v e n d voor d e v r o e g e r e o n t g i n n i n g e n e n landinrichting, h e t g e e n o o k blijkt uit Starings kaart v a n 1860. C . H . Edelman, grondlegger van de systematische bodemkartering van N e d e r l a n d o n d e r k e n d e als g e e n and e r d e n a u w e relatie tussen reliëf e n b o d e m . N a d a t v i a d e Kwartair-geolog i e r e e d s e e n integratie tussen g e o l o g i e e n g e o m o r f o l o g i e w a s ontstaan dichtte hij d e kloof tussen d e studies v a n reliëf e n b o d e m . A l s vrucht v a n dez e integratie leveren d e z e drie v a k k e n in e e n g e m e e n s c h a p p e l i j k e produktie van de geomorfologische kaart 1:50.000 een basis voor d e landschapsecologische kartering v a n o n s l a n d .
Overzichtkaarten van natuur en l a n d s c h a p M a a r o o k o p kleine s c h a a l , in het bijz o n d e r in atlassen zijn g e o l o g i e , reliëf e n b o d e m g e k a r t e e r d . R e e d s d e eerste d r u k v a n d e bosatlas (1877) bevat kaarten v a n d e h o o g t e n , o p p e r v l a k t e geologie en bodemgebruik van ons l a n d . In d e o p e e n v o l g e n d e uitgaven, tot e n met d e h u i d i g e vijftigste d r u k is d e w e e r g a v e ervan telkens verbeterd. E e n bijzondere betekenis heeft d e 'Atlas v a n N e d e r l a n d ' , w a a r v a n d e tweed e editie o n l a n g s is voltooid. Hierin zijn s p e c i a l e afleveringen gewijd a a n g e o logie, reliëf, b o d e m , l e v e n d e natuur, l a n d b o u w e n l a n d s c h a p . Vergelijking
van d e d a a r i n o p g e n o m e n kaarten biedt e e n l a n d s c h a p s e c o l o g i s c h overzicht v o o r N e d e r l a n d als g e h e e l e n voor d e G e l d e r s e l a n d s c h a p p e n als deel daarvan. A d r e s v a n d e auteur: St. A n n a s t r a a t 418 6525 Z M Nijmegen Literatuur Atlas van Nederland 1986-1990 SDU uitgeverij Den Haag Stichting Wetenschappelijke Atlas van Nederland.
Aardkundige waarden van Gelderland G.P.
Gonggrijp
In het onderstaande wordt een overzicht gegeven van wat er in de geologische perioden in Gelderland is gebeurd en wat hiervan nu nog zichtbaar is. Veel geologische verschijnselen worden bedreigd door menselijk ingrijpen zoals landbouw, industrie, het aanleggen van water- en verkeerswegen, bebouwing, vuilstort en recreatiedoeleinden. De auteur pleit voor een betere natuurbescherming met duidelijke inspraak van de geologen. G e l d e r l a n d is in a a r d k u n d i g o p z i c h t ongetwijfeld o n z e rijkste provincie. H o e w e l het niet d e o u d s t e d a g z o m e n d e l a g e n bevat, steken er wel d e m e e s t e o u d e l a g e n d e k o p op. Z o kleurt d e B o n t z a n d s t e e n uit het O n der-Trias d e akkers langs d e Duitse g r e n s r o o d . Het Midden-Trias met zijn grijze M u s c h e l k a l k is o.a. ontsloten in d e w a n d e n v a n d e Winterswijkse s t e e n g r o e v e n e n d e Willinkbeek. Diezelfde b e e k e n d e R a t u m s e B e e k hebb e n z i c h i n g e s n e d e n in d e grijze kleien uit d e O n d e r - J u r a , terwijl d e M i d d e n J u ra nabij Kotten vlak a a n het o p p e r vlak ligt. Het O n d e r - e n Boven-Krijt d a g z o m e n l a n g s d e Duitse g r e n s e n v a n het Tertiair zijn het O l i g o c e e n , het M i o c e e n e n het P a l e o c e e n vertegenw o o r d i g d . D e jongste afzettingen uit het P l e i s t o c e e n e n het H o l o c e e n bed e k k e n z o a l s o o k elders in N e d e r l a n d deze oudere lagen. W a n n e e r w e het o p p e r v l a k v a n G e l d e r l a n d in b e s c h o u w i n g n e m e n , k u n n e n w e vaststellen dat het reliëf v a n oost naar west afneemt v a n z o ' n 5 0 m + N A P a a n d e Duitse g r e n s tot o n g e v e e r z e e n i v e a u l a n g s d e v o o r m a l i g e Zuiderzee. Dit komt o m d a t het m e e s t oostelijke d e e l van G e l d e r l a n d d e relatief stabiele rand v a n het n o g s t e e d s d a l e n d e N o o r d z e e b e k k e n vormt. A l s g e v o l g hiervan daalt het grootste d e e l v a n G e l d e r l a n d , het westelijke het meest. D e 4
Grondboor en Hamer nr. 112 1993
g e o l o g i s c h e p r o c e s s e n v a n d e afgelop e n 2,5 miljoen jaar e n met n a m e vanaf d e voorlaatste ijstijd h e b b e n vooral in detail e e n v e r r a s s e n d afwisselend l a n d s c h a p o p g e l e v e r d . M e d e dankzij het grote o p p e r v l a k is het d e a a r d k u n d i g m e e s t g e v a r i e e r d e provincie. D e g e o l o g i s c h e p r o c e s s e n , d i e verantwoordelijk zijn voor d e v o r m g e v i n g v a n het a a r d o p p e r v l a k , b o u w e n het l a n d s c h a p o p m a a r b r e k e n b e s t a a n d e vorm e n o o k af of b e d e k k e n ze. Het o p p e r vlak verandert d a a r d o o r v o o r t d u r e n d zij het dat dit naar menselijke maatstaven soms zeer langzaam gebeurt. D e o u d s t e v o r m die in G e l d e r l a n d n o g h e r k e n b a a r is, dateert waarschijnlijk uit het Elsterien. Dit is d e w a n d , die v a n Dorsten (Duitsland) naar E i b e r g e n loopt e n bij Aalten e e n s p r o n g h o o g t e van z o ' n 15 m heeft. Stuwwallen D e m e e s t i n d r u k w e k k e n d e v o r m e n zijn g e d u r e n d e d e voorlaatste ijstijd, het S a a l i e n , tot stand g e k o m e n . Het S c a n d i n a v i s c h e landijs d u w d e destijds d e heuvels v a n d e m e e r d a n 100 m h o g e Veluwe, het Montferland e n het Rijk v a n N i j m e g e n op. O o k d e L o c h e m e r b e r g e n d e N e e d s e B e r g zijn o p v a l l e n d e landschapselementen. A a n de andere kant v o r m e n d e v o o r m a l i g e b e k k e n s waaruit het landijs d e b o d e m l a g e n o p -
duwde, zoals d e G e l d e r s e Vallei e n d e IJsselvallei, n o g steeds uitgestrekte laagten ook al zijn deze later o p g e v u l d met jongere afzettingen. Het ijssmeltwater onder het ijs s c h u u r d e in G e l d e r l a n d enkele zeer d i e p e dalen uit, waarvan d e noordzuid verlopende laagte tussen E i bergen en Rekken, via Zwilbroek, C o r l e en Aalten d e meest opvallende is. Hierin liggen o.a. het Zwillbrocker Venn en het Korenburger veen. A a n d e rand van het ijsfront heeft het smeltwater spoelzandwaaiers (sandur, mv. van sandr) neergelegd zoals d e vlakte tussen d e stuwwallen van Ede-Wageningen, Reemst e n Oost- e n Zuid-Veluwe. O p een aantal plaatsen werden tussen het ijs e n d e stuwwallen smeltwaterterrassen neergelegd. Het in fasen leeglopen van een groot meer gevuld met ijssmeltwater ter plaatse van het dal van d e Leuvenums c h e B e e k leverde een serie terrassen o p a a n beide kanten van d e stuwwallen. Bij d e terugtrekking van het ijsfront liet het ijs bovendien e e n pakket puin achter bestaande uit stenen, z a n d en grind, morenes geheten. In d e z e morenes bev o n d e n zich verscheidene enorme S c a n d i n a v i s c h e steenblokken, die d o o r erosie o p verschillende plaatsen met nam e in d e Achterhoek a a n het oppervlak liggen. E e n aantal van d e z e reuzeblokken zijn opgesteld als monumenten of gewoon als indrukwekkende verschijnselen.
De tot geologisch reservaat verklaarde zandgroeve in Hattem waar o.a. de Formatie van Harderwijk en de Hattemlagen ontsloten zijn. Droge dalen D e laatste ijstijd, het W e i c h s e l i e n , leverd e m e e r k l e i n s c h a l i g e v o r m e n op, z o als d e p i n g o r u ï n e s . D e a r c t i s c h e o m s t a n d i g h e d e n d i e hier s o m s heersten, l e i d d e n tot g r o o t s c h a l i g e zandverstuiv i n g e n e n d e afzetting v a n z o g e n a a m d e d e k z a n d e n . Niet alleen lage, tot e e n p a a r meter hoge, d u i n e n in allerlei vorm e n , m a a r o o k vlakten w a r e n het resultaat v a n d e z e p r o c e s s e n . O p d e helling e n s n e e d het s n e e u w s m e l t w a t e r d a len in, o m d a t het water t e n g e v o l g e v a n
d e permanent bevroren ondergrond o p p e r v l a k k i g af m o e s t s t r o m e n . Dit lev e r d e talloze d r o g e d a l e n op.
d o n k e n g e h e t e n , steken er met h u n t o p p e n bovenuit. In d e r e e d s a a n w e z i g e laagten s t r o o m d e n b e k e n . D e grote rivieren v e r v o l g e n h u n e r o d e r e n d e e n sedimenterende processen waardoor in het r i v i e r e n l a n d s c h a p e e n grote variatie a a n v o r m e n ontstond. D a a r w a a r het water s t a g n e e r d e in d a l e n , laagten e n vlakten b e g o n v e e n v o r m i n g e n ontstonden dikke veenpakketten. O o k d e invloed v a n d e z e e liet z i c h g e l d e n . Langs de Zuiderzeekust ontwikkelde z i c h kleine kreken e n e e n strandwalsysteem. A l d e z e p r o c e s s e n h e b b e n z e e r g e v a r i e e r d e a a r d k u n d i g e lands c h a p p e n o p g e l e v e r d d i e n o g veel g a ve p a t r o n e n e n e l e m e n t e n h e r b e r g e n . B e h a l v e het v e r t e g e n w o o r d i g e n v a n e e n belangrijke e i g e n a a r d k u n d i g e waarde, h e b b e n deze l a n d s c h a p p e n o o k d e b a s i s g e v o r m d v o o r e e n afwiss e l e n d e planten- e n d i e r e n w e r e l d e n e e n cultuurhistorische ontwikkeling. Tot slot m a g niet w o r d e n vergeten dat het o o k juist d e z e variatie is d i e d e prov i n c i e G e l d e r l a n d z o aantrekkelijk m a a k t v o o r recreatie e n toerisme. Bedreigingen
Het H o l o c e e n , d e w a r m e r e jongste tijd, liet grote d e l e n v a n het l a n d s c h a p nag e n o e g o n g e m o e i d . M a a r er w a r e n uitzonderingen. O p d e grens van d e k o u d e e n w a r m e p e r i o d e blies d e w i n d vanuit d e b r e d e riviervlakten z a n d o p tot h o g e rivierduinen. M e e r naar het w e s t e n zijn d e z e d u i n e n g r o t e n d e e l s b e g r a v e n o n d e r d i k k e pakketten riviersedimenten. Alleen enkele koppen,
Het G e l d e r s e l a n d s c h a p heeft haar v o r m d u s vooral tijdens d e voorlaatste e n laatste ijstijd e n d e recente tijd g e k r e g e n . D e p r o c e s s e n d i e verantwoordelijk w a r e n v o o r het ontstaan v a n terrassen, stuwwallen, spoelzandwaaiers, keileemheuvels, d e k z a n d v o r m e n etc. k o m e n t h a n s niet m e e r voor. Immers d e toenmalige klimatologische o m s t a n d i g h e d e n d i e hiervoor verantwoordelijk w a r e n , h e e r s e n t h a n s niet meer. Dit betekent dat d e afzettingen e n v o r m e n uit d i e p e r i o d e n 'fossiel' zijn. O o k d e p r o c e s s e n v a n j o n g e r e d a tum, d i e g e l e i d h e b b e n tot d e ontwikkeling v a n b e e k d a l e n , v e e n g e b i e d e n , strandwallen e n e l e m e n t e n in d e uiterw a a r d e n w e r k e n als g e v o l g v a n het ingrijpen v a n d e m e n s nauwelijks meer. L a n d s c h a p p e n d i e in d e l o o p v a n tientallen d u i z e n d e n jaren o p natuurlijke wijze zijn g e v o r m d , zijn met b e h u l p v a n menselijke t e c h n i e k e n o n d e r n e m i n g s zin in korte tijd o n o m k e e r b a a r veranderd. Landbouw
Rivierduinen langs de Oude IJssel in de buurt van Hoog-Keppel.
D e eerste b e w o n e r s d i e hier in het M i d den-Paleolithicum leefden, waren vooral j a g e r s e n v e r z a m e l a a r s e n d e inv l o e d v a n h u n activiteiten w a s n o g g e ring. P a s toen in G e l d e r l a n d o p d e hog e g r o n d e n d e l a n d b o u w in het Neolithicum werd g e ï n t r o d u c e e r d , b e g o n d e m e n s wat m e e r g r e e p o p het l a n d s c h a p te krijgen. Aanvankelijk verand e r d e alleen d e b e g r o e i i n g . Later vero o r z a a k t e n het a f p l a g g e n v a n d e heid e v o o r d e potstallen, het a f b r a n d e n Grondboor en Hamer nr. 112 1993
5
o m w e e r j o n g e h e i d e te krijgen e n d e o v e r b e w e i d i n g n o g a l e e n s vernietiging van van de begroeiing, waardoor o p d e hogere, d r o g e r e z a n d g r o n d e n verstuivingen o n t s t o n d e n . D e o u d s t e verstuivingen d i e hiervan het g e v o l g w a ren, dateren vermoedelijk uit d e Ijzertijd. N o g v e e l ingrijpender w a s d e windwerking tijdens de Middele e u w e n . G r o t e o p p e r v l a k k e n raakten toen in b e w e g i n g e n het stuivende z a n d veroorzaakte grote p r o b l e m e n . A k k e r s w e r d e n overstoven e n daard o o r onbruikbaar. G e h u c h t e n w e r d e n b e d r e i g d e n Kootwijk v e r d w e e n zelfs o n d e r het z a n d . Dit p r o c e s h a d ten minste n o g e e n natuurlijk karakter e n leverde n i e u w e natuurlijke v o r m e n op. Het overgrote d e e l v a n d e menselijke activiteiten veroorzaakte echter e e n e n o r m e nivellering v a n het o p p e r v l a k e n d a a r w a a r n o g natuurlijke p r o c e s s e n w e r k z a a m w a r e n , v o n d vastlegg i n g plaats. Immers toen d e m e c h a n i satie in d e l a n d b o u w e n veeteelt terrein w o n , moest m e n i g e o n r e g e l m a t i g h e i d in het reliëf, h o b b e l of kuil het ontgeld e n . D e eerste grote golf v a n reliëfaanp a s s i n g g e b e u r d e in het b e g i n v a n dez e e e u w toen d u i z e n d e n hectaren w o e s t e g r o n d o p d e s c h o p w e r d e n gen o m e n . In d e crisistijd w e r d e n hiervoor talloze w e r k e l o z e n ingezet. Later heeft in het kader v a n d e ruilverkavelingen e e n t w e e d e e n zelfs e e n d e r d e 'aanp a s s i n g ' zijn b e s l a g g e h a d . In d e huidig e landinrichtingsprojecten wordt weliswaar z o r g v u l d i g e r met het a a r d k u n dig landschap omgesprongen, maar n o g s t e e d s v i n d e n er onnatuurlijke rel i ë f v e r a n d e r i n g e n plaats. O n r e g e l m a t i g h e d e n in d e b o d e m blijven n u e e n m a a l lastige verschijnselen in d e sterk gemechaniseerde landbouw. Thans zijn d e m e e s t e w e g e n o p het platteland geasfalteerd, m a a r in het v e r l e d e n m o e s t het vervoer over z a n d w e g e n ges c h i e d e n . Voor het jaarlijks o n d e r h o u d g e b r u i k t e m e n m a a r al te g r a a g e e n d e k z a n d k o p j e of -rug. In d e lage, d r a s s i g e d e l e n w e r d e n voor een efficiëntere afwatering talloze g r e p p e l s e n slootjes a a n g e l e g d , iets wat het natuurlijke o p p e r v l a k o o k z e k e r g e e n g o e d heeft g e d a a n . O v e r i g e n s moet v e r m e l d w o r d e n dat o o k d e b o s b o u w invloed o p het reliëf e n d e b o d e m heeft g e h a d . In veel boss e n zijn d e b o m e n o p rabatten gezet, terwijl o o k het planten zelf v a a k gep a a r d is g e g a a n met flinke verstoringen. De bovengenoemde landbouwkundige ingrepen hebben nagenoeg alleen b e t r e k k i n g o p d e fysische a s p e c t e n v a n d e b o d e m . Echter o o k b e m e s t i n g e n lucht- e n waterverontrein i g i n g h e b b e n g e v o l g e n , d i e vooral o p de bodemkundige eigenschappen v a n invloed zijn. 6
Grondboor en Hamer nr. 112 1993
Industrie Net als in d e l a n d b o u w b e g o n n e n 'ind u s t r i ë l e ' activiteiten aanvankelijk o p kleine s c h a a l . A l s p o e d i g ontdekte m e n het b e l a n g v a n grondstoffen in het dagelijks leven: het g e b r u i k v a n klei voor d e f a b r i c a g e v a n potten, v a n l e e m voor h u t t e n b o u w e n v a n v e e n als brandstof. Aanvankelijk w e r d e n d e z e grondstoffen a l l e e n v o o r e i g e n g e b r u i k b e n u t e n w a s d e invloed v a n d e winn i n g o p het l a n d s c h a p g e r i n g . M a a r n a v e r l o o p v a n tijd b e g o n voor vele prod u c t e n professionele w i n n i n g , d u s g r o o t s c h a l i g , d i e uiteraard h u n s p o r e n in het l a n d s c h a p achterlieten. E e n activiteit d i e o o k in G e l d e r l a n d n o g a l wat invloed heeft g e h a d o p het uiterlijk v a n het l a n d s c h a p e n d e g e o l o g i s c h e o p b o u w d a a r v a n , is d e v e e n w i n n i n g g e weest. D e grote v e e n g e b i e d e n in d e A c h t e r h o e k , z o a l s het Z w i l b r o e k e r v e e n (het Duitse d e e l is m i n d e r aangetast), het Wolfersveen, het Zwarte V e e n e n Het G o o r zijn n a g e n o e g g e h e e l afgeg r a v e n e n in d e plaats v a n v e e n ligt er nu w e e r kei l e e m e n d e k z a n d a a n het o p p e r v l a k . Het W o o l d s c h e V e e n e n vooral het K o r e n b u r g e r v e e n zijn, hoewel hier e n d a a r sterk a a n g e t a s t n o g , redelijk in tact e n o p s o m m i g e plaatsen regenereert het v e e n zelfs weer. D e v e e n g e b i e d e n in d e G e l d e r s e Vallei zijn bijna alle v e r d w e n e n . Echter niet alleen veen was een belangrijke grondstof in G e l d e r l a n d . O o k klei, z a n d , g r i n d , ijzer e n kalksteen zijn o p grote s c h a a l g e w o n n e n . M i o c e n e kleie n h a a l d e m e n ten o o s t e n v a n G r o e n l o uit d e g r o n d voor d e baksteenindustrie. D e O l i g o c e n e kleien ten z u i d w e s t e n v a n Winterswijk d i e n d e n hetzelfde d o e l , evenals d e rivierkleien l a n g s d e grote rivieren. Z a n d e n g r i n d k w a m e n voornamelijk uit d e s t u w w a l c o m p l e x e n
van d e Veluwe en d e Achterhoekse g r o e v e n . O o k d e uiterwaarden v a n d e grote rivieren leverden het n o d i g e z a n d , g e t u i g e d e vele m e r e n l a n g s d e rivieren. D e b e e k d a l e n e n d e m o e r a s s e n in het z u i d e n v a n d e A c h t e r h o e k bij o.a. I J z e r l o e n d e O u d e I J s s e l leverden ijzer, dat afgezet w e r d d o o r ijzerrijk grondwater. D o o r d e c o n s t a n t e a a n voer kon het d a a r iedere 3 0 jaar o p n i e u w g e w o n n e n w o r d e n voor d e ijzergieterijen in o.a. L a a g - K e p p e l , D i n x p e r lo, V a r s s e v e l d e n Ulft. D e verbeterde ontwatering heeft hier e e n e i n d a a n g e maakt. Ten o o s t e n v a n Winterswijk ligg e n drie d i e p e g r o e v e n in d e M u s c h e l kalk. D e kalksteen d i e s i n d s 1932 wordt g e w o n n e n , is vooral gebruikt als vulstof in asfaltbeton e n als l a n d b o u w k a l k ( P e l e t i e r e n Kolstee, 1986). Natuurlijk k u n n e n d e vele ontsluitingen in d e z e g a t e n e n g r o e v e n e e n beter inzicht g e v e n in d e g e o l o g i s c h e o p b o u w v a n bepaalde gebieden, maar de aardkund i g l a n d s c h a p p e l i j k e verliezen zijn s o m s groot z o a l s bijvoorbeeld in d e uit e r w a a r d e n . Dit geldt z e k e r o o k voor de inmiddels g o e d gekeurde concessie-aanvraag v i e r d e steengroeve. A a n d e a n d e r e kant, nu d e t o e s t e m m i n g er officieel is, d i e n e n d e (aardkundige) n a t u u r b e s c h e r m e r s h u n invloed uit te oefenen o m d e g r o e v e n a b e ë i n d i g i n g v a n d e exploitatie gedeeltelijk in te richten als g e o l o g i s c h reservaat. D e catag o r i e v a n kleine d o o r b o e r e n g e ë x p l o i teerde z a n d - e n g r i n d g a t e n , veroorzaakt veel m i n d e r l a n d s c h a p p e l i j k e p r o b l e m e n e n zijn veelal z e e r g e s c h i k t als object v o o r onderwijs e n educatie. Waterwegen D e omvangrijke v e r p l a a t s i n g e n v a n d e k z a n d tijdens d e laatste ijstijd hebb e n grote g e v o l g e n g e h a d voor d e ont-
Het Otterlosche Zand op de Hoge Veluwe met actief stuifzand.
watering v a n grote d e l e n v a n d e G e l d e r s e Vallei e n d e A c h t e r h o e k . Vers c h e i d e n e b e e k d a l e n stoven plaatselijk dicht, w a a r d o o r d e afwatering stagn e e r d e e n m o e r a s s i g e veentjes onts t o n d e n , d i e uitgroeiden tot b e e k d a l v e n e n . Toen d e behoefte o m m e e r g r o n d e n in cultuur te b r e n g e n groter w e r d , b e g o n n e n d e b o e r e n d e eerste kleine waterwerken uit te v o e r e n . O p d e z e verbeterde e n d e e l s g e g r a v e n b e k e n (Van d e W e s t e r i n g h , 1984) w e r d e n greppelsystemen aangesloten. Hoewel d e z e i n g r e p e n in l a n d s c h a p p e l i j k o p z i c h t niet z o omvangrijk w a r e n , vera n d e r d e n z e het a a n z i e n w e l degelijk. Veel ingrijpender w a r e n d e talloze beek- e n rivierregulaties, d i e vooral vanaf het b e g i n v a n d e z e e e u w zijn doorgevoerd. Bedijking e n d u s b e t e u g e l i n g v a n d e z e d y n a m i s c h e systemen h a d al vanaf d e 11e e e u w p l a a t s g e v o n d e n . D e natuurb e s c h e r m e r v a n het eerste uur J a c . R Thijsse w e e s hier al in 1934 o p in zijn artikel ' O n z e b e k e n ' in D e L e v e n d e N a tuur. Toch heeft dit niet k u n n e n voorkom e n dat alle grote b e e k s y s t e m e n in G e l d e r l a n d z o w e l in d e G e l d e r s e Vallei als in d e A c h t e r h o e k zijn a a n g e p a k t . V a n d e grote rivieren is o o k m e n i g e meander afgesneden o m de vaarweg korter te m a k e n e n het water sneller af te v o e r e n . G e l u k k i g zijn er hier e n d a a r n o g wat g a v e beekdalrestjes in natuurgebied e n over, m a a r c o m p l e e t g a v e system e n b e s t a a n er niet meer. M i s s c h i e n m o e t e n w e het in d e toekomst w e l hebb e n v a n d e in het k a d e r v a n natuurontwikkeling uitgevoerde beekdalrestauraties. Verkeerswegen Dat v e r k e e r s w e g e n o o k invloed uitoefenen o p het l a n d s c h a p , wordt duidelijk als w e d e grote s n e l w e g e n in ogenschouw nemen. V r o e g e r v o l g d e n d e w e g e n veelal het reliëf. N u snijden z e er, z o a l s in d e stuwwallen bij d e A r n h e m e n A l p e l d o o r n , d w a r s d o o r h e e n , of w o r d e n z e verh o o g d a a n g e l e g d e n v o r m e n z e visuele b a r r i è r e s . Het z a n d v o o r d e z e 'dijken' komt d e e l s uit d e s t u w w a l d o o r s n i j d i n g e n d e e l s wordt het ter plaatse g e w o n n e n , waard o o r kunstmatige m e r e n ontstaan d i e v e r v o l g e n s veel w o r d e n b e n u t als recreatie- of v i s p l a s s e n . Bebouwing D e b o u w v a n h u i z e n , woonwijken e n industrieterreinen h e b b e n e v e n e e n s g e v o l g e n voor o p p e r v l a k e n onderg r o n d . Vaak is d e b o d e m tot enkele meters diepte o p zijn k o p gezet. D o o r d e a a n l e g v a n rioleringen, pijplei-
d i n g e n , p l a n t s o e n e n e n waterpartijen. S o m s w o r d e n grote stukken afgegrav e n , terwijl e l d e r s d e g r o n d wordt o p g e h o o g d . B o v e n d i e n n e m e n plaatsen z o a l s A p e l d o o r n , A r n h e m e n Nijmeg e n vele kilometers o p p e r v l a k in b e s l a g . E n d a a r is het detailreliëf d a n meestal o o k g e h e e l v e r d w e n e n . O p d e z e wijze is e e n prachtig e n z e e r z e l d z a a m v o o r b e e l d v a n e e n Laat-Weichselien v e r w i l d e r d riviersysteem d o o r d e b o u w v a n wijk D u k e n b u r g ten westen v a n N i j m e g e n vernietigd. Vuilstort D e v e r w e r k i n g v a n o n s huisvuil is inm i d d e l s e e n groot p r o b l e e m g e w o r d e n . Vele g r o e v e n zijn e r m e e o p g e v u l d , z o d a t b e s t u d e r i n g v a n d e ontsloten l a g e n onmogelijk is g e w o r d e n . E n elders h e b b e n w e het vuil o p het o p pervlak gestort, w a a r d o o r grote kunstmatige h e u v e l s zijn ontstaan. E e n dergelijke v o r m v a n 'reliëfvervalsing' ligt in het L a n d v a n M a a s e n W a a l ten z u i d e n v a n Druten als e e n soort s u p e r d o n k . Recreatie en Natuurbeheer D e a a n l e g v a n recreatieterreinen g a a t veelal g e p a a r d met grondverzet. Het natuurlijk reliëf is in d e m e e s t e gevallen niet v o l d o e n d e e n moet w o r d e n o m g e zet in vijverpartijen e n kunstmatige heuvels. H o e w e l g o l f b a n e n v a a k w e l g e b r u i k m a k e n v a n het a a n w e z i g reliëf, wordt dit in d e m e e s t e g e v a l l e n z o d a nig a a n g e p a s t dat er w e i n i g o o r s p r o n kelijks overblijft. Bij d e a a n l e g v a n v e r r e w e g d e m e e s t e sportterreinen zijn g r o n d b e w e r k i n g e n egalisatie e e n a b s o l u t e v o o r w a a r d e . In n a t u u r g e b i e d e n k u n n e n h o g e bez o e k e r s a a n t a l l e n a a n l e i d i n g g e v e n tot vernietiging v a n d e b e g r o e i i n g , waard o o r o p steilere hellingen erosie kan optreden. O p d e d r o g e r e z a n d g r o n d e n kan dit verstuivingen tot g e v o l g h e b b e n w a a r m e n het niet wenst, o m d a t d e b o d e m d a a r n o g o n g e s t o o r d is, wat in o n s l a n d z e l d e n voorkomt. In het k a d e r v a n natuurontwikkelingsprojecten, d i e met n a m e s i n d s het verschijnen v a n het N a t u u r b e l e i d s p l a n a a n populariteit w i n n e n , zal in d e toekomst m e e r e n m e e r i n g e g r e p e n word e n in het b e s t a a n d e reliëf e n d e bodemopbouw. Het af p l a g g e n , o p h o g e n , afgraven of kunstmatig reliëf m a k e n o m betere uitg a n g s p o s i t i e s te c r e ë r e n voor plant e n dier heeft echter o n o m k e e r b a r e g e v o l g e n voor d e b o d e m . O o k d e z e positief b e d o e l d e activiteiten zullen z e e r kritisch m o e t e n w o r d e n gev o l g d , o m onherstelbare s c h a d e a a n a a r d k u n d i g w a a r d e v o l l e objecten e n g e b i e d e n te v o o r k o m e n .
D e z e menselijke activiteiten in het l a n d s c h a p h e b b e n alle h u n invloed o p d e b o d e m g e h a d en hebben die nog! Uiteraard zullen b e p a a l d e ontwikkeling e n niet g e s t o p t of v o o r k o m e n k u n n e n w o r d e n , m a a r het is v a n het grootste b e l a n g dat w e o n s b e w u s t zijn e n blijven van d e onomkeerbaarheid van dez e activiteiten. E n willen w e o o k voor d e toekomst n o g a a r d k u n d i g w a a r d e v o l l e g e b i e d e n of l a n d s c h a p p e l i j k aantrekkelijke, natuurlijke g e b i e d e n b e h o u d e n d a n zullen afw e g i n g e n g e m a a k t d i e n e n te w o r d e n welke terreinen w e l e n w e l k e niet o p g e offerd m o g e n w o r d e n ten b e h o e v e v a n d e 'vooruitgang'. Aardkundige waarden In 1969 w e r d d o o r d e w e r k g r o e p G e a , b e s t a a n d e uit v e r t e g e n w o o r d i g e r s v a n diverse diensten, instituten e n verenig i n g e n e e n b e g i n g e m a a k t met e e n landelijke inventarisatie v a n g e o l o gisch, geomorfologisch en bodemkundig waardevolle gebieden, z.g. G e a - o b j e c t e n (Gonggrijp, 1986). Ter a a n v u l l i n g v a n e e n e n q u ê t e werd e n provinciegewijs literatuur e n kaartmateriaal b e k e k e n e n zijn experts g e raadpleegd. D e p o t e n t i ë l e g e b i e d e n zijn v e r v o l g e n s getoetst a a n e e n aantal selectiecriteria, z o a l s z e l d z a a m h e i d , g a a f h e i d , kenmerkendheid en wetenschappelijke en educatieve waarde. Het z a l daarbij duidelijk zijn dat d e meeste van deze gebieden onvervangb a a r zijn o m d a t dergelijke g e b i e d e n b i n n e n afzienbare tijd niet m e e r k u n nen worden gevormd, aangezien d e voor d e v o r m i n g hiervan noodzakelijke p r o c e s s e n niet langer w e r k z a a m zijn. Er is e e n duidelijk verschil t u s s e n n o g actieve stuifzanden e n e e n stuwwal of dekzandrug. B e i d e laatste v o r m e n zijn i m m e r s ontstaan o n d e r o m s t a n d i g h e d e n d i e nu e n o o k in d e k o m e n d e p a a r d u i z e n d jaar niet m e e r zullen h e e r s e n . D e inventarisatie v a n d e provincie G e l d e r l a n d k w a m in 1988 als laatste g e r e e d e n omvatte d e 165 g e s e l e c t e e r d e kleinere e n grotere objecten (Gonggrijp, 1988), d i e in het o n d e r s t a a n d e overzicht o p g e n o m e n zijn. Het is nu a a n d e landelijke, d e provinciale e n gemeentelijke o v e r h e d e n o m z o r g te d r a g e n voor d e b e s c h e r m i n g e n het b e h o u d v a n d e z e a a r d k u n d i g e waarden!
Lijst met aardkundig waardevolle gebieden zoals opgenomen In de Gea-inventarisatie van Gelderland (1988). Het eerste nummer met de letter (0 of W) geeft het kaartblad (Top. Dienst schaal 1 op 50.000) aan. Het laatste nummer en eventueel de letter vormen het volgnummer. Grondboor en Hamer nr. 112 1993
7
Hoophuizen: Strandwal Nolbeek: Meanderende beek 26 0 3 Het Spiek: Paraboolvormige dekzandrug 26 0 4 Noordwestelijke Veluwe: Stuwwal 26 0 4a Koudhoorn: Smeltwaterdoorbraakdal 26 0 4b Garderen: Pseudo-tear 26 0 5 Galgenberg: Smeltwaterheuvel rest 26 0 6 Beekhuizerzand, Leuvenumse bos, Hulshorsterzand: Stuifzandlandschap 26 0 7 Staken berg: Stuwwal 26 0 8 Frankrijk: Groeve met Aller 0 d veen 27 W1 Wessinge: Dekzandrug 27 W 2 Nunspeet-Hattem: Smeltwaterterrasrest 27 W2a Doornspijksche Heide: Smeltwaterheuvelrest 27 W2b Heesberg: Smeltwaterheuvelrest 27 W 3 Koer berg: Smeltwaterheuvelrest 27 W 4 Vallei van de Leuvenumse Beek: Voormalig smeltwatermeer 27 W4a Ullerberg: Groeve in meerafzettingen 27 W4b Leuvenumse Veld: Groeve in meerafzettingen 27 W4c Leuvenumse Beek: Meanderende beek 27 W4d Elspeetsche Heide: Grindrestheuvels in meerafzettingen 27 W4e Elspeetsche Heide: Warvenachtige klei van meerafzettingen aan oppervlak 27 W4f Vierhouten: Groevetje met kryoturbate afzettingen 27 W4g 't Solletje: Groeve met stuwwal- en meerafzettingen. 27 W4h Ouwendorp: Doodijslandschap 27 W4i Bleeke Meer: Pingoruïne 27 W4j Uddelermeer: Pingoruïne 27 W4k Meerveld: Pingoruïnes? 27 W4I Uddelsche Buurtveld: Paraboolvormige dekzandrug o 27 0 9 't Kolkhuis: Pseudo-tear met kolk van de IJssel 27 0 10 Hoenwaard: Uiterwaard met oeverwal 32 0 4 Arkenheen: Oude kreken 32 0 5 Gerven: Dal-dekzandruggen 32 0 6 Appelsche Heide: Vennengebied 32 0 7 Driedorp: Paraboolvormige dekzandrug 32 0 8 Terschuur: Dal-dekzandruggen 32 0 9 Kootwijksche Veld: Droog smeltwaterdal 32 0 10 Westereng: Dekzandruggen 32 0 11 Wekeromsche Zand-Roekelsche Zand: Stuifzandgebied 32 0 12 Oud-Reemst: Overreden stuwwal 32 0 12a Ederheide: Pseudo /fear 33 W 1 Oostelijke Veluwe: Stuwwal
26 0 1 26 0 2
0
n
33 W 1a Vuursteenberg: Smeltwaterterrasrest 33 W 1b Leemkuil: Ontsluiting in Form, van Tegelen 33 W 1c Gemeentegroeve Hattem: Geol. Monument in pleistocene afzettingen 33W1d Render- en ^amperklippen: Pseudo-Zfear 33 W 1e Klein Wildrust: Smeltwaterheuvelrest 33 W 1f Gotfelsche Berg: Pseudo-&ar 33 W 1g Languedoc: Smeltwaterheuvelrest o 33 W 1h Wiesel: Pseudo-tear 33 W 1i Koppelsprengen: Vijver met diatomeeënaarde 33 W 1j Schalterberg: Stuifzandgebied 33 W 1k Hoeve Dellen: Asymmetrisch droogdalsysteem 33 W 11 Eerbeekse Beek: Droogdalsysteem met puinwaaier 33 W 1m Heideroos: Groeve in Weichselien-afzettingen 33 W 1n Rhedensche Heide: Droogdalsysteem 33 W 2 Regelbergen: Paralelle dekzandruggen 33 W 3 Kootwijk: Stuwwalopduiking 33 W 4 Kootwijker Zand, Harskampse Zand, Otterlosche Zand, OudReemsterzand: Stuifzandgebied 33 W4a Gerritsfesch: Ven 33 W4b Otterlosche Bosch-Fransche Berg: Randwallen 33 W 5 Deelense Was e.o.: Vennen op smeltwaterwaaiers 33 0 2 Wilpsche Klei: Uiterwaard 33 0 3 Ravenswaarden: Uiterwaard 33 0 4 Rammelwaard: Uiterwaard 33 0 5 Gorssel: Dekzand-rivierduincomplex 33 0 6 Harfsen: Dal-dekzandruggen 33 0 7 Brummensche waarden: Uiterwaard 33 0 8 Reuvensweerd: Uiterwaard 33 0 9 Stokebrands weerd: Uiterwaard 33 0 10 Steenderen: Rivierlandschap met rivierduinen 33 0 11 Schiphorst: Dekzandrug 33 0 12 Hengelo: Dekzandlandschap 33 0 13 Klein Dochterensche Veld: Laat-glaciaalprofiel 33 0 14 Overmarsch: Uiterwaard 34 W 4 Klein Dochteren: Paraboolvormig dekzandcomplex 34 W 5 Lochemerberg: Stuwwal, dekzand en rivierduin 34 W 6 Zwarte Veen: Dekzandruggen 34 W 7 Borculo: Dekzandruggen 34 W 8 Gelselaar-Geesteren: Keileemheuvels en gordeldekzandruggen 34 W 9 Needse Berg: Stuwwal en 'Needierï-kleien 34 W 10 Het Zand: Randwallen 34 0 1 Rietmolen: Paraboolvormige dekzandrug
34 0 5 38 0 5 38 0 6 38 0 7 39 W 4 39 W 5 39 W 6 39 W 7 39 W 8 39 0 4 39 0 5 39 0 5a 39 0 6 39 0 7 39 0 8 39 0 9 39 0 10 39 0 11 39 0 12 40 W 1 40 W 1a 40 W 1b 40 W 1c 40 W 2 40 W 3 40 W 4 40 0 1 40 0 2 40 0 3 40 0 4 40 0 5 40 0 6 40 0 7 40 0 7a 40 0 7b 40 0 7c 41 W 1 41 W 2 41 W2a 41 W2b 41 W2c 41 W2d 41 W 3 41 W 4 41 W 5 41 W 6 41 W 7 41 0 1
Rekken: Paraboolvormige dekzandrug Goiberingerwaard: Uiterwaard Brakelsche benedenwaarden: Uiterwaarden Linge, Korne: Meanderende rivier Beusichemsche waard: Uiterwaard Est: Fossiele rivierloop Stiftsche uiterwaard: Uiterwaard Dreumelsche waard: Uiterwaard Dreumelse Berg: Donk De Kraats: Paraboolvormig dekzandcomplex Lunteren-Wageningen: Stuwwal Fransche Kamp: Groeve in Pleistocene afzettingen De Mars: Oude Rijnlopen Hemmen: Fossiele Stroomgordel Drutensche waard(west): Uiterwaard Winssensche waarden: Uiterwaard Bergharen: Rivierduinen Oijensche middenwaard: Uiterwaard Spekswiel: Oeverwaldoorbraak Wolf hese: Zandspoelwaaier(sandr) Molenbeek: Weichselien (droog)dal Heelsumsche Beek: Weichselien (droog)dal Arnhemsche Heide: Droogdal Arnhem: Stuwwal Huissensche waarden(noord) Persingen: Donk Fraterwaard: Uiterwaard Havikerwaard: Uiterwaard Nieuw-Wehl: Dekzandkoppen Oude IJssel: Verwilderd Laatglaciaal riviersysteem Doetichem: Rivierduinen Oude Rijn: Oud rivierlandschap Montferland: Stuwwal Zeddammer Bosch: Groeve met kryoturbate lagen Landerswal: Pseudo-tear Zeddam: Smeltwaterheuvelrest Halle: Dekzandrug Aalten-Eibergen: Terraswand F.O.W. groeve: MiddenMiocene afzettingen Lievelde(spoorweg insnijding): Pliocene afzettingen Barlo Dale: Droogdalen 't Klooster: Boven-Miocene/Pliocene afzettingen in beekdal 't Goor: Oud dekzand met B0llingbodem Varsseveld: Dekzandkopjes Gendringen: Oud rivierlandschap Tulen: Rivierduin Uzerlo: Dekzandrug Hogeweg-Valkeniersbult: Keileembult
Literatuur Peletier, W en H.G. Kolstee, 1986. Winterswijk, Wet. Meded. KNNV 175, 136 p. A d r e s v a n d e auteur: Instituut voor B o s derzoek Postbus 46 3956 Z R Leersum
8
en
Natuuron-
Grondboor en Hamer nr. 112 1993
Westeringh, W. van de, 1984. Ontstaan, ontwikkeling en ligging van de Winterswijkse beken. Geogr. Tijdschrift. XVIII, pp. 294-308. Thijsse, J.R, 1934. Onze beken. De Levende natuur 39, pp. 369-374.
41 0 2 41 0 3 41 0 4 41 0 5 41 0 6 41 0 6a 41 0 6b 41 0 6c 41 0 6d 41 0 7 41 0 7a 41 0 7b 41 0 8 41 0 8a 41 0 8b 41 0 8c 41 0 9 41 0 10 41 0 11 41 0 12
41 0 12a 41 0 13 41 0 14 41 0 15 41 0 16
0
4404 4405 4406 45 W 1 45 W 2 45 W 3 45 W 5 46 W 6 46 W 7 46W7a 46W7b
Korenburgerveen: Hoogveen (deels vergraven) Corle: Dekzandcomplex De Vlijt: Groeve met Midden-Oligocene afzettingen Miste: Midden-Miocene afzettingen Slinge-Kleine Beek: Meanderende beeksystemen Boven Slinge-Stemerdinkbrug 1: Midden-Oligocene afzettingen Boven Slinge-Stemerdinkbrug 2: Midden-Miocene afzettingen Boven Slinge-Stemerdinkbrug 3: Onder-Krijt afzettingen Kleine Beek-Kotten: Boven-Krijt afzettingen Ratumse Beek: Meanderende beek Ratumse Beek-Lutjen Kossing: Onder-Jura afzettingen Ratumse Beek-Tenkink bos: Onder-Jura afzettingen Willinkbeek: Meanderende beek Willinkbeek-De Borg: Midden-Oligocene afzettingen Willinkbeek-Rensker: Onder-Jura afzettingen Willinkbeek-Willink: Midden-Trias afzettingen Henxel: Dekzandruggen Steengroeven: MiddenTrias afzettingen Staringputten: MiddenTrias afzettingen Grenssteeen 94: Afzettingen nabij het oppervlak Onder-Trias, Midden-Trias, Onder-Jura, Midden-Jura, Onder-Krijt Grenssteen 780: OnderTrias afzettingen Verink: Midden-Jura afzettingen Blekkinkveen: Moeraskalkgebied Wooldsche Veen: Grotendeels vergraven hoogveen Bekerink: Afzettingen nabij het oppervlak Midden-Trias, Onder-Jura, Onder-Krijt Meidijksche Wielen: Dijkdoorbraak bij stroomrug Konijnenwaard en De Nes: Uiterwaard Drielsche Wetering: Restgeul in stroomrug Delwijnensche Loo-Pijploo: Donk Doornwaard: Uiterwaard Ammerzoden: OudeMaasarm St. Andries: Overloop Maas-Rijn Rijk van Nijmegen: Stuwwal en spoelzandwaaier(sandr) Wijchen: Rivierduinen Hernensche Meer: Duindoorbraak Wijchensche Ven: Oude rest verwilderd riviersysteem
Gonggrijp, G.R, 1986. Het Gea-project: ' Geografisch- (en Geologisch-) karakteristieke plekjes voor algehele vernietiging en ondergang vrijwaren'. Grondboor & Hamer, 40, pp. 114-122. Gonggrijp, G.R, 1988. Gea-objecten van Gelderland. RIN-rapport 88/64. Leersum. 343 pp. De Gea-objecten in Gelderland, (blz 9)
Grondboor en Hamer nr. 112 1993
9
