Academisch onderwijs: van bolwerk naar netwerk Connect & Reflect

Openingsrede René Smit

Academisch onderwijs: van bolwerk naar netwerk Connect & Reflect Digitalisering in de maatschappij Mailen, hyperlinken, twitteren, Hyves, multitasken, we zijn allemaal ‘connected to the world of bits and bytes’. Dat digitalisering de afgelopen decennia een enorme maatschappelijke omwenteling heeft veroorzaakt is geen punt van discussie. Moesten we nog niet eens zo heel lang geleden weken wachten op een bericht van overzee, tegenwoordig kunnen we met een druk op de knop de meest recente aandelenkoersen uit Japan ontvangen. Er wordt een nieuwe taal gesproken (ook in mijn voordracht zult u daarover struikelen) en er zijn nieuwe gewoonten. De beelden van slachtoffers van een opstand in Iran worden binnen een paar seconden doorgeseind naar alle delen van de wereld. De Iraanse regering wordt zo, ondanks strenge censuur, toch digitaal gepasseerd en staat letterlijk te kijk. Ruim 85 procent van de Europese bevolking beschikt heden ten dage over een internetaansluiting. Zonder smartphone en internet leef je tegenwoordig in de marge van de samenleving. Beperkingen van tijd, plaats en ruimte worden geslecht. Met een mooi woord noemen we dit compressie. Digitalisering biedt de basisinfrastructuur voor al onze activiteiten. Digitalisering emancipeert, biedt empowerment. Iedereen heeft toegang tot veel meer kennis dan voorheen. Eindeloze bibliotheken rijzen op, voor iedereen is alle informatie toegankelijk. Dat leidt tot andere machtsverhoudingen. Tussen burgers en gezagsdragers, tussen dokters en patiënten, tussen docenten en studenten.

-Connect @ Reflect – Opening academisch jaar 2009 - 2010

1

Informatie wordt dankzij digitalisering gedeeld, verspreid en bewerkt in allerlei sociale netwerken die niet lokaal maar globaal zijn 1 . Wikipedia is daar een goed voorbeeld van. De informatieproductie zèlf komt daarbij tot stand door een wereldwijd digitaal-sociaal netwerk van nijvere vrijwilligers. De digitale wereld is vrij van grenzen en heeft een accelererend vermogen. Het faciliteert het ontstaan van nieuwe netwerken, bijvoorbeeld Hyves, waar ook onze premier vrienden maakt. Kortom, je kunt ‘in real time’ deelnemen aan meerdere netwerken, die zelfs intensiever zijn dan de traditionele 2 . Dat kent ook schaduwzijden: de grenzeloosheid en het anonieme karakter kan leiden tot misbruik. Terroristen en criminelen weten ook raad met ICT. Over deze revolutie valt nog veel meer te zeggen. Dat ga ik niet doen. Niet voor niets heeft de VU het toonaangevende Networkinstitute opgericht. Dit Networkinstitute, waarin zo’n 150 wetenschappers uit drie faculteiten samenwerken, doet op dergelijke terreinen belangwekkend onderzoek. Interdisciplinair. In al haar sociale, informatietechnologische en economische facetten. Zij onderzoekt de nieuwe sociale en economische verbanden die ontstaan, in het bijzonder netwerken met een nieuw karakter en een wereldwijde schaal. Tijdens de Dies op 20 oktober zult u daar veel meer over horen. Digitalisering en de universiteit De digitale wereld heeft ook haar spoor getrokken in onderwijs en onderzoek. Technisch is veel veranderd en wordt vooral veel mogelijk gemaakt. Programma’s als Blackboard ondersteunen het leerproces en zijn de ruggengraat van de informatievoorziening aan studenten. Op piekuren zijn hier zo’n 5000 personen, meest studenten, bezig met onderwijs en onderzoek!

1

Castells, M. The Information Age, Cambridge, Blackwell, 2nd ed., 2001

2

NRC-Handelsblad , Grens aan Wikigeloof, hoofdredactioneel commentaar, 28/8/2009


2

Open Courseware stelt de content van je curriculum beschikbaar. Bij de VU is de Faculteit Economische Wetenschappen al ver met de ontwikkeling van een digitale bibliotheek: via het recent gerealiseerde Datacentrum krijgen studenten en onderzoekers direct toegang tot grote hoeveelheden onderzoeksgegevens. Tijdens college wordt ge-sms’t op stellingen en soms kunnen colleges al via de computer worden bijgewoond of gestreamed. Facebook en Hyves spelen een belangrijke rol en met het nieuwe Studenten Informatie Systeem zijn er straks vele aspecten van een curriculum te volgen. Vanaf vandaag is de VU ook aangesloten op het internationale netwerk Eduroam. Een netwerk tussen universiteiten, hogescholen en andere educatieve instellingen. Wetenschappers, docenten en studenten kunnen zo gebruik maken van het draadloze netwerk van al de instellingen die hieraan deelnemen. Kennis komt, mede door de digitale revolutie, veel meer dan vroeger in netwerken tot stand, door uitwisseling, zowel digitaal als sociaal. Harvard Business Review spreekt dan ook niet meer van Research & Development, maar van Network & Development! Een mooi voorbeeld hiervan zijn initiatieven van MIT en de Open University UK om studiemateriaal online beschikbaar te maken, met wereldwijde toegang voor iedereen. Ook Open Access, waarbij onderzoekspublicaties zonder restrictie beschikbaar zijn, is een enorme progressie. Wat met publieke middelen is gefinancierd, moet ook breed toegankelijk zijn. Mijn collega Lex Bouter zet zich daar sterk voor in. Digitalisering, dames en heren, maakt het onderwijs effectiever en efficiënter. Deze potentiële verbetering van de kosteneffectiviteit schept kansen voor het overleven van de VU als researchuniversiteit. Het vermijdt verdringing van onderzoek door onderwijs en verbetert de kwaliteit. Toch laten we in het wetenschappelijk onderwijs deze stormachtige ontwikkeling te gelaten over ons heen gaan. De Open Universiteit is daarin een positieve uitzondering.


3

Onze studenten daarentegen zijn digital natives, de wizzards op het toetsenbord, opgegroeid in het digitale tijdperk en kunnen creatief multitasken. Zij bedienen meerdere media tegelijk. Wij, de meesten hier aanwezig en ik, zijn digital immigrants. De digital immigrants zijn ‘leading’. Zij aanschouwen soms als een Hansje in blauwe bessenland de nieuwe ontwikkelingen op digitaal gebied. Wij moeten ons onderwijssysteem meer aanpassen op de digital natives, die zijn gericht op openheid en delen van kennis. De dichotomie tussen afstandsonderwijs en face-to-face onderwijs zal moeten worden verlaten. De stormachtige ontwikkeling plaatst ons voor de existentiële vraag: wat voegt het academisch onderwijs daadwerkelijk toe? Waarom zou je je inschrijven aan een universiteit? Je kunt vrijwel alles, vaak kosteloos, op het net vinden. Ondanks het record aantal inschrijvingen dit jaar is deze vraag aan de orde. Goede kwaliteit is geen automatisme. Wetenschappelijk onderwijs opnieuw bepaald Digitalisering faciliteert communities in het onderwijs. Zo kun je deel uitmaken van een online community met de UvA, Harvard, op whatever issue. Communities kunnen worden ingericht naar thema en zijn vaak interdisciplinair van opzet. Dit noemen we met een mooi woord ‘sociaal kapitaal’. Je reflecteert op publicaties, wisselt razendsnel de laatste ontwikkelingen uit. Deelnemers zijn actief betrokken bij de leeractiviteiten en nemen verantwoordelijkheid voor de organisatie daarvan. De docent, de wetenschapper, de specialist verliest zijn monopolie op kennis. Autoriteit ontleent deze niet aan kennis alleen. Een docent die niet digitaal connected is, verliest positie. Waarom zou een student accepteren dat er slechts tijdens colleges contact is? Een docent die zich niet met zijn studenten verbindt, is onderdeel van de anonieme, grenzeloze wereld van die student. De menselijke maat is hier aan de orde. Ook de universiteit verliest positie als zij zich niet verbindt. Robert Putnam, beroemd geworden door zijn artikel “Bowling alone” over de terugval in sociale cohesie in de Verenigde Staten, beweert hierover: ‘Social capital refers to connections among individuals – social networks -Connect @ Reflect – Opening academisch jaar 2009 - 2010

4

and the norms of reciprocity and trustworthiness that arise from them. In that sense social capital is closely related to what some have called “civic virtue 3 .” In andere woorden: Being connected heeft impact op het individuele welzijn. Samenwerken in communities levert op zich al een goede bijdrage. Of ze nu georganiseerd zijn rond een sociale activiteit, interessegebied, politiek of economische doelen. Hierbij is voor het onderwijs een belangrijke rol weggelegd volgens Putnam. Door informeel en formeel te netwerken, draag je bij aan vertrouwen en tolerantie en, uiteindelijk, aan de democratie. Naarmate de samenstelling van een community diverser en internationaler is, verbeteren de studieresultaten. Topinstituten als Wharton Businessschool, een van de beste bedrijfsopleidingen in Amerika, onderschrijven dat. Mensen van verschillende afkomst en niveau stimuleren elkaar. Diversiteit als kans, als sleutel tot succes is dus geen loze kreet van de VU. Dat geldt trouwens ook voor netwerken als Hyves en Linked-In: ‘more diversity means more output.’ Letterlijk zegt Putnam daarover: ‘A focus on tolerance and the acceptance, if not the celebration, of difference is required in a network’ 4 . Studenten maken volgens de VU deel uit van een community of learners. Een gemeenschap van docenten en studenten. Je gaat naar een universiteit om kennis op te doen, om inzichten te verwerven, een mening te vormen: to reflect. Om als student een bijdrage te leveren aan het proces van kennisontwikkeling door wetenschappelijk onderzoek. Als je de kansen daarvan ten volle benut, haal je het maximale uit je studie. Netwerken is daartoe een noodzaak. Is een verbinding aangaan met de ander, met een andere organisatie. De kern van netwerken is ontmoeting, is nieuwsgierigheid. Spelregels in de omgang met elkaar bevorderen connectie en reflectie. Daarom zal het bindend studie advies worden ingevoerd en wordt gewerkt

3

, Putnam, R. D. (ed.) Democracies in Flux: The Evolution of Social Capital in Contemporary Society, New York: Oxford University Press, 2002 4 Putnam, R. D. (ed.) Democracies in Flux: The Evolution of Social Capital in Contemporary Society, New York: Oxford University Press, 2002


5

aan code of conduct. Daarin formuleren we de waarden die we hooghouden in de omgang met elkaar. Niet om als een big brother de zaak te controleren, maar om aan te geven dat een universitaire gemeenschap alleen kan functioneren als nieuwsgierigheid naar kennis en naar wat de ander drijft aan de orde zijn. Waarde in het digitale tijdperk De kern van de opgaven van het wetenschappelijk onderwijs zijn door de eeuwen heen constant gebleven. Digitalisering verandert de wijze waarop kan worden onderwezen, de wijze van onderzoek doen en de manier waarop studenten studeren. Ook de positie van de universiteit. Blijvend is de betekenis van kennis. Blijvend is de normatieve vorming, de verbinding tussen docent en student en tussen studenten onderling. De digitale effecten van compressie en emancipatie moeten de essentie van de wetenschappelijke vorming in het curriculum versterken. Al met al mag duidelijk zijn dat de toepassing van de digitale omwenteling veel van ons zal vergen: investeringen in IT en een verandering van het curriculum. Hopelijk voelt u zicht uitgedaagd om de VU digitaalbestendig te maken! Rijksbeleid Netwerken en digitalisering hebben grote gevolgen voor het wetenschappelijk onderwijs. Het rijksbeleid heeft dat ook. De afgelopen jaren heeft Nederland in vergelijking met andere OESOlanden minder in kennis geïnvesteerd. De verwachtingen zijn evenmin goed. Immers, de economische crisis is niet virtueel, ook al komt u net terug van een blije, zomerse vakantie. Wanneer men ook op het onderwijs flink gaat bezuinigen in de komende jaren, verdubbelt de overheid de crisis: naast de economische crisis krijgen we dan ook nog een kenniscrisis. En Nederland zit al in de achterhoede vergeleken met onze Europese concurrenten. Nederland loopt hiermee een groot risico. Hoe kunnen universiteiten kwaliteit bieden die wetenschappelijk betekenis heeft? Kwaliteit, ook nodig voor excellent onderzoek! Het voldoen aan een steeds groter wordende vraag naar hoger opgeleiden is cruciaal de komende tijd.


6

De VU groeit enorm, terwijl de bijdrage per student sinds jaren afneemt. Die wig tussen de afnemende middelen en het toenemend aantal studenten wordt daarmee gapend groot en urgenter dan ooit. De betreffende cijfers ziet u achter mij. Kennis is de onderscheidende productiefactor 5 , die betaalt zich driedubbel uit. Juist in tijden van een economische crisis. Toenemende studentenaantallen en het verre van rooskleurige financiële perspectief van de overheid leiden tot afnemende bekostiging per student. Gevolg is verdringing van onderzoek door onderwijs, teruglopende middelen voor onderzoek, afnemende kwaliteit van de universiteit en een groeiende braindrain!!! Dat mogen we niet laten gebeuren! Wij, de universitaire gemeenschap, moeten toch in staat zijn, in verbinding met maatschappij en politiek, een nieuwe agenda voor Nederland als kennisland te maken? Onze overtuigingskracht is aan de orde. Aan alumni geen gebrek in de top van maatschappij en politiek! Ik daag u uit om na te gaan wat wij kunnen doen in ons onderwijs en onderzoek om de samenleving en de regering kennisontwikkeling ook in Nederland te steunen en te versterken, juist in tijden van economische tegenwind. Ook het Innovatieplatform zal dit jaar bijdragen aan de dialoog tussen wetenschap, maatschappij, politiek en bedrijfsleven. Doel is om de waarde van wetenschap in de moderne kenniseconomie hoog op de maatschappelijke en politieke agenda te krijgen.

DE VU CONNECTED, VERBONDEN De VU is vanaf haar oprichting sterk verbonden met de maatschappij. Ook in de digital world. Er zijn veel mogelijkheden die verbinding vorm te geven.

5

Drucker, P. Postcapitalist Society, Oxford, Butterworth-Heinemann, 1993 -Connect @ Reflect – Opening academisch jaar 2009 - 2010

7

Als eerste noem ik dan uiteraard onze nieuwbouwplannen op de Zuidas. De VU mag een urbane campus bouwen. Transparantie, ontmoeting en verbinding zijn daarbij belangrijke dimensies. Netwerken in sociale, fysieke zin kan daarin beter tot zijn recht komen. Onderzoek, onderwijs, wonen, werken en recreëren zorgen voor een dynamiek die 24 uur per etmaal te ervaren zal zijn. De ligging vlakbij Schiphol en in Amsterdam is een asset: een ideale omgeving voor internationale wetenschappelijke conferenties. Het is een noodzaak tevens de digitale revolutie, die de universiteit van de 21e eeuw zal bepalen in stenen te vangen. U bent aan zet! Er zijn meer kansen die we benutten. Op de Zuidas werkt de VU al samen met vele partijen. Amsterdam Bright City is daar een inspirerend voorbeeld van. Een nieuw, prikkelend, innovatief platform. Geïnitieerd door de VU en ABN AMRO en thans gesteund, ook financieel, door een 15tal grote zakelijke dienstverleners waaronder ING, KPMG en Schiphol Groep. Waar studenten, young professionals, expats, CEO's kunnen samenwerken in een internationale setting. Er worden inspirerende lezingen, masterclasses en themabijeenkomsten georganiseerd over innovatie, duurzaamheid, creativiteit, filosofie en economie. Tenslotte het netwerk avant la lettre, de VU Vereniging. U weet het, VU, het VUmc, Windesheim en sinds kort ook GGZ Ingeest maken deel uit van een Vereniging. Een gemeenschap van levensbeschouwelijk geïnspireerde, maatschappelijk betrokken mensen die meeleven met de universiteit. Zij dragen onze instellingen, samen met medewerkers en studenten. Digitalisering maakt het mogelijk om een veelheid van verschillende communities van betrokkenen, alumni, medewerkers, leden en studenten te organiseren in relatie met de instellingen: VU Connected. VU Connected moet in de toekomst een toonaangevend netwerk worden als het gaat om reflectie op wetenschap en samenleving. Een inspirerend platform dat actuele vraagstukken op een originele manier op de agenda zet.


8

Kennisoverdracht en het gesprek initiëren tussen wetenschap, levensbeschouwing en samenleving, dat is essentieel in deze tijd. Van bolwerk naar netwerk. Reflectie op de verbindingen die we aangaan is essentieel. Daarbij willen we alumni connected hebben en houden. Letterlijk, door ze digitaal aan te sluiten op de kennisontwikkeling van hun vakgebied, figuurlijk, door ze te betrekken bij de discussies die we entameren. Onze ideologische inslag geeft ons daarbij een onderscheidende invalshoek: van kennis naar inzicht vanuit zingeving. Het komende jaar zal VU Connected een uitdagend programma organiseren van debatten, lezingen en een Sciencecafé waarbij het thema digitalisering en netwerken op verschillende manieren aan de orde komt. TENSLOTTE Digitalisering heeft de wereld grondig veranderd. Mensen zijn onderdeel van veel “kringen” geworden. Ook voor universiteiten betekent digitalisering een revolutie. Onze onderwijsmethoden en positie op de kennismarkt zullen grondig veranderen. De digital native zal zijn plek opeisen. Digitalisering maakt het mogelijk de effectiviteit van het onderwijs wezenlijk te vergroten. Voorts kan de efficiency, kosten per student worden verbeterd door toepassing van digitalisering. Dat is een forse opgave de komende jaren, die meer van ons zal vergen dan ooit en veel excellentie en nieuwsgierigheid vraagt. Doen we dat niet dan zal research aan belang inboeten. Daarmee is ook een herbezinning op de toegevoegde waarde van het wetenschappelijke onderwijs noodzaak geworden. Het netwerken, het vormen van een gemeenschap is een essentieel aspect van de wetenschappelijke vorming. Voor ons, studenten, docenten, maar ook voor de universiteit als instituut. Netwerken en digitalisering tonen ons de noodzaak en de mogelijkheden onze actieradius te vergroten. Een universiteit als bolwerk alleen is een klooster zonder toekomst.


9

Verbinden is een kernwoord voor de toekomst van de VU. Het is van belang dat er reflectie plaatsvindt op connectie. Zoals Goethe zei: ‘Bei einem guten Gespräch tritt ein Dritter im Bunde. Das ist erquickender als Licht.’ Inspiratie, enthousiasme, het diepgaande, open gesprek zijn het geheim van het contact. Netwerken en digitalisering zal de kwaliteit van dat directe contact nooit kunnen vervangen. Maar het kan er wel een grote bijdrage aan leveren. Door de kansen die het biedt voor verruiming van de kring van mensen die deel uitmaken van onze community of learners. De menselijke maat ligt in connect en reflect. We hebben tegenwoordig alle middelen voorhanden om binnen luttele seconden wereldkundig te maken wat we ergens van vinden. Dat wordt veel en vaak, enthousiast, onomwonden, soms ongehinderd door enige kennis gedaan. Maar, zoals Bas Heijne onlangs schreef in de NRC: ‘Het probleem is niet dat we niet kunnen zeggen wat we denken, maar dat we elkaar niet verstaan!’ Angst voor het onbekende, onvrede en onbegrip hebben geleid tot turbulente maatschappelijke ontwikkelingen. We leven in de paradox van de verdraagzame intolerantie. Community vorming moet daarom wat mij betreft ‘includerend’ zijn. Dát moet het antwoord zijn op de immigratiestromen en de negatieve effecten van globalisering. Kennis speelt daarbij een doorslaggevende rol, in alle segmenten van de samenleving. Kennisvergaring vormt uiteindelijk de wisselwerking tussen mensbeeld en wereldbeeld. Daarom is het van het allergrootste belang dat we op persoonlijk niveau, vanuit het onderwijs en als organisatie die verbinding zoeken, de dialoog met elkaar blijven aangaan. Elkaar informeren, elkaar uitdagen. Nieuwsgierig zijn. Dames en heren! Het nieuwe collegejaar is begonnen, een jaar waarin het jaarthema ‘netwerken’ vanuit verschillende faculteiten belicht zal worden binnen de VU. Er is een prachtige Ideeweek geweest, onze introductieweek voor aankomende studenten. Onze studenten zijn vol verwachtingen. Zij willen uitgedaagd worden. Ook de VU staat voor grote uitdagingen. We moeten -Connect @ Reflect – Opening academisch jaar 2009 - 2010

10

een groei adequaat opvangen en de voorwaarden realiseren voor excellentie. Door de manier waarop we ons onderwijs inrichten, willen we die studenten een kritische, open houding laten ontwikkelen. Burgers die gewend zijn in een internationale omgeving te opereren. Die de verbinding zoeken, van welke achtergrond ze ook zijn. Een universiteit heeft daarin een belangrijke rol te spelen. Connect! Reflect!


11

Academisch onderwijs: van bolwerk naar netwerk Connect & Reflect

Recommend Documents