AANVULLEND FIETSBELEID HILVERSUM

Eindrapport en uitvoeringsprogramma Utrecht, 1 juni 2008

AANVULLEND FIETSBELEID HILVERSUM

DE FIETSER OF HET FIETSPAD? Voorstel voor aanvullend fietsbeleid Hilversum

I N HO UDS O P GAV E

1 WAT IS AANVULLEND FIETSBELEID? ..................................... 3 HOGE AMBITIES IN FIETSBELEID INVESTEREN IN AANVULLEND FIETSBELEID ONDERZOEKSVRAAG LEESWIJZER

3 3 4 4

2 AANPAK VOLGENS MOBILITEITSMARKETING............................ 7 HET VERLEIDEN VAN DE MOBILIST GEBRUIK MAKEN VAN LOKALE KENNIS EN KUNDE

7 7

3 DOEL 9 GROEI AANTAL FIETSVERPLAATSINGEN VERKEERSVEILIGHEID

9 10

4 KLANTGROEPEN ............................................................ 11 5 MAATREGELEN IN EEN UITVOERINGSPROGRAMMA ................... 13 GROSLIJST MET MAATREGELEN HET UITVOERINGSPROGRAMMA VERWACHT EFFECT KOSTEN SUBSIDIEMOGELIJKHEDEN

13 13 14 15 15

D EE L 2 U IT VO E R I N GS P R O GR AM M A.. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .1 7 RANDVOORWAARDEN 19 BASISMAATREGELEN 27 2008 JAAR VAN DE FIETSENDE HILVERSUMMER 37 2009 JAAR VAN DE FIETSENDE WERKNEMER 43 2010 JAAR VAN DE FIETSENDE SCHOLIER 49 2011 JAAR VAN DE CENTRUMBEZOEKER 55 2012 JAAR VAN HET FIETSPAD 59 BIJLAGE ..........................................................................65

De fietser of het fietspad - voorstel voor aanvullend fietsbeleid Hilversum -

1


2

1

WAT IS AANVULLEND FIETSBELEID? INVESTEREN IN AANVULLEND FIETSBELEID

HOGE AMBITIES IN FIETSBELEID De gemeente Hilversum heeft de afgelopen jaren fors geïnvesteerd in fietsvoorzieningen. Zo is er ruim twintig kilometer fietspad binnen de bebouwde kom aangelegd, zijn er langs bijna alle hoofdwegen (vrijliggende) fietsvoorzieningen gerealiseerd en zijn de meeste gevaarlijke kruispunten aangepakt. Mede door deze investeringen is het aantal fietsbezoeken naar het centrum in ruim tien jaar verdubbeld.

In de ‘Fietsbalans 1’ van de Fietsersbond wordt de fietsinfrastructuur van Hilversum beoordeeld als ‘goed’. Dit houdt in dat het netwerk weinig ontbrekende schakels heeft en de kwaliteit van de voorzieningen over het algemeen goed is. Dit betekent niet dat er niets meer hoeft te worden verbeterd, maar investeren in extra fietspaden zal de kwaliteit van het product fiets niet veel verhogen en zal er ook niet voor zorgen dat meer mensen gaan fietsen. De bijdrage van extra fietsinfrastructuur aan het behalen van de fietsdoelstellingen zal daarom klein zijn. Wel zijn de komende jaren infrastructurele maatregelen gepland om knelpunten voor de fiets op te lossen. Een overzicht van de geplande werkzaamheden is opgenomen in bijlage 1. De gemeente wil haar hoge ambities bereiken en de groei van het fietsverkeer van de afgelopen jaren voortzetten door te investeren in maatregelen die ervoor zorgen dat mobilisten kiezen voor de fiets in plaats van de auto of het openbaar vervoer. Kortom, ‘aanvullend fietsbeleid’ houdt in dat de gemeente investeert in maatregelen die aansluiten bij de wensen van de mobilist en aanvullend zijn op de fietsinfrastructuur van de gemeente Hilversum.

Hilversum heeft geïnvesteerd in vrijliggende fietspaden (bron: hilversumbeterbereikbaar.nl) Het ambitieniveau van de gemeente Hilversum op het gebied van fietsbeleid was de afgelopen jaren hoog en dit ambitieniveau wil de gemeente handhaven. Daarom zijn in de programmabegroting voor de periode 2006-2011 de volgende doelen gepresenteerd: 1. Groei van het fietsverkeer binnen Hilversum. 2. Minder slachtoffers in het fietsverkeer. 3. Verkeersgroei opvangen met alle vervoerswijzen (behoud van aandeel fiets in modal split).

De Fietsersbond heeft een eerste verkenning naar aanvullend fietsbeleid uitgevoerd. Vervolgens heeft zij samen met de gemeente een notitie opgesteld met tien aanvullende maatregelen voor het fietsbeleid. Deze notitie is door de raadscommissie ‘Verkeer en buurt’ geaccordeerd. Deze aanvullende maatregelen richten zich vooral op informatie, communicatie en marketing en hebben betrekking op onder andere: • promotie; • fietsdiefstal; • reis- en route-informatie; • beïnvloeding keuzeproces; • sociale veiligheid.


3

ONDERZOEKSVRAAG De notitie van de Raadscommissie en Fietsersbond gaf een goed beeld van mogelijke maatregelen op het gebied van aanvullend fietsbeleid. In de notitie werd echter nog niet gekeken naar de prioriteit van maatregelen, mogelijke effecten, kosten en realiseerbaarheid. Daarom heeft de gemeente Hilversum aan XTNT Experts in Traffic and Transport gevraagd de lijst met tien maatregelen uit te werken en te concretiseren in een uitvoeringsprogramma.

LEESWIJZER De vraag van de gemeente hebben wij uitgewerkt in deze eindrapportage. inhoud van deze rapportage is verdeeld in twee delen. Deel 1 richt zich uitwerking van het aanvullend fietsbeleid, de keuze van de maatregelen en prioriteitsstelling. Deel 2 bevat het uitvoeringsprogramma. Hierin zijn maatregelen uitgewerkt in een concreet plan van aanpak.

De op de de


4

DEEL 1 AANVULLEND FIETSBELEID


5

Fietsdoelstellingen

(mobiliteits) visie

Beoogde rol van de fiets naar gebied en tijd

Marktanalyse Wie maakt wanneer, waarheen en waarom (niet) gebruik van de fiets

Stap 1 Analyse doel

Bepalen behoeften en wensen klantgroepen

Basis Fietsinfrastructuur en stallingen

Keuze klantgroepen

en klantgroepen

Aanvullende maatregelen

Stap 2

Marketing en communicatie

Maatregelen

Prioriteren

Stap 3

Toetsing aan uitgangspunten

Prioriteren

Uitvoeringsprogramma PvA voor verschillende maatregelen


Stap 4 Uitvoeringsprogramma

6

2

AANPAK VOLGENS MOBILITEITSMARKETING

HET VERLEIDEN VAN DE MOBILIST

GEBRUIK MAKEN VAN LOKALE KENNIS EN KUNDE

Een mobilist in de gemeente Hilversum (de klant) maakt wisselend gebruik van auto, bus, fiets en trein. Hij of zij kiest bewust voor een vervoerswijze afhankelijk van het tijdstip, het reisdoel en reisgezelschap, de kosten, het weer, et cetera. Dat betekent dat de mobilist een keuze maakt op basis van de meerwaarde die een vervoersvorm hem of haar op dat moment kan bieden. Het aanvullende fietsbeleid moet inspelen op de meerwaarde van de fiets voor verschillende klantgroepen. De klantgroep ‘de recreant’ kan bijvoorbeeld behoefte hebben aan een betere bewegwijzering. Voor de groep ‘de werker’ kan juist een douche- en omkleedvoorziening op het werk een belangrijke meerwaarde bieden.

Verschillende partijen en personen zijn uitgenodigd om mee te denken over de invulling van het fietsbeleid. Kennis van de omgeving van Hilversum en haar inwoners en bezoekers is hierbij erg belangrijk, omdat de maatregelen hierop dienen te worden afgestemd. De volgende partijen/personen zijn bij één of meerdere bijeenkomsten aanwezig geweest of hebben input geleverd in een afzonderlijk gesprek: • Fietsersbond; • NS Fiets; • Goois Natuurreservaat (GNR); • Rijwielpadenvereniging Gooi en Eemland; • Veilig Verkeer Nederland (VVN); • Fietsgilde; • raadsleden van D’66, PvdA, VVD en SP; • Stichting Hilversum Goed Bekeken; • medewerkers van verschillende afdelingen binnen de gemeente Hilversum.

Het inzetten op klantgroepen en het product afstemmen op deze klantgroepen zijn de basisprincipes van marketing. In dit project is daarom mobiliteitsmarketing toegepast om de mobilist te verleiden gebruik te maken van de fiets. De focus van het aanvullend fietsbeleid ligt bij de fietser en niet bij het fietspad Bij mobiliteitsmarketing gaat het om het sturen van het keuzegedrag van de (potentiële) fietser, de klant. Niet door zaken te verbieden, maar juist door het aanbieden van (nieuwe) fietsdiensten, services, informatieen promotiemiddelen als aanvulling op de bestaande infrastructuur. Dit aanbod komt tot stand door gebruik van de marketingprincipes en te redeneren vanuit klantgroepen en niet het product. Het schema op de pagina links laat zien welke stappen wij hebben doorlopen bij het toepassen van mobiliteitmarketing op het Hilversums fietsbeleid. De stappen zijn in deze rapportage uitgewerkt.


7


8

3

DOEL

In ‘Een ander spoor’, het Hilversumse collegeprogramma voor de periode 20062011, presenteert het College haar ambities voor de komende jaren. In het programma is een paragraaf opgenomen over bereikbaarheid. Het College zet in op een integraal bereikbaarheidsbeleid, waarbij zij sterk inzet op het aantrekkelijker maken van de alternatieven voor de auto. Dit houdt in dat er meer aandacht komt voor fietsers, voetgangers, openbaar vervoer en vervoersmanagement. Verder heeft vergroting van de verkeersveiligheid hoge prioriteit.

Tabel 2 Groei fietskilometers bij aandeel van fiets in modal split van 35%

GROEI AANTAL FIETSVERPLAATSINGEN Deze ambitie is vertaald in concrete fietsdoelen en streefcijfers. De gemeente wil tot 2010 de volgende doelen halen (bron: Mobiliteitsonderzoek Nederland): Tabel 1 Doelstellingen gemeente Hilversum Doelstelling

2007

2008

2009

2010

Aantal verplaatsingen binnen Hilversum per fiets

17,2

17,6

17,8

17,9

mln

mln

mln

mln

Aandeel fietsverplaatsingen binnen Hilversum

35%

35%

35%

35%

Aandeel fietsverplaatsingen buiten Hilversum

7%

7%

7%

7%

21%

21%

21%

21%

Aandeel fiets in totale aantal verplaatsingen (binnen en buiten Hilversum)

Tabel 2 drukt de ambitie van de gemeente Hilversum uit in fietskilometers. De gemeente gaat uit van een autonome groei van het aantal verplaatsingen van 49,1 in 2007 naar 52,2 in 2013. Een gemiddelde fietsverplaatsing is 1,9 km. In 2010 moeten bij een modal split van 35% dus 34 miljoen kilometers binnen Hilversum wordt gefietst en in 2013 34,7 miljoen kilometers. De maatregelen in het uitvoeringsprogramma moeten er dus voor zorgen dat er in Hilversum ruim 2 miljoen kilometer extra wordt gefietst. Hilversum heeft ongeveer 84.000 inwoners. Wij gaan ervan uit dat driekwart van de Hilversummers fietst. Om de gewenste groei te behalen, moeten alle fietsende Hilversummers gemiddeld zes kilometer per jaar extra fietsen. Dit komt neer op drie verplaatsingen extra per jaar.

De gemeente zet in op een behoud van een aandeel van de fiets in de modal split van 35% voor verplaatsingen binnen Hilversum. Deze doelstelling lijkt minder ambitieus dan deze in werkelijkheid is. Het totale aantal verplaatsingen groeit namelijk nog steeds. Het grootste deel van deze groei wordt echter opgevangen met de auto. Willen wij dat de fiets een gelijk aandeel in de modal split behoudt, dan moeten er behoorlijk wat extra kilometers worden gefietst.

2007

2010

2013

Totaal aantal verplaatsingen (miljoen)

49,1

51,1

52,2

Aantal fietsverplaatsingen (miljoen) bij 35%

17,2

17,9

18,3

Aantal fietskm* (miljoen) bij 35%

32,6

34,0

34,7

1,4 miljoen

700.000

22,2

11,1

Extra fietskilometers t.o.v. 3 jaar eerder Extra fietskm/Hilversummer**/3 jaar

-

* verplaatsing is 1,9 km ** uitgaande van 63.000 fietsende Hilversummers

Uitgedrukt in kilometers is de doelstelling van de gemeente Hilversum redelijk ambitieus. Toch zijn er vergelijkbare gemeenten met een veel hoger fietsgebruik. Tabel 3 laat zien dat in vergelijkbare steden het aandeel van de fiets rond de 40% ligt. Dit is in Hilversum ook haalbaar. Door de compacte en ronde vorm is Hilversum in potentie een aantrekkelijke fietsstad. De enige barrière is het spoor. Echter, ook in Veenendaal en Apeldoorn is ook sprake van een spoor dat de stad doorkruist.


9

Tabel 3 Aandeel fiets in vergelijkbare gemeenten Gemeente

Aantal inwoners

Tabel 5 Doelstellingen verkeersveiligheid fietsverkeer

Aandeel fiets

Doelstelling

83.700

35%

Aantal verplaatsingen slachtoffers (dodelijk en

118.000

46%

letsel) onder fietsers en voetgangers binnen

Veenendaal

61.800

42%

Hilversum

Zutphen

42.000

42%

Delft

95.300

39%

Almelo

72.400

38%

137.000

38%

Hilversum Leiden

Apeldoorn

2007

2008

2009

2010

68

67

66

65

Tabel 6 Aantal fietsslachtoffers in de gemeente HIlversum aantal slachtoffers onder fietsers in Hilversum

Wil Hilversum het aandeel van de fiets verhogen van 35% naar 40%, dan heeft dit consequenties voor het aantal fietskilometers dat in Hilversum moet worden gefietst. De maatregelen in het uitvoeringprogramma moeten er dan voor zorgen dat in de periode tot 2013 in totaal 7,1 miljoen kilometers extra moeten worden gefietst. Per fietsende Hilversummer komt dit neer op 22 kilometer extra per jaar.

2006

2005

2004

2003

2002

overleden

2

0

0

0

0

2

ziekenhuis

12

15

15

19

18

13

2

1

0

2

1

0

overig

2001

Tabel 4 Groei fietskilometers bij aandeel van fiets in modal split van 35% Aantal verplaatsingen (miljoen) Aantal fietsverplaatsingen bij 40% Aantal fietskm (miljoen) bij 40%

2007

2010

2013

49,1

51,1

52,2

17,2

19,2

20,9

(35%)

(37,5%)

(40%)

32,6

36,4

39,7

3,8 miljoen

3,3 miljoen

60,3

52,4

Extra fietskilometers t.o.v. 3 jaar eerder Extra fietskm/Hilversummer/3 jaar

-

VERKEERSVEILIGHEID Naast een toename van het aantal fietsverplaatsingen, heeft de gemeente ook doelstellingen op het gebied van verkeersveiligheid. Tabel 5 toont deze doelstellingen, uitgedrukt in het aantal verplaatsingen van slachtoffers onder fietsers en voetgangers binnen Hilversum.


10

1.

De mate waarin klantgroepen een bijdrage leveren aan de beleidsdoelstellingen. De omvang van de klantgroepen: om een product, dienst of service rendabel toe te passen is een bepaalde massa nodig. De mate waarin de vervoersvoorzieningen aantrekkelijk kunnen worden gemaakt voor klantgroepen. Dit hangt af van de specifieke behoeften, wensen en attitudes van de klantgroepen.

2.

De gemeente Hilversum kan echter niet voor ieder individu een unieke fietsdienst of een uniek fietsproduct op maat kan maken. Daarom is gezocht naar homogene groepen die overeenkomen wat betreft wensen op het gebied van fietsvoorzieningen. De klantgroepen zijn samengesteld op basis van informatie uit verschillende bronnen, waaronder het Omnibus bewonersonderzoek van begin 2007, gemeentelijke beleidsstukken en onderzoeksgegevens van de Fietsersbond. Uit deze inventarisatie kwamen de volgende mogelijk kansrijke klantgroepen naar voren: • schoolgaande jeugd; • ouders van schoolgaande jeugd; • woonwerk verkeer; • centrumbezoekers die komen voor de dagelijkse boodschappen; • funshoppers; • recreatieve fietsers; • bezoekers sportcentra; • uitgaanspubliek; • combinatiereizigers (fiets in combinatie met openbaar vervoer en auto).

3.

In de onderstaande tabel staat aangegeven hoe de voorgestelde klantgroepen scoren op deze criteria. Hierbij is gewerkt met de volgende scores:

--

-

++ score op criteria ……………………………

Doelgroep Schoolgaande jeugd Ouders van schoolgaande jeugd Woon-werkverkeer

Niet alle klantgroepen kunnen even makkelijk worden verleid om meer en veilig te gaan fietsen. Daarnaast kunnen niet alle groepen tegelijk worden verleid, er is immers een beperkt budget en er kan niet direct aan alle wensen van de groepen worden voldaan. In dit project is daarom ingeschat welke groepen het meest kansrijk zijn. Bij de selectie van de meest kansrijke klantgroepen spelen de volgende criteria een rol:

+

0

Dagelijkse boodschappen Funshoppers Recreatieve fietsers Bezoekers sportcentra Uitgaanspubliek Combinatiereizigers


Kansen in voorzieningen

De gemeente kan de doelstellingen uit hoofdstuk drie behalen door: • het verleiden van die mensen die nu weinig of niet fietsen; • het bewust maken van die mensen die nu niet verkeersveilig fietsen.

Omvang klantgroepen

KLANTGROEPEN

Bijdrage aan beleidsdoelen

4

+ + ++ + ++ o + +

++ ++ ++ + ++ o --

o o ++ + o --

11

De grootste kansen liggen bij de doelgroepen woon-werkverkeer, bezoekers van het centrum en schoolgaande jeugd. Bij het woon-werkverkeer en de bezoekers van het centrum ligt de nadruk vooral op het laten toenemen van het aantal fietsritten. Bij de schoolgaande jeugd ligt de nadruk vooral op de verkeersveiligheid.


12

5

MAATREGELEN IN EEN UITVOERINGSPROGRAMMA

GROSLIJST MET MAATREGELEN Om de gestelde doelstellingen te behalen, dient zoveel mogelijk te worden voldaan aan de behoeften en wensen van de drie meest kansrijke groepen. Deze wensen en behoeften zijn geinventariseerd in de projectgroep en klankbordgroep. Hierbij is ook gebruik gemaakt van het Omnibus bewonersonderzoek van begin 2007, gemeentelijke beleidsstukken en onderzoeksgegevens van de Fietsersbond. Op basis van de wensen en behoeften van de kansrijke klantgroepen is een groslijst met mogelijk toe te passen maatregelen opgesteld. Deze lijst is tot stand gekomen in overleg met de betrokken partijen. Hun kennis is tevens gebruikt om inzicht te krijgen in de inpasbaarheid van de maatregelen in Hilversum en de partijen die betrokken moeten worden bij het eventueel realiseren van de maatregelen. Per klantgroep is bepaald hoe de klantgroepen kunnen worden verleid om gebruik te maken van de fiets en aan welke voorwaarden het totale product ‘fiets’ moet voldoen.

HET UITVOERINGSPROGRAMMA De maatregelen uit de groslijst vormen de basis van het uitvoeringsprogramma. Niet alle bedachte maatregelen zijn even effectief en makkelijk realiseerbaar. Daarom is er een eerste selectie gemaakt op basis van: • de kosten; • de bijdrage die een maatregel levert aan het behalen van de gestelde doelstellingen (het effect). Maatregelen waarbij werd getwijfeld aan het effect, zijn uit de lijst verwijderd. Het uitvoeringsprogramma bevat alle geselecteerde maatregelen, uitgewerkt in een globaal plan van aanpak. Allereerst geven wij de randvoorwaarden en

basismaatregelen weer. Er is een aantal maatregelen die noodzakelijk zijn om andere maatregelen te kunnen uitvoeren. Dit zijn de randvoorwaarden. Daarnaast is er een aantal maatregelen die niet binnen een bepaald thema vallen, maar die wel belangrijk zijn voor het behalen van de fietsdoelstellingen. Dit zijn de basismaatregelen. De uitvoering van de overige maatregelen is verspreid over vijf jaar. Elk jaar heeft een eigen thema, waar de maatregelen op aansluiten. De thematische aanpak heeft drie redenen: • Budget Allereerst is er een budgettaire reden: niet alle maatregelen kunnen in één jaar worden uitgevoerd, omdat de financiële middelen daarvoor ontbreken. Zo hebben wij bijvoorbeeld grote infrastructurele maatregelen opgenomen in 2012, zodat hier geld voor kan worden vrijgemaakt. • Draagvlak Voor een aantal maatregelen is ondersteuning of financiële steun nodig van andere partijen. Het kost tijd om dit draagvlak te verwerven. Wij zien de werknemers bijvoorbeeld als kansrijke klantgroep, maar vanwege het gebrek aan belangstelling van de Hilversumse ondernemers bij het opstellen van het uitvoeringsprogramma, hebben wij ervoor gekozen ons pas in 2009 op deze groep te richten. • Communicatie Veel maatregelen worden ondersteund door promotionele activiteiten of communicatiemiddelen. De communicatie wordt versterkt doordat maatregelen die met elkaar samenhangen op hetzelfde moment, eventueel in verschillende media worden gecommuniceerd. Bovendien kan de gemeente het thema zelf breed communiceren. De thema’s per jaar zijn: 2008: De Fietsende Hilversummer Hilversum heeft al veel te bieden op fietsgebied. Dit is echter niet bij alle Hilversummers bekend. Het eerste jaar heeft dan ook als doel alle bestaande voorzieningen meer bekendheid te geven. Doordat deze maatregelen eenvoudig


13

zijn uit te voeren, kan de fietscoördinator zich alvast richten op het creëren van draagvlak onder partijen die in volgende jaren een bijdrage kunnen leveren aan het bereiken van de doelstellingen 2009: De Fietsende Werknemer Met negen grote bedrijvenlocaties waar ruim 15.000 werknemers werkzaam zijn en zo’n 25 bedrijven met meer dan 250 werknemers, is de fietspotentie onder Hilversumse werknemers groot. Wij zien de werknemers als kansrijke doelgroep. Het is tevens een doelgroep waarin veel energie moet worden gestoken om ze te bereiken. De interesse vanuit de ondernemers bij het opstellen van dit maatregelenpakket was zeer gering. Veel aandacht gaat dan ook uit naar het verwerven van draagvlak onder de ondernemers. 2010: De Fietsende Scholier ‘Jong geleerd is oud gedaan’, ‘Goed voorbeeld doet goed volgen’, ‘De jeugd heeft de toekomst’. Er zit een kern van waarheid in deze kreten. Wanneer kinderen op jonge leeftijd leren dat de fiets voor de korte en middellange afstanden een geschikt vervoermiddel is, zijn zij hopelijk op latere leeftijd ook eerder geneigd de fiets te pakken. Omdat de fietsende scholier een kwetsbare groep is, speelt verkeersveiligheid in dit jaar een rol. Er kunnen verschillende middelen worden ingezet om het fietsen onder scholieren te stimuleren. Niet alleen de fietsende scholieren, ook het overige langzame verkeer zal van deze middelen profiteren. Om toch met een duidelijke boodschap te komen, hebben wij ervoor gekozen om het thema van dit jaar te richten op de scholier in het basis- en voortgezet onderwijs. 2011: De Fietsende Centrumbezoeker Hilversum beschikt over een ruim winkelaanbod. Alleen in de Hilvertshof zijn al meer dan 100 winkels gevestigd. Het centrum heeft naast een lokaal ook een regionaal publiek. Wij richten ons op de omvangrijke lokale doelgroep en dan specifiek op de bezoekers die voor het funshoppen of voor kleine boodschappen naar het centrum komen. Hilversum kent geen autoparkeertekort. Bezoekers van het centrum ervaren geen noodzaak om hun gedrag aan te passen. De gemeente moet ze dus met ‘lokkertjes’ overhalen op de fiets te komen. De communicatie

kan zich bijvoorbeeld richten op het gezondheidsaspect van fietsen. Hierbij sluit het fietsbeleid aan op het welzijnsbeleid van de gemeente. 2012: Een Sluitend Fietsnetwerk Waar in de eerste jaren van het aanvullend fietsbeleid de nadruk ligt op zachte maatregelen, ligt in 2012 ligt de focus op de infrastructuur. Er is gekozen om dit in het jaar 2012 te doen, omdat dan de komende jaren voldoende tijd is om financiële ruimte te creëren. In het uitvoeringsprogramma zijn alle maatregelen verder uitgewerkt. Naast een algemene beschrijving gaan wij per maatregel in op op de volgende punten: • doelgroep; • doel; • betrokken partijen; • kosten; • voorbeelden uit andere gemeenten; • samenhang met andere maatregelen; • realiseerbaarheid; • verwacht effect.

VERWACHT EFFECT De maatregelen in het uitvoeringsprogramma hebben effect op verschillende niveaus. Wij delen de maatregelen in naar effect op: • bewustwording; • kennis; • veiligheid; • fietskilometers. De eerste drie type effecten zijn lastig kwantificeerbaar. Voor de overige maatregelen hebben wij het effect gekwantificeerd door een inschatting te maken van het extra aantal kilometers dat wordt gefietst dankzij de maatregel. In het uitvoeringsprogramma geven wij naast het aantal extra gereden kilometers ook de berekening die hieraan ten grondslag ligt. Bij de inschatting van het aantal fietskilometers zijn wij steeds uitgegaan van een gemiddelde


14

fietsverplaatsing van twee kilometer. Naast een schatting van het aantal kilometers dat extra wordt gefietst in het jaar dat de maatregel wordt uitgevoerd, geven wij ook aan in welke mate de maatregel bijdraagt aan het behalen van de doelstelling in 2013. Bij tijdelijke maatregelen als campagnes en promotie-acties, gaan wij ervan uit dat er kort na de maatregel een toename ontstaat van het aantal fietskilometers, maar dat dit effect na verloop van tijd wegebt. Bij tijdelijke maatregelen gaan wij wel uit van een structurele groei van 10% op de lange termijn. Voor de maatregelen die invloed hebben op bewustwording, kennis en veiligheid, gaan wij er standaard van uit dat dit een groei van het fietsverkeer oplevert van 1.000 kilometer per jaar. Het effect van randvoorwaarden is niet uitgedrukt in fietskilometers, omdat dit maatregelen zijn die noodzakelijk zijn om de overige maatregelen uit te voeren.

KOSTEN Per maatregel hebben wij een inschatting gemaakt van de verwachte kosten. Naast de investeringskosten staat per maatregel weergegeven wat het verwachte effect in kilometers is. Om een beeld te krijgen van de verhouding tussen de kosten en baten van een maatregel, geven wij per maatregel de kosten per extra gefietste kilometer weer. Bij de interpretatie van dit bedrag is het belangrijk rekening te houden met de aard van de maatregel. Voor infrastructurele maatregelen geldt dat de investering weliswaar hoog is, dat er ook een langere afschrijvingstermijn geldt (fietsenstallingen worden bijvoorbeeld over 30 jaar afgeschreven). Een campagne gericht op winkelend publiek brengt waarschijnlijk lagere kosten per kilometer met zich mee, maar als de maatregel niet structureel wordt uitgevoerd, is het effect eenmalig.

SUBSIDIEMOGELIJKHEDEN In het PVVP1 Noord-Holland uit 2007 is de fiets één van de speerpunten. De provincie heeft hiervoor de volgende plannen: 1

• • •

Ontwikkelen van een fietsrouteplanner, reserveringssystemen en verbeteren van de fietsbewegwijzering. Samen met gemeenten plannen maken over het aanleggen van meer en betere fietsenstallingen en uitbreiding van de OV-fiets. Het fietsnetwerk in Noord-Holland completeren en de kwaliteit verbeteren.

De gemeente Hilversum kan subsidie aanvragen voor verbetering van de kleine infrastructuur en voor projecten op het gebied van gedragsbeïnvloeding. In het uitvoeringsprogramma zijn per maatregel de subsidiemogelijkheden weergegeven. Hierbij gaat het steeds om het maximum dat aan subsidie kan worden verkregen. Subsidie kleine infrastructuur Onder kleine infrastructuur wordt verstaan de infrastructurele projecten die meer dan € 25.000,- en minder dan € 5.000.000,- kosten. Het gaat hierbij om projecten die verkeersonveilige situaties verbeteren, goede voorzieningen voor het openbaar vervoer bieden en bijdragen aan een compleet (regionaal) fietsnetwerk. De projecten dienen te zijn aangemerkt in het VVP van een gemeente, of in een plan dat daarop aanvullend is. De subsidie bedraagt maximaal: • 90% van de in aanmerking komende kosten voor fietspaden en bijkomende voorzieningen; • 90% van de in aanmerking komende kosten voor fietsstroken en bijkomende voorzieningen, indien in redelijkheid is aangetoond dat fietspaden niet mogelijk zijn; • 90% van de in aanmerking komende kosten voor fietsparkeervoorzieningen en bijkomende voorzieningen; • 95% van de in aanmerking komende kosten voor businfrastructuur en bijkomende voorzieningen; • 50% van de in aanmerking komende kosten voor aanpassing van de infrastructuur ten behoeve van de verkeersveiligheid.

Provinciaal Verkeers- en Vervoersplan


15

Alle tijdig aangemelde projecten worden per regio (Haarlem/IJmond, Gooi en Vechtstreek en Noord-Holland Noord) ten opzichte van elkaar geprioriteerd op basis van scores binnen de thema’s veiligheid, bereikbaarheid en leefbaarheid. Het is daarom nog niet aan te geven welk subsidiebedrag kan worden verkregen. Subsidie gedragsbeïnvloeding De gemeente kan in aanmerking komen voor subsidie voor projecten die met educatie en voorlichting de verkeersveiligheid bevorderen. De subsidie bedraagt maximaal: • 100 % voor projecten aangevraagd en uitgevoerd door nonprofitorganisaties; • 80 % voor projecten aangevraagd door publieksrechtelijke rechtspersonen. Voor de gedragsbeïnvloedingprojecten mag maximaal 10 procent aan overhead in rekening worden gebracht als het project wordt uitgevoerd door vrijwilligers.


16

DEEL 2 UITVOERINGSPROGRAMMA

De fietser of het fietspad? - voorstel uitvoeringsprogramma -

17


18


19

AANSTELLEN FIETSCOÖRDINATOR voor wie: doel:

met wie: kosten: toegepast in: samenhang: realiseerbaar:

Alle Hilversummers Uitvoering van alle maatregelen en zorgen dat de fiets wordt verankerd in het mobiliteits-, sport- en welzijnsbeleid van de gemeente. € 30.500 – € 80.000 Tilburg, Zwolle, Apeldoorn, Groningen, Haarlem Alle maatregelen Eenvoudig

Toelichting Er ligt een ambitieus maatregelenpakket. Om te voorkomen dat maatregelen ad hoc worden uitgevoerd, is een fietscoördinator onmisbaar. Hij of zij coördineert de uitvoering van maatregelen en is tevens het aanspreekpunt bij de gemeente voor vragen en opmerkingen over het fietsbeleid. De fietscoördinator is minimaal 0,4 fte bezig met de coördinatie van fietsmaatregelen en het beheren van de budgetten. De fietscoördinator is een herkenbaar aanspreekpunt voor burgers of partijen met vragen of opmerkingen over het fietsbeleid. Naast verantwoordelijkheid voor de uitvoering van maatregelen draagt de fietscoördinator zorg voor de verankering van de fiets in het mobiliteitsbeleid en het sport- en welzijnsbeleid van de gemeente. Ook houdt hij of zij scherp in de gaten dat bij geplande ontwikkelingen ook aan het fietsbelang wordt gedacht. De kosten voor de fietscoördinator zijn afhankelijk van de invulling van de functie. Wanneer de gemeente genoegen neemt met het sec uitvoeren van de maatregelen, dan is het inhuren van een externe voor twee dagen per week voldoende. De kosten bedragen dan circa € 75.000 per jaar. Ook kan een verkeersambtenaar twee dagen per week de fiets in het takenpakket opnemen. De kosten bedragen dan € 30.500 per jaar op basis van 0,5 fte. Indien de gemeente fietsbeleid echter op structurele basis wil aanpakken, dan adviseren wij om een speciale 'fietsambtenaar' aan te wijzen. Deze ambtenaar is dan fulltime met het fietsbeleid bezig. Zijn takenpakket bestaat dan naast het uitvoeren van maatregelen ook uit het vertegenwoordigen van de fietsbelangen binnen andere beleidsvelden. Een fulltime medewerker in schaal 10 kost € 61.000,- per jaar. In het uitvoeringsprogramma staat met een weergegeven welke rol de fietscoördinator speelt in de uitvoering. Tevens is per maatregel aangegeven wat de verwachte ureninzet van de fietscoördinator is.


20

GOEDE STALLINGSVOORZIENINGEN voor wie: doel: met wie: kosten: toegepast in: samenhang: realiseerbaar:

Alle Hilversummers Veilig gestalde fietsen en opgeruimd straatbeeld Onderzoeksafdeling van de gemeente € 375.000 Max. 90% subsidie van provincie Meerdere gemeenten Alle maatregelen Eenvoudig

Toelichting De gemeente Hilversum heeft naast infrastructuur de afgelopen jaren ook geïnvesteerd in stallingsvoorzieningen. In het centrum is vanwege de ruimte nu het maximum aantal fietsenstallingen bereikt. Er zijn alleen nog inpandige of ondergrondse uitbreidingsmogelijkheden in het centrum. Over stallingsvoorzieningen bij bedrijventerreinen, scholen, sportlocaties en buurtwinkelcentra is echter nog weinig bekend. Op deze locaties zouden de tekorten en uitbreidingsmogelijkheden moeten worden geïnventariseerd. Wellicht dat op deze locaties nog een slag kan worden gemaakt. De inventarisatie van de fietsparkeervoorzieningen op de bedrijventerreinen moet in elk geval in 2008 worden gedaan, zodat de stallingsvoorzieningen in 2009, het jaar van de fietsende werknemer, in orde zijn. Het voorstel is in elk geval de volgende locaties te inventariseren: • Zes bedrijven met meer dan 250 werknemers die buiten de bedrijventerreinen liggen. • Negen bedrijventerreinen. • Circa 40 basisscholen. • Zeven sportparken en circa 15 losse sportlocaties (dansschool, roeiaccomodatie, manege, zwembad, et cetera). • (Buurt)winkelcentra buiten het centrum. Wanneer uit de inventarisatie blijkt dat nieuw stallingsvoorzieningen nodig zijn, dan moet het plaatsen hiervan worden opgenomen in het uitvoeringsprogramma. De kostenbegroting is gebaseerd op 30 locaties die ieder worden uitgebreid met 25 stallingen à € 500 per plaats. 120 uur

• • •

Initiëren en coördineren inventarisatie Bepalen waar nieuwe stallingsvoorzieningen worden geplaatst Coördineren plaatsen nieuwe stallingsvoorzieningen


21

MONITORING - TELLINGEN voor wie: doel: met wie: kosten: toegepast in: samenhang: realiseerbaar:

Alle Hilversummers Effecten monitoren en successen communiceren Onderzoeksafdeling van de gemeente € 40.000 (jaarlijks bij twee meetmomenten per jaar) Sneek, Breda, Alkmaar, Hengelo, Roosendaal, e.a Alle maatregelen Eenvoudig

Toelichting Zijn de maatregelen een succes? Om dat te meten is monitoring nodig. Het doel van de tellingen is het meten van de groei van het fietsverkeer. Er zijn twee type tellingen: parkeertellingen en traject- of kruispunttellingen. Wij stellen voor de tellingen twee keer per jaar uit te voeren: in het voorjaar en in het najaar. Voor de parkeertellingen geldt dat in elk geval altijd wordt geteld op de parkeerlocaties in het centrum en eventueel bij het station. Voor de traject- of kruispunttellingen geldt dat in elk geval altijd wordt geteld op zes punten rondom het station en in het centrum In het uitvoeringsprogramma staat ieder jaar een andere doelgroep centraal. Daarom ligt de focus van de overige tellingen steeds op een ander punt. De voorjaarstelling geldt in deze gevallen als nulmeting en de najaarstelling als 1-meting om het effect van de maatregelen in dat jaar te meten. Per jaar gaat het om de volgende locaties: 2009: bedrijventerreinen 2010: basisscholen en middelbare scholen 2012: bedrijventerreinen en scholen (om effect van vijf jaar te meten) Successen (zichtbare toename van het fietsgebruik sinds invoering van de maatregelen) moeten breed worden gecommuniceerd.

80 uur

• •

Initiëren en coördineren fietstellingen Zorgen dat cijfers worden gepubliceerd en gecommuniceerd


22

VRAGEN OVER FIETSEN IN OMNIBUSENQUÊTE voor wie: doel: met wie: kosten: toegepast in: samenhang: realiseerbaar:

Alle Hilversummers Effecten monitoren en successen communiceren Onderzoeksafdeling van de gemeente € 0 Hilversum Alle maatregelen Zeer eenvoudig

Toelichting De gemeente Hilversum neemt jaarlijks een enquête af onder haar bewoners: de omnibusenquête. In 2007 zijn daar vragen in opgenomen over het fietsbeleid. De Omnibusenquête kan structureel worden gebruikt om de effecten van het fietsbeleid op een kwalitatieve manier te meten. Deze maatregel is zeer eenvoudig, omdat kan worden aangesloten bij een bestaande maatregel van de gemeente. Aan deze maatregel zijn geen kosten verbonden, mits het aantal vragen beperkt blijft. 40 uur

• •

Vragen opstellen en afstemming met onderzoeksafdeling Resultaten vertalen naar actiepunten


23

SNEL UITVOEREN KLEIN ONDERHOUD voor wie: doel: met wie: kosten: toegepast in: samenhang: realiseerbaar:

Alle Hilversummers Klein onderhoud snel uitvoeren Servicemeldpunt gemeente In onderhoudsbudget opnemen Kampen, Veghel, Wijdemeren, Venlo, e.a. Fietspatrouille Tamelijk eenvoudig

Toelichting Wortelopdruk, een ongesnoeide berm, defecte straatverlichting, het vormt klein leed dat gemakkelijk kan worden verholpen. De gemeente Hilversum beschikt over een Servicemeldpunt waar burgers achterstallig onderhoud digitaal kunnen melden. Het Servicemeldpunt is niet bij alle Hilversummers bekend, daarom speelt promotie een grote rol. Er moet worden samengewerkt met het Servicemeldpunt om de naamsbekendheid te vergroten. Terugmelding nadat burgers een melding hebben gemaakt is essentieel: wordt het probleem snel aangepast, of wordt het meegenomen in gepland onderhoud? Het is tamelijk eenvoudig om deze maatregel uit te voeren, omdat het Servicemeldspunt al bestaat. De enige slag die moet worden gemaakt is de koppeling met het fietsbeleid. De kosten hebben betrekking op de promotie van het Servicemeldpunt. Wij gaan ervan uit dat de kosten voor klein onderhoud in het onderhoudsbudget zijn opgenomen. 80 uur

• • •

Regelmatig overleg met de Fietsersbond over klachten over achterstallig onderhoud Afstemmen met de afdeling Beheer en Onderhoud Gepland onderhoud in de gaten houden en zorgen dat daarbij aandacht wordt besteed aan het fietsbelang


24

PROMOTIE VAN MAATREGELEN voor wie: doel: met wie: kosten: toegepast in: samenhang: realiseerbaar:

Alle Hilversummers Bekendheid geven aan maatregelen en laten zien dat de gemeente aandacht heeft voor de fiets Afdeling communicatie, Stichting Hilversum Goed Bekeken € 25.000 (jaarlijks) Nijmegen, Delft Alle maatregelen Tamelijk eenvoudig

Toelichting Om ruchtbaarheid te geven aan de maatregelen die de gemeente uitvoert moet jaarlijks een budget worden gereserveerd voor promotie. Een belangrijke partner hierbij is de Stichting Hilversum Goed Bekeken. Zij hebben verschillende media tot hun beschikking en ook de wil uitgesproken om deze middelen beschikbaar te stellen voor fietspromotie. Een belangrijk middel is de website hilversumgoedbekeken.nl. Op deze website kunnen nieuwsberichten worden geplaatst. Ook brengt de stichting iedere twee weken een digitale nieuwsbrief uit die wordt verzonden naar een paar duizend Hilversummers en maandelijks een speciale stakeholdersnieuwsbrief. De gemeente krijgt de mogelijkheid om in de nieuwsbrief artikelen te plaatsen over het fietsbeleid. Hetzelfde geldt voor het magazine dat de stichting vanaf 2008 ieder kwartaal uitbrengt in samenwerking met de Gooi- en Eembode. Ook heeft de Stichting een afspraak met CBS Outdoor over ‘stoppers’; is er een lege abri-plek, dan komt daar een poster van Hilversum Goed Bekeken in. Ook hierbij kunnen wij eventueel aansluiten. Door de samenwerking met de Stichting Hilversum Goed Bekeken zijn promotiemaatregelen tamelijk eenvoudig uit te voeren. 100 uur

• • •

Afstemming met de Stichting Hilversum Goed Bekeken Afstemming met de afdeling Communicatie Opstellen artikelen over acties, maatregelen en successen.


25


26


27

FIETSPATROUILLE voor wie: doel: met wie: kosten: toegepast in: samenhang: realiseerbaar: effect:

Alle Hilversummers Klein onderhoud snel uitvoeren Basis- of middelbare scholen € 5.000 Onbekend Klein onderhoud snel uitvoeren Servicemeldpunt) Tamelijk eenvoudig bewustwording +

Toelichting Deze maatregel sluit aan bij het aanpakken van klein onderhoud. Het melden van achterstallig onderhoud bij het Servicemeldpunt is nauwelijks zichtbaar. Om als gemeente te laten zien dat er aandacht is voor het comfort van de fietsers, kan twee keer per jaar een dag worden georganiseerd waarbij een groep Hilversummers, gewapend met een digitale camera de straat op gaat om achterstallig onderhoud op de foto te zetten. De fietspatrouille kan bijvoorbeeld bestaan uit leerlingen van de hoogste klassen van de basisschool of uit de brugklas. Om ervoor te zorgen dat de actie aandacht krijgt in de pers, kan een lokale bekendheid de stoet aanvoeren. Dit kan in de persoon van de wethouder, maar ook een andere bekende Hilversummer. De dag kan worden aangekondigd in de Gooi- en Eembode, op internet en via een postercampagne. De kosten voor de dag zijn de promotiekosten. De kosten voor onderhoud komen uit het onderhoudsbudget. 60 uur

• • • • •

Contact leggen met scholen om klassen te werven voor de fietspatrouille Organisatie van de dag coördineren Contact met onderhoudsafdeling om benodigde werkzaamheden uit te voeren Terugkoppelen van uitgevoerde werkzaamheden naar deelnemers Verantwoordelijk voor de promotie en communicatie rondom de fietspatrouille en publicatie van de uitkomsten van de dag in de pers


28

FIETS OP HILVERSUMBETERBEREIKBAAR.NL EN HILVERSUM.NL voor wie: doel: met wie: kosten: toegepast in: samenhang: realiseerbaar: effect:

Alle Hilversummers Bekendheid geven aan maatregelen hilversumbeterbereikbaar.nl en webmaster www.hilversum.nl € 0 Delft, Nijmegen, Apeldoorn Alle maatregelen Eenvoudig Bewustwording + Betere bekendheid van maatregelen

Toelichting Noch op de website van de gemeente Hilversum, noch op de website van het IBP is informatie te vinden over het fietsbeleid en fietsvoorzieningen in Hilversum. In de uitgebreide trefwoordenlijst in het menu ‘verkeer en vervoer’ op hilversum.nl komt de fiets zelfs helemaal niet voor. Wanneer de gemeente wil uitdragen dat zij het fietsbeleid hoog in het vaandel heeft staan, dan verdient de fiets in elk geval aandacht op de website. Op de nieuwe website van hilversumbeterbereikbaar.nl zal een pagina worden besteed aan de fiets. Deze pagina bevat informatie over fietsenstallingen, link naar de website van OV-fiets, et cetera. De fietscoördinator kan hier berichten over fietsacties en -maatregelen aan toevoegen. 80 uur

• •

Afstemming met webmasters van websites Nieuwsberichten en artikelen (laten) plaatsen op de websites


29

FIETSVRIENDELIJKE VRI’S voor wie: doel:

met wie: kosten: toegepast in: samenhang: realiseerbaar: effect:

Alle Hilversummers Bij regen hebben fietsers een kortere wachttijd en vaker groen en minder roodlichtnegatie € 300.000 Regensensor € 500 (nieuwe VRI’s) Oosterhout, Grave Eenvoudig Veiligheid ++ Minder verkeersongevallen door afname roodlichtnegatie

Officiële ingebruikname van de regensensor in Oosterhout (bron: www.fietsen.weblog.nl)

Toelichting Een bron van ergernis voor fietsers is een te lange wachttijd bij verkeerslichten. Dit is bijvoorbeeld het geval op de kruising Minckelersstraat/Kamerlingh Onnesweg en de Minckelersstraat/Jan van der Heijdenstraat. Een te lange wachttijd vergroot de kans op roodlichtnegatie, wat onveilige situaties kan opleveren. Om te achterhalen welke VRI´s wel en niet fietsvriendelijk zijn, kan een inventarisatie worden uitgevoerd waarop naast de wachttijd voor fietsers ook wordt gekeken naar het aantal keren dat de fietser binnen een cyclus aan de beurt is. Blijkt een VRI niet fietsvriendelijk te zijn, dan zijn vier verschillende maatregelen mogelijk: 1. Regensensor Een regensensor zorgt ervoor dat bij neerslag de verkeerslichten vaker op groen springen voor fietsers. De optische regensensor heeft de vorm van een hoefijzer ter grootte van een hand waarin een infraroodsignaal wordt uitgezonden. Het instrument is verwarmd om ook sneeuw te kunnen registreren. Als neerslag het infrarood onderbreekt en een verstoring wordt geregistreerd, gaat er een signaal naar een kastje. Deze laat vervolgens het verkeerslicht op groen springen voor de fietsers. De gevoeligheid (het vertragingssignaal) is instelbaar. Er zijn twee typen optische regensensoren op de markt. Het eerste geeft aan of het wél of niét regent. Het tweede analoge type kent vier niveaus, van miezer- tot zware regen. Het is relatief kostbaar om de regensensor in te bouwen in bestaande VRI’s, maar als de sensor wordt meegenomen bij de plaatsing van een nieuwe VRI, dan kost het slechts € 500,- (een standaard VRI kost ongeveer € 100.000,-). Wij stellen voor om de sensor standaard op te nemen in het VRI-beheerplan. De fietser of het fietspad? - voorstel uitvoeringsprogramma -

30

In Grave loopt momenteel een proef met een weerstation dat gekoppeld is aan een VRI. Hier krijgen fietsers niet alleen vaker groen wanneer het regent, maar ook wanneer het kouder is dan 10˚C of wanneer er weinig autoverkeer is. Het weerstation in Grave is op het moment van schrijven nog een experiment. De resultaten zijn begin 2008 beschikbaar. 2. Twee keer groen per cyclus De wachttijd van de fietser kan worden gereduceerd door fietsers twee keer groen te geven binnen één cyclus. De wachttijd voor het overige verkeer neemt dan wel iets toe. 3. Gewogen wachttijd In de gemeente Haarlemmermeer past men de gewogen wachttijd toe. Hierbij wordt de wachttijd voor fietsers vermenigvuldigd met factor 1,5, waardoor de fietser volgens het systeem de langstwachtende kan zijn en dus als eerste groen krijgt. Een nadeel is dat de regeling niet transparant is voor verkeersdeelnemers. 4. Groene golf voor fietsers Wanneer twee VRI’s dichtbij elkaar liggen, dan kan een groene golf worden ingesteld voor fietsers, waarbij wordt uitgegaan van een gemiddelde snelheid van 5 m/s. Naast de bovengenoemde maatregelen zijn er nog tal van andere aanpassingen mogelijk in de programmering. Voorbeelden hiervan zijn bijvoorbeeld te vinden in CROW-publicatie 213 ‘Handboek verkeerslichtenregelingen’ 20 uur

• •

Opzetten inventarisatie Contact met afdeling verkeer over aanpassen VRI’s


31

Toelichting voor wie: doel: met wie: kosten: toegepast in: samenhang: realiseerbaar: effect:

GRATIS BEWAAKTE STALLING IN HET CENTRUM Centrumbezoekers Toename fietsgebruik doordat mensen met dure fietsen ook op de fiets naar het centrum komen Tomingroep € 20.000 (jaarlijks) Max. 90% subsidie van provincie Veenendaal, Zwolle, Zutphen, Geldrop-Mierlo, Apeldoorn, Nijmegen, e.a. Bewegwijzering stalling, gratis stalling bij het station Eenvoudig 62.400 km extra in het jaar van invoering 6.2400 km extra per jaar in 2013

De Tomingroep beheert de bewaakte fietsenstalling (De Brinck) in het centrum. Fietsen worden gestald tegen een tarief van € 1,10 per dag. Veel mensen maken gebruik van een 10-rittenkaart. Hiermee kun je tien keer stallen voor de prijs van acht. Ook kunnen fietsers terecht voor regulier onderhoud en reparaties. De stalling biedt ruimte aan meer dan 200 fietsen, maar zelfs op de drukste dagen (woensdag en zaterdag) dan staan er gemiddeld maar 35 en 75 fietsen gestald. Er is dus altijd sprake van onderbezetting. Het gratis maken van de stalling en betere promotie zorgen waarschijnlijk voor een grotere bezetting. Ook in Apeldoorn was sprake van onderbezetting van de bewaakte stalling toen zij in 1998 besloten de stalling gratis te maken. In het daaropvolgende jaar was het gebruik met 120% toegenomen. Een ander effect was dat het aantal fietsendiefstallen met een kwart verminderde en bovendien won de fiets terrein op de auto voor ritten naar de binnenstad. In Apeldoorn worden, net als in Veenendaal, de kosten voor de gratis stalling betaald uit het parkeerfonds. Wanneer de stalling gratis wordt, dan betaalt de gemeente jaarlijks een vast bedrag aan de Tomingroep. Dit bedrag is gebaseerd op de huidige bezettingcijfers en uitgaande van een toename van het gebruik (ruim 300 per week) doordat de stalling gratis is en beter wordt bewegwijzerd.


32

Het succes van de bewaakte stalling staat of valt met goede promotie. Groningen is één van de steden met het grootste aanbod bewaakte fietsenstallingen. De stallingen worden beheerd door de Stichting Werkprojecten, destijds in het leven geroepen om jongeren, die in aanraking waren gekomen met de politie, een kans te geven op de arbeidsmarkt. De stallingen zijn niet gratis, maar door het grote aantal stallingen is het zeer aantrekkelijk een abonnement te kopen. In 2005 telde Groningen dertig bewaakte stallingen: vijftien in het centrum en vijftien stallingen bij middelbare scholen. In totaal kent Groningen 10.000 abonnementshouders die voor € 25 per jaar kunnen parkeren in de 15 stadsstallingen. Scholieren betalen € 22,50 per jaar voor zowel de stalling bij hun school als de stallingen in de stad. Een dagkaart kost € 0,90. De inkomsten van € 250.000,- per jaar dekken de kosten grotendeels. Een systeem als in Groningen kan pas worden ingevoerd zodra er een redelijk aantal bewaakte stallingen is. 40 uur

• • •

Afsluiten contract met Tomingroep Promoten van gratis stalling Bij succes bepalen waar nieuwe gratis stallingen kunnen worden gevestigd


berekening fietskilometers Stalling is 312 dagen per jaar open. Per dag zijn 100 plekken extra bezet van mensen die gemiddeld 2 km. fietsen. 312 x 100 x 2 = 62.400 km.

33

BEWEGWIJZEREN BEWAAKTE STALLING voor wie: doel: met wie: kosten: toegepast in: samenhang: realiseerbaar: effect:

Centrumbezoekers Toename fietsgebruik doordat mensen met dure fietsen ook op de fiets naar het centrum komen Tomingroep € 2.500 (eenmalig voor 5 borden) Gratis bewaakte stalling Eenvoudig Zie kilometers bij vorige maatregel

Toelichting Fietsenstalling de Brinck is nu slecht zichtbaar en vindbaar. Tijdens een inventarisatieronde in het centrum, waarbij wij zelf op zoek gingen naar de stalling, hebben wij onderweg enkele voorbijgangers gevraagd naar de stalling, zij wisten niet van het bestaan af. Het gebruik van de stalling is afhankelijk van de zichtbaarheid ervan. In Nijmegen bevindt de bewaakte fietsenstalling zich op maaiveld, deze is dan ook goed bezet. In Zwolle bevindt zich een bewaakte stalling ondergronds, bij een parkeergarage. De bezetting van deze stalling is zeer matig. Het probleem van de slechte zichtbaarheid is op te lossen door het plaatsen van verwijzingsborden en door bij de stalling zelf een groot bord te plaatsen. Ook als de gemeente ervoor kiest de bewaakte stalling niet gratis te maken, is het belangrijk om bewegwijzering aan te brengen. 8 uur

• •

Opstellen bewegwijzeringsplan Borden laten plaatse


34

GRATIS BEWAAKTE STALLING BIJ HET STATION voor wie: doel:


Woon-werkverkeer, OV-reizigers Toename fietsgebruik doordat mensen met dure fietsen ook op de fiets naar het station komen. Freewieler, NS Poort € 155.000 Max. 90% subsidie van provincie Zutphen Gratis bewaakte stalling Zeer lastig 36.500 km extra in jaar van invoering 3.650 km extra per jaar in 2013

Toelichting Zutphen is de eerste Nederlandse gemeente waar de bewaakte stalling bij het station gratis is voor gebruikers. Dit kost de gemeente jaarlijks € 220.000 per jaar, voor een stalling met 3.000 fietsen. De Freewielerstalling biedt plaats aan ruim 2.000 fietsen. De kosten voor Hilversum komen naar verwachting uit op ongeveer € 155.000,- per jaar. Deze kosten zijn onder andere afhankelijk van de mankracht die nodig is. In Zutphen zijn de hele dag twee medewerkers aanwezig. In Hilversum is dit eventueel alleen nodig tijdens de spits en kan worden volstaan met één medewerkers buiten de spitsperiode. Hierdoor vallen de kosten lager uit Een afweging die moet worden gemaakt is of de stalling voldoende plaats biedt om de verwachte groei op te vangen. Het is zinloos de stalling gratis te maken als vervolgens niet aan de vraag kan worden voldaan. 80 uur

• • •

Contact met NS over haalbaarheid gratis stalling Onderzoeken of stalling groot genoeg is om te voldoen aan de verwachte vraag Promotie van gratis stalling


berekening fietskilometers Stalling is 365 dagen per jaar open. Per dag zijn 50 plekken extra bezet van mensen die gemiddeld 2 km. fietsen. 365 x 50 x 2 = 36.500 km. Daarna ebt het effect weg tot 10% toename, waardoor in 2013 nog 3.650 km. per jaar extra wordt gefietst. 35

GRATIS FIETSLES VOOR MENSEN DIE NIET KUNNEN OF DURVEN FIETSEN voor wie: doel: met wie: kosten: toegepast in: samenhang: realiseerbaar: effect:

Mensen die niet kunnen of durven fietsen Toename fietsgebruik Stap In € 1.850,- (jaarlijks) Max. 100% subsidie van de provincie Hilversum Zeer eenvoudig 25.000 km extra in jaar van invoering 25.000 km extra per jaar in 2013

Toelichting Stap In organiseert fietslessen in Hilversum voor mensen die nooit hebben leren fietsen of die wel kunnen fietsen, maar nog niet de straat op durven. De cursus bestaat uit 15 lessen van 2 uur: een half uur theorie (verkeersregels en -borden) en anderhalf uur praktijk (eerst leren fietsen in een autovrije straat en later op de fiets het verkeer in). De cursus kost € 37,-. Het feit dat de lessen gratis worden, zou kunnen zorgen voor een toename. Bij de kostenindicatie gaan wij uit van 50 deelnemers per jaar. 16 uur

• •

Contact met Stap In Contact met belangenorganisaties, de moskee basisschool ter promotie van de gratis fietslessen

en

de

Islamitische


berekening fietskilometers De cursisten fietsen voorheen nul km per jaar. Alle kilometers die zijn fietsen zijn dus winst. 50 cursisten fietsen 500 km. extra per jaar (9,5 km/week). Dit is 25.000 km voor elk jaar dat de maatregel wordt uigevoerd.

36


37

PLAATSEN FIETSBAROMETER BIJ FIETSTUNNEL ONDER STATION voor wie: doel: met wie: kosten: toegepast in: samenhang: realiseerbaar: effect:

Alle Hilversummers Tonen dat fietser zichtbaar is "jullie tellen mee" Stichting Hilversum Goed Bekeken, afdeling communicatie € 17.500 (eenmalig) Apeldoorn, Odense Monitoring Eenvoudig Bewustwording ++ Aandacht voor fietsbeleid Fietsbarometer in Odense (bron: Technical Traffic Solutions A/S)

Toelichting De fietsbarometer is een uitvinding van de Deense stad Odense. Apeldoorn had in het najaar van 2007 de Nederlandse primeur. De fietsbarometer heeft vooral een publicitaire, aandacht trekkende functie, hoewel de gegevens uiteraard ook voor monitoring kunnen worden gebruikt. In Odense passeren dagelijks 5.000 tot 10.000 fietsers de barometer. Ook geeft de paal het jaartotaal weer. Voor Apeldoorn zijn nog geen gegevens bekend. De paal wordt gefabriceerd door het Deense bedrijf Technical Traffic Solutions. De fietsbarometer kost € 15.000,- per stuk. Inclusief de plaatsingskosten komt het totaalbedrag neer op € 17.500,-. 40 uur

• • •

Bestellen fietsbarometer Contact met de gemeente Apeldoorn om ideeën op te doen voor communicatie rondom de barometer Verantwoordelijk voor de promotie rondom de barometer


38

PRIJSVRAAG OVER FIETSBAROMETER voor wie: doel: met wie: kosten: toegepast in: samenhang: realiseerbaar: effect:

Alle Hilversummers Fietsen wordt 'gesprek aan de keukentafel'. € 10.000 (eenmalig) Apeldoorn Monitoring en fietsbarometer Tamelijk eenvoudig Bewustwording + Aandacht voor fietsbeleid

Toelichting Om ruchtbaarheid te geven aan de fietsbarometer en om ervoor te zorgen dat fietsen het onderwerp van gesprek wordt, kan een prijsvraag worden gekoppeld aan de barometer. Hilversummers worden dan uitgedaagd te voorspellen hoeveel fietsers zijn gepasseerd zes maanden na het plaatsen van de paal. Prijzen moeten fietsgerelateerd zijn. In het prijzenpakket kunnen dan bijvoorbeeld een nieuwe fiets (bakfiets, vouwfiets, elektrische fiets), fietsattributen (fietstas, fietsslot) of de producten uit het kortingsbonnenboekje worden opgenomen. In Apeldoorn organiseert men momenteel een soortgelijke prijsvraag. Het is zinvol eerst met deze gemeente ervaringen uit te wisselen, alvorens deze maatregel uit te voeren. 40 uur • •

Contact met de gemeente Apeldoorn om ideeën op te doen voor communicatie rondom de prijsvraag Verantwoordelijk voor de promotie rondom de prijsvraag


39

INFORMATIEFOLDER MET KORTINGSBONNENBOEKJE voor wie: doel: met wie: kosten: toegepast in: samenhang: realiseerbaar: effect:

Alle Hilversummers Meer bekendheid van fietsvoorzieningen in Hilversum Stichting Hilversum Goed Bekeken en afdeling Communicatie € 35.000,Tamelijk eenvoudig Bewustwording ++ 126.000 km. extra in jaar van invoering 12.600 km. extra per jaar in 2013 Toename van het gebruik van bestaande voorzieningen

Toelichting Een informatiefolder laat zien wat Hilversum te bieden heeft op fietsgebied. Deze folder kan huis-aan-huis worden verspreid (35.000 huishoudens), inclusief een kortingsbonnenboekje. De kosten bedragen zowel druk- als portokosten als kosten voor kortingsacties. Over de kortingsacties kan worden onderhandeld met verschillende aanbieders. Voorbeelden van kortingsacties zijn gratis of korting op: • een routeboekje van het GNR; • een tocht met Fietsgilde; • een fietsknooppuntenkaart van de ANWB; • een proefabonnement op het blad 'Fiets; • 5x stallen in de Freewieler bij het station; • een fietsreparatie/onderhoudsbeurt bij lokale fietsenmaker; • het graferen van je fiets. 160 uur • •

Inhoud van de informatiefolder afstemmen met de Stichting Hilversum Goed Bekeken Distributie van de folder


berekening fietskilometers In het eerste jaar fietsen 63.000 Hilversummers ieder 2 km. extra = 126.000 km. Daarna ebt het effect weg tot 10% toename, waardoor in 2013 nog 12.600 extra per jaar wordt gefietst.

40

KIJKDOOS/PRETPAKKET VOOR NIEUWE BEWONERS voor wie: doel: met wie: kosten: toegepast in: samenhang: realiseerbaar: effect:

Nieuwe bewoners Informeren over fietsmogelijkheden in Hilversum Stichting Hilversum Goed Bekeken afhankelijk van invulling ? Pakket voor werknemers Tamelijk lastig Bewustwording ++ 10.000 km. extra in jaar van invoering 1.000 km. extra per jaar in 2013 Toename van het gebruik van bestaande voorzieningen

Toelichting Momenteel ontvangen alle nieuwe bewoners een informatiepakket van de gemeente. Dit pakket bevat echter vooral informatie over de gemeentelijke organisatie. De Stichting Hilversum Goed Bekeken is van plan dit pakket uit te breiden met informatie over alle voorzieningen op het gebied van cultuur, uitgaan, wonen, evenementen, media, architectuur en winkelen. Hierbij denken ze niet alleen aan papier, maar bijvoorbeeld ook een USB-stick met daarop MP3’tjes van een stadswandeling, een verzamel-CD met nummers van Hilversumse artiesten, et cetera. In 2008 wordt een ad hoc werkgroep aangesteld om dit concreet uit te werken. De fietscoördinator kan ook zitting nemen in deze werkgroep, zodat het fietsbelang gewaarborgd is en fietsinformatie in het pakket wordt opgenomen. De kosten van deze maatregel zijn afhankelijk van de inhoud van het pretpakket. Het kortingsbonnenboekje kan in elk geval aan de doos worden toegevoegd. 40 uur • •

Inhoud van de kijkdoos afstemmen met de Stichting Hilversum Goed Bekeken, de afdeling Burgerzaken en de afdeling Communicatie Distributie van de kijkdoos


berekening fietskilometers 5.000 nieuwe inwoners per jaar fietsen ieder 2 km. extra = 10.000 km. Daarna ebt het effect weg tot 10% toename. In 2013 wordt nog 1.000 km. extra per jaar gefietst.

41


42


43

VOORLICHTINGSBIJEENKOMST VOOR WERKGEVERS L

voor wie: doel: met wie: kosten: toegepast in: samenhang: realiseerbaar: effect:

Bedrijven (indirect werknemers) Promoten en stimuleren van fietsgebruik onder werknemers Stichting OV-fiets, STRO, Kamer van Koophandel € 10.000,- (voor uitvoering maatregelen) Alle maatregelen voor werknemers Lastig Bewustwording +++

Toelichting Om de maatregelen gericht op de werknemers uit te kunnen voeren is draagvlak nodig onder de werkgevers. Het is hierbij belangrijk hen te wijzen op de (economische) voordelen van fietsgebruik onder werknemers. Een interactieve workshop kan een goede manier zijn om hen op de hoogte te brengen van alle mogelijkheden. Wil de workshop succesvol zijn, dan dient deze te worden georganiseerd in samenwerking met o.a. de Kamer van Koophandel, MKB en de STRO. Tijdens de workshop moet in elk geval worden ingegaan op de fiscale en financiële voordelen van de fiets, leenfietsen en douchevoorzieningen. Spreek hierbij de taal van de ondernemers, dus benadruk de voordelen voor hén. Deze maatregel kan ook worden uitgevoerd als onderdeel van mobiliteitsmanagement. Op dit moment wordt mobiliteitsmanagement toegepast op het Media Park en het Arenapark. De fiets zou verankerd moeten zijn in het mobiliteitsmanagementsbeleid. Op het Media Park wordt al aandacht besteed aan de fiets. De workshop is qua uitvoering niet lastig te realiseren. Het kost echter wel veel tijd om de betrokkenheid onder ondernemers te vergroten. Hier zullen vooral veel uren van de fietscoördinator inzitten. Mocht de voorlichtingsbijeenkomst een succes zijn, dan is het belangrijk dat de gemeente alvast een basisbudget heeft voor het uitvoeren van maatregelen, vandaar het hoge bedrag bij de kosten. 120 uur

• • •

Enthousiasmeren van de ondernemers voor deelname aan de workshop Organiseren van de workshop Samenwerking met mobiliteitsmanagement op het Media Park en het Arenapark


44

KIJKDOOS/PRETPAKKET VOOR NIEUWE WERKNEMERS voor wie: doel: met wie: kosten: toegepast in: samenhang: realiseerbaar: effect:

Nieuwe werknemers Informeren over fietsmogelijkheden in Hilversum STRO, Stichting Hilversum Goed Bekeken Afhankelijk van invulling Pakket voor nieuwe bewoners Tamelijk lastig Bewustwording ++ 26.000 km. extra in jaar van invoering 2.600 km. extra per jaar in 2013 Toename van het gebruik van bestaande voorzieningen

Toelichting De inhoud van het pakket voor nieuwe bewoners kan ook deels worden gebruikt voor nieuwe werknemers. Hier kan dan bijvoorbeeld een persoonlijk reisadvies per fiets of OV-fiets aan worden toegevoegd. De Stichting Hilversum Goed Bekeken heeft al aangegeven ook interesse te hebben in het benaderen van deze doelgroep. Een voordeel van samenwerking met de stichting is dat STRO participant is in de stichting. De contacten hoeven dus niet worden gelegd. De STRO is onmisbaar in het betrekken van bedrijven bij deze actie en voor het regelen van kortingen. De kosten voor deze maatregel zijn afhankelijk van de invulling van het pakket en de mate waarin kan worden aangesloten bij het pakket voor nieuwe inwoners van Hilversum. 80 uur

•

Deelname aan werkgroep met Hilversum Bekeken. De werkgroep zorgt voor de vulling en distributie van de kijkdoos.


berekening fietskilometers 50 nieuwe werknemers fietsen voortaan naar hun werk. 50 x 100 km. x 52 weken = = 26.000 km in het jaar van invoering. Daarna ebt het effect weg tot 10% toename. In 2013 wordt nog 2.600 km. extra per jaar gefietst.

45

MOBILITEITSPLAN VOOR BEDRIJVEN/BEDRIJVENTERREINEN voor wie: doel: met wie: kosten: toegepast in: samenhang: realiseerbaar: effect:

Bedrijven met meer dan 250 medewerkers en bedrijven op bedrijven-terreinen. Meer werknemers met de fiets naar het werk Kamer van Koophandel, STRO, Parkmanager Arenapark € 5.000 Alle maatregelen voor werknemers Zeer lastig Bewustwording +++ 100.000 km. extra in jaar van invoering 100.000 km. extra per jaar in 2013 Voorbeeld van een reclame voor een bedrijfsfietsenplan (bron: www.bikebusiness.nl)

Toelichting Wanneer bedrijven door de workshop zijn overtuigd van de voordelen van de fiets, dan kan de gemeente hen ondersteunen bij het opstellen van een mobiliteitsplan, waarbinnen aandacht is voor de fiets. Een mobiliteitsplan is in dit geval een concreet pakket maatregelen waarmee werknemers worden gestimuleerd vaker met de fiets, of een combinatie van OV en fiets naar het werk te gaan. Voorbeelden van zulke maatregelen zijn bijvoorbeeld een ‘fiets van de zaak’, waarbij de aanschaf van een fiets fiscaal aantrekkelijk wordt (vergelijkbaar met PC Privé) of een gratis abonnement op de OV-fiets. Ook kunnen maatregelen worden getroffen op het gebied van ondersteunende voorzieningen, zoals goede stallingsvoorzieningen en douches, eventueel gekoppeld aan ‘douchen in de baas z’n tijd’ voor fietsende werknemers. 2.000 uur

• • •

Benaderen en enthousiasmeren bedrijven Bieden van ondersteuning bij het opstellen van een mobiliteitsplan Samenwerking met mobiliteitsmanagement op het Media Park en het Arendapark


berekening fietskilometers 50 bedrijven willen fietsplan. Per bedrijf gaan 5 werknemers fietsen. In totaal 250 werknemers op de fiets die 10 km/week extra fietsen = 100.000 km. in eerste jaar. Deze werknemers blijven meerdere jaren de extra kilometers fietsen.

46

GRATIS PROEFABONNEMENT OP OV-FIETS VOOR WERKNEMERS voor wie: doel: met wie: kosten: toegepast in: samenhang: realiseerbaar: effect:

Werknemers die met het OV naar het werk reizen. Meer werknemers met de fiets naar het werk OV-fiets, Kamer van Koophandel, STRO, Parkmanager Arenapark, TCN € 50.000 Voorlichtingsbijeenkomst en fietsplan voor bedrijven Tamelijk eenvoudig 24.000 km. extra in jaar van invoering 2.400 km. extra per jaar in 2013

Toelichting De gemeente kan eenmalig bedrijven een gratis proefabonnement op de OV-fiets cadeau doen. Deze maatregel kan getrapt worden uitgevoerd, waarbij de gemeente zich eerst richt op de bedrijven met meer dan 250 werknemers en bedrijventerreinen. Een geschikt moment hiervoor is de start van de werkzaamheden aan een deel van de buitenring in het kader van het IBP. Vanwege de hinder voor het autoverkeer stappen dan waarschijnlijk veel mensen (tijdelijk) over op het openbaar vervoer. Dit is een goed moment om hen kennis te laten maken met de OV-fiets. De kosten voor een proefabonnement bedragen € 15,- of € 25,- voor een jaarabonnement plus 2 of 6 gratis ritten. Uiteraard kan over de prijs worden onderhandeld met OV-fiets. berekening fietskilometers 2.000 medewerkers krijgen gratis OVfietsabonnement en fietsen daarmee 6 ritten van 2 km. 2.000 x 6 x 2 = 24.000 km in het jaar van invoering. Daarna ebt het effect weg tot 10% toename. In 2013 wordt nog 2.400 km. extra per jaar gefietst.

20 uur

• • •

Contact met OV-fiets over mogelijkheden Enthousiasmeren bedrijven Verzorgen communicatie rondom de maatregel


47


48


49

DE VERKEERSSLANG L voor wie: doel: met wie: kosten: toegepast in: samenhang: realiseerbaar: effect:

Basisschoolleerlingen Autoverkeer rond scholen terugdringen waardoor schoolomgeving veiliger wordt DTV, alle basisscholen € 35.000 Max. 100% subsidie van provincie Hilversum Op voeten en fietsen naar school Tamelijk eenvoudig Verkeersveiligheid + 100.000 km. extra in jaar van invoering 10.000 km. extra per jaar in 2013

Toelichting De Verkeersslang is een methode van DTV met als doel het aantal autoverplaatsingen rondom scholen te verminderen. Door de Verkeersslang worden ouders zich bewust dat ze hun kind niet alleen met de auto naar school kunnen brengen. Kinderen die lopend of fietsend naar school komen worden een lesweek lang beloond met een sticker. Die stickers worden op een spandoek met de Verkeersslang geplakt. Scholen gaan, met de Verkeersslang als kapstok, een hele lesweek met de vele aspecten van het thema verkeer aan de slag. In 2005 hebben vijf scholen aan de actie meegedaan, in 2007 zes en in 2008 is voor drie scholen subsidie aangevraagd. Helaas had de gemeente Hilversum tot op heden onvoldoende mensen en financiële middelen om de actie goed te ondersteunen. De kosten voor de Verkeersslang bedragen € 1.000 per school wanneer wordt gekozen voor de campagne inclusief een verkeersveiligheidsanalyse van de omgeving. Wanneer de Verkeersslang op alle basisscholen wordt uitgevoerd, dan bedragen de kosten € 35.000,-. berekening fietskilometers 5.000 basisschoolleerlingen. 5% van de leerlingen gaat voortaan op de fiets naar school. Ze fietsen 10 km per week extra. 250 x 10 x 40 = 100.000 km. in het jaar van invoering. Daarna ebt het effect weg tot 10% toename. In 2013 wordt nog 10.000 km. extra per jaar gefietst.

500 uur

• •

Contact met scholen Contact met DTV


50

OP VOETEN EN FIETSEN NAAR SCHOOL voor wie: doel: met wie: kosten: toegepast in: samenhang: realiseerbaar: effect:

Leerlingen basisscholen Toename fietsgebruik onder basisschoolleerlingen en verbeterde verkeersveiligheid rondom scholen Veilig Verkeer Nederland € 0 Max. 100% subsidie van provincie Laren, Vinkeveen, Amsterdam, Rucphen, e.a. Verkeersslang in 2010 Eenvoudig Verkeersveiligheid + en bewustwording ++ Omdat de campagne 1 dag is, vooral effect op bewustwording en niet op fietskilometers

Op voeten en fietsen naar school (bron: Veilig Verkeer Nederland)

Toelichting Elk najaar houdt Veilig Verkeer Nederland de actiedag 'Op voeten en fietsen naar school'. Het is de bedoeling dat kinderen op die dag állemaal lopend of fietsend naar school gaan. Om dit mogelijk te maken wordt de schoolroute speciaal afgezet. Veel scholen vragen deze dag op een ludieke manier aandacht voor een veilige schoolomgeving en -routes. Op de actiedag is het de bedoeling dat de ouders de positieve kanten van lopen en/of fietsen met kinderen ervaren. Een actieve houding van de gemeente is hierbij belangrijk. De fietscoördinator benadert de scholen om deel te nemen en tijdens de campagne kan zij bijvoorbeeld straten rond basisscholen tijdelijk afsluiten voor het autoverkeer. Er zijn geen kosten verbonden aan het campagnemateriaal. VVN verwacht wel een bijdrage van de gemeente aan het eventueel afzetten van straten rondom de scholen. 80 uur

• • •

Contact met scholen om hen te stimuleren mee te doen Coördineren van de dag Verantwoordelijk voor de promotie rondom de dag


51

VERKEERSOUDERS L voor wie: doel: met wie: kosten: toegepast in: samenhang: realiseerbaar: effect:

Basisschoolleerlingen Alle basisscholen in Hilversum hebben een eigen verkeersouder alle basisscholen € 0,Meer dan 2.000 scholen in Nederland Verkeersslang, Op Voeten en Fietsen naar School Tamelijk lastig Veiligheid ++

Toelichting Een verkeersouder is de contactpersoon tussen ouders, de school en derden als de gemeente, politie en wijkverenigingen. Hij of zij praat mee binnen de school over de mogelijke verbetering van de verkeersveiligheid. Hij of zij doet dit in samenwerking met de school en andere ouders. Verkeersouders kunnen de drijvende kracht zijn achter het opzetten en coördineren van campagnes op basisscholen. Op scholen met een verkeersouder is de aandacht voor verkeersveiligheid rondom de school gewaarborgd. Een verkeersveilige omgeving betekent dat ouders hun kinderen eerder op de fiets naar school zullen brengen of sturen. 10 uur

• • •

Contact met VVN over opzet verkeerouders Contact met basisscholen Communicatie rondom het werven van verkeersouders (bijv. in Gooi- en Eembode)


52

FIETSVERLICHTINGSCAMPAGNE L voor wie: doel:


Focus op scholieren, maar gericht op alle Hilversummers. Vergroten bewustzijn van belang van goede fietsverlichting. Minder ongelukken door betere zichtbaarheid van fietsers in het donker Politie, VVN en Hilversumse scholen € 5.000 Max. 100% subsidie van provincie Utrecht, Ede, Zwolle Tamelijk eenvoudig Veiligheid +++ Afname aantal ongevallen als gevolg van ontbrekende of slechte fietsverlichting

Toelichting Op dit moment doet de gemeente Hilversum nog niet structureel mee aan de fietsverlichtingscampagne. De regiopolitie voert rondom de Week van de Vooruitgang wel extra controles uit, maar een speciale actie is nog niet eerder uitgevoerd. Deze maatregel kan worden uitgevoerd in samenwerking met de politie en de Fietsersbond. De politie voert extra controles uit. Fietsers die rondrijden zonder goede verlichting kan de keuze worden gegeven om de boete te betalen of om een set lampjes aan te schaffen voor een bepaald bedrag of de lamp ter plekke te laten repareren. Aansluitend op de actie kan in samenwerking met vrijwilligers van de Fietsersbond een gratis reparatie-actie worden georganiseerd. Dit is al eerder gedaan door verschillende afdelingen van de Fietsersbond. In Utrecht vond de reparatie-actie plaats op drie zaterdagmiddagen in oktober. De nadruk lag hierbij op een actieve bijdrage van de fietser zelf. De vrijwilligers staan hen met raad en daad bij en verzorgen het materiaal. Materiaalkosten zijn voor de fietser zelf, de gemeente zou hieraan een bijdrage kunnen leveren. De Fietsersbond Hilversum is voornemens om deze actie op te pakken in 2008. 30 uur

• • •

Contact met politie over handhaving Verantwoordelijk voor de communicatie rondom de fietsverlichtingsactie (aankondigen op internet en in huis-aanhuisbladen) Afstemming met Fietsersbond over fietsreparatie


53

AANPAKKEN 12 PUNTEN WAAR RECREATIEF NETWERK STAD BINNENKOMT voor wie: doel: met wie: kosten: toegepast in: samenhang: realiseerbaar: effect:

Scholieren van buiten Hilversum en recreatieve fieters Verbeteren veiligheid van punten waar recreatieve fietspaden de stad in komen Gooisch Natuurreservaat € 200.000 (€ 15.000 per punt, excl. VAT) Max. 50% subsidie van provincie n.v.t. Zeer lastig (omvangrijk) Veiligheid ++

Toelichting Rondom Hilversum ligt een omvangrijk recreatief fietsnetwerk. Deze bestaan onder andere uit schelpenpaadjes over de hei. Dit netwerk wordt ook veel gebruikt door scholieren en werknemers. Het netwerk sluit op verschillende punten aan op het utilitaire netwerk binnen de bebouwde kom van Hilversum. Deze aansluitingen zijn vaak slecht zichtbaar. Fietsers komen met hoge snelheid vanuit het buitengebied, waardoor gevaarlijke situaties ontstaan. Het gaat in elk geval om de volgende punten:

• • • • • •

Orionlaan (nabij scouting Paulus) Aardjesberg Hilvertsweg / Kolhornseweg Bosdrift / Kolhornseweg Admiraal de Ruyterlaan / Kolhornseweg Berensteinseweg (bij sportcomplex)

• • •

• • • • • •

Berensteinseweg/Vaartweg Bachlaan / Ankeveensepad Bachlaan / Melkweg Witte Kruislaan / ingang Media Park / KPN Erfgooiersstraat / Graaf Wichmannstraat Erfgooiersstraat / Stalpaertstraat

Afstemmen met de afdeling Beheer en Onderhoud Suggesties en ideeën geven voor de aanpak van de punten Prioriteren van de punten


54


55

MET BELGERINKEL NAAR DE WINKEL voor wie: doel: met wie: kosten: toegepast in: samenhang: realiseerbaar: effect:

Centrumbezoekers Meer mensen met de fiets naar het centrum IVN, STRO, lokale fietsenmakers € 5.000 (eenmalig) Max. 90% subsidie van provincie Nieuwegein, IJsselstein, Breukelen, Houten Bezorgservice en fietstassenactie Tamelijk lastig Bewustwording +++ 13.520 km. extra in jaar van invoering 6.670 km. extra per jaar in 2013

Toelichting ‘Met Belgerinkel naar de Winkel’ is een campagne die het gebruik van de fiets op korte afstanden stimuleert. Het Instituut voor Natuurbeschermingscoördinatie (IVN) coördineert de campagne. Centrumbezoekers gaan met de fiets naar een deelnemende winkel die te herkennen is aan de campagneposter op de winkelruit. Voor elk winkelbezoek op de fiets wordt een stempel gegeven op de spaarkaart. Met elke volle spaarkaart maken de deelnemers kans op fietsprijzen die worden verloot aan het eind van de campagne. De spaaractie levert ook een bijdrage aan het gemeentelijk fietsbeleid. De deelnemers kunnen namelijk op de spaarkaart tips vermelden voor een fietsvriendelijker gemeente. IVN verzorgt het drukwerk en de levering van de campagnematerialen. De gemeente betaalt een vaste bijdrage van € 3.500 plus een basisset à € 15 per deelnemende winkel. Bij 100 deelnemende winkels bedragen de kosten dus € 5.000,-. 240 uur

• • • •

Contact met gemeenten waar de campagne al is uitgevoerd om ervaringen uit te wisselen Enthousiast maken van winkeliers om mee te doen aan de campagne Bedenken ludieke actie om aandacht te vestigen op de campagne Verantwoordelijk voor de communicatie en promotie rondom de campagne

berekening fietskilometers 650 mensen fietsen gedurende 6 weken 2 km per week extra= 7.800 km. Na de campagne blijft 10% de boodschappen op de fiets doen. In het eerste jaar wordt dus 13.520 km. extra gefiets. In 2013 wordt nog 6.760 km extra gefietst.


56

• voor wie: doel: met wie: kosten: toegepast in: samenhang: realiseerbaar: effect:

BEZORGSERVICE Winkelend publiek Gemakkelijker maken om boodschappen met de fiets te doen STRO € 150.000,- (eenmalig) Belgerinkel naar de winkel Zeer lastig Bewustwording ++ 10.000 km. extra in jaar van invoering 10.000 km. extra per jaar in 2013

Toelichting Een reden voor mensen om met de auto naar het centrum te gaan, is omdat zij alle boodschappen niet gemakkelijk meekrijgen op de fiets. Een manier om deze barrière op te heffen is door het instellen van een bezorgservice. Hierbij kan één bezorgservice namens meerdere winkels de boodschappen bezorgen. De gemeente treedt hierbij dan op als bemiddelaar en organisator. De maatregel is lastig te realiseren, omdat de ondernemers zelf allereerst achter de maatregelen moeten staan en vervolgens moeten organisatorisch dingen worden geregeld, zoals het instellen van een centraal verzamelpunt en het aanstellen van bezorgers. 240 uur

• • •

Samenbrengen winkeliers met wie bezorgservice wordt opgezet Businessplan opstellen voor de bezorgservice Bedrijf zoeken dat de bezorgservice wil verzorgen

berekening fietskilometers 100 mensen fietsen per week 2 km. extra = 10.000 km extra per jaar vanaf het moment dat het bezorgsysteem is opgezet.


57

SPAARACTIES VOOR GRATIS FIETSTASSEN voor wie: doel: met wie: kosten: toegepast in: samenhang: realiseerbaar: effect:

Winkelend publiek Bewustzijn vergroten dat winkelen met de fiets kan STRO, lokale fietsenhandel € 10.000,- (eenmalig) Belgerinkel naar de winkel, bezorgservice Tamelijk eenvoudig Bewustwording + 13.520 km. extra in jaar van invoering 6.670 km. extra per jaar in 2013

Toelichting Boodschappentassen van de Dirk, de Albert Heijn of C1000 kent iedereen, waarom dan geen fietstassen van deze supermarkten? Samen met de supermarkten en andere winkels kunnen fietstassen worden besteld met daarop het logo van de desbetreffende winkel. Deze fietstassen kunnen dan met een spaaractie worden gespaard. De actie sluit aan op de campagne ‘Met belgerinkel naar de winkel’. Wanneer deze campagne loopt en de ondernemers al achter fietspromotie staan, is het tamelijk eenvoudig de fietstassenactie op te zetten. berekening fietskilometers 650 mensen fietsen gedurende 6 weken 2 km per week extra= 7.800 km. Na de actie blijft 10% de boodschappen op de fiets doen. In het eerste jaar wordt dus 13.520 km. extra gefiets. In 2013 wordt nog 6.760 km extra gefietst.

40 uur

• • • •

Winkels enthousiast maken om mee te doen Fietstassen bestellen Distributie van de fietstassen Opstellen promotiemateriaal voor winkels


58


59

COMPLETEREN RONDJE HILVERSUM voor wie: doel: met wie: kosten: toegepast in: samenhang: realiseerbaar: effect:

Recreatieve fietsers, woon-werkverkeer en scholieren van buiten Hilversum Opheffen fietsbarrières rondom Hilversum Fietsersbond, GNR, Rijwielpadenvereniging Gooi en Eemland € 10.000.000,- (eenmalig) Max. 90% subsidie van provincie n.v.t. Zeer lastig Veiligheid ++ Toename van het aantal recreatieve fietsers

Toelichting completeren Rondom Hilversum ligt een uitgebreid recreatief fietsnetwerk in een natuurlijke omgeving. Het is door infrastructurele barrières en ontbrekende fietspaden echter niet gemakkelijk om een rondje om Hilversum te fietsen. Deze maatregel omvat het opheffen van de barrières en het aanleggen van ontbrekende fietspaden, waardoor een aantrekkelijk rondje Hilversum ontstaat. De maatregel wordt versterkt wanneer dit rondje ook echt een eigen karakter krijgt, met duidelijke bewegwijzering die vergelijkbaar is met het reeds bestaande voetstappenpad voor een wandelrondje Hilversum. De maatregel is lastig uit te voeren, omdat het omvangrijke infrastructurele werkzaamheden betreft. Het rondje Hilversum kan alleen worden aangelegd in samenwerking met het Gooisch Natuurreservaat. Omdat het rondje door natuurlijk gebied loopt, moet het een toeristisch-recreatief karakter hebben. Dit uit zich bijvoorbeeld in halfverharding en het weglaten van openbare verlichting op de trajecten die door natuurgebied lopen. Punten die moeten worden aangepakt om het rondje Hilversum te complementeren kosten samen circa € 10.000.000 en zijn onderverdeeld in 5 projecten (zie kaart). 120 uur

• • •

Samenwerken met sport en welzijn, zodat duidelijke lobby ontstaat voor het rondje Samenwerken met de provincie Noord-Holland Verantwoordelijk voor berichten over de start van de werkzaamheden en vorderingen van het rondje Hilversum in de pers


60

1. Fietspad Anna´s Hoeve Dit nieuwe fietspad verbindt de Zuiderheide met het paviljoen Anna´s Hoeve. Het pad zal worden aangelegd tussen het Laarder Wasmeer en de nieuwe woonwijk Anna´s Hoeve. Het betreft ongeveer 1500 meter nieuw fietspad. Aanleg en financiering van dit fietspad is vooralsnog gekoppeld aan de realisatie van de nieuwe woonwijk. Onderzoek moet uitwijzen of versnelde aanleg van dit fietspad mogelijk is. 2. Verbinding Anna´s Hoeve-Monnikenberg Dit nieuwe fietspad vormt de noordelijke ontsluiting voor het landgoed Monnikenberg en het (Tergooi)ziekenhuis Hilversum. Het paviljoen Anna´s Hoeve zal door deze verbinding op een kruispunt van belangrijke fietsroutes komen te liggen. Het fietspad is geprojecteerd over een oud bestaand wandelpad dat is doorsneden door de spoorlijn HilversumAmersfoort. Voor deze verbinding is een fietstunnel nodig en aanleg van ongeveer 800 meter nieuw fietspad. 3. Verbinding Huydecopersweg Dit fietspad verbindt de Soestdijkerstraatweg met de spoorwegovergang Maartensdijkseweg. Deze route volgt in grote lijnen het historische tracé van de Huydecopersweg dat door de aanleg van de verkeersknoop in de A27 is doorsneden. De fietsverbinding bestaat uit ongeveer 1000 meter nieuw fietspad en voert dwars door de bundel infrastructuur van Rijkswaterstaat. Hiervoor is een fietstunneltje nodig onder de (enkele) rijbaan van een afrit. Verdere dure constructies zijn niet nodig omdat de fietsroute verder kan doorlopen over een breed ongebruikt gedeelte van een viaduct. Dit brede viaduct is aangelegd om aansluiting mogelijk te maken tussen de A27 en de nooit gerealiseerde weg over de Hoorneboegse heide. 4. Spoorwegovergang Maartensdijkse weg NS en Prorail willen de spoorwegovergang Maartensdijkseweg op termijn sluiten voor alle verkeer. Omdat de verbinding Huydecopersweg alleen functioneert in combinatie met een spoorpassage bij de Maartensdijkseweg, zal moet worden onderzocht of er garanties kunnen komen dat de overgang blijft bestaan. Zo niet, dat zal hier een fietstunnel nodig zijn als vervanging voor de huidige spoorwegovergang. 5. Fietspad bezuiden Kerkelanden Dit fietspad is de laatste ontbrekende schakel in het rondje Hilversum. Door de aanleg van ongeveer 800 meter nieuw fietspad op de grens met buurgemeente Wijdemeren, wordt het mogelijk om Hilversum rond te fietsen door een ononderbroken groene omgeving. Ook wordt Kerkelanden recreatief aangesloten op het rondje Hilversum. Het te realiseren fietspad sluit aan op de fietsbrug over het Hilversums kanaal en het fietspad langs het Zuidereinde in ´s Graveland. Deze fietsvoorzieningen werden door de gemeente Wijdemeren in 2007 aangelegd.


61

BEWEGWIJZERING voor wie: doel: met wie: kosten: toegepast in: samenhang: realiseerbaar: effect:

Recreatieve fietsers, bezoekers van bedrijven, centrumbezoekers Fietsroutes duidelijker aangeven ANWB € 60.000,- (eenmalig) Soest Tamelijk eenvoudig Gemak ++ Toename van het aantal recreatieve fietsers die ook Hilversum zelf aandoen Voorbeeld van bewegwijzering in Soest

Toelichting Hilversum heeft de afgelopen jaren geïnvesteerd in haar fietspaden. Aan bewegwijzering is tot op heden echter minder aandacht besteed. Wanneer bezoekers op het station een OV-fiets huren om naar het Arenapark, het Media Park of het gemeentehuis te fietsen, dan moet hij of van te voren de plattegrond van Hilversum hebben bestudeerd, of onderweg een paar keer de weg vragen. Gemakkelijker is het wanneer de routes naar belangrijke bezoekerslocaties (bedrijventerreinen en grote publiekstrekkers) duidelijk staan aangegeven. Dit kan eenvoudig worden gerealiseerd door het plaatsen van fietsbewegwijzeringsborden op de drukst bereden routes. Het benodigde aantal borden en de locaties ervan zijn nog niet bekend. De kosten voor een paal bedragen € 450,-, een arm komst € 300,-. Uitgaande van veertig palen met gemiddeld drie armen, zijn de totale kosten € 60.000,-. 40 uur

• •

Opstellen bebordingsplan Borden (laten) bestellen en plaatsen


62

UITVOEREN PUNTEN DIE FIETSERSBOND HEEFT AANGEWEZEN voor wie: doel: met wie: kosten: toegepast in: samenhang: realiseerbaar: effect:

Alle Hilversummers Voorkomen van ergernissen over achterstallig onderhoud € 50.000,- (jaarlijks) max. 90% subsidie van provincie n.v.t. Fietspatrouille, klein onderhoud Tamelijk lastig Veiligheid ++ Geen direct effect op fietsgebruik, wel effect op comfort, veiligheid en tevredenheid van huidige fietsers

Toelichting Wortelopdruk, losliggende tegels, overhangend groen. Het is niet onoverkomelijk, maar wel vervelend. Onderhoudsmaatregelen kunnen verspreid over de komende jaren worden uitgevoerd. De Fietsersbond heeft een aantal punten aangegeven die kunnen worden verbeterd: • Laan 1940-1945 opnieuw asfalteren (kuilen en hobbels in het asfalt). • Lage begroeiing op Koninginneweg en Naarderweg verwijderen. • Fietspaden aan weerszijden Soestdijkerstraatweg opnieuw bestraten omdat sommige delen slecht begaanbaar zijn voor fietsers. In bijlage 1 zijn alle knelpunten die de Fietsersbond heeft aangegeven weergegeven in een kaart en tabel. Ook de kosten per knelpunt zijn in deze bijlage opgenomen. Het aanpassen van de knelpunten die de Fietsersbond heeft gesignaleerd bedragen € 1,3 miljoen. De bovenstaande kosten betreffen de kosten die de gemeente jaarlijks zou moeten uittrekken voor onderhoud. 40 uur

• • •

Regelmatig overleg met de Fietsersbond over klachten over achterstallig onderhoud Afstemmen met afdeling Beheer en Onderhoud Gepland onderhoud in de gaten houden en zorgen dat daarbij aandacht wordt besteed aan het fietsbelang


63


64

BIJLAGE 1

GEPLANDE ONDERHOUDSWERKZAAMHEDEN

Knelpunten gemeentelijk wegennet De Fietsersbond heeft in het voorjaar van 2005 aan haar leden in Hilversum gevraagd om knelpunten in de fietsvoorzieningen te melden. Momenteel werkt de Fietsersbond aan een update van de knelpunten. Bij het schrijven van deze rapportage beschikten wij nog niet over de nieuwe gegevens. Naar aanleiding van de inventarisatie van de Fietsersbond heeft de gemeente een aantal knelpunten aangepakt. Een aantal knelpunten moet nog worden beoordeeld en eventueel aangepakt. De figuur op de volgende pagina (oranje bollen) en tabel op pagina 67 geven de locatie en aard van deze knelpunten weer.

Knelpunten in provinciaal hoofdfietsroutenetwerk Ook voor de provincie Noord-Holland heeft de Fietsersbond een inventarisatie uitgevoerd. Hierbij heeft zij gekeken naar knelpunten op het provinciale hoofdfietsroutenetwerkHilversum valt binnen de provincie in de regio Gooi en Vechtstreek. In het rapport komt het Media Park naar voren als grootste knelpunt. Veel fietsers worden op kruisingen en routes gehinderd door files van auto’s van en naar het Media Park. Een aantal knelpunten uit het provincierapport heeft de gemeente al opgepakt. De figuur op de volgende pagina en de tabel op pagina 67 tonen de knelpunten die nog moeten worden aangepakt. De nummers corresponderen met de paarse bollen in de figuur.


65

Figuur 1 Knelpunten volgens Fietsersbond (oranje =gemeentelijk paars=provinciaal)


66

Knelpunt Eerste generatie woonerven (Geuzenwegbuurt, Ooster- en Nieuwstraten)

Probleem Stijle drempels zijn fietsonvriendelijk

Oplossing 50 drempels verlagen

Anthony Fokkerweg Fietspad aan weerszijden van Soestdijkerstraatweg

Tunnel is nog steeds niet aangelegd Sommige stukken slecht begaanbaar

Snellere verbinding is geschrapt in planvorming Opnieuw bestraten

€ 40.000,-

Verschillende straten (bijv. Hoge Larenseweg)

Hoge verkeersdrempels

€ 140.000,-

3.

Noorderweg – Simon Stevinweg

Doorgaande route onoverzichtelijk voor fietsers

20 drempels opnieuw aanleggen. Wordt voorlopig niet uitgevoerd omdat het geld ontbreekt. Weg opnieuw inrichten. Deze is echter onlangs heringericht. Voorlopig wordt dit knelpunt niet aangepakt.

4.

Rotonde Vaartweg/Loosdrechtseweg

5.

Koninginneweg en Hoge Naarderweg

Automobilisten stoppen vaak niet voor fietsers (kinderen) Lage begroeiing is hinderlijk voor fietsers

6.

O.a. Neuweg

Verhoogde fietspaden zijn gevaarlijk

7.

Laan 1940-1945

Buiten kaart

Franse Kampweg (t.h.v. Hocras)

-

1. 2.

Plaatsen attentieborden (zie 2011) onderhoud

Kosten € 350.000,-

-

€ 4.000,€ 800,€ 500.000,-

Kuilen en hobbels in asfalt

Weg opnieuw inrichten. Dit is echter net gedaan. onderhoud

Betonplaten geven hobbeleffecten

Asfalteren. Heeft geen prioriteit.

€ 150.000,-

€ 5.000,-

Knelpunt

Probleem

Oplossing

Kosten

1.

N201/Utrechtseweg – Soestdijkerstraatweg

Fietsvoorziening onvoldoende kwaliteit (prov NH is wegbeheerder)

opgelost.

-

2.

Kruising met weg over Anna’s Hoeve, nabij het viaduct A27

Onveilige oversteeksituatie: fietspad ligt hoger dan kruisende weg en slecht zicht op naderend (auto)verkeer

Fietspad voor de oversteek verlagen en zicht verbeteren. Zijn plannen voor een tunnel.

3.

Gijsbrecht van Amstelstraat – Vreelandseweg/Bodemanstraat

Kruising afgesloten voor gemotoriseerd verkeer, maar fysiek nog wel mogelijk om dwars over fietspad te rijden

Situatie is recent heringericht.

€ 100.000,-

4.

Bussumergrintweg/ Krügerweg/ Godelindeweg

Naar beneden lopende weg waar fietsvoorziening ontbreekt

Is in het kader van het IBP naar gekeken. Wordt opgelost

€ 1.300.000


€ 25.000,-

67

C O L O FO N Titel

Aanvullend fietsbeleid Hilversum Eindrapportage en uitvoeringsprogramma

Samengesteld door

Jolanda van Oijen Liset Bergevoet Arnold Helfrich

Projectnaam

Gem Hilversum Aanvullend fietsbeleid

Projectnummer

207O

Datum

1 juni 2008

XTNT Experts in Traffic and Transport is een ambitieus adviesbureau, dat opereert op het brede terrein van verkeer en vervoer. Wij geven inhoudelijk advies en begeleiden het proces om tot dat advies te komen. Het liefst doen wij dat in een bestuurlijk en/of maatschappelijk bewogen omgeving, zodat onze kennis en vaardigheden op het gebied van communicatie volledig tot hun recht komen. Onze adviseurs gaan voor uitmuntende service en topkwaliteit. Zij zijn oprecht geïnteresseerd in mensen en durven te gaan waar anderen niet gaan. Een spraakmakende en vernieuwende aanpak heeft voor hen de voorkeur boven de platgetreden paden. Door met u een partnership te vormen, komen wij gezamenlijk tot het gewenste resultaat. Wat dat resultaat is, spreken wij af bij de start van het project. Wij visualiseren dit in de vorm van het waardebod. Uw feedback op onze prestaties en onze manier van werken zien wij als kansen om onze dienstverlening te verbeteren.

© XTNT, Utrecht, 2008 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, microfilm of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande toestemming van XTNT. De fietser of het fietspad? - eindrapport -

68

AANVULLEND FIETSBELEID HILVERSUM

Recommend Documents