Aardrijkskunde voor een veranderende wereld

Aardrijkskunde voor een veranderende wereld

KNAG Onderwijsdag 2009

Vrijdag 6 november 2009 Nijmegen Gebouw Gymnasion, Heyendaalseweg 144

Organisatie Onderwijsdag 2009

- Instituut Leraar en School

- Sectie Geografie, Planologie en Milieu - Instituut Leraar en School

FOTO OMSLAG: ENEAS DE TROYA

De Onderwijsdag is mede mogelijk gemaakt door:

O NDE RW IJSDAG 2 0 0 9 AARDRIJKSKUNDE VOOR EEN VERANDERENDE WERELD

E

Wij hebben gekozen voor een breed thema: Aardrijkskunde voor een veranderende wereld. De wereld is continu in verandering en ook de aardrijkskunde zelf verandert: we vinden nieuwe manieren om naar de aarde en haar bewoners te kijken, er zijn nieuwe technologieën en media beschikbaar en we stellen onszelf nieuwe vragen over de wereld om ons heen. In ons ochtendprogramma staat de vraag welke aardrijkskunde we nodig hebben in een veranderende wereld centraal. Mw. drs. Lia Roefs, Tweede Kamerlid (PvdA) en oud-docent aardrijkskunde, gaat de discussie aan met een panel vertegenwoordigers uit de wereld van onderwijs, wetenschap, bedrijfsleven en openbaar bestuur. Welke kennis en vaardigheden hebben onze leerlingen van nu nodig voor de wereld van morgen? Op welke manier helpt het vak aardrijkskunde bij de vorming van de wereldburgers van morgen? Later in de ochtend vinden de uitreikingen plaats van de Glazen Globe, prijs voor het beste aardrijkskundige jeugdboek en de nieuwe KNAG Onderwijsprijs. Het KNAG reikt al vele jaren de Plancius- en Veth-medaille uit, aan mensen die zich bijzonder verdienstelijk hebben gemaakt voor de geografie, respectievelijk het genootschap. Tijdens de Onderwijsdag 2009 zal voor het eerst de KNAG Onderwijsprijs worden uitgereikt aan iemand die zich bijzonder heeft ingezet voor de vakinhoudelijke en/of vakdidactische ontwikkeling van het aardrijkskundeonderwijs. Thema’s middagprogramma ‘Aardrijkskunde voor een veranderende wereld’ is niet alleen het thema voor de ochtenddiscussie, ook in de verschillende onderdelen van het middagprogramma komt deze focus terug. Ten eerste is er

FOTO: JOHN WILTINK

en actueel thema, een vol programma, een mooie locatie… Het KNAG loopt zich warm voor een nieuwe editie van de Onderwijsdag. De organisatie is dit jaar naast het KNAG in handen van drie partners. Wij worden ontvangen door de lerarenopleiding van Hogeschool van Arnhem en Nijmegen, de lerarenopleiding van Radboud Universiteit Nijmegen én de sectie Geografie, Planologie en Milieu van de Radboud Universiteit. Wij nodigen u uit om deel te nemen aan dit uitdagende programma en een keuze te maken uit de vele lezingen, workshops, computerpractica en excursies!

het thema ‘Nieuwe geografie’ waarin aandacht voor de veranderingsprocessen zoals globalisering, vergrijzing, platentektoniek en de opkomst van China als wereldmacht. Andere thema’s zijn ‘ontwikkelingen in het aardrijkskundeonderwijs’, ‘nieuwe didactiek en good practices’, ‘gebruik van nieuwe media’ en ‘methoden en uitgevers’. Excursies De excursies vinden dit jaar plaats in de workshopronden B en C. Dat is na de lunch. Naast de reguliere excursies zijn er dit jaar ook een veldwerk en een filmworkshop die gedurende de twee laatste workshoprondes worden georganiseerd. Bedrijvenmarkt Op de bedrijvenmarkt kunt u zich laten informeren over nieuw lesmateriaal en ideeën opdoen om uw lessen te verrijken. Voor KNAG-leden geldt een gereduceerd tarief en als u nog geen lid bent, kunt u zich met het aanmeldingsformulier achter in de brochure meteen als lid bij het KNAG opgeven. Met uw lidmaatschap voor 2010 profiteert u ook op deze Onderwijsdag al van het gereduceerde ledentarief. Daarmee bespaart u €90 en als student-lid €35!

LEZI N GEN , W O RK SH O PS EN PRA CT I CA P RO GR AMMA

09.00 Ontvangst en inschrijving 09.45

Welkom en opening

09.55

Paneldiscussie ‘Welke aardrijkskunde in deze veranderende wereld?’ M.m.v. mw. drs. Lia Roefs (Tweede Kamerlid), mediator: Rob Verhofstad (Radboud Universiteit, Nijmegen)

10.45

Uitreiking Glazen Globe

11.05

Uitreiking KNAG Onderwijsprijs

11.20

Koffiepauze, bedrijvenmarkt

11.45

Workshopronde A

12.45

Lunch, bedrijvenmarkt

13.45

Vertrek excursies, workshopronde B

14.45

Bedrijvenmarkt / pauze

15.15

Workshopronde C

16.15

Receptie

De letter achter het workshopnummer in het programma verwijst naar de ronde waarin de workshop wordt gegeven: A = in ronde A, B-C = begint in ronde B en loopt door tot in ronde C als één blok.

THEMA: NIEUWE GEOGRAFIE

01

A • Geografie van het eigen leven Egbert Daum (Universität Osnabrück), m.m.v. Huib Ernste en Fer Hooghuis (Radboud Universiteit, Nijmegen)

De wereld waarin wij leven is drastisch veranderd. Mondialisering heeft onze wereld vergroot, diverser en complexer gemaakt. De geografie heeft nieuwe concepten en didaktische benaderingen nodig om deze nieuwe realiteit goed te kunnen vatten. Prof. dr. Egbert Daum is specialist voor deze nieuwe vakdidaktische benadering. In deze sessie zal hij uitleggen hoe deze nieuwe vakdidaktiek eruit ziet. Hij laat zien hoe we aan de hand van de ‘Geografie van het eigen leven’ leerlingen een scherpe blik op de wereld kunnen laten ontwikkelen en daaruit ook belangrijke levenslessen over zichzelf en hun relatie met de omgeving kunnen leren. Daarmee wordt aardrijkskunde een uiterst relevant vak, dat leerlingen helpt om zich te positioneren in een veranderende wereld. Vorm: lezing Gedurende de ronden B en C zijn er twee workshops waarin op dit voorbeeld voortgebouwd wordt: • Beleef je omgeving, Sophie Pouwels (Workshopnummer 38) • De identiteit van de Nijmeegse binnenstad, Huib Ernste en Fer Hooghuis (Excursienummer 104)

02

A • Het grensgebied van de Verenigde Staten en Mexico Peter Druijven (Rijksuniversiteit Groningen)

De Frontera (Border) vormt een interessant grensgebied met tal van hybridiseringsprocessen. In aanvulling op de verschillen tussen de subregio’s van dit grote gebied – het Zuiden van de USA versus het

Noorden van Mexico – wordt in deze lezing ingegaan op interactie (economisch, sociaal en cultureel) en hybridisering. Daarbij worden verschillende beelden en beeldconstructies gepresenteerd zoals die in de media gehanteerd worden. Daarnaast komen een aantal aspecten van transnationalisering aan bod met voorbeelden uit de economische, politieke en culturele geografie en de demografie. Vorm: Lezing Doelgroep: docenten bovenbouw havo/vwo

Ton van Naerssen, Billy Gunterman (Radboud Universiteit en Hogeschool Arnhem-Nijmegen, Nijmegen)

Na de val van de Suharto dictatuur volgde in korte tijd een viertal presidenten elkaar op. Nu echter lijkt Indonesië een fase van democratie en van stabiliteit in te gaan. Dit beeld wordt door het resultaat van de verkiezingen van dit jaar bevestigd. Maar gaat het om schijn of werkelijkheid? Hoe staat het met de economie? Wat is de rol van het leger? Is de politieke Islam in Indonesië bezig met een terugtocht? Achter deze meer algemene vragen proberen we de relatie met de geografie te leggen: met de geografie in de politiek en de politiek in de geografie. Tijdens de KNAG Onderwijsdag in Tilburg in 2007 werd een soortgelijke presentatie gehouden. Deze keer ligt er meer nadruk op de discussie. Vorm: lezing met discussie. Doelgroep: docenten havo bovenbouw.

04

A • Hoe combineer je fysische en sociale geografie? Mark Bokhorst (Vrije Universiteit, Amsterdam)

De economische crisis, de klimaatverandering die zorgt voor teveel water maar ook vaak voor te weinig water, de behoefte van mensen om ruimer te wonen en het fileprobleem zorgen voor nieuwe en ingewikkelde ruimtelijke vraagstukken. Om deze vraagstukken het hoofd te bieden is het belangrijk om beslissingen te nemen die ook op lange termijn duurzaam zijn. De beslissing tot het maken van zulke landschappelijke ingrepen is niet mogelijk zonder kennis van sociale en fysische geografie. Duurzaamheid kan alleen worden bereikt door kennis van deze twee vakgebieden te combineren. In een aantal voorbeelden wordt getoond hoe je casusgericht en activerend aspecten van fysische en sociale geografie kunt combineren in de les. Met verschillende onderwijsmethoden ontdekt de leerling zelf het belang van aardrijkskunde in een veranderende wereld. Vorm: lezing/workshop

FOTO: JOHN WILTINK

03

A • Een politieke geografie van Indonesië

05

A • Van buitenaf, van binnenuit. Gebiedsontwikkeling in het landelijke gebied. Jaap Gersie (Radboud Universiteit, Nijmegen)

Veranderingen in het landelijke gebied van Nederland zijn vaak het gevolg van wereldwijde ontwikkelingen. De globalisering weerspiegelt zich bijvoorbeeld in de stijging van de voedselprijzen; intensivering van de landbouw wordt weer lucratief, natuurontwikkeling op landbouwgronden raakt uit de gratie. Andere ontwikkelingen op het platteland vinden hun oorsprong dichterbij, in Brussel of Den Haag. Het landelijk gebied blijkt echter niet louter een speelbal van deze exogene dynamiek. Overal vinden we ook een grote diversiteit aan endogene gebiedsontwikkelingen waarbij plattelandsbewoners hun eigen problemen definiëren en aanpakken met streekeigen hulpbronnen, vitale coalities en inspirerend leiderschap. In de eindtermen van het aardrijkskundeonderwijs voor het landelijke gebied overheerst de aandacht voor de exogene krachten. Of, en zo ja, waarom en hoe ook de endogene gebiedsontwikkeling op het platteland een plaats in het onderwijs moet krijgen, is het onderwerp van deze workshop. Vorm: workshop (lezing + discussie) Doelgroep: vooral docenten bovenbouw havo/vwo

06

A • Een jaar na de Taskforce Bedrijventerreinen: voornemens en resultaten Erwin van der Krabben (Radboud Universiteit, Nijmegen)

Ruim een jaar geleden presenteerde de Taskforce Bedrijventerreinen op verzoek van het kabinet een analyse van de huidige problematiek met betrekking tot de veroudering van bedrijventerreinen en een toekomstvisie. In die toekomstvisie worden de contouren van een ‘andere markt voor bedrijventerreinen’ geschetst en worden grootscheepse maatregelen voorgeschoteld om de problemen aan te pakken. Beleidsmakers in Nederland zijn aan de slag gegaan met het plan en proberen vorm te geven aan een nieuw beleid ten aanzien van de planning van nieuwe bedrijventerreinen en de aanpak van de veroudering van bestaande terreinen. In deze workshop wordt een tussenstand gegeven van onderzoek naar deze problemen en de voorgenomen maatregelen en willen we een discussie voeren over de plannen van de Taskforce Bedrijventerreinen. Vorm: presentatie en discussie

07

A • De geografie en gewapend conflict Jair van der Lijn (Instituut Clingendael, Den Haag)

(Burger)oorlogen gaan vaak over territorium en identiteit. Deze lezing behandelt welke rol geografische aspecten spelen in de totstandkoming van dit soort gewapende conflicten. Een breed scala aan potentiële oorzaken voor conflict wordt behandeld met daarbij de geografie in het achterhoofd. Identiteit, demografie, de kracht en aard van het bestuur en de staat, economie, het trekken van grenzen en internationale aspecten komen onder meer hierbij aan bod. De rol van deze factoren wordt geïllustreerd aan de hand van voorbeelden uit onder meer het voormalige Joegoslavië en de voormalige Sovjetunie, Afrika, en Israël-Palestina. Vorm: lezing en discussie Doelgroep: vooral docenten bovenbouw vmbo

08

A • De kracht van Nederland Luc Broos (European and Regional Affairs Consultants, Boxtel/Amsterdam)

De nadruk in deze lezing zal liggen op de vraag hoe Nederland met steun van de EU een positie kan verwerven in het mondiale economische krachtenveld. Anders gezegd: Hebben we Europa nodig of kunnen we het zelf? Welk deel van onze positie wordt bepaald door

Europa en Europese steun? Werken de verschillende maatregelen die Europa voorstaat om haar positie te behouden en in hoeverre heeft Nederland daarvan geprofiteerd? Kortom vragen en thema’s die nauw raken aan het Europese territoriale cohesie- en technologiebeleid en de effecten hiervan voor Nederland. Vorm: workshop/lezing

09

A • Bevolkingsontwikkelingen op verschillende schaalniveaus Gijs Beets (Nederlands Interdisciplinair Demografisch Instituut (NIDI), Den Haag)

Daar waar mensen wonen, worden mensen geboren, verhuizen of overlijden zij, vormen zij huishoudens of verlaten elkaar. Door veranderingen in de timing en intensiteit van deze demografische gedragingen wordt het inwonertal, de leeftijdsopbouw en het patroon van huishoudens van steden, regio’s en landen beïnvloed. Hetzelfde is echter overal anders: terwijl het kindertal thans vrijwel overal lager is dan enkele decennia geleden, en de levensverwachting hoger, kent iedere regio een uniek demografisch verhaal en bevindt iedere regio zich in een bepaalde fase van dezelfde transitie. Paradoxaal is ook dat we eeuwenlang hebben gewerkt aan een hogere levensverwachting en nu die er is, is vergrijzing ineens een probleem. Dat heeft overigens vooral met de hoogte van het kindertal te maken, en dat begint nu ook voor bevolkingskrimp te zorgen. Deze lezing stipt in vogelvlucht een aantal van de genoemde onderwerpen aan, staat stil bij de zogenoemde theorie van de Tweede Demografische Transitie, en schetst beelden van demografische ontwikkelingen (waar mogelijk van 1950 tot 2050) van Nederland, Europa, de Verenigde Staten en China, maar ook van enkele regio’s binnen Nederland. Vorm: lezing met discussie Doelgroep: vooral docenten bovenbouw vmbo

10

B • Energiesamenwerking Nederland-Rusland, een lange adem Geert Greving (GasTerra, Groningen)

Onze energierelatie met Rusland ligt vaak onder vuur, zeker als het gaat om aardgas uit Rusland. Op zich een vreemde politieke constatering als het om de Nederlandse aardgasvoorziening zou gaan: aardgas genoeg voor de komende 50 jaar en zeker niet afhankelijk van een Russische aardgasstroom. GasTerra is de huidige groothandelaar, ook van Russische import van aardgas, waarbij GasTerra tevens haar functie uitvoert om het Nederlandse aardgas aan de man te brengen:

in Nederland en in een groot deel van Europa. Wat veel minder in de politieke agenda terechtkomt, is de energiehandelsrelatie met Rusland in een breder kader. Het Nederlandse bedrijfsleven heeft nu al twee jaar een omvangrijke samenwerking met de Russische staat en Gazprom, als het gaat om olie en gas ontwikkelingen in het Noordelijke deel van de Russische Federatie, waarbij het vooral gaat om ontwikkelingen van nieuwe velden die net op het land en ook een beetje in zee liggen. In de presentatie zal vooral worden ingegaan op de structurele samenwerkingsvorm die thans bekend staat onder het PROJECT DELTA. Vorm: lezing Doelgroep: vooral docenten bovenbouw vmbo

11

B • De ‘zelfbesturende landschappen’ van Midden Java Billy Gunterman en Ton van Naerssen (ILS-HAN en Radboud Universiteit, Nijmegen)

De vorstenlanden op Java hebben een heel eigen politieke geschiedenis. Terwijl na de Java Oorlog (1825 -1830) overig Java en Madoera rechtstreeks door het Gouvernement bestuurd werden, bleven de vorsten van Midden Java voor een deel zelfstandig; weliswaar met erkenning van de Souvereiniteit van het Nederlandse Gouvernement. Tijdens de workshop volgen we de politieke ontwikkeling van deze regio vanaf de eerste gezantschapsreis van Rijklof van Goens naar het Hof van Mataram (1648) tot en met de benoeming op 8 oktober 2008 van de sultan van Yogyakarta tot gouverneur van de provincie. De workshop zal bestaan uit de bespreking van bijzondere kaarten en het lezen van historische en recente foto’s. Dit alles bedoeld als casus tegen de achtergrond van de brede politieke historie van Indonesië. Vorm: presentatie en discussie Doelgroep: docenten bovenbouw havo

12

B • Omgaan met de kans op een ramp Ton Dietz (Universiteit van Amsterdam)

De Commissie Ruimte voor Klimaat heeft er in Nederland voor gezorgd dat de ernst van de klimaatdreiging beter beseft wordt en dat er meer en ook ‘geografischer’ wordt nagedacht over de voorbereiding op wat zou kunnen uitgroeien tot een serie nationale rampen. Maar er is ook mee bereikt dat het thema ‘voorbereiding op rampen’ en breder: ‘omgaan met de kansen op rampen’ in de pers en bij opinieleiders meer aandacht heeft gekregen, ook op terreinen die niets met de klimaatdreiging hebben te maken. Hoe staat het met de

‘rampvaardigheid’ van mensen, op wereldschaal en in Nederland? Wat is daarover bekend vanuit de wetenschap? Hoe gaan publieke organisaties er mee om? Hoeveel kans lopen mensen op een ramp? Wat blijken rampen voor effect te hebben (voor de overlevenden) op de inrichting van hun leven en van hun leefomgeving? Vorm: Lezing met discussie.

13

B • Interventies en resultaten in de Nederlandse wijkaanpak: een handreiking voor het onderwijs George de Kam (Radboud Universiteit, Nijmegen)

Zowel in het vmbo als in het havo- en vwo-examen zijn onderdelen opgenomen die goed geïllustreerd kunnen worden aan de hand van de (geschiedenis van de) Nederlandse wijkaanpak. In de workshop worden de hoofdlijnen geschetst van die aanpak, en de verschillen met eerdere benaderingen van de stadsvernieuwing, waaronder de sterk veranderde rol van woningcorporaties. Enkele voorbeelden van het gebruik van sociaal-geografisch onderzoek voor het voorbereiden en evalueren van beleid worden kritisch besproken. In de workshop wordt de weg gewezen naar internetbronnen waar informatie over sociaal-economische achterstanden en de gekozen aanpak in specifieke wijken te vinden is die in het onderwijs gebruikt kan worden. Ook de Effecten-Arena wordt toegelicht, deze kan leerlingen helpen om meer inzicht te krijgen in de keuzes die gemaakt worden bij stedelijke vernieuwing. Vorm: discussie / presentatie / lezing Doelgroep: docenten bovenbouw vmbo/havo/vwo

14

B • Afrikaanse dromen en Europese grenzen: stapsgewijze migratie processen naar de Europese Unie Joris Schapendonk (Radboud Universiteit, Nijmegen)

Vanwege de sterk groeiende aanwezigheid van allerlei moderne media en de informatie die Afrikaanse migranten terugsturen naar het thuisland, wordt het Afrikaanse continent steeds meer geconfronteerd met beelden die suggereren dat ‘het goede leven’ in Europa te vinden is. Dit gebeurt in een tijd waarin de mogelijkheden om op legale wijze te migreren steeds kleiner worden vanwege een steeds restrictiever EUmigratiebeleid. Eén van de consequenties is dat Afrikaanse migranten een vaak lange en gevaarlijke tocht moeten maken om hun dromen en aspiraties te verwezenlijken. Deze workshop gaat in op de dynamiek van deze stapsgewijze migratieprocessen. Dit wordt gedaan vanuit een mobiliteitsbenadering. Hiermee wordt gepleit om migratie niet alleen te analyseren als zijnde een proces van vertrek naar aankomst (een proces van A naar B), maar een veel ingewikkelder proces waarin

deze migratiestromen, etc. Het doel van de workshop is om aan de hand van dit soort vragen de relatie tussen de stad en het platteland onder de loep te nemen en op basis van de ervaring van de spreker, die 4 jaar in China woonde en werkte, naar antwoorden te zoeken en zo een tipje van de sluier op te kunnen lichten. Vorm: workshop/lezing Doelgroep: vooral docenten bovenbouw vmbo

FOTO: EUROPESE COMMISSIE

16

tijdelijke vestigingsperioden en (on)verwachte nieuwe vertrekmomenten een belangrijke rol spelen. Vorm: workshop met presentatie, korte documentaire en discussie

15

B • Het onzichtbare China, een klein tipje van de sluier Kim Trouwborst (ILS-HAN, Nijmegen)

‘Wo bu hui shuo zhongguohua’ (Ik spreek geen Chinees), maar 1,3 miljard mensen op deze aarde spreken het wel en hun doen en laten zal in deze 21e eeuw ook in ons leven een steeds grotere rol gaan spelen. China is door zijn taal, omvang, cultuur en politiek maar beperkt toegankelijk voor buitenstaanders, waardoor het niet meevalt de ontwikkelingen in China te volgen of op waarde te schatten. De laatste decennia maakt China grote economische veranderingen door, waarbij er sprake is van een snelle en grootschalige verstedelijking. De migratiestromen die op gang zijn gekomen zijn gigantisch en vormen het nieuwe China. Om iets van dit nieuwe China in wording te kunnen snappen is het goed om vragen te stellen over hoe het leven is op het platteland, wie kan er wel weg en wie niet, wat zij de kansen in de stad, waar komen migranten terecht in de stad, hoe reguleert de overheid

C • ‘Ignoring another inconvenient truth’: waterschaarste door veranderend klimaat of exportlandbouw in Afrika? Marcel Rutten (Afrika Studiecentrum Leiden/ Radboud Universiteit, Nijmegen)

Water is een basisbehoefte. In Afrika heeft slechts de helft van de plattelandsbevolking toegang tot veilig drinkwater. Vooral door bevolkingsgroei zullen in 2025 ongeveer 48 landen waterschaars zijn, waarvan 22 in Sub-Sahara Afrika. Behalve een primaire levensbehoefte en een wezenlijke factor in de instandhouding van flora en fauna is water ook een aanjager van economische ontwikkeling. Het speelt bijvoorbeeld een cruciale rol in onze voedselvoorziening. De landbouw is veruit de grootste watergebruiker. Al Gore en andere boodschappers van de klimaatverandering voorspellen meer onheil. Berichten van droogvallende meren, rivieren, en waterputten zijn in Afrika inderdaad steeds vaker te vernemen. Wateroorlogen worden voorzien. Verwijzend naar Oost-Afrika wordt dit strategische belang besproken en een verklaring gezocht voor het verdwijnende water. Dat Nederland daarin ook een rol speelt, kan alvast verklapt worden. Vorm: lezing

17

C • Fysisch-geografische kenmerken van Indonesië in woord en beeld Hans de Jong (ILS-HAN, Nijmegen)

De fysisch-geografische begrippen uit havo-domein D zijn ter plaatse goed zichtbaar te maken. Daarnaast echter is goed kaartmateriaal beschikbaar om ten behoeve van een goede structurering en samenhang deze fysisch geografische verschijnselen te analyseren, waardoor foto’s en ander beeldmateriaal beter kunnen worden gebruikt. Gewone natuurkundige overzichtskaarten van Indonesië kunnen reeds de mogelijkheid bieden om de voornaamste verschijnselen in grote lijnen samen te vatten. De grote overzichtskaart van Java in bijvoorbeeld oude uitgaven van de Grote Bosatlas van de jaren vijftig van de vorige eeuw biedt daartoe goede mogelijkheden, aangezien de structuur hierop duidelijk zichtbaar is. De relatie tussen alle bovengenoemde

begrippen is daarvan gemakkelijk af te leiden. Tijdens de workshop wordt met behulp van zulke relatief eenvoudige kaarten een belangrijke bijdrage geleverd aan een beter begrip van de processen die met platentektoniek samenhangen. Vorm: workshop Doelgroep: docenten bovenbouw havo

18

C • Hoe gevaarlijk is Europa? Pim Beukenkamp, Theo van Asch (Universiteit Utrecht)

In 2009 was Systeem Aarde weer volop actief in Europa. In april werd Italië voor de zoveelste keer getroffen door een zware aardbeving (zie hiervoor Geografie juni 2009) en in juni-juli hebben de rivieren in Centraal-Europa en het Alpenvoorland weer huisgehouden. Vooral de dalen van de Donau en enkele zijrivieren moesten het dit keer ontgelden. Italië en Spanje werden in juli weer eens getroffen door bosbranden. De vraag dringt zich op hoe kwetsbaar Europa is voor de grillen van Systeem Aarde en welke landen daarvan het meeste last hebben. Zoals op alle continenten zijn de natuurlijke gevaren (natural hazards of geohazards) evenals de bijbehorende risico’s niet gelijk verdeeld over Europa. Menselijke activiteiten hebben vaak ook invloed op het ontstaan van natuurlijke gevaren, vooral die gevaren waarvan het ontstaan aan het aardoppervlak is gelegen. Op een van de natuurlijke gevaren zullen we nader ingaan, namelijk aardverschuivingen (landslides), die vooral voorkomen op hellingen na een periode met veel neerslag. Het gevaar ervan en de kwetsbaarheid ervoor wordt nog wel eens onderschat. Uit recent onderzoek blijkt dat vrijwel alle landen van Europa – zelfs Nederland! – herhaaldelijk last hebben van allerlei vormen van massabewegingen en dat het aantal slachtoffers en materiële schade groot kan zijn. Vorm: lezing

19

C • Een ander risicobeheer voor rivieroverstromingen in Nederland? Mark Wiering (Radboud Universiteit, Nijmegen)

Als land dat deels onder de (stijgende) zeespiegel ligt is het water een domein waaraan we onze culturele identiteit ontlenen en waar we voortdurend mee worstelen. In het verleden zijn steeds oplossingen gevonden voor de omgang met water. Tegenwoordig denken we opnieuw na over aanpassing van ons waterstelsel in een nieuwe context, klimaatadaptatie, ecologie van watersystemen en van nieuwe “modes of governance”. In het verleden werden beslissingen rondom waterrisico’s genomen door een kleine elite van ontwerpers, ingenieurs en

politici en vaak na bepaalde gebeurtenissen: “shock events”; het brede publiek had daarbij niet veel te vertellen en vond het doorgaans ook wel prima zo. Hedentendage dienen beslissingen echter te worden genomen in een veelheid van andere beleidsvelden en meerdere lagen van besluitvorming, in een democratisch systeem met kritische omstanders en met meerdere oplossingssporen voor ogen. In deze lezing zal worden vastgesteld wat voor risicobeheer en wat voor watermanagement Nederland nu kent, in contrast met omliggende landen. Vorm: lezing Doelgroep: docenten bovenbouw vmbo/havo/vwo

20

C • De Camargue: historische en politieke geografie van een natuurvakantiebestemming Pieter Leroy (Radboud Universiteit, Nijmegen)

Ten zuiden van Arles, tussen de grote en de kleine Rhône, ligt de Camargue. Tegenwoordig staat het bekend als natuurgebied, en het geniet ook juridische bescherming, door meerdere regimes zelfs. Maar daar ging een lange strijd aan vooraf, tussen zoet en zout water, tussen landbouw en zoutwinning, en tussen de Franse staat en privé grootgrondbezit. Kortom, in het natuurgebied Camargue komt veel menselijke historie en veel interactie tussen natuur en samenleving samen. Dat maakt het een boeiende casus voor milieuonderzoek en dito onderwijs. Vorm: presentatie en discussie

21

C • Citymarketing in perspectief Gert-Jan Hospers (Radboud Universiteit, Nijmegen)

Bij veel steden in ons land staat citymarketing hoog op de agenda. Met campagnes als ‘I Amsterdam’, ‘Helemaal Hengelo’ en ‘Vlissingen – bruisend als de branding’ proberen gemeenten bewoners, bedrijven, bezoekers en bollebozen te trekken en ze voor hun stad te behouden. Hoe moeten we de aandacht voor citymarketing plaatsen? Levert citymarketing gemeenten eigenlijk wat op? En zo ja, bij welke doelgroepen werkt het en bij welke niet? In deze workshop kijken we aan we aan de hand van geografische inzichten en recente verhuisgegevens of citymarketing haar magische belofte inderdaad waar kan maken. Uiteraard passeren tijdens de workshop vele voorbeelden van citymarketing uit binnen- en buitenland de revue. Vorm: presentatie en discussie

THEMA: ONTWIKKELINGEN IN HET AARDRIJKSKUNDEONDERWIJS

22

A • De kwaliteit van schriftelijke SE-toetsen Ronnie Kolkman en Jan-Willem van Velzen (SE-werkgroep KNAG, Utrecht)

De kwaliteit van schoolexamens staat momenteel volop in de belangstelling. Maar wat is eigenlijk een kwalitatief goed schoolexamen? Zijn er instrumenten om dat te meten? De landelijke SE-werkgroep van het KNAG buigt zich onder andere over deze vragen en zal in de toekomst schoolexamenopgaven gaan ontwikkelen. Na een korte presentatie over de activiteiten van de werkgroep zullen in een workshop de valkuilen aan bod komen bij het maken van goede toetsvragen. Aan de hand van een toets-checker zullen we vervolgens enkele schoolexamens samen beoordelen. U wordt van harte uitgenodigd om zelf schoolexamentoetsen mee te nemen (bij voorkeur met eigen vragen). Vorm: presentatie, workshop en discussie Doelgroep: docenten bovenbouw havo/vwo

23

A • Eurogeo Luc Zwartjes (Vereniging Leraren Aardrijkskunde, EUROGEO)

Eurogeo, the Association of European Geographers, is een Europese, niet-gouvernementele non-profit organisatie. Het is de Europese wetenschappelijke en onderwijsvereniging die een netwerk vormt voor geografen die in allerhande sectoren werkzaam zijn maar gezamenlijk het belang van goed geografieonderwijs – zowel theoretisch als praktisch – onderschrijven. Onlangs is Eurogeo officieel omgevormd tot een associatie volgens Belgisch recht. Daardoor krijgt Eurogeo meer mogelijkheden en kunnen naast de verenigingen ook individuen lid worden van Eurogeo. Deze presentatie biedt u alle uitleg over Eurogeo: wat zijn de doelstellingen, wat zijn de instrumenten waarover Eurogeo beschikt, wat biedt de associatie voor u en vooral hoe kunt u meehelpen aan de uitbouw van deze associatie. Vorm: presentatie

24

A • Docentenbijeenkomst onderbouw vmbo Bram Kluiters en Frank van den Nieuwenhuijzen (KNAG Bestuur Afdeling Onderwijs, Utrecht)

Lesgeven op het vmbo is geen makkie. Loopt u ook wel eens vast of zit u met de handen in het haar? De tekst is te moeilijk, de vragen te complex... Hoe blijf ik boeiend en inhoudelijk lesgeven aan mijn leer-

lingen? Deze bijeenkomst is een brainstormsessie voor docenten die nu eens niet lesgeven aan de vmbo-t leerling maar aan alle andere vmbo-leerlingen die ook recht hebben op aardrijkskundeonderwijs dat aansluit bij hun mogelijkheden. Onder leiding van Bram Kluiters (Docent vso) en Frank van den Nieuwenhuijzen (instituut voor Lerarenopleiding/Pabo Hogeschool Rotterdam) worden in een rondetafelgesprek ideeën en voorbeelden uitgewisseld over deze problematiek. Iedereen die zijn lesmateriaal wil delen wordt uitgenodigd om dit te sturen naar [email protected]. Naast uitwisseling proberen we in deze bijeenkomst ook een start te maken voor het opzetten van een groep mensen die gezamenlijk met deze problematiek aan de slag wil in een werkgroep van het KNAG. Vorm: rondetafelgesprek Doelgroep: docenten onderbouw vmbo

25

B • De kern van de geografie Frederik Oorschot (SLO, Enschede)

Het schoolvak aardrijkskunde is een mooi en boeiend vak. Maar lukt het ons ook om de elementaire aardrijkskundige kennis en vaardigheden op elk gewenst eindniveau te brengen? Binnen het SLO-onderzoek naar een kerncurriculum en doorlopende leerlijnen voor schoolvakken wordt ook aandacht besteed aan aardrijkskunde. Centraal staat de vraag: wat behoort tot de kern van het schoolvak aardrijkskunde? En hoe kan er een leerlijn worden gemaakt die recht doet aan het eindniveau waarop de leerlingen het vak aardrijkskunde afsluiten? Discussieer mee over de doorlopende leerlijn en haar inhouden! Vorm: presentatie en discussie

26

B • Vensters op de wereld Hans Palings (Fontys hogeschool, Tilburg) en Tine Béneker (Universiteit Utrecht)

Wereldburgerschap is een veelomvattend begrip. Het is niet altijd eenvoudig om daar in het (aardrijkskunde)onderwijs vorm en inhoud aan te geven. Het gaat bij wereldburgerschap immers niet om concrete leerstof of een didactische werkvorm, maar om het ‘grote plaatje’ de ‘horizon’ wat je als docent aardrijkskunde wilt bereiken. Vensters op de Wereld, Canon voor wereldburgerschap, van het NCDO en de Universiteit Utrecht, geeft handvatten om in het onderwijs te werken aan wereldburgerschap. In deze bijeenkomst wordt vooral ingegaan op de praktische mogelijkheden om de vensters te gebruiken. Leveren de vensters nieuwe ideeën op voor de lessen? Kunnen de vensters worden

gebruikt om lessen betekenisvol te maken voor leerlingen? Helpen de vensters om als docent bewuster inhoudelijke keuzes te maken? Vorm: workshop

In april 2008 heeft het KNAG een nieuw examenprogramma aardrijkskunde voor het vmbo afgerond en aangeboden aan het ministerie van OCW. Opvallende wijzigingen ten opzichte van het oude programma zijn: meer aandacht voor fysische geografie, meer aandacht voor regio’s, geen wisselende examenonderwerpen meer en een onderzoek buiten de school als onderdeel van het schoolexamen. In deze workshop lichten we dit nieuwe programma toe en discussiëren we graag met u over de nadere uitwerking. Let op: deze workshop betreft een herhaling van de workshop op de Onderwijsdag 2008. Vorm: presentatie en discussie Doelgroep: docenten (bovenbouw) vmbo

28

C • De watercanon Rob van der Vaart (Universiteit Utrecht)

Op verzoek van staatssecretaris Huizinga van Verkeer en Waterstaat heeft een commissie een Canon gemaakt van de waterstaatsgeschiedenis van Nederland. De canon van 25 items heeft een sterk historischgeografisch gehalte en sluit zeer nauw aan bij de tradities van de schoolaardrijkskunde. Rob van der Vaart zal over de achtergronden vertellen en over de gebruiksmogelijkheden ervan in het onderwijs. De canon heeft mede ten doel het waterbewustzijn van Nederlanders te vergroten en het onderwijs is daartoe de plek bij uitstek. Deelnemers aan de workshop krijgen een gedrukt exemplaar van de canon. Daarnaast is er een website. Vorm: presentatie

29

C • Eindexamen vmbo Dorrie Driedonks (CEVO, Utrecht)

Vanaf half september is Dorrie Driedonks – als afgevaardigde van het KNAG – lid van de vakcommissie aardrijkskunde voor het VMBO van CEVO. Graag wisselt zij met u van gedachten over de inhoud van het eindexamen. Wat kunnen, willen en mogen wij vragen van onze leerlingen? Vorm: presentatie, discussie Doelgroep: docenten bovenbouw vmbo

FOTO: JAN WILL, ISTOCKPHOTO

27

B • Het nieuwe vmbo-examenprogramma Joop van der Schee (Vrije Universiteit, Amsterdam) en Henk Ankoné (SLO, Enschede)

THEMA: DIDACTIEK EN ‘GOOD PRACTICES’

30

A • Actieve aardrijkskunde; inspireren, differentiëren en uitdagen in de bovenbouw Jorgen Snijder (Het Hogeland College, Warffum)

Een nieuw examenprogramma biedt nieuwe uitdagingen en mogelijkheden voor zowel docenten als leerlingen. In mijn lessen wil ik leerlingen uitdagen, voorbereiden op het hoger onderwijs, rechtdoen aan leerlingen met verschillende leerstijlen, aandacht hebben voor zelfverantwoordelijk leren en actualiteit in de lessen brengen. In deze bijeenkomst laat ik zien hoe ik mijn lessen heb ingericht om dit te bereiken. Mijn aanpak resulteert in een didactisch concept waarin uitdaging en zelfverantwoordelijk leren centraal staan en waarin films, documentaires en vakliteratuur een grote plek in mijn lessen innemen. Mijn leerlingen bepalen voor een deel zelf hun schoolexamenstof en ze krijgen vervolgens een schoolexamen op maat. Vorm: presentatie en discussie Doelgroep: docenten bovenbouw havo en vwo

31

A • Dramawerkvormen en Aardrijkskunde Henriette de Jong en Christijn Kooter (docenten drama ILS-HAN, Nijmegen)

Welke waarde kan drama hebben voor studenten om nieuwe ontdekkingen te doen op het gebied van aardrijkskunde? Aardrijkskunde is een dynamisch vak, altijd in beweging. Aardrijkskunde is overal, rijk aan inhoud en visueel indrukwekkend. Om nog meer uit het vak te halen dan er al in zit, is het een uitdaging om buiten het cognitieve vlak te treden en de mogelijkheden te onderzoeken om de “affectieve” en het zintuiglijke dimensie van aardrijkskunde te exploreren. In onze workshop willen wij samen met u verkennen hoe drama en aardrijkskunde te combineren zijn in een praktische workshop. Vorm: workshop

32

A • Leren met edufictie Jeroen van den Berg (ReGeo: geo-educatie & -informatie)

Geofictie is het bedenken en ontwikkelen van fictieve landen en gebieden. Edufictie kan creativiteit en het vermogen tot samenwerken stimuleren. Bovendien doet het een beroep op de voorkennis van leerlingen. Wanneer een fictief land op de bestaande aarde wordt ontwikkeld, moet er eerst informatie over de lokale omstandigheden worden verzameld. Het leren met geofictie wordt edufictie genoemd. De afgelopen jaren zijn enkele scholen op eigen initiatief een geofictieproject gestart. Sommigen zien het als lesmethode bij Probleem Gestuurd Onderwijs (PGO). Jeroen van den Berg zal in een presentatie laten zien hoe met behulp van geografische basiskennis een eigen land kan worden opgezet en geeft tips voor docenten op welke wijze een edufictieproject op school ingezet kan worden. Vorm: presentatie Doelgroep: docenten bovenbouw po, onderbouw vo. Docenten die geïnteresseerd zijn in Probleem Gestuurd Onderwijs (PGO).

33

maken hebben met de meerwaarde van een excursie willen wij graag in discussie gaan met deelnemers. Het is nu veel gewoner dat kinderen met hun ouders interessante plekken in Europa en ver daarbuiten bezoeken. Oudere scholieren en studenten zoeken zelf het (verre) buitenland op als backpacker, vrijwilliger, of uitwisselingsstudent. Echter, als begeleiders van een excursie voor tweedejaars studenten geografie naar Marokko zagen wij dat niet alle studenten dergelijke ervaringen hadden opgedaan. Dit leidde dan ook tot opmerkelijke verschillen in de mate van bereisdheid van de deelnemers. Dit had weer allerlei consequenties voor hun participatie en beleving tijdens de excursie. Vorm: discussie

34

B • Beter geografisch denken met reflectie Leon Vankan

Geografisch denken doet iedere geograaf en zelfs ieder mens tot op zekere hoogte, ook al ben je je daarvan niet bewust. Geografisch denken kun je min of meer impliciet leren door anderen na te doen. Als je echter wilt leren hoe je zelfstandig kunt omgaan met het geografische denkinstrumentarium dan moet je je bewust worden van de geografische denkstrategieën. Dat kan het beste door te reflecteren op de manier waarop je zelf het geografische instrumentarium inzet bij het oplossen van leertaken. Reflectie op het eigen denken en confrontatie met het denken van experts levert metacognitieve kennis en vaardigheden op, die onmisbaar zijn voor de succesvolle beantwoording van geografische vragen. Vorm: workshop Doelgroep: docenten bovenbouw havo/vwo

35

B • ‘A forest for the future in de klas’ – Een documentaire over de strijd om de bescherming van het Great Bear Rainforest Annemieke Logtmeijer, Bettina van Hoven (Rijksuniversiteit Groningen)

A • De meerwaarde van excursies in het aardrijkskundeonderwijs anno 2009 Roos Pijpers, Lothar Smith (Radboud Universiteit, Nijmegen)

Excursies kennen een lange traditie in het aardrijkskundeonderwijs. Over de (meer)waarde van een excursie anno 2009, keuzes voor didactische insteek van excursies, en over andere aspecten die te

Deze workshop richt zich op de inzet van het boek ‘A forest for the future in de klas’ in het voortgezet onderwijs, bovenbouw havo/vwo. ‘A forest for the future in de klas’ is ontstaan naar aanleiding van een reis naar het Great Bear Rainforest in Canada met als doel een documentaire te maken over het conflict rond het behoud van het oerbos in dit gebied. Het boek omvat 22 opdrachten voor aardrijkskunde, milieueducatie en vakoverschrijdend onderwijs in de bovenbouw. De

opdrachten in dit lesboek introduceren diverse thema’s die met het gebied (British Columbia en specifiek het Great Bear Rainforest) en de daar levende mensen te maken hebben. Vorm: workshop (introductie, videomateriaal, commentaar en discussie) Doelgroep: vooral docenten bovenbouw havo/vwo

36

B • Hoe maak je ak-teksten toegankelijk voor (vmbo-)leerlingen? Wim van Beek (Hogeschool Inholland, Haarlem)

37

B • Cultuurhistorie in de aardrijkskundeles. Tips voor (veld)werk in de eigen omgeving Jacquelien Vroemen en Eefje Smit (Landschap Erfgoed Utrecht, De Bilt)

Sporen uit het verleden zijn dikwijls nog zichtbaar in onze leefomgeving en het landschap, zoals een middeleeuwse stadsmuur, een lint van buitenplaatsen of een drooggelegde polder. Cultureel erfgoed gaat onder meer over deze tastbare sporen. Juist daarom is het zo geschikt om leerlingen te laten ervaren dat hun omgeving betekenisvol is en een lange geschiedenis kent. Onderwerpen als ruimtelijke ordening en het Nederlands landschap, die altijd bij aardrijkskunde aan bod komen, krijgen meerwaarde wanneer zij in de eigen omgeving van leerlingen worden gesitueerd. In deze workshop geven wij voorbeelden en praktische tips hoe u hier in uw eigen klas vorm aan kunt geven. We laten voorbeelden zien van lesmateriaal en er zal ruimte zijn voor uitwisseling. Vorm: workshop

38

B - C • Beleef je omgeving (filmworkshop) Sophie Pouwels (Stedelijke Scholengemeenschap Nijmegen)

“Beleef je omgeving” is een filmworkshop met als uitgangspunt het ervaren van verschillende perspectieven op de omgeving. Na een korte introductie gaan de deelnemers zelf aan de slag met de camera. Streven is te komen tot een aantal filmpjes dat verschillende perspec-

FOTO: GEOWEEK

Hoe kunnen we de aardrijkskundelessen zo aantrekkelijk maken dat kinderen graag de teksten willen lezen? Kunnen we ze daarnaast tegelijk ook nog taal leren? Het Win-Win model geeft antwoord op beide vragen. Het model geeft weer plezier in het leren en in het lesgeven! Vorm: lezing/workshop Doelgroep: vooral docenten vmbo

tieven op de omgeving laat zien. De workshop is bedoeld als voorbeeld en achtergrond voor docenten die hun leerlingen de omgeving willen laten filmen. Deze workshop sluit aan op de presentatie van Daum, Ernste en Hooghuis over de ‘geografie van het dagelijks leven’ in de ochtend. Vorm: workshop Let op: Deze workshop vindt plaats gedurende twee ronden, dus van 13.45 tot 16.15!!

39

C • Vakoverstijgend veldwerk Katie Oost (ILS-HAN, Nijmegen)

Deze workshop richt zich vooral op de samenwerking tussen biologie en aardrijkskunde. Aan de hand van voorbeelden worden de mogelijkheden rondom vakoverstijgend veldwerk verkend. Welk gebied kies je voor het veldwerk? Welke vakinhouden komen aan bod? Hoe zorg je ervoor dat beide vakken voldoende aan bod komen? In welke mate wil je de samenhang tussen de vakken laten zien? Welke werkvormen gebruik je? Is het veldwerk leerstofvervangend of niet? Vorm: workshop

het becommentariëren en herschrijven van een instructie voor het schrijven van een beschouwing over een geografisch probleem. Vorm: workshop Doelgroep: docenten bovenbouw havo/vwo

FOTO: GEOWEEK

41

40

C • Het LENS-project: vakoverstijgend werken aan vakspecifiek onderwijs Jan Bardoel (Montessori College, Nijmegen)

Het programma van de tweede fase veronderstelt dat leerlingen vakoverstijgende vaardigheden als het schrijven van een essay of een beschouwing beheersen. Docenten zouden samen moeten werken aan het leren van dergelijke vakoverstijgende vaardigheden, maar de praktijk is dat elk vak daar een eigen invulling aan geeft. Er is vaak geen centrale aansturing; van leerlingen wordt min of meer verwacht dat zij de vereiste vaardigheden beheersen. Op het Montessori College Nijmegen is geprobeerd om dat te doorbreken. Docenten van verschillende vakken hebben elkaars instructies voor een praktische opdracht, gericht op het schrijven van een beschouwing over een vakspecifiek probleem, becommentarieerd. Aardrijkskunde deed mee in dit experiment met een opdracht over ‘fort Europa’. Het resultaat: leerlingteksten die meer voldoen aan de eisen van het genre zoals verwacht bij Nederlands én meer voldoen aan de eisen van aardrijkskunde. Bovendien is er minder werkdruk voor de leerlingen omdat de opdracht bij beide vakken mocht worden ingezet. In deze workshop krijgt u informatie over de werkwijze en resultaten van dit project en oefent u zelf met

C • Hoe te werken met het win-winmodel in de aardrijkskundeles? Wim van Beek (Hogeschool Inholland, Haarlem)

Kinderen met een taalachterstand hebben moeite met het lezen van de zaakvakteksten (aardrijkskundeteksten uit de methodes). Hierdoor zien we dat kinderen vaak afhaken in de lessen. Er wordt op twee fronten niet geleerd; de informatie over het onderwerp gaat aan de kinderen voorbij maar ze leren ook geen taal in de les. Een min-minsituatie. Met het win-winmodel wordt de moeilijke tekst juist als uitgangspunt gekozen om zowel winst te boeken aan de taalkant maar ook aan de aardrijkskunde kant. Kinderen leren de informatie uit de les en tegelijk de taal die daarvoor nodig is! Vorm: workshop Doelgroep: vooral pabo- en po-docenten

THEMA: GEBRUIK VAN NIEUWE MEDIA

42

A • Gebruik van GIS voor analyse warmte-uitstoot Nijmeegse Vogelaarwijk Ron Wunderink en Linda Carton (Radboud Universiteit, Nijmegen)

Na een korte presentatie gaan de deelnemers zelf achter de computer zitten om met ArcGIS te werken. De deelnemers doen een beperkte ruimtelijke analyse van de sociaal-economische factoren in de Vogelaarwijk Hatert en bestuderen de mogelijke correlaties tussen sociaaleconomische factoren en warmteverlies van woningen. Dit heeft als doel om gemeente Nijmegen te adviseren over doelgericht beleid voor energiebesparing en woningisolatie in het kader van klimaatadaptatie. Met deze casus maken de deelnemers, net als onze Bachelorstudenten, kennis met praktische geografische analysemogelijkheden met behulp van GIS, alsmede de invloed van verschillende bronnen van onnauwkeurigheden en onzekerheden als gevolg van inwinning, classificatie en verwerking van data en vertekening op kaartbeelden. Tot slot wordt een discussie gevoerd over de inhoudelijke problematiek van de casus en over de mogelijkheden en beperkingen van dergelijke lokale ruimtelijke analyses voor beleidsvormers. Vorm: workshop (korte presentatie, kort computerpracticum, slot discussie)

43

A • Geobronnen van het internet Gotze Kalsbeek (Montessori Lyceum Amsterdam, Universiteit van Amsterdam,)

Met de introductie van het interactive whiteboard worden overheadprojector, dia-apparaat en een heleboel andersoortige lesmaterialen in één keer overbodig. Maar heb je deze uitrusting, dan begint het grote werk. In deze workshop word je meegenomen op een zoektocht naar allerlei geografische applicaties, animaties en andere toepassingen die op het internet te vinden zijn en die je kunt gebruiken om je aardrijkskundeles te verrijken met beamer / interactive whiteboard. Vorm: workshop

44

A • Samenwerkend leren met wiki’s Harry van den Berg (ILS-HAN, Nijmegen)

Elke leerling kent Wikipedia, en minister Plasterk lanceerde het idee dat leraren samen hun schoolmethoden zouden samenstellen met behulp van een wiki. Maar inmiddels zijn wiki’s op het internet bijna alom beschikbaar, en gratis! Zo kan elke klas werken met eigen wiki’s, maar ze zijn ook per onderwerp of project te gebruiken om leerlingen te laten samenwerken aan hun werkboek, of zelfs de voorbeelden uit het tekstboek samen aanvullen met eigen voorbeelden en toelichting. In de workshop wordt samen gewerkt aan het invullen van voorbeelden van het gebruik van wiki’s in de klas, na afloop worden suggesties en adressen voor wiki’s beschikbaar gesteld, ook voor op een usb-stick. Vorm: workshop

45

A • EduGIS: een nieuwe fase Henk Trimp (Anaximander, Amsterdam) en Joop van der Schee (Onderwijscentrum Vrije Universiteit, Amsterdam)

Het educatieve GIS portaal ontwikkelt zich van project tot stabiele infrastructuur voor het onderwijs. In deze presentatie wordt ingegaan op enkele recente ontwikkelingen die hiermee samenhangen: het gebruik van EduGIS in de aardrijkskundemethoden De Geo en BuiteNLand (2e leerjaar in 2009, 3e leerjaar in 2010) de toepassing van ‘cloud computing’ om grote aantallen gelijktijdige gebruikers aan te kunnen, de nieuwe stijl met schermvullende kaart en integratie van Google Maps de nieuwe EduGIS desktop applicatie: hiermee kunnen op een eenvoudige manier ruimtelijke analyses uitgevoerd worden die in het online portaal niet mogelijk zijn. Vorm: presentatie

46

A • Meer met Google Earth Mark van Heck (Uitleg & tekst, Nijmegen)

Google Earth kan een krachtig en veelzijdig hulpmiddel zijn in de aardrijkskundeles. Maar een groot deel van de didactische mogelijkheden blijft vaak onbenut. Veel opdrachten beperken zich tot het oefenen van kaart- en beschrijvende vaardigheden. Leermiddelenontwikkelaar Mark van Heck (Uitleg & tekst) laat in deze inspirerende workshop zien hoe u met Google Earth ruimtelijke verbanden legt, ontwikkelingen in de tijd in beeld brengt, lagen maakt, polygonen gebruikt en snel relevante locaties vindt bij een geografisch thema. De workshop is meer dan een verkenning van nieuwe functies van Google Earth. De vraag die centraal staat is: hoe maakt u zelf op een efficiënte manier activerende, rijke onderzoeksopdrachten met Google Earth? De workshop is bedoeld voor docenten die graag zelf materiaal ontwikkelen en al enige ervaring hebben met het gebruik van Google Earth. Vorm: workshop

47

B • Teacher to Teacher workshop: Het gebruik van mijn Elektronische LeerOmgeving (ELO) Harry van den Berg (ILS-HAN, Nijmegen)

In deze workshop worden suggesties en ervaringen uitgewisseld met betrekking tot het inrichten en het gebruik van Elektronische LeerOmgevingen (ELO’s) zoals N@tschool, TeleTop, Moodle, etc. Vooral komt aan de orde: • Hoe organiseer je de leeractiviteiten voor de klassen in de ELO? • Hoe orden je de les- en leerstof in de ELO voor de leerlingen – zonder het gevaar dat bij verandering van schoolmethode of drukversie alle inhoud weer opnieuw ingevoerd moet worden? • Hoe geef ik aanwijzingen voor werkstukken/opdrachten in de ELO? Vorm: workshop

48

B • GPS op het vmbo Stefan Röben (Udens College)

In deze workshop wordt een lessenserie gepresenteerd waarbij vmboleerlingen aan de slag gaan met GPS. Het betreft een lessenserie van vijf lessen waarvan er twee in het lokaal en drie lessen buiten plaatsvinden. De leerlingen zetten zelf in het veld routes uit en lopen een bestaande route waarbij ze de routes en waypoints aangeven op een kaartje. De leerlingen doen meer buitenervaring op (veldwerk) en krijgen

FOTO: BETTINA VAN HOVEN, RUG

50

meer kennis van de GPS-materie (graadnet, coördinaten, de werking van een GPS). Bovendien kunnen de leerlingen zo hun kaartvaardigheden oefenen. Vorm: presentatie, workshop Doelgroep: docenten vmbo

49

B • Zelf lesmateriaal maken met Google Earth Tim Favier (Onderwijscentrum Vrije Universiteit, Amsterdam) en Henk Trimp (Anaximander, Amsterdam)

Google Earth biedt ongekende mogelijkheden voor het aardrijkskundeonderwijs. Toch is het vaak lastig om een vorm te vinden waarin de software op een goede manier toegepast kan worden. KMZ-bestanden zijn hierbij het toverwoord. Dit zijn een soort digitale kaartlagen die in Google Earth ingeladen kunnen worden. In deze workshop leert u hoe u zelf een KMZ-bestand kunt aanmaken en leert u de tips & tricks van het ontwikkelen van interessant en uitvoerbaar lesmateriaal met deze KMZ-bestanden. Vorm: computerpracticum Doelgroep: docenten met al enige ervaring met het gebruik van Google Earth

B • Nederland ondersteboven Jeroen van der Brugge (Naturalis, Leiden)

Op www.geologievannederland.nl is alle kennis over het ontstaan van Nederland samengebracht. Waar lag ons land op de wereldbol toen de dinosauriërs uitstierven? Op welk strand vind je de meeste haaientanden? Wat doet een mineraloog? Hoe ontstaat kleigrond? Voor deze site werkten geologen samen met studenten en tekenaars aan de teksten, animaties en nauwkeurige reconstructies. Het resultaat is een informatiebron voor leerlingen, met een diepgang die zelfs voor ervaren fossielzoekers interessant is. Voor leerlingen in het voortgezet onderwijs wordt de website uitgebreid met interactieve webquests; zij kunnen zelf boren naar aardgas of vissen naar mammoeten. In de workshop doet Naturalis voor hoe je de website kunt inzetten voor lessen voor de bovenbouw van het voortgezet onderwijs. Vorm: Workshop Doelgroep: docenten bovenbouw vmbo/havo/vwo

51

B • iGuess: Introducing GIS Use in Education in Several Subjects Luc Zwartjes (VVKSO, Brussel & Vereniging Leraren Aardrijkskunde)

iGuess is een project gefinancierd door de EU met als doel een cursus GIS te ontwikkelen voor leerkrachten en het gebruik van GIS in de lespraktijk te promoten. Het gebruik van GIS in de lespraktijk maakt nieuwe, innovatieve methoden van lesgeven mogelijk. GIStoepassingen worden dagelijks gebruikt door een groot aantal mensen. Denk maar aan navigatiesystemen in de auto, interactieve kaarten op internet, enz. Desondanks blijft Europa achter wat betreft het leren met GIS. Binnen ons project willen we de belanghebbenden laten samenwerken, en GISvaardigheden verspreiden door het uitwisselen van ideeën en goede voorbeelden van GISgebruik in de lespraktijk. De cursus zal bestaan uit oefeningen met GIS, aangevuld met methodes en richtlijnen om GIS te gebruiken in de lessen en voorbeelden van goed gebruik. Op de iGuess-website zullen er ook links naar de inhoud van de cursus beschikbaar zijn. Vorm: presentatie

52

C • Een introductie in Google Earth Sioeke Oei-Kodde (Marecollege, Leiden)

Met de virtuele wereldbol Google Earth kan vrijwel elke plek op aarde worden bezocht. Het programma biedt mogelijkheden voor het aardrijkskundeonderwijs, die niet mogelijk zijn met papieren kaarten of de Bosatlas. In deze workshop leert u hoe u Google Earth kan gebruiken, zowel op school als thuis. Vorm: computerpracticum Doelgroep: beginnende gebruikers van Google Earth

53

C • Google Earth en Google Maps, de wereld ligt voor je open Hub Stohr (oud-lerarenopleider Fontys Hogeschool, ICT-redacteur bij de schoolmehode buiteNLand)

De kartografische toepassingen Google Earth en Google Maps hebben de mogelijkheden om kaarten en satellietbeelden te gebruiken enorm vergroot. Ze dekken een groot deel van de wereld, zijn gratis te gerbuiken en hebben heel wat educatieve mogelijkheden. De kaarten zijn bovendien gemakkelijk te vullen met informatie van allerlei aard. Aan de hand van een aantal concrete voorbeelden uit beide programma’s wordt ingegaan op het gebruik van dit soort kaarten en satellietbeelden in het aardrijkskunde onderwijs. Vorm: computerpracticum

54

C • Het didactisch gebruik van digitale schoolborden in de lessen aardrijkskunde Marcus Eshuis (ILS-HAN, Nijmegen)

In bijna alle scholen zijn inmiddels digitale schoolborden geplaatst. Het zijn – m.n. voor de aardrijkskundelessen – ideale hulpmiddelen gebleken om de lesstof actueel en met concrete voorbeelden vanaf internet te illustreren. Maar er is meer mogelijk dan alleen maar “Google Earth of Google Maps at your fingertips”. Gebruik van doorsneden, van kaarten, van cartogrammen of tabellen en grafieken krijgt een extra dimensie. Deze objecten kunnen vooraf digitaal klaarstaan, maar ook interactief of manipuleerbaar zijn. Directe uitleg en of demonstratie op gestelde vragen zijn ‘à la minute’ mogelijk. In deze workshop wordt getoond hoe deze vormen van didactisch gebruik van het digitale schoolbord (of SMARTboards) te organiseren en te maken zijn voor gebruik in de lessen. Vorm: workshop

55

C • Ruimte voor de Rivier, met geo-ICT Tim Favier (Onderwijscentrum Vrije Universiteit, Amsterdam) en Henk Trimp (Anaximander, Amsterdam)

Waterbeheer is een belangrijk onderdeel van het aardrijkskunde eindexamenprogramma voor havo en vwo, en dat is niet voor niets. Gedegen beheer van het riviersysteem en de kustzone is cruciaal voor de veiligheid in ons land, en daarom is het belangrijk dat leerlingen kennis over dit onderwerp opdoen. Geo-ICT biedt veel mogelijkheden om interessante en uitdagende lesmodules op te zetten waarin leerlingen zelf kennis over waterbeheer ontwikkelen, en tegelijk leren hoe ze dergelijke complexe ruimtelijke vraagstukken kunnen analyseren en oplossen. In deze workshop leert u hoe u het onderwerp ‘Ruimte voor de Rivier’ kunt behandelen in de klas met Google Earth en andere software. Vorm: computerpracticum Doelgroep: docenten bovenbouw havo/vwo

THEMA: METHODEN EN UITGEVERS

56

A • Breng aardrijkskunde tot leven met de ICT bij Terra 3e editie Johan Ockels (Noordhoff Uitgevers, Groningen)

Speelt op uw school ook de discussie om meer met digitaal lesmateriaal te gaan werken? In deze workshop wordt ingegaan op de mogelijkheden die Terra 3e editie biedt op het gebied van ICT. De nieuwe editie is volledig digitaal beschikbaar en heeft daarnaast veel extra’s, zoals: de Bosatlas online, toetsen, animaties, video’s en uitgebreide internetopdrachten. Ook hebben we een docententool ontwikkeld die het voor u als docent makkelijker maakt om ICT in de klas te gebruiken. Bezoek deze presentatie en ontdek dat de ICT bij Terra u de mogelijkheid geeft om aardrijkskunde voor de leerlingen écht tot leven te brengen! Vorm: presentatie Doelgroep: docenten onderbouw

57

A • Hoe bereidt uw leerling zich met buiteNLand voor op het examen? Geert van den Berg, Maarten Boddaert (EPN, Houten)

Het havo-examen is net achter de rug en het nieuwe vwo-examen staat voor de deur. Hoe bereidt uw leerling zich met buiteNLand voor op het examen? In deze sessie krijgt u mogelijkheden aangereikt die buiteNLand met de tweede fase methode biedt. Daarnaast is er gelegenheid tot het uitwisselen van uw ervaringen met het gebruik van de

methode buiteNLand, in de voorbereiding op het nieuwe aardrijkskunde-examen. Vorm: discussie Doelgroep: docenten bovenbouw havo/vwo

58

A • De Geocommunity Geoauteurs en Daphne Ariaens (ThiemeMeulenhoff, Zutphen)

Geogebruikers maken bij iedere les hun eigen materiaal met PowerPoint, met film, extra opdrachten, foto’s etc. Daardoor ligt er bij docenten thuis een schat aan mooi materiaal dat direct bruikbaar is in de klas en helemaal is afgestemd op De Geo, op paragraafniveau. Wat zou het mooi zijn als al dat ‘materiaal op maat’ gedeeld kan worden met andere Geogebruikers. Met de Geocommunity maken we dat mogelijk. Bezoek deze workshop en ervaar hoe ook u morgen van deze Geocommunity gebruik kunt maken. Vorm: Presentatie en discussie

59

A • De nieuwe digitale leeromgeving van Wereldwijs Falco Zwinkels (Uitgeverij Malmberg, ’s-Hertogenbosch)

Tijdens dit computerpracticum krijgt u een introductie in de vele mogelijkheden die de nieuwe digitale leeromgeving van Malmberg te bieden heeft. Na een korte inleiding gaat u zelf aan de slag en zit u achter de knoppen. U leert de presentatietool, het leerlingmanagementsysteem, de digitale toetsen en de verschillende leerroutes kennen. Ook gaat u eigen lesmateriaal aan de leeromgeving toevoegen. Na dit practicum heeft de digitale leeromgeving geen geheimen meer voor u en u weet precies hoe u de nieuwe ICT in uw dagelijkse lespraktijk kunt inpassen. Vorm: computerpracticum

60

B • De Nieuwe Terra THV: flexibele en levendige lessen voor de onderbouw Olaf Satijn (Noordhoff Uitgevers, Groningen)

De Nieuwe Terra 3e editie THV is een prikkelende en eigentijdse methode die teruggaat naar de échte aardrijkskunde. Centraal staat de stevige vakinhoud: de kern waar alles om draait. Daarnaast is flexibiliteit een kernwaarde van de methode: u heeft volop ruimte voor uw eigen inbreng en het maken van uw eigen keuzes. De methode biedt uitgebreide mogelijkheden voor verdieping en vele onderzoeksopdrachten. Kaartvaardigheid, topografie en het gebruik van de Bosatlas

zijn steeds terugkerende elementen. Ook de Bosatlas Online neemt een belangrijke plaats in bij de ICT van Terra, door een gratis link naar de Bosatlas online GIS-licentie en Wandkaart Online-module. In deze presentatie laten we u zien hoe u door middel van Terra de les op úw manier kunt invullen en verlevendigen. Vorm: presentatie Doelgroep: docenten onderbouw

61

B • De onderbouweditie 2008 van buiteNLand Geert van den Berg, Maarten Boddaert (EPN, Houten)

buiteNLand heeft haar onderbouweditie grondig herzien. Belangrijke aanpassingen zijn: een duidelijkere structuur, vermindering van – en meer variatie in de lesstof, betere toetsen en projecten. Nieuw is de Engelstalige (havo/vwo-)editie voor het tweetalig onderwijs. Ook nieuw zijn de uitgebreide digitale mogelijkheden. Zoals de presentatietool ‘Studio buiteNLand’. Daarmee kunt u onder meer alle bronnen uit het tekstboek met beamer of smartboard vertonen. Uiteraard bevat de Studio ook kant-en-klare Powerpoints en u kunt er eenvoudig eigen bronnen zoals foto’s, kaarten en video’s aan toevoegen. De Studio is onderdeel van de online docentenkit. Daarin vindt u alles wat een docent nodig heeft: toetsen, antwoorden en handleidingen. In deze presentatie leert u hoe de onderbouweditie 2008 van buiteNLand in elkaar zit. Vorm: presentatie Doelgroep: docenten onderbouw

62

B • Het digibord en De Geo Geoauteurs en Daphne Ariaens (ThiemeMeulenhoff, Zutphen)

Het digibord is in opmars en neemt een steeds belangrijkere plaats in het klaslokaal van veel aardrijkskundedocenten in. Speciaal voor het digibord heeft De Geo een digibord-tool ontwikkeld met lesmateriaal dat naadloos aansluit bij De Geo, aardrijkskunde voor de onderbouw, 8e editie. Foto’s, film, animaties, links naar internetsites, Google Maps en Google Earth zijn per paragraaf voor u klaargezet. In deze presentatie laten wij u zien hoe u de digibord-tool optimaal inzet in uw lessen met De Geo. U neemt een voorbeeld van de tool mee naar huis en kunt dit direct in uw klas gebruiken. Vorm: presentatie en discussie Doelgroep: docenten onderbouw vo

Leerjaar 3. Lastig: Het is niet echt onderbouw, maar ook geen tweede fase. Hoe kunt u leerlingen enthousiasmeren voor uw prachtige vak? En hoe toont u hun de relevantie van aardrijkskunde in de tweede fase? Hoe gaat u om met het niveauverschil tussen onderbouw en tweede fase? In deze workshop gaat u zelf aan de slag met lesmateriaal en ervaart u hoe Wereldwijs bovenstaande uitdagingen aanpakt. De nieuwe Wereldwijs voor 3 havo en 3 vwo biedt materiaal afgestemd op de vier profielen zodat het vak iedere leerling aanspreekt. Ook kunt u ervaringen delen met de overige deelnemers. Na de workshop heeft u een rugzak vol bagage om uw vak nog enthousiaster over te brengen én de relevantie van het vak te laten zien. Zeker weten dat meer leerlingen uw vak gaan kiezen. Vorm: workshop Doelgroep: docenten onderbouw havo/vwo

64

C • Plein M: fundament voor geïntegreerd en actief leren Esther Bright (Noordhoff Uitgevers, Groningen)

Plein M integreert de vakken aardrijkskunde, geschiedenis, economie en belicht onderwerpen vanuit verschillende invalshoeken. Hierdoor ontdekken leerlingen op een gedegen en samenhangende manier de wereld om hen heen. Plein M is geactualiseerd en sluit nu nog beter aan op de belevingswereld van de leerling. Daarnaast is het leerwerkboek van Plein M nu ook volledig digitaal beschikbaar én is er rijke ICT aan de methode toegevoegd. Tijdens deze presentatie krijgt u een goed beeld van de nieuwe geactualiseerde Plein M en ontdekt u de mogelijkheden van het ICT-materiaal. Vorm: presentatie Doelgroep: docenten M&M vmbo onderbouw

65

C • Gebruik buiteNLand nu ook in uw eigen Elektronische Leeromgeving (ELO) Maarten Boddaert (EPN, Houten)

Vanaf het schooljaar 2009-2010 is het digitale lesmateriaal bij buiteNLand (onderbouweditie 2008) ook te gebruiken in uw eigen ELO! Het gaat om de meest gangbare ELO’s in het voortgezet onderwijs: It’s learning, Moodle, Teletop en N@tschool. In deze presentatie krijgt u een demonstratie hoe u met buiteNLand in uw ELO aan de slag kunt.

FOTO: HENRI CORMONT/INZICHT-FOTO

63

B • Wereldwijs 3 h/v: een brug naar de tweede fase Falco Zwinkels (Uitgeverij Malmberg, ’s-Hertogenbosch)

Ook leggen wij uit hoe u het ELO-lesmateriaal van buiteNLand (SCORM 2004) verkrijgt en hoe u dit in de ELO van uw school kunt plaatsen. Vorm: presentatie Doelgroep: docenten onderbouw

66

C • Werken met De Geo, aardrijkskunde voor de onderbouw, 8e editie Geoauteurs en Geogebruikers (ThiemeMeulenhoff, Zutphen)

Werkt u met de 8e editie van De Geo, aardrijkskunde voor de onderbouw, of wilt u met deze methode gaan werken? In deze workshop zullen auteurs u vertellen over gemaakte keuzes en u laten zien hoe zij zelf met de methode werken in hun klas. Vooral activerende werkvormen zullen hierbij centraal staan. Uiteraard kunt u al uw vragen stellen en kunt u ervaringen uitwisselen met medegebruikers. Gebruikt u een andere methode? Bezoek deze workshop en ervaar De Geo door te spreken met auteurs en gebruikers. U neemt een schat aan lesideeën mee naar huis. Vorm: workshop Doelgroep: docenten onderbouw

E XC UR S IES

101

B - C • De wonderbaarlijke vermenigvuldiging van de Nederlands-Duitse grens: excursie naar Kranenburg (D) Mariska van der Giessen en Ruben Gielis (Radboud Universiteit, Nijmegen)

“De Nederlands-Duitse grens bestaat niet meer” was een veel gehoorde uitspraak bij het opengaan van de binnengrenzen van de Europese Unie. Nu, zo’n vijftien jaar later, lijkt dat wat genuanceerder te liggen. De fysieke staatsgrens, de lijn op de landkaart, is inderdaad minder belangrijk geworden, maar in plaats daarvan zijn andere soort grenzen ontstaan (mentale, sociale, enz). En die grenzen hebben meerdere gezichten. Soms zijn het barrières, zoals de vroegere staatsgrens, maar op andere momenten zijn het juist uitdagingen of attracties. Tijdens deze excursie gaan we op zoek naar de veelvormigheid en veelzijdigheid van de huidige Nederlands-Duitse grens. We kiezen daarbij enerzijds het perspectief van de grensbewoners. Voor hen is de grens een speelobject. Zij manipuleren haar naar hartelust, maar lijken tegelijkertijd niet zonder haar te kunnen. Daarnaast kiezen we het perspectief van de lokale en regionale overheid. Hoe gaan zij om met de vele gezichten van de grens? Er is daarbij vooral aandacht voor de Euregio Rijn-Waal; het orgaan dat is opgericht om door middel van grensoverschrijdende samenwerking het Duitse en Nederlandse grensgebied met elkaar te verbinden. Vorm: Busexcursie

102

B - C • Ruimte voor de Rivier -project Waalbocht Lent Jacques Klaver, Jaap Gersie en Mark Wiering (Radboud universiteit, Nijmegen)

Klimaatadaptatie is een actueel ruimtelijk vraagstuk. Omdat piekafvoeren van onze grote rivieren zullen toenemen, wordt gezocht naar mogelijkheden om de rivier weer meer de ruimte te geven en de waterstand in de rivier te verlagen (zie ook http://ruimtevoorderivier. rombus.nl ). We gaan vanaf de Campus naar Lent, waar een korte toelichting zal worden gegeven op de belangrijkste doelstelling van de PKB Ruimte voor de Rivier. Vervolgens maken we een tocht langs de Waal om een goed beeld te krijgen van de voorgestelde rivierverruimende maatregelen bij Lent. Vorm: Busexcursie

103

B - C • Nijmegen: Pionier in duurzaam goederenvervoer Karel Martens (Radboud Universiteit, Nijmegen)

Hoge dieselprijzen, dichtslibbende snelwegen, en overschrijding van de fijnstofnormen. Het is duidelijk dat het tijd is om in te zetten op duurzaam goederenvervoer. Tijdens deze excursie maak je kennis met twee pioniersprojecten in Nijmegen: vervoermanagement op het bedrijventerrein Nijmegen-West en Binnenstadservice.nl, de nieuwe manier om de Nijmeegse winkels te bevoorraden. We bezoeken bedrijven die concrete maatregelen hebben genomen, een multimodale containerterminal als schakel tussen weg- en watertransport, en het depot van Binnenstadservice.nl. Vorm: Busexcursie

104

B - C Op zoek naar de identiteit van de Nijmeegse binnenstad Huib Ernste en Fer Hooghuis (Radboud Universiteit, Nijmegen)

In deze veldwerk-workshop gaan de deelnemers na wat de identiteit is van de Nijmeegse binnenstad in een mondialiserende wereld. De workshop bouwt voort op de opdracht voor de aardrijkskunde-olympiade 2008 (Zie Geografie, maart 2009). Na een korte inleiding gaan de deelnemers identiteitsbepalende elementen in de Nijmeegse binnenstad fotograferen. Uitgangspunt daarbij is de dat de identiteit van de Nijmeegs binnenstad in het huidige mondiale tijdperk sterk beïnvloed wordt door wat er in de rest van de wereld gebeurt. Er is sprake van ‘glocalisering’, van verwevenheid tussen het mondiale en het lokale. Dat uit zich niet alleen in materiële zaken, maar ook in de aanwezigheid (of afwezigheid) en het handelen van verschillende groepen actoren. Door hun activiteiten, wijze van kleden, manier van voortbewegen en inkopen geven ze die plek een bepaalde sfeer en uitstraling die vaak weer afwijkt van andere plaatsen. Dit veldwerk sluit nauw aan op de inleiding van prof. dr. Egbert Daum over de ‘geografie van het eigen leven’. Voor dit veldwerk heeft u een digitale camera nodig. Vorm: veldwerk (geen toeslag excursie)

P RO GR AMMA A A A A A A A A A

Nr 1 2 3 4 5 6 7 8 9

A A A A A A A A A A A A A A A A B B B B B B B B B B B B B

22 23 24 30 31 32 33 42 43 44 45 46 56 57 58 59 10 11 12 13 14 15 25 26 27 34 35 36 37

Titel Geografie van het eigen leven Grensgebied VS-Mexico Politieke geografie Indonesië Hoe combineer je fysische en sociale geografie? Gebiedsontwikkeling in het landelijke gebied Taskforce Bedrijventerreinen Geografie en gewapend conflict De kracht van Nederland Bevolkingsontwikkelingen op verschillende schaalniveaus Kwaliteit schriftelijke SE-toetsen Eurogeo Docentenbijeenkomst onderbouw vmbo Actieve aardrijkskunde Dramawerkvormen en ak Leren met edufictie Meerwaarde excursies Gebruik GIS voor analyse warmte-uitstoot Geobronnen van het internet Samenwerkend leren met wiki’s EduGIS: nieuwe fase Meer met Google Earth ICT bij terra 3e editie Voorbereiding op examen met buiteNLand Geocommunity Digitale leeromgeving Wereldwijs Energiesamenwerking NL-Rusland ‘Zelfbesturende landschappen’ Midden-Java Omgaan met de kans op een ramp Nederlandse wijkaanpak Afrikaanse dromen en Europese grenzen Onzichtbaar China Kern van de geografie Vensters op de wereld Nieuw vmbo-examenprogramma Beter geografisch denken Forest for the future in de klas Toegankelijke ak-tekst voor leerlingen Cultuurhistorie in de ak-les

Inleider(s) Daum, Hooghuis, Ernste Druijven Van Naerssen, Gunterman Bokhorst Gersie Van der Krabben Van der Lijn Broos

Thema Nieuwe geografie Nieuwe geografie Nieuwe geografie Nieuwe geografie Nieuwe geografie Nieuwe geografie Nieuwe geografie Nieuwe geografie

Beets Kolkman, Van Velzen Zwartjes Kluiters, Van den Nieuwenhuijzen Snijder De Jong, Kooter J. van den Berg Pijpers, Smith Wunderink, Carton Kalsbeek H. van den Berg Trimp, Van der Schee Van Heck Ockels G. van den Berg, Boddaert Ariaens Zwinkels Greving Gunterman, Naerssen Dietz De Kam Schapendonk Trouwborst Oorschot Palings, Béneker Van der Schee, Ankoné Vankan Logtmeijer, Van Hoven Van Beek Vroemen, Smit

Nieuwe geografie Ontwikkelingen AK-onderwijs Ontwikkelingen AK-onderwijs Ontwikkelingen AK-onderwijs Didactiek en ‘good practices’ Didactiek en ‘good practices’ Didactiek en ‘good practices’ Didactiek en ‘good practices’ Gebruik nieuwe media Gebruik nieuwe media Gebruik nieuwe media Gebruik nieuwe media Gebruik nieuwe media Methoden & Uitgevers Methoden & Uitgevers Methoden & Uitgever Methoden & Uitgevers Nieuwe geografie Nieuwe geografie Nieuwe geografie Nieuwe geografie Nieuwe geografie Nieuwe geografie Ontwikkelingen AK-onderwijs Ontwikkelingen AK-onderwijs Ontwikkelingen AK-onderwijs Didactiek en ‘good practices’ Didactiek en ‘good practices’ Didactiek en ‘good practices’ Didactiek en ‘good practices’ vervolg programma >>

vervolg programma:

B B B B B B B B B B-C B-C B-C B-C B-C C

47 48 49 50 51 60 61 62 63 38 101 102 103 104 16

C C C C C C C C C C C C C C C C C

17 18 19 20 21 28 29 39 40 41 52 53 54 55 64 65 66

TTT: het gebruik van mijn ELO GPS op het vmbo Zelf lesmateriaal maken met Google Earth Nederland ondersteboven iGUESS Nieuwe Terra THV Onderbouweditie 2008 buiteNLand Digibord en De Geo Wereldwijs 3 h/v Beleef je omgeving (filmworkshop) Nederlands-Duitse grens: Kranenburg (D) Ruimte voor de Rivier – Waalbocht Lent Nijmegen: duurzaam goederenvervoer Identiteit Nijmeegse binnenstad Another inconvenient truth: Waterschaarste in Afrika Fysisch-geografische kenmerken Indonesië Hoe gevaarlijk is Europa? Risicobeheer rivieroverstromingen Nederland Camargue: historische en politieke geografie Citymarketing in perspectief Watercanon Eindexamen vmbo Vakoverstijgend veldwerk LENS-project Win-win model in de ak-les Introductie in Google Earth Google Earth en Google Maps Didactiek van digitale schoolborden Ruimte voor de Rivier met geo-ICT Plein M BuiteNLand in eigen ELO Werken met De Geo

H. van den Berg Röben Favier, Trimp Van der Brugge Zwartjes Satijn G. van den Berg, Boddaert Ariaens Zwinkels Pouwels Van der Giessen, Gielis Klaver, Gersie, Wiering Martens Ernste, Hooghuis

Gebruik nieuwe media Gebruik nieuwe media Gebruik nieuwe media Gebruik nieuwe media Gebruik nieuwe media Methoden & Uitgevers Methoden & Uitgevers Methoden & Uitgevers Methoden & Uitgevers Didactiek en ‘good practices’ Excursies Excursies Excursies Excursies

Rutten De Jong Beukenkamp, van Asch Wiering Leroy Hospers Van der Vaart Driedonks Oost Bardoel Van Beek Oei-Kodde Stohr Eshuis Favier, Trimp Bright Boddaert Geoauteurs en -gebruikers

Nieuwe geografie Nieuwe geografie Nieuwe geografie Nieuwe geografie Nieuwe geografie Nieuwe geografie Ontwikkelingen AK-onderwijs Ontwikkelingen AK-onderwijs Didactiek en ‘good practices’ Didactiek en ‘good practices’ Didactiek en ‘good practices’ Gebruik nieuwe media Gebruik nieuwe media Gebruik nieuwe media Gebruik nieuwe media Methoden & Uitgevers Methoden & Uitgevers Methoden & Uitgevers

Organistatie Onderwijsdag 2009 KNAG: Anouk Adang ILS-HAN: Harry van den Berg ILS-RU: Fer Hooghuis RU, sectie GPM: Martin van der Velde Vormgeving Ineke Oerlemans Druk Drukmotief, Apeldoorn Informatie Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap Postbus 80123 3508 TC Utrecht [e] [t] [f ] [i]

[email protected] 030 - 253 40 56 030 - 253 55 23 www.knag.nl