Afbeelding 4. Invoeren van component, B10d en aantal cycli per jaar ( Sistema)

Afbeelding 3. Direct invoeren van de PFH in een subsysteem (Sistema). Het derde subsysteem, de twee magneetschakelaars, levert meer werk op omdat de leverancier van magneetschakelaars alleen iets kan zeggen over de betrouwbaarheid van het component en niet over het subsysteem waar deze magneetschakelaars in zitten. Het gebruik (schakelfrequentie) en de mate van terugkoppeling zijn gegevens die door de ontwerper worden ingevoerd. De leverancier levert in dit geval de B10d waarde aan (afb. 4 en 5). ties meestal naar één van de softwarepakketten die specifiek voor dit doel zijn ontwikkeld. 1. Het Institut Für Arbeitsschutz (www.dguv.de/ifa) is een autoriteit op het gebied van PL. Naast diverse publicaties ter ondersteuning van de norm heeft men ook de gratis tool Sistema ontwikkeld waarmee op eenvoudige wijze PL berekeningen zijn uit te voeren. Sistema wordt inmiddels breed toegepast en tientallen leveranciers hebben bibliotheken samengesteld

waarmee hun productgegevens op een eenvoudige manier in Sistema zijn in te voeren. Het samenstellen van veiligheidsfuncties in Sistema gebeurt volgens een duidelijk stramien waarbij de opdeling in subsystemen, redundante kanalen en elementen simpel is. Het wordt snel duidelijk welke variabelen bij een subsysteem en welke variabelen bij een element horen. Ook de bibliotheken van leveranciers zijn volgens dit stramien opgebouwd. De wat

Afbeelding 4. Invoeren van component, B10d en aantal cycli per jaar ( Sistema). complexere veiligheidsfuncties met meerdere componenten per redundant kanaal zijn in Sistema snel uit te werken, waarbij deze tool als enige gebruik kan maken van exacte DC waarden waar de andere tools alleen rekenen met afgeronde (low/medium/high) waarden. 2. Siemens heeft de Safety Evaluation Tool ontwikkeld die ook gratis te gebruiken is. Deze tool is alleen online te gebruiken waarbij de data lokaal wordt opgeslagen en kan naast PL ook SIL berekeningen uitvoeren. De tool beperkt zich tot één component per kanaal, waardoor bijvoorbeeld

Afbeelding 5. Invoeren van component, B10 en aantal cycli in SIL (Safety Evaluation Tool). Als alle veiligheidsfuncties zijn doorgerekend en per functie het benodigde PL of SIL zijn behaald kan met de tools een rapport worden gemaakt waarin alle ingevoerde gegevens, berekeningen en resultaten zijn opgenomen (afb. 6, 7 en 8). Het is belangrijk om niet alleen getallen in te voeren maar ook goed te documenteren. Vermeld waarom bepaalde keuzes zijn gemaakt en waar de getallen op zijn gebaseerd. Deze gegevens worden ook in het rapport opgenomen.

complexere pneumatische veiligheidsfuncties minder eenvoudig zijn in te voeren. Alle gegevens van Siemens componenten zijn direct in de tool beschikbaar, gegevens van andere leveranciers kunnen handmatig worden ingevoerd. 3. P  ilz levert de PAScal tool, waarvan een demoversie gratis te downloaden is. Ook deze tool is voor zowel SIL als PL te gebruiken. PAScal is grafisch georiënteerd en vereist dat componenten eerst in de programmabibliotheek worden opgenomen voordat ze gebruikt kunnen worden. Componenten kunnen eenvoudig in een veiligheidsfunctie worden geplaatst (drag&drop). Let er wel op dat de variabelen in het component (zoals het DC percentage) daarna nog worden gecontroleerd en zo nodig aangepast aan de situatie. Alle Pilz data is uiteraard al in de tool aanwezig, de laatste versies van PAScal kunnen ook bibliotheken die voor Sistema zijn aangemaakt inlezen. Voorbeeld Als eenvoudig voorbeeld nemen we een veiligheidsfunctie die een aandrijving stopt, zodra een gebruiker door een hek gaat. Het hek wordt bewaakt door een contactloze schakelaar met transpondercodering, er is een veiligheidsrelais en de aandrijving wordt gestopt door twee magneetschakelaars. De

17

Afbeelding 6. Resultaat van de berekening (Sistema).

18

veiligheidsfunctie wordt opgedeeld in subsystemen (afb. 1 en 2). Het eerste subsysteem is de schakelaar (sensor), het tweede is het veiligheidsrelais (logic unit), het derde subsysteem (actuator) bestaat uit de twee magneetschakelaars. Bij het opzetten van het veiligheidsschema worden de twee spoelen van de magneetschakelaars veiligheidstechnisch parallel gezet. Als één kanaal faalt, kan het andere kanaal de aandrijving nog veilig stopzetten. In de hoofdstroom (elektrisch) zijn de magneetschakelaars natuurlijk in serie geschakeld.

Waar de gebruikers van de tools zich terdege van bewust moeten zijn is dat de berekeningen en faalgegevens alleen betrekking hebben op de zogenaamde ‘random hardware failures’, het op een toevallig moment kapot gaan van één component. De tegenhanger ‘systematic failure’ laat zich niet in getallen en berekeningen vangen, omdat het hier gaat om ontwerpfouten die in een bepaalde situatie aan het licht komen. Denk aan fouten tijdens het ontwerp, de installatie of het gebruik van de hardware en aan fouten in

Afbeelding 7. Resultaat van de berekening (Safety Evaluation Tool).

software die een zorgvuldig doorgerekende veiligheidsfunctie plotseling kunnen laten falen. Maatregelen die systematische fouten voorkomen of beheersen worden door de SIL en PL norm uitgebreid omschreven. In EN-ISO 13849-2 (Validatie) worden basis en beproefde veiligheidsprincipes beschreven die helpen systematische fouten

Afbeelding 9. Eisen aan een categorie 3 architectuur (Sistema). te voorkomen. Deze principes, die overigens niet nieuw zijn, behoren bij de eisen die aan de categorie worden gesteld. Sistema-gebruikers worden hierop gewezen omdat de categorie-eisen worden aangevinkt (afb. 9). Met de tools wordt het uitvoeren van de berekeningen veel eenvoudiger. Elke tool heeft zijn beperkingen en er zijn verschillen tussen de tools, maar aan de andere kant hebben de tools veel overeenkomsten. De werkwijze is altijd hetzelfde, opdelen van veiligheidsfuncties in subsystemen, invoeren van componen-

ten, al dan niet vanuit bibliotheken, en invoeren van de juiste gegevens. De tools rekenen alles door maar de combinatie van componenten en de juistheid van de veiligheidsfunctie blijft de verantwoordelijkheid van de ontwerper. De valkuil bij dit alles is dat de focus van de PL of SIL gebruiker helemaal gericht is op de betrouwbaarheidsgetallen en het rekenwerk. Dat is vanuit onze technische ‘aan de slag’ mentaliteit natuurlijk te begrijpen, maar er is meer nodig. Het is belangrijk om van ontwerp tot oplevering de veiligheidszaken goed te beheersen. Zowel SIL als PL besteden daarom veel aandacht aan het management van functionele veiligheid. Dit gaat van ontwerpdocument (Safety Requirement Specification) waarin alle veiligheidsfuncties met hun grenzen en karakteristieken zijn vastgelegd, tot validatieplan waarin vastgelegd is hoe de veiligheidsfuncties worden getest. D&F verzorgt onder andere de eendaagse trainingen ‘Werken met PL’ en ‘Werken met SIL’ waarin de cursisten, met hun eigen laptop, leren deze berekeningen te maken. Na een korte introductie worden praktische voorbeelden uitgewerkt, ook validatie en veiligheidsprincipes komen aan de orde. Gerald van Engeland, consultant/ TÜV functional safety engineer ID-3642/11, D&F Consulting, Etten-Leur

Afbeelding 8. Resultaat van de berekening (PAScal).

www.denf.nl

Machineveiligheid: Mayser en Fiessler

T T E I

+31 10 2928787 +32 2 2533120 [email protected] www.hprtechniek.com

Tel.: +31 (0)527 78 57 81 Fax: +31 (0)527 78 52 95 www.inrato.nl

Focus op veiligheid



Lichtschermenvoorvinger-enhandbeveiliging



Inloopbeveiligingenmetmutingprofielen



Veiligheidsmatten,bumpersendruklijsten



Visueleenakoestischealarmeringen



Veiligheidschakelaars



ModulairhekwerkinstaalenRVS



Risicoinventarisatieenadvies www.machineveiligheid.nl

Handboek Bliksembeveiliging

G EVEILIGIN BLIKSEMB

K HANDBOEEILIGING EV BLIKSEMBN EN INSTALLATIES

Hét Nederlandstalige standaardwerk over bliksembeveiliging voor gebouwen, installaties en apparatuur. In dit boek wordt op een toegankelijke wijze diepgaand ingegaan op alle aspecten van bliksembeveiliging.

OUWE VOOR GEB

Vooral de laatste jaren zijn er veel ontwikkelingen geweest in het vakgebied bliksembeveiliging. Niet op de laatste plaats door het verschijnen van de nieuwe norm, waarin nu alle wereldwijde ervaringen ten aanzien van het ontstaan en de gevolgen van onweer en bliksem en de beveiligingsmaatregelen hier tegen, gebundeld zijn. Aangezien deze nieuwe norm voor bliksembeveiliging, de NEN-EN-IEC 62305, sterk is gewijzigd ten opzichte van de voorgaande norm NEN 1014, is deze nieuwe norm als leidraad gebruikt voor dit boek.

sse e.a.

ter Ha rtmann | Pe Michiel Ha

HARTMAN

Dit handboek richt zich tot vakmensen en studenten in de elektrotechniek en in het bijzonder tot diegenen die zich (gaan) bezighouden met de planning, de advisering, het ontwerp, de productie en installatie en het testen dan wel onderhouden van elektrotechnische en elektronische systemen.

N E.A.

Handboek Bliksembeveiliging

EMC reeks

Omvang: 448 pagina’s

Bestel online:

€73,50

www.engineersonline.nl/shop www.engineersonline.nl/ 7:52 08 14:3

05-05-20

Beveiliging en veiligheid van industriële systemen onder de maat? In gesprek met gebruikers van industriële netwerken valt vaak op dat er verwarring bestaat tussen de begrippen security (beveiliging) en safety (veiligheid). Men zegt het één, maar bedoelt het ander. Toch is er een essentieel verschil. Of niet? Rob Hulsebos zet een en ander op een rijtje.

20

Tijdens het ontwikkelen en bouwen van een industriële installatie kun je niet heen om de veiligheid van de gebruikers. Doorgaans wordt dit geregeld met safety-PLC’s, speciale I/O, noodstops, lichtgordijnen, hekken, camera’s en eventueel met een veiligheidsnetwerk, dit alles om te voldoen aan de wettelijke eisen op dit gebied, met als uiteindelijk doel het voorkomen van letsel aan personen. Maar voorziet al deze veiligheid ook in een beveiliging tegen softwareonheil in de vorm van virussen, wormen, Trojaanse paarden en alle andere creaties van hackers die achter ons geld, creditcard, identiteit, bedrijfsinformatie, patiëntendossiers, broncode aanzitten? Hackers krijgen door allerlei redenen steeds meer interesse in industri-

ële systemen. Een “denial of service” legt bijvoorbeeld een systeem helemaal stil. Het nut hiervan is misschien nihil, maar de veroorzaker stijgt erdoor wel in de hackers-top 10 en daar gaat het ze om. Het lijkt allemaal niet zo erg, maar wat als het gaat om een elektriciteitscentrale, de beveiliging van een gevangenis of om onze drinkwatervoorziening. Daarnaast kun je ook nog te maken krijgen met cybersabotage, zoals het Stuxnet virus in 2010 aantoonde. Kunnen safety-PLC’s behalve bij machineveiligheid, ook een rol spelen bij de beveiliging van systemen? Stuxnet In de zomervakantie van 2010 werd in Rusland een nieuw computervirus ontdekt. In eerste

Afbeelding 1. Bedrijfstakken die getroffen zijn door virussen en andere malware (Bron: RISI repository of security incidents).

instantie gaf dit niet zo veel ophef, het virus leek weinig te doen. Maar toen dieper in de werking ervan werd gedoken, bleek er iets nieuws aan de hand te zijn: het virus ging namelijk op zoek naar de database van het Siemens programmeerpakket voor de S7 PLC’s, genaamd Step7. Al enige tijd circuleerde hiervan het wachtwoord op internet. De meeste antivirusbedrijven hebben geen kennis over Step7 laat staan over Siemens software, dus deze bedrijven begonnen zich vooral te richten op het misbruik dat het virus (inmiddels Stuxnet gedoopt) maakte van onbekende lekken in Windows, en op hoe het virus zich verspreidde. Het Amerikaanse bedrijf Symantec, onder andere bekend van de Norton virusscanner, bestudeerde de werking van het virus. Het bleek dat de PLC-programma’s in de Step7 database door het virus aangepast werden. Symantec heeft heel diep moeten gaan om precies uit te pluizen wat er precies gebeurde. Na maanden speurwerk bleek dat het ging om een PLC-applicatie die meer dan 180 frequentieregelaars regelde, via zes PLC’s, elk met zes Profibus/DP netwerken erop aangesloten. Toen de leveranciers van de frequentieregelaars eenmaal bekend waren, werd ook duidelijk welke commando’s de PLC via Profibus/DP verstuurde. Het bleek om

speciale frequentieregelaars te gaan die alleen gebruikt worden in opwerkingsfabrieken voor uranium, waar dit metaal verrijkt wordt om te kunnen worden gebruikt als brandstof in kerncentrales. Zulke fabrieken zijn vrij zeldzaam (bij ons staat er een bij Urenco in Almelo). Aangezien de meeste Stuxnetinfecties in Iran zaten, werd aangenomen dat de Natanz opwerkingsfabriek in Iran het eigenlijke doelwit was. Stuxnet is dus een speciaal voor één bepaalde fabriek geschreven virus. Een opwerkingsfabriek werkt met honderden ultracentrifuges. Deze draaien met extreem hoge toerentallen rond (ca. 70 kRPM) met als gevolg dat de buitenkant van de centrifuge een omtreksnelheid heeft van dik 1000 km/h, tegen de grens van de mogelijkheden van het gebruikte materiaal. Iets meer toeren, en de centrifuge spat uit elkaar. Wat deed Stuxnet: snel variëren van de RPM. Uit anonieme bronnen was al bekend dat de opwerkingscapaciteit van Natanz in 2009 met ca. 1/3 ingezakt is. Algemeen wordt aangenomen dat Stuxnet hiervoor verantwoordelijk was. Echt zeker weten doen we het niet, aangezien Iran dit ontkent. Wie zat er achter Stuxnet? Dat is niet duidelijk en zal het wel nooit worden. Vermoed wordt dat tegenstanders van Irans

Afbeelding 2. Besturingsruimte van een kerncentrale. nucleaire ambities er achter zaten (CIA, Mossad, KGB, etc.). Irans top-Stuxnet-bestrijder werd in november 2010 op straat geliquideerd. Het team van Symantec dat zich bezighield met de Stuxnet-decodering kreeg het toen ook wat benauwd, zo schreef men. Dit is immers wel even iets anders dat het bestrijden van huis-tuin-enkeuken virussen. Post-Stuxnet Stuxnet was een wakeup-call voor de industriële automatiseerders, gegeven het feit dat het het eerste echte industriële virus was, en meteen van een ongekende complexiteit. De verwachting was dat we niet al te lang hoefden te wachten op een opvolger. Ook de interesse in (het gebrek aan) beveiliging van industriële producten was hiermee gewekt. In februari 2011 kwam de Italiaanse beveiligingsonderzoeker Luigi Auriemma uit met een lijst van maar liefst 35 fouten in een vijftal softwarepakketten, in gebruik bij meer dan 1 miljoen industriële installaties wereldwijd. Naar eigen zeggen had hij deze fouten, zonder kennis van industriële software, in slechts twee weken gevonden. Opvallend is dat het veel domme programmeerfouten zijn. Desalniettemin krijgt een hacker zo eenvoudig toegang tot een

besturing, kan deze laten stoppen, kan bestanden lezen en (over)schrijven, etc. In mei 2011 ontstond weer een hoop ophef toen een werknemer van het Amerikaanse beveiligingsbedrijf NSSLabs op het laatste moment een lezing over beveiligingslekken in Siemens S7 PLC’s terugtrok, naar eigen zeggen uit vrije wil en niet omdat Siemens en de Amerikaanse overheid druk op hem hadden uitgeoefend. Dit gaf natuurlijk voer aan veel speculaties: als het echt zo erg is als gesteld, dan moet er toch wel iets goed mis zijn met de beveiliging van PLC’s en dus ook van de systemen waar die PLC’s in gebruik zijn. Later in het jaar, nadat Siemens tijd gehad had om de fouten op te lossen, kwamen er alsnog details over de fouten in de S7 PLC’s naar buiten. Vrij kort hierna kwam een medewerker van Google in het nieuws die in zijn vrije tijd, samen met een vriend die bij Boeing werkte, onderzoek hadden gedaan naar fouten in SCADA-systemen en andere industriële software. Het doel was om in 100 dagen 100 fouten in industriële software te vinden. Dat leek vrij ambitieus, maar de resultaten overtroffen alle verwachtingen: 665 fouten in meer dan 380 producten van 78 verschillende leveranciers.

Vanwege tijdgebrek zijn slechts 48 softwarepakketten nader onderzocht. Kort hierna kwam Auriemma met nóg een lijst fouten in SCADA-systemen en haalde Schneider het nieuws omdat hun Ethernet-controller geheel onbeveiligd bleek. Wat dat betreft was 2011 een interessant jaar voor de industriële cybersecurity, en niet al te positief. In de presentatie van Google werden uitspraken gedaan als “type bugs uit de jaren 90” en “zulke fouten hadden we al heel lang niet meer gezien”. Dit komt overeen met de consensus onder beveiligingsprofessionals dat er op het gebied van cybersecurity een achterstand is van 10 tot 20 jaar vergeleken met de ‘zakelijke IT’. Zulke achterstand wordt gretig misbruikt. Leveranciers van (software in) industriële producten zullen daadwerkelijk flinke stappen moeten maken om de cyberveiligheid van producten te verhogen. Gegeven het belang van een juiste werking van besturingen, niet alleen voor productielijnen maar ook voor procesautomatisering en het beheer van infrastructuur (elektriciteitsnet, drinkwater, wegennet, ziekenhuizen, vliegvelden) moet een forse inhaalslag gemaakt worden. Machineveiligheid Heeft cybersecurity een koppeling naar machineveiligheid? Zouden we kunnen redeneren dat een veiligheidssysteem een virus als Stuxnet had moeten tegenhouden, dan wel had moeten voorkomen dat een opwerkingsfabriek werd gesaboteerd? Een veiligheidssysteem zou op drie momenten kunnen inbreken in de werking van een virus: 1. Voorkomen dat een hacker of virus een industrieel systeem binnendringt. 2. A  ls (1) niet lukt, dan de

werking van het virus blokkeren of de acties van een hacker. 3. A  ls (2) niet lukt, de toestand van een systeem monitoren en dan alle vreemde of onverwachte acties van de besturing blokkeren. Ad (1). Het tegenhouden van malware door een veiligheidssysteem is eigenlijk onmogelijk. Traditioneel zijn hier de firewalls, intrusion detection systemen (IDS) en virusscanners voor opgesteld. Die houden wel veel tegen, maar niet alles. Bovendien, als het de cybersecurity industrie zelf al niet lukt, wie dan wel? Daarnaast zou het fysiek stoppen van malware moeten gebeuren voordat de feitelijke besturing bereikt is, bijvoorbeeld door controles op het netwerk, USB-sticks, digitale media. Dit is niet het domein waar een veiligheidssysteem actief is. Uiteindelijk zijn die systemen hier ook niet voor ontworpen. Dan (2), het blokkeren van de activiteiten van malware. Dit vereist ingrepen op en controle over de interne software (firmware) van de besturing zelf, dan wel het applicatieprogramma. Op een PC ligt het nog complexer: ingrijpen op Windows/Linux, applicaties, netwerkverkeer? Ook hier is een veiligheidssysteem niet actief (op een PC voert een virusscanner deze taken soms uit). Blijft over (3), het blokkeren van vreemde of onverwachte acties van de besturing. De veiligheidsbesturing moet dan precies de toestand van de applicatie weten en wat deze gaat doen in combinatie met alle I/O en randapparatuur. Dit is meer in het bereik van een veiligheidssysteem, alleen met een zware extra taak: het blokkeren van acties die niet per se tot een onveilige toestand leiden, maar wel tot uitval van het systeem, of er schade aan toebrengen. Ik zie hier wel mogelijkheden,

21

JUMPFLEX® Loop-Powered scheidingsversterker

NIEUW

22

JUMPFLEX® Loop-Powered scheidingsversterkers (857-450). Hiermee worden actieve I / O-modules galvanisch gescheiden van het veld. De scheidingsversterker wordt gevoed via het 4-20mA, uitgangssignaal (Loop-Powered), waardoor een aparte voeding niet nodig is.

JUMPFLEX® (857-450) Loop-Powered scheidingsversterker Multitalent met profiel: • Loop-Powered • Inbouwbreedte van slechts 6,0 mm. • DIN-rail montage • CAGE CLAMP®S-aansluitingen

www.wago.com

bijvoorbeeld een besturing met drie processoren die met meerderheid (bijvoorbeeld 2 uit 3) ‘stemmen’ over uit te voeren acties. Zulke technieken zijn niet nieuw, en worden ook wel gebruikt in veiligheidssystemen. Maar voordat die ook gebruikt kunnen worden voor bescherming tegen Stuxnet-achtige virussen is denk ik nog wel wat ontwikkeling nodig. Ook al zou het mogelijk zijn om een veiligheidssysteem deze taken te laten uitvoeren, dan rijst meteen de vraag: is het veiligheidssysteem zelf wel cyberveilig? Uiteindelijk betreft het hier niet meer dan een processor met software en een netwerkkoppeling. Er is geen reden om a priori aan te nemen dat een safety-PLC, zijn I/O, het bijbehorende programmeerpakket en andere software 100% cyberveilig zijn, aangezien deze software niet zodanig ontwikkeld is. Stuxnet gaf hiervan al een voorproefje door ook het applicatieprogramma van een zevende PLC in de opwerkingsfabriek te modificeren. Eerst werd gedurende langere tijd gemeten wat normale waardes voor diverse procesvariabelen waren; deze werden in het interne geheugen opgeslagen. Deze data werd ‘teruggespeeld’ aan de operator op het moment dat de zes andere PLC’s de toerentallen van de ultracentrifuges gingen wijzigen. De operator zag op zijn scherm: alles ok, en had geen directe reden om naar de productiehal te gaan, waar op dat moment veel kapot ging (niet dat dat zo verstandig geweest zou zijn, gegeven de gebruikte chemicaliën). Verder in 2012 Elk virus dat op dit moment ontdekt wordt en iets ‘doet’ dat niet meteen duidelijk is, wordt direct als ‘Stuxnet 2.0’ benoemd, of als de voorloper ervan. Zulke hype slaat al snel om in hysterie, zoals eind 2011

De auteur Rob Hulsebos heeft meegewerkt aan de ontrafeling van het Stuxnetvirus mysterie. Hij zal tijdens het komende Safety Event op 8 mei a.s. een voordracht geven over de gevaren van cybercriminaliteit voor de veiligheid van industriële besturingssystemen.

bleek. Een pomp van een drinkwaterbedrijf in de VS begaf het en dat leek de schuld van een Russische hacker te zijn. Opnieuw veel discussie over (het gebrek aan) beveiliging van industriële systemen. Na onderzoek bleek echter dat het niet ging om een hacker, maar dat de systeembeheerder vanuit Rusland, waar hij op vakantie was, even op afstand had ingelogd (of het verstandig is dat dit kan, daarover verschillen de meningen). Of er ‘iets’ gaat gebeuren met malware op industriële systemen in 2012? Het is koffiedik kijken. De geschiedenis leert dat als er een technologie misbruikt kan worden, dat ook zeker zal gebeuren. De hackerwereld is enorm dynamisch, wie dagelijks volgt wat er hier allemaal gebeurt valt van de ene verbazing in de andere. Aan de industriële wereld de taak om het niveau van beveiliging snel op te schroeven. Rob Hulsebos, Enode

Voor machinebeveiliging is EUCHNER uw gespecialiseerde leverancier. En daarom zijn onze services ALL INCLUSIVE. Deze complete aanpak is kosteloos en speciaal bedoeld voor klanten en toekomstige klanten die behoefte hebben aan kennisoverdracht en ondersteuning. EUCHNER verleent u deze diensten vanzelfsprekend en graag. VË.?wjÍßË.W?™ËÁ‰Ä‰WMjÁaj‰™~ VË
a܉jÄËÜj‰‰~†j‰aĝ¬Äĉ™~j™ VË0Á?‰™‰™~Ë.?wjÍßË ™~‰™jjÁ‰™~ VË™ˆW”¬?™ßËÍÁ?‰™‰™~j™ Nieuwsgierig? Check de nieuwspagina op de website!

w w w.eu chner.nl

Schakel over op All Inclusive

EUCHNER (Benelux) BV - Postbus 119 - NL-3350 AC Papendrecht - Tel +31 (0)78 615 47 66 - Fax +31 (0)78 615 43 11 - [email protected] - www.euchner.nl

DE COMPLETE AANPAK

Veiligheidslichtschermen: uniek en gepatenteerd

Detectie over de volledige lengte van het lichtscherm! Zonder verloren inbouwhoogte; lichtschermen detecteren van begin tot eind! Geïntegreerde Muting, Blanking en Master of Slave functies in één model Programmeren met tip toetsen of met behulp van gratis software Met Ethernet TCP/IP verbindingsmogelijkheid Uitvoeringen met geïntegreerde T- en L-muting armen

Met de SAFEasy™ veiligheidslichtschermen bespaart u veel bedradingstijd en kosten!

Beveiligen

Meten & Controleren

Detecteren

Identificeren

Personal Partners, Premium Products [ T ] 0346 59 45 55

[ W ] vierpool.nl

[ E ] [email protected]

Validatie, systematische fouten & veiligheidsmanagement Dat veiligheidsfuncties niet meer bepaald mogen worden met de EN 954-1 (Categorieën) is inmiddels voor nagenoeg iedereen duidelijk. Velen zijn inmiddels aan het rekenen geslagen met de PL of SIL norm om de verificatie aan te tonen. Maar is verificatie alleen maar het berekenen van de faalkans of is meer te doen dan dat. Als het alleen bij het rekenen blijft, zou ik zeggen; “reken je niet rijk, dan rekent u zich arm”! Zonder aandacht voor het voorkomen en beheersen van systematische fouten heeft een nauwkeurige faalkansberekening en het bepalen van een SIL/PL veiligheidsniveau weinig waarde. Daarnaast is het uitvoeren van een validatie zeer belangrijk om te bepalen hoe een veiligheidscircuit zich in de omgeving gedraagt. Daarnaast is het van belang hoe je binnen de organisatie het ontwerpen van veiligheidscircuits managet. Dit artikel behandelt de meest vergeten stappen in het ontwerp van veiligheidsfuncties.

Verantwoordelijkheidsgebied Project management Ontwikkelen specificatie veiligheidsfuncties Functionaliteit van de veiligheidsbesturing Integratie en testen van de machine

24

Het opstellen van het testplan/validatieplan en het uitvoeren van de validatie Modificaties (zowel componenten als software) Documentatie voor de gebruiker/ onderhoudsvoorschriften Project documentatie Storingen en reparaties Trainingen

Tabel 1.

Tabel 2.

Verantwoordelijke persoon

Alvorens te starten met het ontwerpen van veiligheidsfuncties dienen de verantwoordelijkheden vastgelegd te worden. Daarbij is het van belang dat elk verantwoordelijk en uitvoerend persoon beschikt over: - de juiste opleiding, relevante gevolgde cursussen e.d. - aantoonbare ervaring op het gebied van het ontwerpen van veiligheidsfuncties - de juiste middelen om de veiligheidsfuncties te kunnen ontwerpen, testen, implementeren en documenteren. Het zou immers jammer zijn als halverwege het ontwerptraject duidelijk wordt dat de engineer niet de juiste classificatie en ervaring heeft om veiligheidsfuncties te ontwerpen. Dit is dus een heel belangrijke eerste stap in het ontwerpproces. In tabel 1 een overzicht met mogelijke verantwoordelijkheidsgebieden waarnaast weloverwogen de namen van de verantwoordelijke personen kunnen worden ingevuld. Systematische fouten Fouten zijn grofweg te verdelen in Random fouten, Systematische fouten en Common Cause fouten. In tabel 2 een overzicht

van de eerste twee soorten fouten. Common cause fouten komen voor in veiligheidssystemen met redundante of meervoudige architectuur. Het zijn fouten die voortvloeien uit een gebeurtenis die twee of meer kanalen gelijktijdig laten falen. Voorbeelden hiervan zijn: overstromen, te hoge temperaturen of invloeden als gevolg van EMC. Zowel de PL als de SIL norm beschrijven maatregelen om dit soort fouten te beheersen. Het effect van deze common cause fouten wordt meegenomen in de faalkansberekeningen. Vóór inbedrijfname is het van belang om systematische fouten te voorkomen (tabel 3). Voorkom en beheers systematische fouten door het toepassen van basic en well tried safety principles: -P  rotection of the control circuit (aarding secundaire kant en gebruik van trafo) -O  ver–dimensioning (4kW motorcontactor voor 0,75 kW motor) -E  nergy limitation (begrens druk tot 6 bar) - S electeren, samenstellen en installeren van geschikte componenten inclusief

Tabel 3. bekabeling etc. Gebruik normen, datasheets, manuals en goed vakmanschap - Gebruik componenten die onderling compatibel zijn - Houd rekening met omgevingscondities (temperatuur, luchtvochtigheid, trillingen, EMC). - Gebruik componenten met gedefinieerde storingstoestand. - Transient suppression (RC keten, blusdiode, varistor over spoel) - Gebruik ‘de-energization’ ontwerp, zodat bij verlies van vermogen de veilige staat van de machine kan worden bereikt of aangehouden. - Ontwerp zodanig dat de

Afbeelding 1. Manual frequentieregelaar.

effecten van spanningsvariaties worden beheerst en de machine de veilige staat kan bereiken of aanhouden. (zie EN IEC 60204) - Houd rekening met de omgevingsomstandigheden - Bewaak de software (program sequence monitoring) - Beheers het effect van fouten in de datacommunicatie - Positive mechanically linked contacts (opzetblokje voor motorcontactor?). Lees vooral ook de manual van de componenten goed door. Veelal staat ergens verborgen een stuk belangrijke tekst die veiligheidgerelateerd is. Het niet opvolgen van de adviezen kan

grote gevaren veroorzaken. Zie hiervoor een voorbeeld uit een manual van een frequentie regelaar (afb. 1). Validatie van veiligheidsfuncties Validatie is het testen hoe een veiligheidsfunctie zich in zijn omgeving gedraagt. Een ontwerper kan nog zo goed nagedacht hebben over zijn ontwerp, toch zijn er vaak onvoorziene situaties die tijdens de validatie naar bovenkomen. Een voorbeeld is een deursensor volgens PLe/SIL 3. Door het sturen van dynamische pulsen van de veiligheid PLC naar deze radiografische sensor komen

kortsluitingen, onderbrekingen en aardfouten snel aan het licht, voordat de fout een gevaarlijke situatie wordt. Echter de sensor was geplaatst in een explosiegevaarlijke atmosfeer en daarom was er tussen PLC en sensor een intrinsiek veilig relais (barrier) geplaatst. Tijdens de validatietesten kwam naar voren dat een sluiting en onderbreking van één van de aders geen foutmelding van de PLC gaf. De dynamische pulsen werden niet doorgegeven (geblokkeerd) door de barrier. Door deze eliminatie van de diagnose werd ook de PLe of SIL 3 niet meer gehaald. Het ontwerp moest dientengevolge aangepast worden.

25

Afbeelding 2. Frequentieregelaar zonder afgeschermde getwiste aders.

Afbeelding 3. Profibuskabel parallel naast hoofdstroomaders in de draadgoot.

Validatieplan Stel daarom een goed validatieplan op, aangepast aan de complexiteit van de veiligheidsfunctie en de omgevingssituatie waarin deze is opgenomen. Neem in het validatieproces de generieke en specifieke foutenlijst op, zoals weergegeven in bijlage 5 van de EN-ISO

(ISO 13849-2:3.2 en bijlage A3, B3, C3, D3) - beproefde veiligheidscomponenten (ISO 13849-2:3.2 en bijlage A4, D4) - foutaannames en foutuitsluitingen zoals informatieve faalgegevens - analyses en testen die worden uitgevoerd. Simuleer bijvoorbeeld: - hoge/lage temperatuur, trillingen, vochtigheid, chemische invloeden met “werkelijke” contacten en niet met “simulatieprint met schakelaars” - contactdender, stoorpulsen/ piek/dip, EMC, afschermingsfouten - sluiting naar plus, min, fase, nul, aarde, onderlinge in- en uitgangen - uitval van voedingsspanning - onderbreking feedbacksignaal - normale bedrijfscycli, duurproeven - uitval groepsbeveiliging, luchtdrukval, lage batterijspanning - andere faalmodi die in het verleden tot fouten hebben geleid. Zie verder: faaloorzaken uit de EN-ISO 13849-2

voren die storingen kunnen veroorzaken. Hier zijn twee voorbeelden opgenomen van situaties uit de praktijk.Het eerste voorbeeld betreft een frequentieregelaar waarvan de afdekkap verwijderd is om de bedrading te controleren (afb. 2). Diverse draden lopen door elkaar, terwijl volgens de manual elke ingang afzonderlijk voorzien zou moeten zijn van een afscherming die op een speciale manier afgemonteerd dient te worden. Daarnaast is gebruik gemaakt van een “kroonsteen” omdat de klemmen op de regelaar te klein zijn om een doorverbinding te maken. Allemaal potentiële stoorbronnen die vroeg of laat voor problemen zullen zorgen.

Visuele controle Visuele controle van de elektrische installatie blijft naast de validatie noodzakelijk. Veelal komen ook daar zaken naar

Harry Krosse, Business Unit Manager Machine- and Process Safety, D&F Consulting, Zevenaar

13849-2. Neem in het validatieplan onderstaande aspecten op: - identiteit van de specificatiedocumenten - operationele en omgevingscondities - basis veiligheidsprincipes; (ISO 13849-2:3.2 en bijlage A2, B2, C2, D2) - beproefde veiligheidsprincipes;

26

Stop! Kijk niet verder dan EAO voor noodstopschakelaars EAO, de expert in Mens Machine Interfaces, biedt een zeer ruime keuze aan noodstopknoppen en stopknoppen. • Inbouwdiepte vanaf slechts 13,5 mm • Foolproof noodstop uitvoeringen, rood-geel, volgens NEN-EN-ISO 60947-5-1, NEN-EN-ISO 60947-5-5, DIN-EN-ISO 13850 en EN60204 • Sleutel- of draaiontgrendeling • Stopknop uitvoeringen met afwijkende kleur voor remote control • Duidelijk ontgrendelsymbool volgens EN 60204 • Verkrijgbaar met LED-verlichting Your expert partner in Human Machine Interfaces

www.eao.nl

10062_Dtp_90x123.indd 1

16-03-2010 11:00:46

Een tweede voorbeeld is een profibuskabel (paarse kabel) die parallel loopt in dezelfde draadgoot als de driefasenaders van de motor (afb. 3). Omdat de driefasenaders onder elke motorcontactor los van elkaar liggen, zal het elektromagnetische veld van elke motorgroep elkaar niet opheffen. Het resulterende veld zal invloed uitoefenen op profibuskabels.

Even voorstellen: de eerste autonome biometrische schakelaar van 22 mm voor industriële omgevingen

ems-p.com

www.schmersal.nl

Het kan in enkele seconden geïnstalleerd worden g. en behoeft geen aparte programmering.

BACK

NIEUW De innovatie die is ingebouwd in de HarmonyTM Biometric Switch biedt iedereen voordelen: een snellere, eenvoudigere installatie voor u en een betere beveiliging met vingerafdrukherkenningstechnologie voor uw klanten. Eenvoudiger te installeren, want het past in een standaardopening van 22 mm voor een drukknop met snelle verbindingen die gebruik maken van M12-connectoren. Er is geen speciaal gereedschap nodig, dat de tijd en kostprijs van een installatie vermindert. Uw klanten zullen blij zijn met de geavanceerde technologie van de Harmony Biometric Switch en de veilige toegang die wordt geboden tot gevoelige zones en machinefuncties — zonder sleutels, badges of toegangscodes die uitgeleend, vergeten of verloren kunnen worden. Het is ontworpen voor een industriële omgeving en biedt uitstekend weestand tegen mechanische schokken en trillingen. Het kan tot 200 vingerafdrukken opslaan en elke afdruk in minder dan een seconde herkennen. Bovendien is het met de ingebouwde software eenvoudig te configureren en te gebruiken. Gebruik de Harmony biometrische schakelaar en bouw tegelijkertijd aan uw concurrentievoordeel.

Harmony XALD/ XALK Kunststof drukknopkasten

Harmony 9001K Ø 30 mm drukknoppen en signaallampen

Harmony XB4/ XB5 Ø 22 mm drukknoppen en signaallampen

Harmony XB6 Ø 16 mm drukknoppen en signaallampen

Eenvoud door innovatie

©2011 Schneider Electric. Alle rechten voorbehouden. De merken Schneider Electric en Harmony zijn eigendom van Schneider Electric Industries SAS of de aan haar gelieerde ondernemingen. Alle andere handelsmerken zijn eigendom van hun respectievelijke eigenaars. 998-4231_NL

Een van onze unieke innovaties. Elektronische veiligheidssensor RSS 36 n

Hoogste veiligheidsniveau

n

Uitgebreide diagnosemogelijkheden zelfs bij serieschakeling

n

Manipulatiebeveiliging op maat dankzij drie codeervarianten

n

Optioneel met geïntegreerde houdmagneet

n

Lange levensduur, zelfs onder de zwaarste omgevingsvoorwaarden

n

Universele montage, veelzijdig gebruik

Oplossingen voor machineveiligheid • Noodstopschakelaars met trekkoord of drukknop • Veiligheidseindschakelaars • Veiligheidsdeurschakelaars • Veiligheidssensoren • Veiligheidscontrollers en veiligheidrelais • Programmeerbare veiligheidssystemen • Servosystemen en frequentieregelaars met ingebouwde veiligheid

...standalone of geïntegreerd in uw machinenetwerk

Neem contact op met Omron voor meer informatie: Tel. +31 (0)23 568 11 00 E-mail: [email protected] industrial.omron.nl/safety

Ongecontroleerde bewegingen in uw installatie veroorzaken extra kosten en leiden tot storingen in uw productie. Overgedimensioneerde oplossingen zijn vaak het gevolg. Niet als u ACE producten gebruikt. Een compleet gamma aan innovatieve producten die een voorspelbaar gedrag van uw installatie mogelijk maken. Wilt u ervaren wat allemaal mogelijk is? Vraag dan de gratis ACE catalogus aan, met vele producten op het gebied van dempingstechnieken tot klemelementen.

Meer info? Telefoon +31-(0)165-714455 of +32-(0)11-960736, Fax +31-(0)165-714456 of +32-(0)11-960737, www.ace-ace.com

Bedrijfsprofielen

ACE Stoßdämpfer

Moervaart 24, 4715 EP RUCPHEN tel.: (0165) 71 44 55, fax: (0165) 71 44 56 web: www.ace-ace.com e-mail: [email protected]

ATHEX Industrial Suppliers

EKB

Postbus 40, unit 10, 2240 ZANDHOVEN BELGIË tel.: +32 (0)3 653 21 82, fax: +32 (0)3 653 21 61 web: www.athex.eu e-mail: [email protected]

Wijkermeerweg 31, 1948 NT BEVERWIJK tel.: (0251) 26 19 20, fax: (0251) 22 43 48 web: www.ekb.nl e-mail: [email protected]

ATHEX Industrial Suppliers levert kwalitatieve oplossingen aan de industrie: aardingscontrolesystemen & antistatica, tankappendages, industriële verwarming/verbranding, milieutechnieken, explosieveiligheid, (ATEX/LED) industriële verlichting. ATHEX is uw specialist op het vlak van procesveiligheid, waaronder het afleiden van statische ladingen in explosiegevaarlijke omgevingen. Onze ervaring, toonaangevende referenties, en onze goede samenwerking met internationaal actieve fabrikanten onderscheidt ons van anderen.

EKB is een system integrator voor Industriële Automatiseringsprojecten. Met ruim 200 betrokken en deskundige medewerkers biedt deze projectorganisatie automatiseringsoplossingen binnen de proces- en maakindustrie. Een hoogwaardig kwaliteitssysteem conform CSIA en gedegen projectmanagement maken EKB een betrouwbare partner.

Niet gedempt is hard gebotst - het kan anders! ACE-klanten profiteren al meer dan 40 jaar van doordachte oplossingen en waardevolle innovaties bij stootdempers. Deze producten worden vaak ingezet door toekomstgeorïenteerde bedrijven. Naast industriële stootdempers ontwikkelt, produceert en verkoopt ACE nog vele andere dempingsproducten: veiligheidsdempers, industriële gasveren, rotatieremmen, remcilinders, dempingsmatten, klemeenheden en structuurdempers. ARTS SAFETY Consultants

BALLUFF

Hoogeind 25, 4817 EG BREDA tel.: (06) 303 62 795 web: www.arts-safety.nl e-mail: [email protected]

Kempenlandstraat 11H, 5262 GK VUGHT tel.: (073) 657 97 02, fax: (073) 657 97 86 web: www.balluff.nl e-mail: [email protected]

Consultancy - Ontwikkelen van (project-)plannen / procedures voor Veiligheid, Kwaliteit- of Milieuzorg; - Handboeken en procedures voor VCA*/VCA**/VCU/VCO/ OHSAS/HACCP/ISO; - Ondersteuning management en afdeling HSEQ; - Advisering RI&E, BHV, (Taak)Risicoanalyses, Arbeidsmiddelen/Machinerichtlijn, BRZO, ATEX.

Balluff is met meer dan veertig jaar ervaring op het gebied van sensoren, wereldwijd een van de meest vooraanstaande producenten van elektronische en elektromechanische sensoren, lineaire positiesensoren en identificatiesystemen. Innovatief, ‘state of the art’ elektronica en applicatiegerichte oplossingen zijn de bekendste handelsmerken van de gehele productrange. De portfolio is de laatste jaren fors uitgebreid, met een ruim assortiment fotocellen, capacitieve sensoren, positie sensoren en visionsystemen.

Detachering Vervanging / (project)ondersteuning / tijdelijke uitbreiding van uw personeel: Kwaliteit, Arbo, Veiligheid en Milieu (veiligheidskundigen MVK/HVK, coaches, coördinatoren). Wij adviseren hierin en voorzien van een passende oplossing. Recruitment Bemiddeling KAM medewerkers die bij uw organisatie passen. Daarbij verdiepen wij ons in de cultuur van uw organisatie zodat we de juiste match kunnen maken. Wij bemiddelen professionals die bijdragen aan een verhoging van de duurzame inzetbaarheid van medewerkers.

CC Nederland

Met vestigingen in Beverwijk, Bunnik, Drachten en Someren is EKB één van de grotere system integrators in Nederland en met een eigen Service Desk staat EKB 24/7 voor u klaar! EKB maakt bovendien deel uit van de beursgenoteerde TKH Group. elobau Benelux

Solingenstraat 37, 7421 ZP DEVENTER tel.: (0570) 83 31 03, fax: (0570) 83 31 04 web: www.elobau.com e-mail: [email protected] Al bijna 40 jaar is elobau een flexibele en betrouwbare partner in contactloze sensortechnologie. De componenten worden o.a. toegepast in: bedrijfsvoertuigen; machineveiligheid en niveaumeting. Naast het veelomvattende en constant groeiende standaard leveringspakket, ontwikkelen en produceren we klant specifieke oplossingen. Met 30 dochterondernemingen en distributiepartners wereldwijd garandeert elobau de klant een hoge mate van flexibiliteit en snelheid in de verwerking van bestellingen, alsook uitgebreide service. ESV Technisch Adviesbureau

Willem Dreeslaan 32, 2729 NH ZOETERMEER tel.: (079) 820 00 20, fax: (079) 820 00 28 web: www.ccned.nl e-mail: [email protected] CC Nederland is een dynamisch bedrijf dat sinds 2003 actief is als toeleverancier van industriële automatiseringsen veiligheidsproducten voor de industriële OEM-markt. CC Nederland is importeur/distributeur van: IDEC, ILME, HAAKE, CEDES, WERMA, Safetec diS en GuardMaster Allen-Bradley. Deze merken hebben de volgende producten, PLC en HMI; voedingen; miniatuurrelais; sensoren; industriële connectoren; LED signaleringen en verlichting; veiligheidsschakellijsten, matten en bumpers; veiligheidslichtschermen, hekwerken, safetycontrollers en veiligheidsschakelaars.

Mercuriusweg 4B, 3771 NC BARNEVELD tel.: (0342) 42 42 51, fax: (0342) 42 41 72 web: www.esv-groep.nl e-mail: [email protected] ESV Technisch Adviesbureau al meer dan 19 jaar een betrouwbare partner voor advisering op het gebied van de Machinerichtlijn en de Richtlijn Arbeidsmiddelen. Werkzaamheden: risicoanalyses opstellen, gebruiksaanwijzingen schrijven, veiligheidsprojecten begeleiden, Technische Dossiers opstellen, Machineveiligheid trainingen en afnamekeuringen verzorgen. Detacheren van een CE-consultent behoort ook tot de mogelijkheden. Ons ESV motto is: altijd een praktische benadering van veiligheid!

29

Bedrijfsprofielen

EUCHNER (Benelux)

Postbus 119, 3350 AC PAPENDRECHT tel.: (078) 615 47 66, fax: (078) 615 43 11 web: www.euchner.nl e-mail: [email protected] EUCHNER is ruim een halve eeuw actief in industriële automatisering. EUCHNER ontwikkelt hoogwaardige kwaliteitsproducten die doen wat ze horen te doen en hun weg vinden in uiteenlopende industrieën over de hele wereld. Betrouwbare apparatuur zorgt voor ononderbroken productie en processen. Elke locatie vraagt om zijn eigen specifieke benadering en EUCHNER heeft de techniek en de kennis in huis om voor elke situatie een praktische, duurzame en doeltreffende oplossing te vinden. EUCHNER heeft de visie en ervaring in huis. En nog veel meer. Festo

Fusacon

Vogelenzangseweg 20, 4124 AS HAGESTEIN tel.: (0347) 35 25 19, fax: (087) 784 35 20 web: www.fusacon.nl e-mail: [email protected] Denkt men binnen uw bedrijf ook verschillend over machineveiligheid en PL/SIL? Heeft u moeite met de praktische implementatie van alle wet- en normeisen? Fusacon kan u hierbij helpen! Zij levert ondersteuning aan industriële bedrijven op het gebied van functionele veiligheid en machineveiligheid. Steeds meer organisaties gebruiken onze grondige expertise en jarenlange ervaring. Fusacon, Uw KennisPartner! Voor meer informatie: www.fusacon.nl HATENBOER ELEKTRO

Schieweg 62, 2627 AM DELFT tel.: (015) 251 88 99, fax: (015) 261 10 20 web: www.festo.nl e-mail: [email protected]

30

Festo is gespecialiseerd in de automatisering van ‘Motion- in Control’-processen in verschillende industrieën en wordt wereldwijd vertegenwoordigd in 176 landen. De ambitie van Festo is om als innovatieve partner klanten in staat te stellen hun concurrentiekracht te verhogen door verregaande samenwerking op het gebied van re-engineering van bestaande machines en bij het ontwerpen van nieuwe machines. Door continue innovatie heeft Festo een assortiment van ruim 60.000 producten en biedt zij automatiseringsoplossingen op maat voor meer dan 200 industriële sectoren. Het uitgebreide dienstenpakket varieert van advies en dienstverlening op ontwerpgebied tot en met logistieke en technische ondersteuning, en van services voor installatie en onderhoud tot en met training en opleiding van operators en technici. Kwalificaties: ISO 9001:2000, IS0 14001, VDA 6.1, VDA 6.4. forTop Automation & Energycontrol

Inrato International

Nagelerweg 5d, 8304 AB EMMELOORD tel.: (0527) 78 57 81, fax: (0527) 78 52 95 web: www.inrato.nl e-mail: [email protected] Bij Inrato International vindt u direct de oplossing in machineveiligheid die u zoekt. Onze kracht ligt in het vinden van de combinatie tussen productiviteit en veiligheid. Samen met onze jarenlange ervaring in machineveiligheid geeft dat ons een uniek onderscheidend vermogen. Met onze kennis van richtlijnen en normen kunnen wij adviseren in zaken als CE-markering en het opstellen en uitvoeren van de Risico Inventarisatie en Evaluatie (RIE). Voor een complete oplossing leveren wij een productgamma van vooraanstaande leveranciers met daarin optische systemen als lichtschermen en fotocellen, drukgevoelige veiligheidssensoren als drukmatten, bumpers en contactlijsten. Gaaspanelen voor vaste afscherming, veiligheidsschakelaars, visuele en akoestische alarmeringen. Inrato International, focus op veiligheid! Koning & Hartman

Postbus 3935, 4800 DX BREDA tel.: (076) 504 32 22, fax: (076) 504 32 23 web: www.hatenboer.com e-mail: [email protected] Klaverbladstraat 6A, 3560 Lummen Belgie tel.: +32 (0)16 572 168, fax: +32 (0)16 565 582 web: www.hatenboer.com e-mail: [email protected]

Postbus 416, 1000 AK AMSTERDAM tel.: (020) 587 76 00, fax: (020) 587 76 05 web: www.koningenhartman.com e-mail: [email protected]

Hatenboer Elektro is al bijna 60 jaar actief als importeur. Bij Hatenboer vindt u een grote variatie in kwalitatieve elektrotechnische producten van 25 gerenommeerde (familie)bedrijven, waaronder Safyswitch veiligheidsschakelaars, eind- en voetschakelaars. Misschien wat minder bekend, maar kwalitatief en innovatief minstens net zo goed. Doordat er tussen u en de fabrikant slechts 1 schakel zit, kunt u rekenen op gunstige prijzen, snelle levertijden en een persoonlijke bediening.

Koning & Hartman is een uniek technologiebedrijf voor de telecom, industrie en infrastructuur. Wij adviseren, ontwerpen, leveren, implementeren, onderhouden en beheren. We zijn actief in openbaar vervoer, water, energie, overheid, maak- en voedingsmiddelenindustrie, farmacie, openbare orde & veiligheid en financiële dienstverlening. We werken samen met vooraanstaande partners zoals Mitsubishi, Microsoft, Panasonic, Intel, Kenwood, Motorola, Alcatel- Lucent, Mean Well en IPC.

HPR Techniek

Grote Kranerweerd 53, 8064 PE ZWARTSLUIS tel.: (038) 337 27 00, fax: (038) 337 27 09 web: www.4top.nl e-mail: [email protected]

Postbus 9393, 3007 AJ ROTTERDAM Tel.: (010) 292 87 87, fax +32(2) 253 31 20 web: www.hprtechniek.com e-mail: [email protected]

forTop is een jong, onafhankelijk en dynamisch bedrijf dat zich als importeur in korte tijd een stevige positie heeft verworven. Jarenlange ervaring ligt aan forTop ten grondslag, zodoende kennen we de markt door en door. Dat blijkt wel uit ons assortiment: stuk voor stuk slimme producten die we met zorg en aandacht geselecteerd hebben.

Als technische handelsonderneming zijn wij een meedenkende, adviserende en innoverende partner. Op basis van onze kennis en ervaring komen wij samen met u tot de juiste en meest functionele oplossing. Dit kunnen wij realiseren omdat wij beschikken over een goed geoutilleerde werkplaats en technische afdeling. Veiligheidstechniek en elektronica componenten voor de industrie zijn onderdeel van ons uitgebreide leveringsprogramma.

Laumans Techniek

Postbus 60, 6000 AB WEERT tel.: (0495) 52 10 67, fax: (0495) 54 24 57 web: www.laumans.com e-mail: [email protected] Laumans is reeds meer dan 50 jaar een technisch georiënteerd importeur van een uitgebalanceerd assortiment op het gebied van industriële automatisering, elektrotechnische installatietechniek en veiligheidstechniek. Onze Engineers hebben gedegen kennis van toepassingen en producten. Zij leveren een doelgerichte toegevoegde waarde en ondersteuning doordat zij uw applicaties aandachtig analyseren en klantgericht meedenken. Om u vervolgens de meest optimale oplossing te kunnen adviseren.

Bedrijfsprofielen

Omron Electronics

Rockwell Automation

Wegalaan 61, 2132 JD HOOFDDORP tel.: (023) 568 11 00, fax: (023) 568 11 88 web: www.industrial.omron.nl e-mail: [email protected]

Communicatieweg 5, 3641 SG MIJDRECHT tel.: (0297) 54 35 00, fax (0297) 56 07 01 web: www.rockwellautomation.nl e-mail: [email protected]

Omron Electronics behoort tot de wereldwijd opererende Omron Corporation, een van ‘s werelds marktleiders op het gebied van industriële automatisering. Met ruim 36.000 werknemers in 34 landen levert Omron producten en diensten voor uiteenlopende bedrijfstakken, waaronder de fabrieks-, proces- en machineautomatisering, de maakindustrie en de gezondheidszorg.

Rockwell Automation benadert de veiligheid van automatisering op een holistische manier - dit is gebaseerd op de wereldwijde normen, innovatieve technologieën, gekwalificeerd personeel en risico analyses gedurende de gehele levenscyclus van de installatie. Deze benadering  verbetert  de productivitieit en efficiëntie van de productiemiddelen. Rockwell Automation biedt een veel omvattend portfolio van producten en diensten voor veiligheidsoplossingen in de industriële automatisering. Op de beurs Industriële veiligheid is Rockwell Automation vertegenwoordigd door haar distributie partner C.C.Nederland.

Omron biedt veiligheidssystemen die gebruikmaken van de allernieuwste sensor- en besturingstechnologie en in combinatie met veilige ontwerpen en adviezen een optimale veiligheid in uw productie-omgeving verzekeren. Phoenix Contact

SEW-EURODRIVE

Postbus 10085, 3004 AB ROTTERDAM tel.: (010) 446 37 00, fax: (010) 415 55 52 web: www.sew-eurodrive.nl e-mail: [email protected] SEW-Eurodrive is al 80 jaar dé specialist in aandrijftechniek. Wij leveren oplossingen voor aandrijf- en besturingstechnische vraagstukken in vele branches.  Onder het motto Driving the world leveren wij motorreductoren, tandwielkasten, frequentieregelaars, decentrale aandrijfsystemen, inclusief alle mogelijke service en trainingen. Wij organiseren regelmatig themadagen over machineveiligheid en informeren u graag over wat wij doen om onze producten en diensten veilig te maken (zie www. sew-eurodrive.nl/driveacademy)

Schmersal Nederland Sick

Postbus 246, 6902 PA ZEVENAAR tel.: (0316) 59 17 20, fax: (0316) 52 40 74 web: www.phoenixcontact.nl e-mail: [email protected] Phoenix Contact is leidinggevend fabrikant van elektrische aansluittechniek en industriële automatiseringssystemen. Samen met onze gebruikers zoeken wij naar nieuwe producten en systemen. Veel producten die uit deze samenwerking zijn ontstaan, hebben zich wereldwijd tot standaard ontwikkeld. Behalve een groot aantal losse componenten behoren daartoe ook systeemoplossingen voor complexe automatiseringstaken en veiligheidstechniek. Pilz Nederland

Lorentzstraat 31, 3846 AV HARDERWIJK tel.: (0341) 43 25 25, fax: (0341) 42 52 57 web: www.schmersal.nl e-mail: [email protected] Schmersal Nederland is verantwoordelijk voor de marketing, verkoop, logistiek en after sales voor onder meer de Schmersal producten binnen Nederland. Als specialist op het gebied van machine- en productieveiligheid biedt Schmersal de klant een uitstekend advies en een innovatieve productlijn. Het leveringsprogramma bestaat uit: - Schmersal veiligheids- en automatiseringscomponenten - Elan paneelschakelaars en veiligheidssystemen - Wachendorff encoders - Satech machineafschermingen - Tiemann RVS machineafschermingen - Wibond industriële displays Schneider Electric

Postbus 186, 4130 ED VIANEN tel.: (0347) 32 04 77, fax: (0347) 32 04 85 web: www.pilz.nl e-mail: [email protected] Pilz toonaangevend, innovatief bedrijf in de automatiseringstechniek. Als expert in de veiligheid van mens, machine en milieu biedt Pilz wereldwijd klantgerichte oplossingen voor alle industriële branches. Wij bieden totaaloplossingen die individueel zijn afgestemd. Hiertoe behoren innovatieve producten en een uitgebreid dienstenpakket op het gebied van sensoren, besturingstechniek, aandrijftechniek, consultancy, engineering en trainingen. Wij richten ons naar de huidige markteisen. Het feit dat Pilz wereldwijd marktleider in de belangrijkste deelgebieden van veilige automatisering is, stelt onze leidinggevende positie in onderzoek en technologie veilig. Nieuw bij Pilz is de e-shop: bestel eenvoudig producten online via bestellen.pilz.nl!

Postbus 836, 2003 RV HAARLEM tel.: (023) 512 41 24, fax: (023) 512 41 00 web: www.schneider-electric.nl e-mail: [email protected] Als wereldwijde specialist in energiemanagement biedt Schneider Electric geïntegreerde oplossingen voor meerdere marktsegmenten, waarbij leidende posities worden ingenomen, waaronder de industrie. Gericht op het veiliger, betrouwbaarder en efficiënter maken van energie heeft Schneider Electric een breed aanbod van producten en oplossingen voor industriële automatisering en besturing. De mensen van Schneider Electric kunnen u tevens voorzien van een juist advies en mensen en bedrijven helpen het beste uit hun energie te halen: make the most of your energy!

Postbus 186, 3720 AD BILTHOVEN tel.: (030) 229 25 44, fax: (030) 229 39 94 web: www.sick.nl e-mail: [email protected] Overal waar processen worden verbeterd, is sprake van SICK sensoren. SICK AG, met SICK BV als 100% dochter, is continu actief om sensortechnieken te ontwikkelen en te optimaliseren. Een uitgebreid, wereldwijd verkoop- en servicenetwerk garandeert gekwalificeerde support, overal en altijd. Het productenprogramma is verdeeld over vier divisies: 1) Industriële automatisering: optische sensoren, benaderingsschakelaars, puls- en codegevers, visionsensoren en -systemen, afstandmeetsystemen, contrasttasters, etc. 2) Beveiligingssystemen: veiligheidsschakelaars en -relais, lichtschermen, laserscanners 3) Auto Ident: barcodescanners (stationair en handscanners), RFID en lasermeetsystemen voor vlakbewaking 4) Industriële instrumentatie: niveausensoren voor vloeistoffen en vaste stoffen

31

Bedrijfsprofielen

Siemens Nederland

Postbus 16068, 2500 BB DEN HAAG tel.: (070) 333 35 15, fax: (070) 333 34 14 web: www.siemens.nl/industry e-mail: [email protected] Siemens Industry Automation & Drive Technologies levert een waardevolle bijdrage aan de industrie met innovatieve producten, maar vooral ook met geïntegreerde concepten, zoals Totally Integrated Automation en Safety Integrated. Wij bieden veilige oplossingen die de productiviteit en het economisch rendement verbeteren. En waar u ook kijkt, vrijwel overal is onze techniek te vinden. Van kermiscarrousel via besturing van robots tot automatiserings- en aandrijftechniek voor moderne productieprocessen, bijvoorbeeld voor productielijnen van autofabrieken. TCPM

Postbus 119, 7300 AC APELDOORN tel.: (055) 366 34 56, fax: (055) 366 34 54 web: www.tcpm.nl e-mail: [email protected]

32

Als strategisch partner voor de industrie werken we al sinds 1990 samen met onze klanten en zijn we actief in de markten: Food & Pharma, Capital Goods, Oil & Gas en Energy. De kracht van TCPM schuilt in de combinatie en synergie van onze kennisgebieden: Optimalisatie, Engineering, Veiligheid, Project Management en Interim Professionals. Veiligheid Onze 12 veiligheidskundigen bieden al jaren pragmatische en effectieve oplossingen op het gebied van Arbeidsveiligheid, Productveiligheid (CE-markering) en Safety management. Door een krachtige combinatie van eigen kennis en ervaring, de kruisbestuiving met andere specialisten binnen onze organisatie en een uitgebreid netwerk van relaties en leveranciers, bieden wij u altijd de juiste en vooral praktische oplossing. Ook als wij weg zijn, moet het resultaat van ons werk blijven werken. Daarom betrekken wij uw medewerkers vanaf de start intensief bij het project.

Tele Radio Benelux

Postbus: 24008, 2490 AA DEN HAAG tel.: (070) 419 41 20, fax: (070) 419 41 29 web: www.teleradio.nl e-mail: [email protected] Al meer dan 55 jaar ontwikkelt, produceert en implementeert Tele Radio radiografische afstandsbesturingen voor industriële toepassingen. Van een eenvoudige sleutelhangerzender en plug-in ontvanger tot een gecertificeerde veiligheidsbesturing met actieve noodstop en feedback. Al onze systemen zijn uitgebreid getest en o.a. SIL3 en PLe gecertificeerd. Ons doel is een draadloos besturingssysteem te kunnen bieden voor iedere specifieke toepassing, ook de uwe! Teleson

Postbus 9551, 3506 GN UTRECHT tel.: (030) 263 10 00, fax: (030) 261 23 41 web: www.teleson.nl e-mail: [email protected] TELESON is een onafhankelijke Nederlandse handelsonderneming gespecialiseerd in veiligheidsschakelaars en veiligheidssensoren. TELESON is ISO gecertificeerd en staat voor een perfecte service en vlotte leveringen. TELESON mag door haar tientallen jaren ervaring met recht een pionier op de Nederlandse industriële veiligheidsmarkt genoemd worden. TELESON is onder andere bekend door haar veiligheidsproducten als schakelaars (met of zonder elektrische vergrendeling), contactloze sensoren, trekkoordschakelaars en veiligheidsmatten. TROAX

Postbus 256, 2160 AG LISSE tel.: (0252) 37 01 54, fax: (0252) 37 01 84 web: www.troax.com e-mail: [email protected] Troax, ’s werelds grootste producent van modulaire gaas en plaatwanden is vertegenwoordigd in vrijwel alle Europese landen en richt zich al jaren op veiligheid op de werkvloer. De hoogwaardige en innovatieve machineafschermsystemen zijn onder meer geschikt voor de beveiliging van logistieke systemen, geautomatiseerde installaties en robots. De montagemethoden voldoen geheel aan de nieuwe Machinerichtlijn EN 2006/42/EC en zijn toepasbaar in vrijwel iedere situatie.

Unique Safety Products

Bermweg 101a, 2907 LB CAPELLE AAN DEN IJSSEL tel.: (010) 822 44 00, fax: (010) 822 45 00 web: www.usp-online.nl e-mail: [email protected] Unique Safety Products is de leverancier van kwalitatief hoogwaardige veiligheidssystemen voor de Nederlandse industrie. Onze producten zijn getest tot meer dan 1.000.000 handelingen en ontworpen voor jarenlang probleemloos gebruik onder de meest zware industriële omstandigheden. Wij zijn gespecialiseerd in de levering van mechanisch bediende veiligheidsschakelaars van Fortress Interlocks, contactloze veiligheidsschakelaars van Mechan Controls, lockout-tagout producten van MasterLock en mechanische veiligheidsafschermingen van Troax. Vierpool

Postbus 1501, 3600 BM MAARSSEN tel.: (0346) 59 45 11, fax: (0346) 57 40 55 web: www.vierpool.nl e-mail: [email protected] Vierpool staat voor: Persoonlijke kennis en betrokkenheid, gecombineerd met oplossingen, hoogwaardige producten en systemen voor industriële automatisering. Als u uw machine of installatie wilt beveiligen kunnen wij u met onze kennis en producten van een goede oplossing voorzien. Ons produktenpakket omvat o.a. de volgende merken: Sensoren voor factory automation: Balluff, Datalogic Automation, Hohner, Proxitron en Pantron. Veiligheidslichtschermen en -sensoren: Datalogic Automation en Pantron Wago Nederland

Postbus 2070, 7301 DB APELDOORN tel.: (055) 368 35 00, fax: (055) 368 35 99 web: www.wago.com e-mail: [email protected] WAGO is naast specialist op het gebied van decentrale automatisering, innovator en marktleider op het gebied van veerklemaansluittechniek. Hierbij worden elektrische aders geklemd middels veerkracht in plaats van de traditionele schroefverbinding. Dit resulteert behalve in trillingsbestendige en onderhoudsvrije klemverbindingen tevens in een forse reductie van bedradingstijd. Het WAGOoI/OoSYSTEM 750 is het kleinste modulair opgebouwde remote I/O-systeem voor decentrale automatisering. Hiermee zijn op eenvoudige wijze voordelige, ruimtebesparende veldbusnodes te realiseren. WAGO levert binnen het WAGOoI/OoSYSTEM 750 ook modules voor EEx i en voor omgevingstemperaturen van -20 ºC tot 60 ºC.

MVK’er worden? Dit kan nu bij PHOV! Stichting PHOV geeft al ruim 20 jaar de opleiding HVK en heeft hiermee een stempel gedrukt op het vakgebied Veiligheidskunde. Nu gaan we verder en delen onze kennis ook op MVK-gebied. Benieuwd? Volg dan de MVK-opleiding bij dé veiligheidskundige opleider van Nederland!

Kies voor PHOV, dan kies je voor • avondopleiding, dus geen verlies van werktijd • boeiende combinatie van theorie en praktijk • in één traject ook Middelbare Arbeidshygiënist worden • doorstroom mogelijk naar HVK’er of AH’er • veel ervaring op veiligheidskundig gebied Start: 24 oktober 2012 Lestijden: 18.00 - 21.15 uur Plaats: Utrecht Schrijf je nu in op www.phov.nl

Weerdsingel WZ 32 | 3513 BC Utrecht | T 030 231 82 12 | www.phov.nl | [email protected]

“

Het ene lichtscherm is het andere niet. Wie wijst me de weg in Performance Levels?

”

De oplossing komt van SICK. Omdat geen bedrijfssituatie gelijk is, levert SICK u graag een pasklaar antwoord op al uw veiligheidsvraagstukken. We helpen u niet alleen aan alle beveiligingscomponenten die nodig zijn voor een onfeilbare oplossing, we bieden u er ook een berg aan knowhow en ervaring bij. Stel ons gerust op de proef. En maak kennis met onze totaalaanpak via 030 – 229 25 44 of www.sick.nl.

SICK B.V. | Bilthoven | Nederland | www.sick.nl

Sensor Intelligence.