartini, M, 12 state, 3, 6, 7, 17

Index bounded∼, 17 Steedman, M., 1–3, 6, 28 Stokhof, M.J.B., 2 subsituatie, 60, 61 Swart, H. de, 1, 14, 15, 20 Swift, M., 6 symbolen, x taalkunde, 1 taalpsychologie, 2, 33 computationele ∼, 1 talen, x tekst, 36 tekstbegrip, 2 tense zie tijd ix terminativiteit, 40, 41 tijd, ix, 2–4, 8, 13, 22, 26, 58 zie ook imperfectief x zie ook onvoltooid verleden tijd x zie ook past progressive x zie ook presente x zie ook pret´ erito compuesto x zie ook pret´ erito perfecto x zie ook simple past tense x zie ook voltooid tegenwoordige tijd x tijdslijn, ix, 3 tijdzie ook present perfect x tijdslijn, ix, 3 toehoorder, 24, 32, 34 traagheid, 5, 61 Trabasso, T., 2, 36 transitief, 6 type, 3 V, x vaagheid, 22, 52 variabele, x, 9, 59 Veltman, F., 2 Vendler, Z., 6, 13, 14, 30 Verbmobil, 32 verbuiging zie vorm ix Verg´ es, M. Helena, 54 Verkuyl, H.J., 6, 13–15, 20 vertalen, 1, 32, 34, 51, 52 automatisch ∼, 1 vertaling, 31 vervoeging, 18, 34, 51 vervoeging zie vorm ix Veyrat Rigat, M., 12 voltooid, 51 voltooid tegenwoordige tijd, 11, 12, 26, 27, 29 voltooid tegenwoordige tijd, x voltooide tijd, 28 voltooiing, 18, 19, 22–24, 61 Vonk, M., 36 voorbeeld, x 1, 3 7, 14 8, 15 9, 16 12, 18 14, 18 15, 19 17, 19

69 18, 19 20, 20 21, 21 22, 21 24, 22 25, 22 27, 23 28, 23 29, 23 30, 23 31, 24 32, 24 33, 24 34, 24 37, 26 38, 26 41, 27 42, 27 43, 27 44, 27 45, 28 46, 28 47, 28 49, 28 50, 28 51, 28 52, 29 53, 29 54, 29 55, 29 56, 29 57, 30 58, 30 59, 32 62, 40 63, 40 64, 41 65, 42 66, 42 67, 43 68, 43 69, 44 70, 44 71, 44 73, 46 74, 53 75, 53 76, 54 77, 54 78, 58 vorm, ix VTT zie voltooid tegenwoordige tijd x waarheidswaardes, 59 wereldkennis, 5, 43 werkwoord, 3–5, 8, 17, 22, 27, 33, 60, 61 Wordnet, 32 d’Ydewalle, G., 2, 35 zoekvraag zie query x, 5, 8 Zwaan, R.A., 2, 35, 36

Algoritmische formalisering voor automatische vertaling Inventarisatie voor Engelse, Nederlandse en Spaanse verleden en voltooide tijden

Recommend Documents