Afscheid en uitvaart Denken aan de dood stemt je meestal niet erg vrolijk. Het idee dat je zelf of iemand van wie je houdt ooit dood zal gaan, begraven of verbrand zal worden, er helemaal niet meer zal zijn, bezorgt je wellicht een ongemakkelijk gevoel. Het vergt moed om de gedachte van je eigen sterfelijkheid en die van wie je lief zijn tot jezelf te laten doordringen. Vroeg of laat word je geconfronteerd met je eigen afscheid of met dat van je vader, moeder, partner, kind, vriend of vriendin. De kop in het zand steken helpt niet. Wanneer je zelf en je naaststaanden geconfronteerd worden met afscheid en dood, geeft het veel rust, als van tevoren gesproken is over wat wel en niet gedaan kan en moet worden. Ik zal enkele zaken heel kort ter sprake brengen. Wat kun je zelf beslissen in verband met je overlijden? 1. Lang voor je – vermoedelijke – stervensuur heeft geslagen, kun je beslissen en in grote mate bepalen wat er na je overlijden met je bezittingen moet gebeuren. En je kunt het bijvoorbeeld in een huwelijkscontract of testament juridisch verankeren. 2. Je kunt ook allerlei verzekeringen afsluiten waarmee je probeert te voorkomen dat je je erfgenamen met financiële lasten opzadelt. Te denken valt aan een levensverzekering, een uitvaartverzekering. 3. Je kunt zaken omtrent ziektebehandeling en stervensproces vastleggen: wil je wel of geen orgaan- of weefseldonatie? Wil je je lichaam wel of niet ter beschikking van de wetenschap stellen? Wil je wel of niet euthanasie als er sprake is van uitzichtloos, ondraaglijk lijden? Wil je wel of niet dat je stervensproces wordt bekort in geval van coma? Wil je – als je de keuze hebt - bij voorkeur thuis, in het ziekenhuis of in een hospice sterven? 4. Je kunt vastleggen of je begraven of gecremeerd wilt worden. In geval van begraven kun je aangeven waar en hoe je dat wilt. In geval van cremeren kun je dat ook en bovendien bepalen ofwel hoe en waar de as verstrooid moet worden ofwel of de urn met as moet worden bijgezet in een columbarium, moet worden begraven, of thuis op de een of andere wijze bewaard. Door je eigen wensen kenbaar te maken, kun je voorkomen dat er over genoemde zaken onenigheid ontstaat tussen de verschillende nabestaanden. Tot zover allerlei praktische zaken. Je kunt niet alles van tevoren regelen en niet alle omstandigheden voorzien. Loslaten Dikwijls leven we alsof we onsterfelijk zijn. Soms wordt die illusie bruusk verstoord: de aftakeling zet in of een levensbedreigende ziekte overvalt ons. We moeten ons voorbereiden op afscheid nemen. Hoe doe je dat? Die vraag laat zich nauwelijks beantwoorden. Ie-
1
der doet dat op zijn of haar eigen wijze. Ik zal enkele zaken aanduiden die aan de orde komen. Niet met de bedoeling te zeggen dat het zo moet, maar zo kan. Hoe dan ook, je krijgt ermee te maken dat je moet loslaten. Sterven betekent in de eerste plaats loslaten. Loslaten van wie je lief zijn, van waaraan je gehecht was, van wat je nog zo graag wilde. Loslaten gaat niet zomaar. Dat moet je al doende leren. Dat leren is een heel gevecht. Je wordt daarbij meestal geconfronteerd met een heel scala aan emoties: angst, pijn, verdriet, woede, verslagenheid, enzovoort. De Zwitsers-Amerikaanse psychiater Elisabeth Kübler Ross (1926-2004) onderscheidde vijf fasen in het proces van loslaten en komen tot aanvaarding van de dood: ontkenning, woede, onderhandeling, depressie en aanvaarding. In de eerste fase probeer je te ontkennen dat je ongeneeslijk ziek bent. Dit kan mij niet overkomen denk je dan. Ontkenning is een hulpmiddel om de eerste schok te verzachten. In de volgende fase durf je de werkelijkheid al meer onder ogen te zien, maar je probeert over je eigen lot te onderhandelen. Oké, denk je, ik ben ongeneeslijk ziek, maar ik wil nog minstens een jaar in leven blijven, ik wil de geboorte van mijn kleinkind of het huwelijk van mijn kind nog meemaken. Dikwijls onderhandelen mensen ook met God, ook als ze niet in God geloven. Daarop volgt vaak een depressieve fase waarin je treurt over wat je op het punt staat te verliezen of over de fouten die je in je leven gemaakt hebt, de verwachtingen die niet uitgekomen zijn. Tenslotte volk de acceptatie. Je wordt stiller, verzoent je met je naderend levenseinde en vindt een zekere rust. De genoemde fases kunnen ook door elkaar voorkomen. Zo kun je je situatie min of meer aanvaarden, maar tussendoor toch nog woedeaanvallen of huilbuien krijgen. Misschien kom je wel nooit tot aanvaarding en blijf je huilen tot op de laatste snik of boos omdat jou dit ongeluk, deze ziekte trof. Sterven is moeilijk en dat zal wellicht altijd zo blijven. Vooral een eenzame dood is vaak bitter en pijnlijk. De mens heeft in zijn laatste uren over het algemeen veel behoefte aan steunende en troostende aanwezigheid van familieleden en vrienden. Dikwijls vindt hij door hun aanwezigheid de geborgenheid en rust om zijn leven en zijn geliefden los te kunnen laten. Rituelen De overgangen in het leven van een mens gaan van oudsher gepaard met rituelen en symbolen. Rituelen geven zin en betekenis aan belangrijke gebeurtenissen. Ze verlenen steun en kracht en drukken verbondenheid uit met mensen en – voor wie dat wil – verbondenheid met een groter spiritueel geheel dat de mens overstijgt. Er zijn verscheidene rituelen die het sterven begeleiden. Zo kun je bij elkaar komen, de stervende danken voor wat hij of zij voor je betekend heeft en/of hem of haar de handen opleggen. De stervende kan woorden van dank of vergeving uiten en dit al dan niet met gebaren onderstrepen. Degenen die bij de stervende aanwezig zijn, kunnen hetzelfde doen. Katholieke gelovigen worden op hun sterfbed gezalfd met olie. Joodse gelovigen reciteren wanneer dat mogelijk is een tekst uit hun geloofstraditie die hun geloof in God bevestigt. Bij moslims verzamelen familieleden en
2
vrienden zich rond het bed van de stervende en reciteren een tekst ter bezwering van de duivel en als lofrede op Allah. Afscheidsrituelen kunnen op verschillende manieren vorm krijgen. Van belang is samen te zoeken naar wat past in de situatie. In een ritueel druk je je gedachten en emoties uit. Een ritueel helpt om heel bewust afscheid te nemen. Vaak blijkt dat wie een ritueel voltrekt een drempel overgaat en dat de last die hij of zij meedraagt lichter is geworden. Iets doen of maken en er bewust tijd en ruimte voor nemen, kan helpen om van een grensmoment, waarin je soms vast kunt blijven zitten, een overgangsmoment te maken. Een 'monument in de tijd'. Een afsluiting van wat was en een doorgang naar een nieuwe andere fase. De dood van een ander Vroeg of laat krijgen we niet alleen te maken met ons eigen sterven, maar ook met het sterven van iemand die ons lief heeft of ons lief is. Wat staat je dan te doen? Ik noem enkele zaken. 1. Als iemand sterft, gun jezelf dan de tijd om de realiteit tot je door te laten dringen. Vlucht niet meteen in drukke activiteiten. Je kunt gewoon een tijdje naast het lichaam van de gestorvene blijven zitten. Je kunt het ook aanraken of strelen. Misschien wil je nog met de dode praten: om voor jezelf nog een en ander te formuleren of omdat je het gevoel hebt dat de overledene jouw woorden op de een of andere manier nog hoort. Wie in een leven na de dood gelooft, heeft misschien het gevoel dat de gestorvene nu op een andere manier aanwezig is. Behalve intens verdriet zijn er misschien ook gevoelens van diepe liefde en respect. Sommige mensen geven uiting aan deze gevoelens door een gebed te zeggen, een tekst te lezen of tot de overledene te spreken. Andere mensen nemen afscheid zonder woorden. 2. Als iemand gestorven is, moet je er een arts bijhalen om de dood vast te stellen. Die arts maakt een medisch attest op waarin hij aangeeft wanneer en waaraan de overledene is gestorven. Als het niet gaat om een plotselinge of gewelddadige dood, is het niet nodig om de arts onmiddellijk te laten komen. Je kunt ook zelf het tijdstip van het overlijden noteren. Als iemand in het midden van de nacht overlijdt, kun je rustig wachten tot de volgende ochtend om de arts te verwittigen. Als iemand een onnatuurlijke dood is gestorven, moet je de politie waarschuwen. 3. Heeft de overledene zijn of haar lichaam niet aan de wetenschap ter beschikking gesteld en zijn of haar organen en weefsel niet ter donatie, dan kun je nu, als deze verzekerd was, contact opnemen met de uitvaartverzekering en als deze niet verzekerd was, met een uitvaartondernemer. 4. Voordat de contact opneemt met een uitvaartondernemer, moet je weten wat er met het lichaam van de overledene gebeurt: - wil je het zelf opbaren, of samen met iemand die je daarbij behulpzaam kan zijn, of wil je dit aan de uitvaartverzorger overlaten? wat trek je de overledene aan? - wil je de overledene thuis opbaren, in het mortuarium van het ziekenhuis of in een rouwcentrum? - wil je een begrafenis of crematie, een afscheid in kleine kring of met veel genodigden, met of zonder liturgische vormgeving? - wat wil je op de rouwbrief en eventueel de rouwadvertentie en het gedachteniskaartje vermelden, aan wie wil je die sturen, hoe moeten ze er uit zien?
3
5. Met de uitvaartondernemer bespreek je allerlei praktische zaken: het op de hoogte brengen van de burgerlijke stand, het opbaren en het vervoer van de overledene, de kist1 en wijze van kisten, waar en wanneer je de afscheidsplechtigheid wilt, het drukken en versturen van de rouwbrief, het dragen van de overledene, de koffietafel, de bloemen. Je kunt de ondernemer vragen van te voren een begroting op te stellen, zodat je weet waar je aan toe bent. 6. Mensen die de overledene nog willen zien, kun je op de eerste of tweede dag na het overlijden uitnodigen of op de avond voor de dag van begrafenis of crematie. 7. Met het thuis opbaren ontstaat de mogelijkheid om bij de dode te waken. Heel wat culturen kennen een dodenwake, vaak uit vrees voor het kwaad dat de geest van de dode in een onbewaakt moment zou kunnen aanrichten. Los daarvan kan de dodenwake het moment zijn waarop de naasten bij elkaar gaan zitten en herinneringen ophalen. Bezoekers komen een laatste groet brengen en de achterblijvers kunnen hun verhaal nog eens kwijt. Meestal doet het je goed om je gevoelens opnieuw en opnieuw te ventileren. Dat is een vorm van loslaten. 8. Het kisten is een van de moeilijkste en hardste stappen op weg naar het afscheid: het is een zeer duidelijke handeling, die onomkeerbaar en definitief is. Het kan belangrijk voor je zijn bij het kisten aanwezig te zijn en zelf met behulp van anderen je geliefde in de kist te leggen. Met de huisarts of de begrafenisondernemer kun je overleggen wanneer het moment is gekomen om het lichaam te kisten. Vlak voor de uitvaart wordt de kist gesloten. Je kunt dat zelf doen, in kleine kring; je kunt het laten doen waar je niet bij bent. 9. Bij de uitvaart begeleid je de overledene bij zijn of haar vertrek uit de leefgemeenschap. Je brengt hulde aan het leven dat geweest is. In overeenstemming met de levensopvatting of geloofsovertuiging van de overledene en de nabestaanden geef je vorm aan de uitvaartplechtigheid. De volgende vragen moeten beantwoord worden: - wie dragen de overledene? - waar staat de overledene tijdens de uitvaartplechtigheid? - welke symbolen staan op of naast de kist: bloemen, kaarsen, een foto, een tekening, een voorwerp? - wil je riten rond de overledene, zo ja welke? besprenkelen met wijwater als herinnering aan de doop? bewieroken als teken van eerbied? een kleine kring vormen waarbij je elkaar de hand geeft? een bloem op de kist leggen? een kring van licht vormen? - wie geeft leiding aan het uitvaartritueel? iemand uit de kring van familie of vrienden, een geestelijke, de uitvaartondernemer? - wie zegt wat (een gedicht, een herinnering, een troostwoord) en op welk moment? - wil je dat er gezongen wordt of bepaalde muziek ten gehore wordt gebracht? 10. Na de plechtigheid volgt de teraardebestelling of de crematie. Vragen die zich daarbij voordoen zijn: - laat je de kist staan of laat je die dalen? In het geval van dalen: wie doet dat en op welk moment? Wil je daaraan voorafgaand of daaropvolgend nog door middel van een symbool je gevoel verwoorden bijvoorbeeld door het strooien van bloemblaadjes of het leggen van een bloem op de kist, een schepje zand op de kist gooien, of zelf 1
In plaats van in een kist kan iemand ook in een lijkwade - een geweven doek - worden gecremeerd of begraven. De crematoria en begraafplaatsen stellen hier eisen aan. Zo zal in de meeste crematoria een opbaarplank met opstaande randen verplicht zijn en moet de lijkwade gemaakt zijn van natuurlijk materiaal, zoals katoen, wol of bijvoorbeeld linnen.
4
het graf dichtmaken? wil je dit alles of een onderdeel ervan (bijvoorbeeld het graf dichtmaken) in kleine kring of temidden van familie en belangstellenden? 11. Na de teraardebestelling of de crematie kun je met de belangstellenden en/of genodigden nog kort bijeenkomen om wat na te praten en elkaar te ontmoeten. Dit kan in de rouwkamer bij de begraafplaats of het crematorium, maar ook elders. Je kunt het sober houden met wat te drinken, je kunt ook een broodmaaltijd of zelfs een warme maaltijd aanbieden. 12. Thuisgekomen dringt de pijn van de leegte en het gemis zich aan je op. Maar je hebt nog amper de tijd om deze tot je toe te laten. Want de eerste weken/maanden na het overlijden van je geliefde wordt je over het algemeen in beslag genomen door allerlei zaken die geregeld moeten worden. Pas als het wat rustiger wordt, komt er ruimte voor het rouwen. Na een zwaar verlies, wordt ons gevoelsleven minstens een paar jaar door rouw overheerst. Zo ook nu. Rouwen is een gezond proces van ‘verwerken’ van verdriet: Er zijn vier rouwtaken: 1. de realiteit van het verlies aanvaarden, 2. de volle pijn van het verlies ervaren, 3. je aanpassen aan een omgeving zonder de overledene en 4. je losmaken van de overledene en je opnieuw naar andere mensen toekeren. Een hulp bij verwerking kan zijn om bijvoorbeeld op de veertigste dag na de afscheidsplechtigheid in kleine kring bijeen te komen, wat met elkaar te eten of drinken en herinneringen op te halen. Een periode van rouw kan lang – dikwijls meerdere jaren – duren. Een aanwijzing dat je je verdriet een plek gegeven hebt, is dat je op een gegeven moment aan je geliefde kunt terugdenken zonder intense pijn te ervaren. De pijn zal nooit volledig weg zijn. Iets van de pijn van het verlies zal er een leven lang op bepaalde momenten zijn. 13. Iemand die we graag hebben gezien en die gestorven is, vergeten we niet graag. We willen de gestorvene een blijvende plaats geven is ons leven, in onze herinnering, in ons hart. We willen hem of haar gedenken. In de Rooms Katholieke Kerk is daarvoor de bijeenkomst op Allerzielen, in veel protestantse gemeenten een speciale herinneringsviering, meestal op de laatste zondag van het kerkelijk jaar. Een relatief nieuw herdenkingsritueel, speciaal voor mensen die aan kanker zijn overleden, wordt georganiseerd door het Koningin Wilhelminafonds voor kankerbestrijding. Ieder jaar in november komen zo’n zevenduizend mensen naar de bomen-voor-het-levendag in Dronten. Voor iedere overledene wordt een boom geplant en zijn of haar naam wordt op een glasplaat bijgeschreven. Herdenken kan uiteraard niet beperkt blijven tot die dagen. Alle dagen zijn geschikt om iemand te herdenken, maar vaak zijn er dagen met een extra symbolische betekenis: de verjaardag, huwelijksdag en sterfdag. Sommige mensen maken geregeld tijd vrij om even aan de overledene te denken: voor het slapengaan, bij het opstaan, tijdens het gebed of een meditatie. Anderen hangen een foto op en branden er een kaarsje bij, of ze koesteren bepaalde voorwerpen die nauw met de overledene verbonden waren, of ze zoeken plaatsen op waar de overledene graag kwam, of ze brengen regelmatig bloemen naar de plek waar het stoffelijk overschot is. De KRO opende een website (digitaalaltaar.kro.nl) waarop je een eigen altaar – al dan niet voor een overledene - in elkaar kunt zetten. -
5
Ik heb enkele voorbeelden gegeven van afscheids- en uitvaartrituelen. Een ritueel is niet een kant-en-klaar product dat klakkeloos kan worden ingezet. Het moet bij je passen. Het is geen must. Allerlei dingen doen, omdat ze in de mode zijn, helpen je niet. Overdaad schaadt. Als er teveel woorden en symbolen zijn, dreigen deze zonder betekenis te worden of je in de weg te staan bij de kern van het gebeuren te komen. De enkele zorgvuldig gekozen woorden om een ritueel heen, de betekenisgeving, de sfeer, de aandacht voor gebaren en misschien zelfs de stilte rondom het ritueel maken een ritueel tot een echt ritueel. Juist op deze punten is een ritueel uniek en juist hierin vindt een ritueel zijn kracht. © Leen den Besten Zevenaar, lezing gehouden op 6 maart 2008.
In de bijlagen geef ik nog enige informatie over a. bloemen b. rouwkaart c. rouwpostzegel d. kist e. grafteken f. urn en urnenmuur g. vervoer
6
a. Bloemen Een bloemstuk kun je in speciale vormen bestellen. Bijvoorbeeld in de vorm van een hart of een kruis. Maar het is ook mogelijk het bloemstuk in de vorm van een logo te bestellen, bijvoorbeeld het logo van een sportclub. Je kunt persoonlijke artikelen in een bloemstuk verwerken, zoals het lievelingssnoep van de overledene of speelgoed. Je kunt ook aansluiten bij de hobby van de overledene: zo kun je bijvoorbeeld biljartballen in het bloemstuk plaatsen. Je kunt bloemen meegeven in de kist of uitstrooien over het graf.
7
b. Rouwkaart Familie, goede vrienden en bijvoorbeeld de werkgever kunt je persoonlijk op de hoogte stellen van een overlijden. Een rouwkaart wordt vaak gezien als de officiële aankondiging van een overlijden en is meestal ook de uitnodiging voor de crematie of begrafenis. Je kunt ook een advertentie plaatsen, bijvoorbeeld in een dagblad of in een verenigingsblad. Een rouwkaart kun je zo persoonlijk en uniek maken als je wilt. Zo kun je een persoonlijke tekst, een gedichtje, een foto of illustratie toevoegen. Je kunt de tekst in een kleur laten drukken die bij de kaart past: dat maakt de kaart bijzonder. Je kunt ook een eigen kaart ontwerpen. Je kunt zelf beslissen hoe je de naam van de overledene plaatst: met alle voornamen en achternaam of juist alleen de roepnaam. Als je dat wenst, dan helpt de uitvaartverzorger je graag met het opstellen van de rouwkaart. Toch kan het goed zijn om met je familie alvast in alle rust na te denken over de vormgeving en inhoud van de rouwkaart voordat de uitvaartverzorger komt. Je kunt kiezen voor een bestaand gedicht of een bestaande songtekst die je mooi vindt. Maar je kunt ook een persoonlijke aankondiging maken die veel zegt over de overledene, met volledig eigen teksten. c. Rouwpostzegel Voor rouwpost zijn speciale rouwpostzegels beschikbaar. De rouwzegel is misschien wel de belangrijkste postzegel van Nederland. Krijg je een brief op je deurmat met deze zegel, dan weet je direct waar het om gaat. Niet alleen de postbode, maar ook de geadresseerde worden meteen geattendeerd op de waarde van een rouwbrief
8
d. Kist Voor een begrafenis valt vaak de keuze op een echt houten grafkist in tegenstelling tot een crematie waar meestal voor een spaanplaat/mdf crematiekist wordt gekozen. In de kisten vindt de laatste jaren veel vernieuwing plaats. Zo kun je bijvoorbeeld kiezen tussen de klassieke kist, de moderne kist, rieten/rotan kist, een ecokist (gemaakt van hout uit bossen waar het herplanten van bomen verplicht is; de kist is ongelakt en de bekleding is van katoen), een wollen kist (gemaakt van schotse wol, stevig geworden door vervilting; de grepen zijn van jutte, de binnenbekleding is van ongebleekt katoen en voorzien van een wollen dek), een kist met een persoonlijke afbeelding en vele andere mogelijkheden. Een kist kan in elke gewenste kleur worden gespoten of door de nabestaanden worden beschilderd. Een kist kan worden behandeld met schoolbordverf, zodat je er zelf nog een tekst of een laatste groet op kunt schrijven. Ook aan de binnenkant van de kist kun je een persoonlijke boodschap of bijvoorbeeld een tekening of foto achterlaten. Wil je zelf een kist maken, houd er dan rekening mee dat de kist en eventuele versieringen aan milieueisen moeten
voldoen.
9
e. Grafteken De meeste graftekens zijn gemaakt van natuursteen. Naast natuursteen wordt ook ijzer (een ijzeren crucifix bijvoorbeeld) gebruikt en soms hout. Brons, koper, zink, porselein, glas en email zijn vaak een onderdeel van een grafteken. Het geheel aan verschillende soorten graftekens vormt een weerslag van de grafcultuur in relatie tot de tijd waarin het grafteken tot stand is gekomen.
10
f. Urn en urnenmuur Als een stoffelijk overschot niet wordt begraven maar gecremeerd, kan de as worden uitgestrooid bijvoorbeeld boven zee of op een strooiveld op een begraafplaats. In deze gevallen is uiteraard nauwelijks sprake van een concreet aanwijsbare herinneringsplek. Dit is wel het geval als de as wordt bijgezet in een urn. Speciaal daartoe bestemde muren of muurachtige bouwsels in of nabij crematoria bevatten tal van nissen, waarvan elk een urn kan bevatten. In Nederland mag dit ook op eigen grond waardoor een tuincolumbarium ontstaat. De herkenbaarheid en vindbaarheid worden nog bevorderd doordat ook persoonsgegevens als de naam en het jaar van geboorte en van overlijden kunnen worden vermeld.
11
g. Vervoer
Egyptische begrafenisboot Lijkkoets, Hongarije, rond 1900. Wieldoppen gemerkt: -G.BEER ZWICKAUVierwielig beroepsrijtuig voor enkel- en dubbelspan paard. Rechthoekige zwart geschilderde kast, op de hoeken en aan de zijkanten versierd met grote handgestoken en verguld houten engelen, putti, palmtakken, rozetten en halve kolommen. Rondom met zeven grote ronde en ovale facetgeslepen vensters. In de achterzijde een groot portier en aan de zijkanten twee kleine portieren. De voorzijde met 'zwevend' koetsiersbok, links een zgn. 'spindelrem' met remblokken op de achterwielen. Voor en achter met hele ellipsveren. De wielen met 12 spaken voor en 14 spaken achter, ijzeren beslag en patentassen. Spoorbreedte: 122 cm. Wieldiameter voor: 68 cm. Wieldiameter achter: 68 cm. Afmeting: 366 x 156 x 250 cm. Het rijtuig met grote zeskantige koetslantaarns. De eerste Nederlandse loopkoets
Praal lijkkoets, Praag, rond 1900. Vierwielig rijtuig met koetsiersbok en zgn. 'spindel'rem. Voor dubbel- of meerspan paarden. Zwart beschilderde rijtuigkast, rondom met glazen ramen en rijk versierd met fraai gestoken ornamenten, op de hoeken grote zilverkleurige gevleugelde engelen. Voor en achter met hele ellipsveren. De wielen met patentassen en ijzeren beslag. 14 spaken voor en achter. Wieldiameter voor: 102 cm. Wieldiameter achter: 120 cm. Spoorbreedte: 124 cm. Afmeting: 465 x 140 x 325 cm. Het rijtuig voorzien van vier grote bijpassende koetslantaarns. Met baar.
Lijkkoets,BelgiК, firma: 'Sputsel & Fils', ca. 1900. Vierwielig beroepsrijtuig met hoge koetsiersbok en remwiel. Voor dubbel- of vierspan paarden. Zwarte rechthoekige rijtuigkast met messing beslag en witte palmtakken op de zijpanelen van de bok. Zwart onderstel en wielen. Dak voorzien van zwarte hemel en rustend op 8 vierkante conische pilaren. Interieur met baar. Voor en achter met hele ellipsveren. De wielen met patentassen en ijzeren beslag. 12 spaken voor en 14 spaken achter. Wieldiameter voor: 89 cm. Wieldiameter achter: 113 cm. Spoorbreedte: 130 cm. Afmeting: 390 x 124 x 240 cm. Het rijtuig voorzien van vier grote bijpassende koetslantaarns. Met baar.
12
Katholieke kinderlijkkoets, Oost-Europees, ca. 1900. Vierwielig beroepsrijtuig met hoge koetsiersbok en zgn. 'spindel'rem. Voor dubbelspan paarden. Rechthoekige zwart beschilderde rijtuigkast, onderstel en wielen, versierd met zilverkleurige biezen. De zijpanelen beschilderd met lauwertakken en crucifix. Dakrand met haken voor bloemenkransen. Voor en achter met hele ellipsveren. De wielen met ijzeren beslag en patentassen. 12 spaken voor en 14 spaken achter. Wieldiameter voor: 86 cm. Wieldiameter achter: 98 cm. Spoorbreedte: 120 cm. Afmeting: 331 x 116 x 191 cm.
T-Ford lijkwagen, USA, bouwjaar ca. 1922. Zwarte gelakte wagen met gecapitonneerde lederen zitting. Achter op de wagen een rechthoekige houten bak met kolommen, cartouches en kransen. Tussen de kolommen met gedrapeerde gordijnen. 4-cilinders benzinemotor. Wielbasis: 318 cm. (geen kenteken aanwezig)
Ook het type vervoer kan de uitvaart persoonlijk en uniek maken. De traditionele zwarte of grijze rouwauto is lang niet meer de enige mogelijkheid om de overledene te vervoeren. Kies het vervoer dat de overledene zou hebben gewenst of wat je zelf aanspreekt.
Cadillac Lijkwagen uit 1979 Opbouw is gedaan door S&S
Lincoln lijkwagen
Cadillac XTS lijkwagen
13
