9820 GroenlinkPostkantoor-Merelbeke P103218

Groenlink

Jaargang 11 nummer 4 / october - december 2012

België - Belgique PB 9820 Merelbeke 1 3/5593 Postkantoor-Merelbeke Hundelgemse stwg 379 9820 Merelbeke P103218

vu: Guy Huylebroeck, Roskamstraat 20, 9820 Merelbeke

B estuur Natuur.Boven-Schelde Voorzitter:

Guy Huylebroeck ([email protected])  0473 894 209

Ondervoorzitter:

Christiaan De Schuijmer ([email protected])  0495 862 918

Secretaris:

Jan Verhoeye ([email protected])  0474 277 822

I n dit nummer 04 Seizoenskalender 06 Activiteitenverslagen 11 Beheerwerken in de kijker 12 Vogelhoekje

Financieel beheerder:

16 Interview

Aankoop:

18 Vlerenhoekje

Luc Verstraeten ([email protected])  09 362 81 67 Koen De Witte ([email protected])  09 384 98 74 Fernand Daenekynt ([email protected])  09 362 79 78 Laurent Stevens,  0473 820 252 Willem Audoor ([email protected])  09 385 45 37

Beleid:

21 Vogelzangcursus 22 In Memoriam: houtig erfgoed 23 Ze zijn er weer, de kruisspinnen 24 Bestrijding van de Reuzenberenklauw

Walter Galle ([email protected])  09 281 05 94

Natuurstudie algemeen:

Dominique Verbelen ([email protected])  0484 119 899

Colofon

Vogelwerkgroep: Guy Huylebroeck

Plantenwerkgroep:

Christiaan De Schuijmer

Vleermuizenwerkgroep:

David Galens ([email protected])

Ledenadministratie:

Griet Decoene ([email protected])  09 362 09 82

Digitale nieuwsbrief:

Krista Wettinck ([email protected])

Groenlink redactie:

Guy, Krista, Luc, Walter, Dominique, Lieve Van Acker ([email protected])

Bestuursleden:

Serge Hoste, Linda Garré, Peter Breyne

Verantwoordelijke uitgever: Guy Huylebroeck, Roskamstraat 20, 9820 Merelbeke

De Groenlink

is een uitgave van Natuur.Boven-Schelde verschijnt vier maal per jaar in een oplage van 1.150 ex

Mail:

[email protected]

Bezoek het fotoforum:

http://picasaweb.google.be/groenlinkbovenschelde

Bezoek onze website:

www.natuurpuntbovenschelde.be

Bezoek onze waarnemingensite:

http://bovenschelde.waarnemingen.be/indexphp

Foto kaft: Grote Stinkzwam ©Vilda-Lars Soerink

Voorwoord Binnenkort is het weer zover. Verkiezingen. Alle bestuursniveaus zijn voor Natuurpunt belangrijk, omdat op elk niveau wel een stuk van het beleid bepaald wordt en dus voor een stuk ook uitgemaakt wordt hoe het met onze natuur verder zal gaan. Toch springen er twee niveaus tussenuit, één naar beneden en één naar boven. Dat zijn het Belgische en het gemeentelijke. Het Belgische omdat er niet zo bijster veel natuurgebonden bevoegdheden meer overblijven (wel nog wat milieugebonden), en het gemeentelijke omdat het daar is dat “het” gebeurt: de beslissing om al dan niet een sportcomplex in te planten vlakbij één van de meest waardevolle natuurgebieden van OostVlaanderen, of de beslissing om al dan niet natuur aan te kopen en dan ook als natuur te beheren en zo te vrijwaren voor volgende generaties. Het lokaal niveau is voor ons dus zeer belangrijk. Maar verwacht nu niet dat wij jou nu stemadvies zullen geven. Dat kunnen en dat mogen we niet. Omdat Natuurpunt een politiek neutrale vereniging is, en omdat we dat zo willen houden. We merken dat ook in ons bestuur, waar de meeste politieke stromingen vertegenwoordigd zijn. Toegegeven, bepaalde wat disproportioneel meer dan andere, maar goed. En dat zal onder onze leden niet anders zijn. Voor wie het wil weten: het mandaat van voorzitter van een plaatselijke Natuur.afdeling is volgens ons huishoudelijk reglement onverenigbaar met een politiek mandaat op om het even welk niveau - over de rest van de bestuursleden van plaatselijke afdelingen wordt niet gerept, maar ook daar vinden we dat (opkomen voor) een politiek mandaat eigenlijk niet kan. Wel voor onze leden natuurlijk! Bovendien is het niet altijd gemakkelijk om zomaar te zeggen “die partij is een goede voor de natuur en die een slechte”, omdat - zeker op lokaal niveau - veel afhangt van individuen. En natuurlijk, wij vinden natuur allemaal belangrijk want anders waren we geen lid van Natuurpunt, maar er zijn uiteraard ook andere criteria dan natuur om te bepalen op welke partij je zal stemmen. Maar. Voor wie toch een aanwijzing wil van wie het op gemeentelijk niveau nu goed voor heeft met de natuur en wie niet (of wie het geen zier kan schelen) is er nu de Vragende Partij. Dat is een initiatief van de

VRT, waarbij burgers beleidsvoorstellen mogen doen voor hun gemeente. Inwoners van die gemeente kunnen dan stemmen op die voorstellen, en de voorstellen met de meeste stemmen worden aan de verschillende partijvoorzitters voorgelegd om hun standpunt te geven. Op het einde van de campagne wordt ook gevraagd om concrete beloften te doen. Met Natuurpunt hebben wij voorgesteld om per jaar en per inwoner 1 m2 natuur te kopen. Wij hebben dit voorstel in elk van de vier gemeenten van ons werkingsgebied gelanceerd. Maar, om te weten hoe onze lokale politici staan tegenover dit voorstel, moet het natuurlijk helemaal bovenaan eindigen, met als het even kan de meeste stemmen van allemaal. Vandaar onze vraag om ons voorstel om per jaar en per inwoner 1 m2 natuur te kopen, massaal te steunen. Dat kan je door naar www.deredactie.be te surfen, en in de rechterkolom jouw postcode in te vullen. Om echt te stemmen moet je jezelf wel eerst registreren, wat echt niet moeilijk is. Meer details vind je op onze webpagina. Een klein woordje duiding: je zal zien dat bepaalde partijen reageren op een voorstel, en andere niet. Partijen die reageren geven gewoonlijk een duidelijk standpunt. Bij voorbeeld “ja, we hebben beloofd dat er een voetbalstadium komt op de rand van de Makegemse Bossen, en we blijven daar bij”. Dat is dan duidelijk, want er zijn andere partijen die daar tegen zijn. En er zijn er die niet reageren. In het laatste geval weet je: die zijn mossel noch vis. En dan weet je ook waar je aan toe bent als je op deze of gene partij stemt op 14 oktober. Dus, om er nog eens aan te herinneren: stem alsjeblieft op ons voorstel, als signaal naar de politici toe is het zeer belangrijk om aan te geven dat veel mensen natuur belangrijk vinden! Nog een kleine mededeling voor we er uit gaan: neem ook nog eens een kijkje op onze website www.natuurpuntbovenschelde.be, als je dat al een tijdje niet meer gedaan hebt. Direct na de lancering waren er nog veel webpagina’s met “coming soon”, maar na hard labeur zijn die er allemaal van tussenuit. Geniet er van! Guy Huylebroeck

seizoenskalender Oktober Zondag 7 oktober: gegidst bezoek aan het arboretum van Tervuren Het Geografisch Arboretum (100 ha) van Tervuren werd in 1902 aangelegd op initiatief van Koning Leopold II en is door zijn geografische indeling en oppervlakte uniek in België en zelfs Europa. Meer dan 450 verschillende, vaak monumentale boomsoorten vertegenwoordigen er de voornaamste bostypes uit streken met een gematigd klimaat in Europa, Azië en Amerika. Dit prachtig openluchtmuseum biedt een unieke kijk op de biodiversiteit aan bomen in de Nieuwe en de Oude Wereld. Leuke foto’s kan je zien op: http://www.arboretum-tervurenbe/ Images/automne_show/autumnshow_nl.html In de namiddag breien we er mogelijks nog een wandeling aan in de omgeving (Kapucijnenbos, Zoniënwoud,…). Dit staat los van bovenstaande en is voor de liefhebbers. Afspraak: 10:00u aan de ingang van arboretum, op de parking in de vlaktedreef (in het verlengde van de Jezus-Eiklaan). Het einde van de wandeling is voorzien rond 13:00u. De wandeling is niet toegankelijk voor rolstoelgebruikers. Meebrengen: pick-nick, stevige wandelschoenen, regenkledij. Inschrijven bij: [email protected], max. 30 deelnemers. Geen voorkennis vereist. Afspraken i.v.m. carpooling via zelfde mailadres.

Groenlink oktober - december 2012

Zondag 14 oktober: wandeling in het Aelmoesenijebos Dood hout, begin van nieuw leven... Dood hout is belangrijk voor een evenwichtige ecologie in het bos. Waarom dat zo is kom je te weten als je op zondagnamiddag 14 oktober een bezoekje brengt aan het Aelmoesenijebos in Gontrode. Je vertrekt in kleine groepjes tussen 14:00u en 15:00u. Op de wandeling vertellen verschillende natuurgidsen hun verhaal. Je komt meer te weten over de bouw van een boom, paddenstoelen, vleermuizen, spechten en kriebelbeestjes. Nieuwsgierig? Kom met klein en groot, jong en wat ouder, man en vrouw naar Gontrode. Op het einde van de namiddag zal je heel wat meer kennis hebben van het belang van dood hout. Hoge hakken of mooi blinkende schoenen zijn af te raden. Sportief schoeisel daarentegen is een must. Afspraak: tussen 14:00u en 15.00u op de parking van het 'Labo voor Bos en Natuur', Geraardbergsesteenweg 267 Gontrode Info: Lieve Van Acker 0498 739 885 [email protected]

Zondag 21 oktober: trektellen

De herfsttrek piekt tussen half en eind oktober. Als het weer meezit kunnen we tijdens die periode op Baaigemkouter golf na golf Vinken, Graspiepers en lijsterachtigen zien doortrekken, afgewisseld met wat zeldzamere trekkers zoals Rietgorzen en Kruisbekken. Afspraak: 08:00u aan Baaigemkouter. Je vindt ons door de Torrekensstraat in Munte rechts in te rijden als je van Gent komt, en verder te

rijden tot aan de laatste radartoren. Gedaan als je het te koud vindt, als je het beu bent of ten laatste als het tijd is voor de aperitief. Meebrengen: verrekijker, telescoop, notitieboekje, zeteltje, warme kleren, koffie voor de liefhebbers. Contact: Guy Huylebroeck, 0473 894 209,

Vrijdag 26 oktober: spinnencursus Heb jij je al eens afgevraagd welke spinnen er in je huis en tuin rondkruipen? Al eens vol verwondering een web van dichtbij bestudeerd? En weet je of er gevaarlijke spinnen leven in België? Is een spin een insect en waarom wel of waarom niet? Wat eten spinnen en hoe geraken ze aan hun eten? Hoe maakt een spin haar web en wat is spinrag nu juist? Wonen mannetjes en vrouwtjes samen en zorgen zij voor elkaar en hun kleintjes? En waarom zijn veel mensen bang van spinnen of vinden ze spinnen vieze en rare vuile beesten en moeten die zo vlug mogelijk de dood ingejaagd worden? Op al die vragen zal Bryan Goethals ons op een boeiende manier het verhaal van de spinnen brengen. Geen saaie uiteenzetting maar een voordracht met veel verschillende soorten spinnen regelrecht uit de spinnentuin van Bryan. Afspraak: 20:00u in de bibliotheek van Melle, Kruisstraat 2A in Melle Praktijk: zaterdag 27 oktober van 14.00u tot 17.00u Spreker: Bryan Goethals. Contact:Lieve Van Acker 0498 739 885 [email protected]

4

seizoenskalender [email protected]

Zondag 28 oktober: Kanaalzonetocht

We hopen vooral op najaarssoorten zoals Velduil, IJsgors, Grote Pieper, ... . Daarvoor zullen we weer wat moeten struinen over de vlaktes van het Kluizendok. Afspraak: 08.00u aan de Yachtdreef (Watersportbaan) in Gent. Terug rond 13.00u. Meebrengen: verrekijker, laarzen. Contact: Geert Spanoghe, 0478 281 523, [email protected]

November Donderdag 1 tot zondag 4 november: lang weekend aan de Engelse Oostkust

Met Allerheiligen gaan we de Engelse Oostkust eens verkennen. We slapen drie nachten in het vogelobservatorium van Sandwich Bay, aan een vriendenprijs. Afhankelijk van het weer kijken we daar op zee, wonen we een ringsessie bij of gaan we bootje varen in het nabije estuarium. We gaan ook een dag naar een vogelobservatorium, dat van Dungeness. Het estuarium van de Thames in Kent heeft de reputatie één van de beste vogelobservatieplaatsen in de UK te zijn. Om een idee te krijgen kan je alvast naar de websites van deze twee plaatsen googelen. We rijden carpoolend en spreken onderling af voor het eten. Het aantal plaatsen is beperkt, inschrijving is verplicht! Afspraak: 1 november om 07.00u aan de Yachtdreef (Watersportbaan) in Gent. Deelnameprijs: (enkel overnachting): €50, te storten op rekening 001-6597977-16 van Vogelwerkgroep Gent+, met vermelding “Sandwich Bay”. Groenlink oktober - december 2012

Contact: Guy Huylebroeck, 0473 894 209, [email protected]

Zaterdag 17 november: Dag van de Natuur

Ook op deze editie van de Dag van de Natuur staat een heleboel op het programma. Voor wie zijn steentje wil bijdragen is er keuze uit volgende to do list: het afbreken van een afsluiting met prikkeldraad, het verzamelen van rondslingerend vuil, het knotten van wilgen of knip je liever Elzen: dit jaar is het eveneens Knip-je-Elsje-dag! De Elzen langs de Melsenbeek moeten nodig aangepakt worden. U merkt het, we voorzien voor iedereen wat wils, dus zak maar af naar de Scheldemeersen en steek die handen uit de mouwen! Afspraak: om 10:00u aan het schuilhuisje aan de hoek van de Langeweide met de Meersstraat. De werkdag duurt tot ongeveer 16u00. ’s Middags voorziet Natuurpunt in een hapje en drankje. Meebrengen: werkhandschoenen. Materiaal wordt voorzien. Contact: Koen De Witte, 0473 637 659 [email protected].

Zondag 25 november: Bokjestocht

Bokjes zijn kleine snippen die bij ons in lage aantallen overwinteren. Ze zijn niet gemakkelijk waar te nemen, want ze zijn goed gecamoufleerd en ze vertrouwen op hun camouflage door zich bij dreigend gevaar plat op de grond te drukken tot hun belager echt vlakbij is. Pas dan vliegen ze op. Bokjes waarnemen is dus vooral een kwestie van met een groep mensen geschikte terreinen af te

lopen tot je een Bokje opstoot. Dat is wat men bedoelt met Bokjes trappen. Deze activiteit kan alleen plaatshebben als de Bokjesterreinen er vochtig genoeg en niet bevroren bijliggen: anders is het de moeite niet waard om het te proberen, want Bokjes blijven niet op droge of bevroren percelen. Belangrijk: omdat we door drassige weilanden zullen lopen, zijn laarzen onontbeerlijk! Afspraak: 13:00u aan het NMC De Bourgoyen in Mariakerke. Terug ‘s avonds. Meebrengen: verrekijker, laarzen. Contact: Geert Spanoghe, 0478 281 523, [email protected]

December: Vrijdag 21 december: eerste theorieles vogelzangcursus

Zie de aankondiging op pagina 21. Inschrijven: bij Guy Huylebroeck, [email protected] door storting van 25 € (leden) of 30 € (niet-leden) op BE72 0016 5979 7716 van Vogelwerkgroep Gent+, met vermelding “cursus vogelzang”. Afspraak: 20:00u aan het ontmoetingscentrum NMC De Bourgoyen, Driepikkelstraat 32, Gent

Tijgerspin ©Johan Van Hoecke

5

Activiteitenverslagen Westhoekweekend 29 juni - 1 juli Een verlengd Westhoekweekend, dat was goed voor één dag Westhoek en twee dagen Noord-Frankrijk, een leuke afwisseling van polders, duinen, kalkgraslanden, bossen en moerassen. En overnachten in twee boten van vzw de Boot, op de Ieperleevaart vlakbij de Blankaart. Charme gegarandeerd en een absolute aanrader voor elke natuurliefhebber. Vrijdag: Westhoekdag ‘s Morgens stond het Westhoekreservaat in De Panne op het programma. Al op de parking zorgden een paar plantjes voor verwarring: ze zagen er uit als Gewone Ossentong, maar de bloemenkleur klopte niet: veel felblauwer dan in de gids, waar de bloemen violet ingekleurd waren. Eenmaal in het park, waar de soort overvloedig voorkwam, bleek dat er nogal wat variabiliteit op de kleur zit: van donkerblauw tot violet, zelfs een enkele maal wit. Gewone ossentong, dus. Andere opvallende en algemene bloeiers waren Liguster en Muurpeper. Het tweede raadsel waar we voor stonden was een

Muurpeper ©Guy Huylebroeck Groenlink oktober - december 2012

grote, lompe vlieg, die achteraf op naam gebracht werd als een Stekelsluipvlieg, een vlieg die parasiteert op grote harige rupsen. Van die laatste hadden we nogal wat Grote Beerrupsen gezien, wellicht een geliefkoosd doelwit van de stekelsluip. Ook een vlinder, maar dan een dagvlinder, die in behoorlijke aantallen rondfladderde was de Kleine Parelmoervlinder, toch één van de specialiteiten van de Westhoek. Op vogelgebied liet Wielewaal zich horen en met een paar flitsen zien, en ook een koppeltje Boomleeuwerik, een Roodborsttapuit, een jagende Boomvalk en Zomertortel behoorden tot het betere werk. Daarnaast zaten er nogal wat Cetti’s Zangers en Braamsluipers te zingen. De grote toppers in de Westhoek waren echter de orchideeën. Een eerste duinpan leverde al Moeraswespenorchis en Strandduizendguldenkruid (de laatste uiteraard geen orchidee) op, zij het in bescheiden hoeveelheden. Een veel uitgestrektere pan vlakbij de Franse grens en de zee was echter pas echt smullen: middenin een ratelaarveld van zo’n voetbalveld groot stonden massa’s Vleeskleu-

rige Orchideeën (weliswaar ver uitgebloeid), Moeraswespenorchissen en Gevlekte Orchissen. De klap op de vuurpijl waren echter een paar exemplaren van Herminium of Honingorchis, een onooglijk orchideetje maar wel hyperzeldzaam in België. Andere opmerkelijke planten waren Rondbladig Wintergroen, Akeleiruit, Veldhondstong en uiteraard de duinspecialiteiten (let op de namen) zoals Blauwe Zeedistel, Duinroos, Duinwinde, Duinviooltje en Zeeraket. Na de picknick in bezoekerscentrum De Nachtegaal was het Blankaarttijd: van de duinen naar de vijvers, polders en moerassen. Hier vonden we natuurlijk een heel andere vegetatie: algemene bloeiers waren Grote Waterweegbree en de prachtige Zwanenbloem. Ook Egelboterbloem, Poelruit en Pijptorkruid waren algemeen, van de zeldzame Grote Boterbloem hebben we maar een paar exemplaren gezien. De grote blikvanger op vogelgebied waren tot zes Boomvalken toe die op libellen aan het jagen waren boven de Blankaartvijvers. Een avondwandeling na de barbecue op De Boot (vanwaar we Kwartel hoorden roepen in de omliggende weilanden) leverde twee roepende Porseleinhoentjes op in de buurt van Knokkebrug. Zaterdag: de Noord-Franse kust Na het orchideeënfestival in de Westhoek gisteren was de hamvraag wat de Dunes du Perroquet in Bray-Dunes, vlak over de Franse grens, nog extra zou kunnen bieden. Geloof het of niet: een nog groter orchideeënfestival, een nog groter ratelaarveld met nog grotere dichtheden aan Vleeskleurige en Moeraswespenorchissen, maar hier met minder Gevlekte en meer Rietorchissen, allemaal mooi in 6

Activiteitenverslagen bloei. Hier en daar zat er ook een Zomerbitterling tussen, een fraaie gentiaanachtige die net begon te bloeien. We zagen hier ook onze eerste Waternavel, Knikkende Distel en Scherpe Fijnstraal. De meesten kregen ook Kuifleeuwerik, de grote vogelspecialiteit van Bray-Dunes, voor de kijker. De fossiele duinen van Ghyvelde waren qua soorten iets minder spectaculair, maar landschappelijk wel mooi. Hartgespan en Kromhals waren de (planten) uitschieters. In de namiddag sloten we het duinengedeelte af in Platier d’Oye, waar de Grote Sternenkolonie de grote attractie was. Op plantengebied onthouden we vooral de vele Knikkende Distels, de Waterpunge, een niet nader geïdentificeerde bremraap (oh wat waren we lui) en Echte Kruisdistel, die mij een verloren weddenschap opleverde. Al bij al leverden de duinen wat we er konden van verwachten (en meer), de enige echt gedipte soort was Parnassia. Zondag: kalkhellingen, bossen en moerassen in de buurt van Saint-Omer

Zondag trokken we opnieuw naar Frankrijk, maar deze keer meer het binnenland in, de streek rond Saint-Omer. Om goed wakker te worden startten we met een pittige kalkhelling in Wavrans-sur-l’Aa. Voor de orchideeën was het jammer genoeg wat te laat op het jaar, maar met Kruip-, Steen- en Bergsteentijm, Veldsalie, Hauwklaver, veel volop bloeiende Zomerbitterling, Dambordje en zingende Boompieper kregen we toch typische kalkgraslandsoorten geserveerd. Zonder de massale Jeneverbessen te vergeten, en een toch wel goede soort als Aardkastanje. Vandaar trokken we naar het Forêt Domaniale de Rihoult-Clairmarais, voor picknick (jammer genoeg uitgeregend) en een korte wandeling. Opvallende waarnemingen hier waren vooral een hoogzwanger wijfje Levendbarende Hagedis, Heksenkruid en Fraai Hertshooi. Het orgelpunt zetten we in de moerassen van Clairmarais, met Kikkerbeet, Krabbenscheer, Moesdistel, Beverrat en een koppeltje (wellicht broedende) Koereiger.

Guy Huylebroeck

Fossiele Duinen Ghyvelde ©Guy Huylebroeck Groenlink oktober - december 2012

Saeftinghe 22 juli 2012 Saeftinghe is met zijn 35 km2 één van de grootste stukken wildernis van Nederland, alleen de Biesbosch (71 km2), de Oostvaardersplassen (60 km2), de Veluwe (50 km2) en de Boschplaat op Terschelling (44 km2) doen beter. Noot: op de Veluwe na zijn dit allemaal gebieden die we de laatste jaren aangedaan hebben met de Vogelwerkgroep Gent+. Saeftinghe is ook een gebied met een ongemeen boeiende geschiedenis, van in wanhoop doorgestoken dijken en door de zee verzwolgen dorpen, van een kasteel dat eerst door het water verwoest en daarna door de mensen gesloopt werd, van een eenzame wilg als het meest opvallende hondengraf van, wel, van de wijde omtrek zeker? Maar dat is een verhaal dat ik jullie nu niet zal vertellen, daarvoor moet je de volgende keer zelf maar meegaan (de volgende keer plannen we voor de afwisseling eens putje winter). Want Saeftinghe, dat is ook een pool van competente, sympathieke en enthousiaste gidsen, zoals ook nu weer met Mark Zwartelé. En dat er een volgende keer komt is zeker, want ik heb mij voorgenomen om de tocht te organiseren zolang er volk op afkomt. Ook nu weer waren er vijftien deelnemers opgedaagd, optimaal qua groepsgrootte. Ook een homogene groep deze keer: iedereen kon vlot mee. Het groot voordeel van Saeftinghe te bezoeken in de zomerperiode is dat het warm genoeg is, zodat het niet uitmaakt of je nat wordt. Wat sommigen inspireerde tot modderglijpartijen, en neen, het was niet de jongste deelnemer die daar het strafst in was. Nadeel van de zomerperiode is dan weer dat die zowat het minst interessant is op het gebied van fauna en flora. Wat 7

Activiteitenverslagen verstoring van dat evenwicht tussen alle levende wezens niet zonder gevolgen is. En, zoals Rudy zegt: de mens is de grootste verstoorder! Hij vraagt ons dan ook vriendelijk om respectvoller om te gaan met alles, wat ik erg kan waarderen. Maar het is geen sombere wandeling, het was er één met veel humor en zin voor schoonheid. Want onze gids had ons ‘een wandeling van kleuren’ beloofd en dat werd het ook! Saeftinghe ©Guy Huylebroeck

dat laatste betreft zijn we vlug uitgepraat: de Heen of Zeebies stond in bloei, en dat was het zowat (ik vergeet even de landflora die door de verzanding van Saeftinghe zelfs vrij diep in het terrein oprukt). Voor de vogels viel het wat beter mee - het begon zelfs zeer goed, tijdens de geestdriftige uitleg van gids Mark zat er een Zomertortel uit volle borst te zingen (nou ja) op de top van het dak van het bezoekerscentrum. Iets wat je bij ons nauwelijks nog hoort, omdat Zomertortel bij ons zo goed als verdwenen is, en bovendien gewoonlijk niet zo luidruchtig is. Wie ook overal te horen was zijn Rietgors, Graspieper en Gele Kwik, alle drie algemene broedvogels in Saeftinghe. Volgende hoogtepunt was een jagende Slechtvalk die de Scholeksters kwam ambeteren op twintig meter van ons, niet slecht. Ook Bruine Kiekendief, een vrij algemene broedvogel in Saeftinghe, ontbrak niet op het appel. Hetzelfde geldt uiteraard ook voor de steltlopers en voor één enkele Kleine Zilverreiger. Echt algemeen - naar schatting toch een tweehonderd exemplaren - was Lepelaar, die hier elk jaar vanaf de tweede


De strook land, die vroeger groenstort en slibstort is geweest en nu begraasd wordt door een 8 of 9-tal helft van de zomer samentroept om Galloways is mede dankzij deze krachten op te doen voor de trek. runderen veranderd in een landschap vol bloemenpracht. Tere Guy Huylebroeck roze en purperen tinten van Wilgenroosje, Kattenstaart, Grote Kaardebol, Munt, het wit van Wilde Peen en het felgele van Jacobskruiskruid, Boerenwormkruid, Heelblaadjes en GuldenWandeling in 't Kalverbos roede omringen ons als we er doorin Melle heen wandelen. Zalig is dat! zondag 5 augustus Onze gids laat ons niet alleen Als ik iets voor tijd aan de kerk van genieten van de schoonheid van de Melle aankom, vind ik onze gids, bloemen, maar laat ons ook luisRudy De Mol, reeds omringd door teren, proeven en voelen. een groepje mensen, gezellig keuvelend. Een groepje dat al snel Ook een stukje geschiedenis brengt aangroeit tot een 33-tal, waarvan hij tot leven als hij vertelt over de sommigen voor de eerste keer, Bosseveerhoeve, over de Galloanderen reeds meermaals, willen ways, de overstroming van 1966... genieten van een wandeling in het Kalverbos. Een heel boeiende en fijne wandeling dus, die we achteraf met een Al vlug blijkt dat onze gids een groepje gezellig afsloten met een schat aan natuurkennis bezit. Of lekkere drank in een café op de het nu over een plant gaat, een markt! insect, een vogel, vissen, amfibieën... steeds weet hij ons te Marina Clevis, boeien met hun verhaal en de [email protected] plaats die ze innemen in het grote geheel, want alles is met elkaar verbonden. Het wordt me nog eens duidelijk hoe mooi alles in elkaar zit en dat

8

Activiteitenverslagen

Wandeling in 't Kalverbos in Melle ©Marina Clevis

Zeehondentocht naar Rilland en bezoek aan Markiezaat zondag 2 september Met vier volgeladen auto's was er toch een goeie opkomst voor de Zeehondentocht op 3 september. Na samenkomst in Rilland ging het eerst naar het stuk toevluchtsoord voor waadvogels net voorbij de Oesterdam. Daar zat vollen bak Goudplevier, een stel Kluten, Wulpen, Kieviten, Watersnip, een Lepelaar, Huis- en Boerenzwaluw en Torenvalk. Alles was peis en vree tot er een Bruine Kiekendief overvloog... . Aan de overkant, op de Oosterschelde, waren behalve een hoop duikers (da's daar blijkbaar een populaire duikplaats) wat Kieviten te zien, Wulpen, een goed gecamoufleerde Steenloper, Aalscholvers, Geoorde Fuut ook, en in de verte een glimp van Kleine Zilverreiger. Na de Oosterschelde was de tweede halte de Westerschelde. Hoewel dat een ferm druk bevaarde route is richting Antwerpen, zijn er nog voldoende rustplaatsen waar de zeebeesten met aaibaarheidsfactor 50 liggen. En op de zand-


banken ginder waren ze deftig te zien, een stuk of 25 Gewone Zeehonden. Ferm logge beesten eigenlijk, zo vet als een tonneke en zo lui als een student tijdens de blokperiode. Het was dan al tijd voor lunch, dus bokes eten met Zicht Op Zeehond. Het is eens wat anders. Een plaatselijke gids/onderzoeker wist te zeggen dat de donkerder gekleurde exemplaren Grijze Zeehond zijn, dus blijkbaar hebben we direct de twee Nederlandse soorten op één plek gezien. De enkelingen die zich al in het gras hadden genesteld met vooruitzicht op een siësta (voor een keer dat het goed weer was) werden aangepord om nog een paar kilometerkes te wandelen, je weet nooit wat er nog te zien was. Wat er te zien was, was vooral Wulp, Kievit, Bruine Kiek alweer, in de verte een stuk of vijf Kleine Zilvers, een laagvliegende Sperwer en een hoop Boerenzwaluwen. Tegen dat we terugkwamen was de groep zeehonden al aangedikt tot een goeie 35 exemplaren. Als we mogen geloven wat er in dat weekend in de kranten stond, gaat het blijkbaar toch relatief goed met de zeehond op de Westerschelde: er werden tijdens de jaarlijkse tel-

ling 120 exemplaren waargenomen, in tegenstelling tot 98 stuks vorig jaar. Leuk nieuws dus, hopelijk blijft dat aantal stijgen en krijgen we er jaarlijks meer te zien. Derde stop van de dag was het Markiezaatmeer tegen Bergen-opZoom. Dit afgesloten stuk Oosterschelde is de rechtstreekse doorgang van de Rijn tot de Schelde en de haven van Antwerpen. En gekoppeld aan een massief groot (zowat 2000 ha) natuurgebied. Omdat het afgesloten is van de zee is dit gebied van zout naar zoet water overgeschakeld. Aan het bezoekerscentrum was er op de uitkijktoren behalve een Bruine Kiekendief niet bijster veel te zien, beter was dus om naar de vogelkijkhut te gaan. Onderweg langs het water was er toch een Rosse Stekelstaart die zich liet opmerken. Aan de kijkhut zelf was ’t tamelijk rustig, met wat Tafeleenden, Dodaars en Meerkoet. Op het meer was er wat meer drukte met Aalscholvers, Kievit, wat verre Kleine Zilverreigers en een vermoedelijke Slechtvalk. Op de terugweg door de moerassen en weiden was er een struik bezet met Keep, en op het Jacobskruiskruid en andere kruiden waren Paapje en Roodborsttapuit aanwezig. Voor de die-hards had Jan nog een surprise act voorzien: enkele dagen voordien was er in Emmapolder aan Saeftinghe Morinelplevier gezien. We hebben er alle ajuinvelden uitgezocht die we tegenkwamen, maar geen Morinel aanwezig... Enfin, een blik op het Verdronken Land ginder was ook nog mooi, met een hoop Bruine Kiekdieven, een paar Kleine Zilvers alweer, en een Torenvalkske. Leuke ontspannende dag, zo mogen er nog volgen. Tim De Winter, [email protected]

9

Aankondiging

zaterdag

17/11

Jij mag mee doen in de Scheldemeersen! oa.: knotten van elzen en wilgen, wegdoen van omheining enz... 10:00u tot 16:00u - Schuilhuisje Langeweide - Meersstraat Warme soep zal staan pruttelen! www.natuurpuntbovenschelde.be/dagvandenatuur

Beheer

Beheerwerken in de kijker Natuurpunt streeft naar meer en betere natuur voor iedereen. Meer natuur is vaak een kwestie van enerzijds opportuniteiten - waar worden interessante stukken te koop aangeboden? - anderzijds geld - zit er genoeg in de afdelingskas om de restfinanciering te dragen? Betere natuur is vooral een kwestie van beheer. Een ganse ploeg vrijwilligers, ondersteund door een professioneel team, verzet in de vallei van de Boven-Schelde elk jaar bergen werk om de beoogde natuurdoelen te bereiken. Geen gemakkelijke taak en meestal een werk van lange adem, maar beetje bij beetje lijken de inspanningen vruchten af te werpen.

worden bestudeerd, hoe beter de planners met die kennis rekening kunnen houden. Stel je voor dat een poel zou worden aangelegd op een plek waar zeldzame orchissen groeien. Of dat Kwartelkoningen vroegtijdig zouden worden uitgemaaid omdat de beheerder niet weet dat die soort zijn broedcyclus pas in de tweede helft van augustus voltooit. Een grondige inventarisatie en een degelijke ecologische kennis zijn een absolute must. Net daarom moeten natuurstudie en natuurbeheer een twee-eenheid zijn, Peppi en Kokki, yin en yang, friet en mayonaise. Ook de terreinen van Natuur. Boven-Schelde krijgen zo’n ecologisch beheer. Door gericht maaien werden armsoortige raaigrasweides in de Scheldemeersen omgezet naar kleurrijke hooilanden met een fraai bloeiaspect van Echte koekoeksbloem, Veldzuring, Pinksterbloem en Veldlathyrus. Populierplantages in De Putten werden gekapt en evolueerden naar een gevarieerd moerasmozaïek met Porseleinhoen, Waterral, Blauwborst en Dwergmuis.

In de Muntereyebossen werden in weides met een lage botanische waarde poelen aangelegd die snel werden gekoloniseerd door Kleine watersalamander, Alpenwatersalamander en Kamsalamander. Of hoe gericht beheer leidt tot meer en betere natuur voor iedereen. De grote beheerwerken worden uitgevoerd door de professionele terreinploegen, maar ook landbouwers worden steeds vaker (met succes) ingezet. Maar voor heel wat kleine klussen rekenen we op vrijwilligers. Wilgen knotten, weides uitspannen, struikopslag uit moerasvlakte halen, boompjes planten, zwerfvuil opruimen, verlande poel aanpakken…: you name it, we do it!

Om een goed ecologisch beheer te kunnen voeren, is een goed beheerLijkt dit wat voor jou, neem dan plan, gebaseerd op een grondige zeker contact op met Koen De ecologische kennis, vereist. En dat Witte ([email protected]), plan wordt vooral gestuurd door de de trekkende kracht van onze bepotenties van een gebied. Niet alles heerwerkgroep. Hij vindt zeker kan overal: een woestijn zal je niet een taak die jou op het lijf gegogauw omzetten naar een diepzee ten is. Zweten voor meer en betere en het is onbegonnen werk om de natuur: ’t is eens iets anders. Himalaya’s te beheren tot het een schitterend heidegebied wordt. Dominique Verbelen, Misschien een beetje zwart-wit, [email protected] maar daar komt het in essentie wel op neer. Ook bij ons kan niet van elke graasweide een dotterbloemhooiland worden gemaakt of heeft het weinig zin om een eiken-beukenbos aan te planten in waterzieke valleigebieden. Goed inschatten van potenties is van essentieel belang. Bovendien moet een beheerplan kunnen terugvallen op een degelijke basisinventarisatie: welke planten groeien er, welke broedvogels zitten er in het gebied, komen er vleermuizen voor, hoe zit het met de dagen nachtvlinders en wat met reptielen en amfibieën? Hoe meer taxonomische groepen Afbreken van een oude stal ©Krista Wettinck Groenlink oktober - december 2012

11

Vogelhoekje

Zomervogels in het Gentse Wie dacht dat de natte kwakkellente weerspiegeld werd in de broedvogelresultaten vergist zich. Toch wat de zeldzaamheden betreft. Daar zat trouwens een op Belgische schaal ronduit spectaculair broedgeval bij. Uitzonderlijk is er deze keer geen vogel van het kwartaal, om de eenvoudige reden dat er eigenlijk drie zijn. Meer lees je hieronder.

Zeldzaam gebroed in Gent

Het voorjaar van 2012 gaat de analen in als één van de natste ooit. Hoewel maart eerder droog was, kregen we vanaf april regen, regen en nog eens regen. Verschillende plas- en moerasgebieden in het Gentse behielden hun winterpeilen tot in de zomer. Dat verhoogt hun aantrekkingskracht voor sommige watervogels natuurlijk. Zo krijg je meer doortrekkers te zien, op weg naar noordelijkere of oostelijkere broedgebieden. Maar dit jaar, omdat het nu éénmaal het natste was, resulteerde dat in enkele leuke (zelfs nieuwe) broedgevallen voor de Gentse regio. Om het opbouwend karakter van

Stormmeeuw ©Benny Cottele


dit artikel niet in gevaar te brengen, beginnen we met een nieuwe Gentse, zelfs Oost-Vlaamse, broedvogel die er eigenlijk in 2011 al zat. Toen ontwaarde ik (Geert Spanoghe, red.) op de hoge eternieten daken van de firma Lemahieu aan de Rigakaai, een adulte Stormmeeuw tussen de nestelende Zilver- en Kleine Mantelmeeuwen. Deze vogel zat daar het hele broedseizoen regelmatig op dezelfde plaats. Hij had daar vrijwel zeker een partner op het nest, die echter door de structuur en de hoogte van de daken niet te zien was. Zelfs vanop de brug van een groot Noors schip in het aangrenzende dok was de vermoedelijke nestplaats net niet te zien. En zo’n schip krijg je alleen moeilijk in gang. Dit jaar had ik meer geluk. De vogel had dezelfde rustplaats midden in de kolonie van grotere meeuwen. Op

een dag lag er een Nederlands schip pal tegenover de daken. Een vrijwel perfecte telling van alle aanwezige nesten leverde ruim veertig nesten van de grote meeuwen op én een broedend wijfje Stormmeeuw. Het nest lag in een dalletje van de accordeondaken, enkele meters onder de rustplaats van het mannetje. En dat was in 2011 natuurlijk ook zo. Stormmeeuwen zijn geen grote zeldzaamheid in Vlaanderen. Je kan ze met duizenden zien in de winter, zeker op de meeuwenslaapplaatsen zoals de Bourgoyen, het spaarbekken van Kluizen of aan het Kluizendok. Als broedvogel is er een kleine populatie in de Voorhaven van Zeebrugge, en er zijn vrijwel jaarlijks Stormmeeuwenkolonies in Limburg. De Vlaamse populatie bereikt echter zelden of nooit meer dan 50 broedparen. Voor de volgende soort gaan we naar de Bourgoyen. Vanaf mei zongen daar enkele Porseleinhoentjes. Hun monotone zweepslag ‘fuiet fuiet fuiet’ was daar af en toe te horen. Op één plaats, in het gedeelte tegenover het NMC, was dit enkele weken het geval, zodat een broedpaartje niet uitgesloten was. Door zijn verborgen levenswijze zijn broedgevallen van Porseleinhoen echter zeer moeilijk te bewijzen. Voorlopig bleef het dus bij mogelijk, waarschijnlijk, meer dan vermoedelijk, … . Ik was ze eigenlijk al vergeten toen ik op een zeldzame rustige avond midden juli nog eens een tochtje in de schemering maakte. Aan de afgraving had in juni ook al een tijd een Woudaapje zitten zingen dat héél

12

Vogelhoekje

Woudaap ©Benny Cottele

héél misschien toch nog ergens besluiten. De Vlaamse populatie kon rondhangen. In het zeer natte schommelt jaarlijks tussen 5 en 50 gedeelte achter de afgraving begon paartjes, de meeste in zeer natte iets voor de schemering een Porse- moerasgebieden. De ondergelopen leinhoentje fel te zingen. Een graslanden van de Bourgoyen in beetje later hoorde ik er één ant- juni en juli kon je eerder als een woorden, iets verder uit het cen- moeras beschouwen. Dat deden de trale gedeelte van de Bourgoyen. Porseleinhoentjes zeker. Een kwartiertje later kon ik met En dan naar nog zo’n uitzonderlijk enige moeite zeker vijf verschillende zingende vogels horen. Eén daarvan zong op die plaats waar ook in mei gezongen werd. De komende avonden en nachten werd hier wat meer tijd in gestoken met als resultaat minsten zeven, mogelijks zelfs negen territoriale Porseleinhoentjes. De ene avond zongen er een paar, de volgende avond gaven ze geen kik. Zo zijn die beesten nu eenmaal. En zijn dat nog broedvogels zo laat in het seizoen? Late broeders, tweede legsels, afkomstig uit ver afgelegen gebieden door slechte (te droge) omstandigheden? Sommige werden nog (of was het weer?) in augustus gehoord, en bij minstens twee kon je bedelende jongen horen. Uiteindelijk waren er genoeg waarnemingen om tot negen broedparen of territoria te Steltkluut ©Hugo De Bruyker Groenlink oktober - december 2012

nat gebied: de vlaktes van het Kluizendok. Eind maart waren de paar ondiepe plassen bijna opgedroogd. Toen begonnen de regens, en vanaf half april stonden zelfs de meeste vlaktes onder water. Waar we in normale jaren Veldleeuweriken, Graspiepers en Patrijzen hebben, hadden we nu Kluten, Tureluren, Kokmeeuwen, Slobeenden,… Een koppeltje Steltkluut ging zich na enkele dagen broedverdacht gedragen. Een vijftiental jaar geleden mislukte hier het enige Gentse broedgeval, dus dat was zeker het opvolgen waard. En ja, ze hadden duidelijk een nest. Een dikke drie weken later was het duidelijk dat ze met donsjongen liepen, die echter door de afstand en de hoge begroeiing moeilijk te zien waren. Toen die wat groter waren, konden we drie jongen onderscheiden die alle drie tot gezonde vliegende jongen opgroeiden. Een dergelijk goed broedsucces is eerder uitzonderlijk in Vlaanderen, waar de populatie zelden meer dan tien broedparen bedraagt.

13

Vogelhoekje Maar daar op die uitgestrekte vlaktes zat ook de hoofdvogel voor 2012. Een soort die we in Gent maar al te goed kennen. We hebben jaren gehad dat er ’s winters tot 2.000 exemplaren in de Bourgoyen zaten. Maar voor Vlaanderen is een broedgeval geleden van 1977, te Doel. Toevallig of niet ook op een uitgestrekt opgespoten terrein. De eerste aanwijzing kregen we op één van onze kanaalzonetochten, toen we een groepje van een tiental wild baltsende Kemphanen in het vizier kregen. Het ging om een zevental mannetjes, de meeste in hun fraai zomerkleed met rosse, zwarte of gele kraag. Ik zei nog tegen de deelnemers: ‘dat zie je in Gent niet al te vaak, het zou wat zijn moesten die blijven’. Hoewel het niet om eendagsvliegen ging, waren ze na een goede week toch verdwenen. Er werden wel al onafgebroken Kemphanen gezien vanaf de eerste week van mei, met mogelijks toch dezelfde individuen. Toen het groepje zeker weg was in juni werd toch nog een paar maal een wijfje waargenomen. Midden

Kemphaan ©Koen Lepla


juni stootte ik haar precies op van een nest of kleine jongen. Ik vond echter niets. Gealarmeerd ging ik de volgende dagen nog een paar maal terug en nu was ze al van vrij ver alert. Toen ze weer hetzelfde afleidingsgedrag vertoonde, rondjes vliegen en ostentatief voor mij gaan zitten, wist ik zeker dat deze Kemphen daar met jongen moest zitten. Jongen zijn in dergelijke grote gebieden zeer moeilijk waar te nemen omdat zij zich drukken van bij de minste verstoring. Pas als ze vliegvlug zijn, maar nog niet volgroeid, laten ze zich van dicht zien. En dat kon ik ook vaststellen bij een later bezoek: twee onvolgroeide, maar zwak vliegende jongen, samen met wat jonge Tureluren, Kluten en de familie Steltkluten. Kemphanen broeden vanaf Nederland tot Oost-Siberië. In het westen van zijn areaal is de soort bijna uitgestorven. Op een zestigtal jaar is de populatie in Nederland van 6.000 broedende Kemphennen bijna verdwenen. De soort wordt beschouwd als de meest kritische

weidevogel. Alles moet meezitten om broeden toe te laten: een groot areaal van uitgestrekte natte graslanden tot ver in het voorjaar, voldoende insecten, geen verstoring tijdens het broeden. Door de intensivering van de landbouw zijn deze vereisten niet meer aanwezig, of slechts in kleine reservaatjes en dat blijkt niet genoeg voor de Kemphaan. Broedvogels in Nederland zijn nu nog eerder toevallig, van een vaste populatie kunnen we niet meer spreken. En zo moet je ook het broedgeval op het Kluizendok zien. Door extreme omstandigheden vond dat trekkend groepje daar een gebied dat hen herinnerde aan de wijdse Nederlandse natte graslanden van weleer. De kans lijkt dan ook klein dat we ze volgend jaar weer zien.

Hoop doet leven

Broedende Kemphaan, Stormmeeuw, Steltkluut en meerdere Porseleinhoenders, het is een luxe die we niet elk jaar kennen. Maar er zijn nog andere schoonheden die even de neus aan het venster komen steken. En dan heb ik het natuurlijk niet over de doortrekkers die we begin mei even in een flits zagen passeren, zoals Boomen Duinpiepers, Orpheusspotvogel en Ortolaan. Grote Karekiet, Roodmus of Zwarte Stern begin juni, dat trekt er al wat beter op, maar één enkele waarneming is natuurlijk nog altijd niet territoriumindicerend. Dan is een Woudaapje dat van half tot eind juni in de Bourgoyen (Mariakerke) zat te roepen (of beter gezegd blaffen) al heel wat hoopgevender. Zeker omdat de soort in Vlaanderen aan het oprukken is, en in 2012 al zo dicht als het Donkmeer in Overmere tot broeden kwam. Ook bijzonder leuk was een koppeltje Draaihals dat gedurende een volle week een beuk in de Makegemse

14

Vogelhoekje Bossen (Merelbeke) geïnspecteerd heeft, maar dan toch niet gebleven is. Draaihals is in Vlaanderen als broedvogel zo goed als uitgestorven.

Maar er is geen reden voor overdreven optimisme

Toch niet als we kijken naar het bitter handjevol meldingen van soorten die vroeger (vrij) algemeen waren, zoals daar zijn: Bonte Vliegenvanger, zegge en schrijve één doortrekker in Kluizendok begin mei. Europese Kanarie, ooit een algemene broedvogel in de Florawijk in Merelbeke: ook één doortrekker begin mei, aan de Westerplas (Sint-Martens-Latem) deze keer. Geelgors, in de jaren ‘70 van de vorige eeuw nog een algemene broedvogel in de kouters ten zuiden van Gent: idem, zelfde plaats. Triestig. Of wat te denken van Grote Lijster: 3 waarnemingen maar ten noorden van Gent. In de Scheldemeersen (vooral Zevergem en Eke) doet de soort het nog wat beter, zonder dat er ook daar veel rek op zit. In het Gentse lijkt Nachtegaal alleen nog in Melle te

Draaihals ©Koen Lepla

broeden, elders waren er geen zangposten meer (of het zou heel vlug op doortrek moeten zijn, zoals in de Putten in Melsen). Ook voor andere soorten heb je nog één of twee bolwerken in het Gentse, en als het daar gedaan is dan is het met de hele soort afgelopen. Gekraagde Roodstaart bij voorbeeld, daarvan heb je nog een paar broedkoppels in de Scheldemeersen in Zevergem en Eke, maar dan hebben we het ook gehad.

Idem voor Wielewaal, ook in de Scheldemeersen. Of Havik en Middelste Bonte Specht: alleen in de Makegemse Bossen. Maar eerlijk is eerlijk: Havik is overal een schaars verspreide roofvogel, en Middelste Bonte rukt nog overal op.

En verder

We gaan er toch uit met een ietwat vrolijker noot, want er waren uiteraard ook leuke waarnemingen, zoals Gestreepte Strandloper in het Kluizendok. Dat is een Amerikaanse dwaalgast, maar met een totaal van zeventigtal waarnemingen in Vlaanderen toch niet hyperzeldzaam. Verder werden er hier en daar een paar doortrekkende Kwakjes en Zwarte en Witwangsternen gemeld, en trekkende Nachtzwaluw (Westerplas, SintMartens-Latem) en Poelruiter (Gentbrugge). Geert Spanoghe, [email protected] Guy Huylebroeck, [email protected]

Geelgors ©Koen Lepla


15

Interview

Interview met Febe Moeyaert, onze jongste helpster bij natuurbeheerwerken Doe je iets om je kennis uit te breiden? Ik wandel graag en doe ook de wandelingen mee van Natuurpunt, samen met mijn ouders. Ik kijk veel in boeken en het internet is ook een belangrijke bron om bij te leren. Hoe ben je in contact gekomen met Natuurpunt? Door mijn interesse voor de natuur en de bezorgdheid over de huidige toestand van de wereld heb ik de natuurvereniging gevonden op internet en ik heb me lid laten maken. Febe Moeyaert ©Lieve Van Acker

Sinds twee jaar krijgt onze beheerwerkploeg de hoogst gewaardeerde hulp van Febe, onze jongste helper in de ploeg. Febe interesseert zich sterk in natuur en wou haar steentje bijdragen. Daarom werd ze lid van Natuurpunt en staat ze altijd paraat om de handen uit de mouwen te steken op de beheerwerkdagen van onze afdeling. Maar wie is onze jongste actieve medewerker? Een interview. Febe, stel jezelf eens voor. Ik ben Febe Moyaert en ik ben 14 jaar. Ik ben lid van Natuurpunt. Ik ga naar het vierde middelbaar ASO, wetenschappen. Natuur is één van mijn favoriete hobby’s. Verder hou ik mij ook bezig met fotografie, vooral dan natuurfotografie. Ik sport graag en leer gitaar. Ik luister graag naar muziek en hou ook van films, vooral van actiefilms. Mijn oudere broer heet Matthias. Hoe is je interesse in de natuur gegroeid? Mijn opa had een boerderij waar ik dikwijls met mijn nichtje speelde. We waren altijd buiten. Daar Groenlink oktober - december 2012 16

groeide de liefde voor de natuur. Later heb ik de natuur alsmaar meer opgezocht. Ik wou weten hoe de wereld in mekaar zat. De biologielessen verruimden mijn kennis en stimuleerden mijn interesse. Heb je een specifieke interesse voor vogels, zoogdieren of planten? Niet echt. Planten met bloemen boeien mij maar ook planten met vruchten of noten. Een tuintje houden en kruiden kweken doe ik ook zeer graag. Maar fauna interesseert mij ook erg. Later zou ik zelf graag iets met insecten doen.

Wanneer zette je de stap actief deel te nemen aan natuurbeheer? Het begon met het idee om iets te doen rond insecten. Ik wou graag meehelpen in de natuur om die beter te maken. Zo kwam ik in contact met Koen van het bestuur. Hij stuurt mij nu altijd de beheeractiviteiten door. Wat deed je al tijdens de activiteiten? Ik hielp al met de omheiningen weg te halen. Ik deed ook mee met het oprapen van afval en het snoeien van bomen. Hoe voel je je in de groep, met al die oudere mannen? Ik voel mij goed in de groep. Naar het schijnt ben ik wel de jongste maar dat vind ik niet erg. Ik ben ook niet het enige meisje, Krista is er ook nog. Houden ze rekening met je jonge leeftijd? Jazeker, het zijn specifieke werkjes 16

Interview die ik goed aankan, dat is geen enkel probleem. Ik had hier nog een vraag in verband met andere hobby’s maar daar had je al op geantwoord toen je je voorstelde. Ja, maar ik heb veel hobby’s, schilderen, tekenen, boeken lezen. Kunst en antiek interesseren mij ook; dingen verzamelen… . Het is echt wel uitgebreid, soms zou ik dingen kunnen blijven opnoemen… Komt de natuur voldoende aan bod op school? Nee, het enige wat echt iets met de natuur te maken heeft op school is biologie. Verder staat de school ver weg van de natuur. Men zou wat meer groen kunnen aanplanten en ook wat bomen. Er lopen wel wat kippen rond maar die zijn niet zo goed verzorgd. Er wordt ook teveel energie verspild door onnodig de lichten te laten branden of de verwarming te hoog te zetten. En ecologie, komt dat ooit aan bod op school? In het eerste semester is er daar wel iets over gezegd, maar de nadruk ligt op biologie. Wij zijn de laatste generatie die dat aangeboden krijgt. Dat zal nu veranderen in het vak natuurwetenschappen. Zal dat dan beter zijn? Ik denk het niet, het zal nog altijd weinig over de natuur gaan en over de zorg voor het milieu. Bijvoorbeeld papiertjes op de grond gooien. Veel kinderen kunnen dat nog ongestraft doen en vinden dat onbelangrijk maar ik kan mij daar boos om maken. Het zou op school moeten aangeleerd worden dat dat echt niet kan. Veel kinderen weten ook niet hoe het met onze wereld is, vind ik. Ik ben nu bijvoorbeeld vegetariër


Febe aan het werk ©Lieve Van Acker

geworden en ben waarschijnlijk de enige van de hele school. Als je vertelt aan iemand op school dat je vegetariër bent dan stoot je op enorm groot onbegrip. Beter zou zijn dat ze weten waarom ik dat doe, hoe het in mekaar zit, wat er aan de hand is. Onlangs las ik in de Standaard de korte inhoud van een boekje en daarin kan je zien hoe erg het al gesteld is met onze wereld. Iedereen zou daar toch meer moeten over weten. Kan jij die kennis over de natuur delen met vrienden of klasgenoten? Daar heb ik al veel over nagedacht. Ik zou graag anderen erbij betrekken maar momenteel heb ik niemand. Ik heb wel een tante die van fauna en flora houdt maar vrienden die geïnteresseerd zijn heb ik nog niet gevonden. Dat vind ik wel jammer want het zou toch leuk zijn dit met vrienden te delen. Ik weet wel dat de JNM bestaat maar de regionale afdeling is niet erg actief en op zomerkamp gaan doe ik niet graag.

Heb jij tot slot nog een boodschap voor onze leden en hun kinderen? Het zou ideaal zijn als alle ouders hun kinderen meer natuurbewust maken, hen van jongs af aan laten ervaren hoe leuk het is een natuurwandeling te maken en ondertussen wat frisse lucht op te snuiven. De kinderen moeten ook weten dat de wereld er niet zo goed voor staat en dat we daarom wat meer de fiets moeten gebruiken in plaats van de auto. Dank je Febe! Griet De Coene, [email protected] Lieve Van Acker,

17

Vlerenhoekje _ ^

Aankoop vijf bunkers voor vleermuisoverwintering afgerond ^ _ _ ^

_ ^

_ ^ ^ _ _ ^

_ ^

^^ _ _ _ ^

_ ^

_ ^

_ ^

_ ^

GENT

^^ _ _

Op 20 augustus 2012 kon ondergetekende eindelijk de aankoop van vijf bunkers afronden, dit na ruim drie jaar onderhandelen. Eindelijk goed nieuws voor de vleermuizen die er binnenkort enkele geschikte overwinteringsobjecten bij krijgen.

_ ^

^ _ _ ^ ^ _ _ ^

^ _

^ _ _ _^ ^

_ ^

^ _ _^ ^ __ ^

^ _

_ ^

_ ^

MELLE WETTEREN DE PINTE _ ^ _ ^ ^ _ ^ _ ^ _ ^ _ ^ _ ^ _ ^ _ ^ _ ^ _ ^ __ ^ ^ _ ^^ _ _ ^ _ ^ _ ^ _ _ ^ _ ^ _^ ^ _ ^ _^ ^ _ _ _^ ^ _^ _^ _^ ^ _ _ _ _ ^ ^ _^ ^ _ ^ _ _ _^ ^ _^ _ _ ^ MERELBEKE ^ _^ _ ^ _ _ _^ ^ _^ ^ __ ^ _ ^ _^ ^ _ ^ _ ^ _^ ^ _ ^ _ _ ^ _ ^ _ ^ _ ^ _^ ^ _^ _ _^ ^ _ ^ ^ _^ _ ^ _^ _^ _ _ _ ^ ^ _ ^ _ _ _^ _^ _^ _ ^ ^ _^ _^ _ ^ ^ _ ^ ^ ! ( _ _ ^ _^ _^ _^ ^ _ ^ _^ ^ _ _^ ^ _ _ _^ ^ _ _ ^ ! ( _ ^ _ ^ _^ ^ _ _^ ^ _ ^ _ _^ ^ _^ _ _^ ^ _ ^ _^ _ _^ _^ ^ _ ^ ^ _ _ ^ _^ _ _^ ^ __^ ^ _ _^ _ ^ _^ _ _ _^ ^ _ ^ ^ _^ ^ _ ^ _ _ ^ _ ^ _ _ ^ ^ _^ ^ _^ _ ^ _ ^ _ ^ _^ _ _ ^ _ ^ _^ _^ _ _^ _! ^ _ ^ _ _ ^ _^ ^ _^ ^ ( _^ _ ^ _ _! _^ ^ _^ _^ ^ _ ^ __ ^ _^ _^ _^ _^ ^ _^ _^ ^ _^ _^ ^ _ ^ _^ _^ _ _ ^ ( _ ^ _^ _^ ^ _ ^ _ ^ _ ^ _ _^ _ ^ _ _ ^ _ ^ _^ _ ^ _ ^ _ ^ _ ^ _^ _! ^ _^ _ (^_^_ _^ OOSTERZELE _^ GAVERE _ ^ Bunkeraankopen Natuurpunt Boven-Schelde

De 5 bewuste bunkers behoren tot het Bruggenhoofd van Gent (zie figuur). Deze bunkerlinie (231 bunkers) die zich uitstrekt tussen Astene en Kwatrecht werd tussen 1934 en 1935 voltooid. In de aanbinnen het Bruggenhoofd van Gent loop naar WO II zijn er drie dagen gemeenten _ ^ _ ^ hevige gevechten geweest rond ! ( aangekochte bunkers _ ^ _ ^ _ overwinteringsobject ^ deze bunkerlinie. Later in de _ ^ geschiedenis, toen deze bunkers _ ^ elke militaire functie hadden ver_ ^ loren, werden ze overgedragen van Situereing van de bunkeraankopen binnen het bruggenhoofd van Gent _ ^ het Ministerie van Defensie naar _ ^ _ ^ het Ministerie van Financiën. In Bronnen: Janssen E., 2006. De bunkers van het Bruggenhoofd Gent (1934-1940). ^_ _ ^ principe staan de meeste militaire Groenlink,2006^_ (nr.2) _ ^ historische elementen te koop voor ^_^_ de meest biedende. In praktijk _ ^ moet je vooral veel geduld uitoefenen. datum: 21/8/2012

0

2.500

5.000 Meters

1:85.000

±

Project Rosse Vleermuis

Uit tellingen van Natuurpunt blijkt het belang van dergelijke overwinteringsobjecten voor vleermuizen. Alle aangekochte bunkers zijn gesitueerd in de nabijheid van belangrijke leefgebieden voor vleermuizen zoals de Makegemse bossen, Driesbeekvallei of Aelmoeseneiebos. Na een aangepaste inrichting met toegangsdeuren, verkleinde invliegopeningen, ontruiming van afval e.d. zullen de vleermuizen er binnenkort enkele viersterrenlogies bij hebben in de regio. Christiaan De Schuijmer, [email protected]


Deze eerste augustus beloofde op weerkundig vlak alvast weinig goeds voor ons in petto te hebben. Maar toch daagden vijf cursisten op waaronder onze bestuursledenLieve en Krista. Daarnaast waren ook de gevorderden van de partij zoals Jean-Pierre, Daan en ik. Deze studieactiviteit had twee doelen: op de eerste plaats een opleiding ‘monitoring voor beginners’, want Rosse Vleermuis leent zich door haar karakteristieke ‘twiet-tsjok’-geluid en typische silhouet en vliegpatroon als makkelijk te determineren soort. Een ‘vleermuis-voor-beginners’ dus.

Anderzijds stond het opvolgen van de populatie Rosse Vleermuizen in het park De Ghellinck op ons ‘tot do’-lijstje en beide facetten konden mooi gecombineerd worden in deze activiteit. De cursisten waren alvast heel gemotiveerd en we zagen verschillende van hen terug op andere monitoringprojecten. We stonden op verschillende plaatsen opgesteld rond het bos. In Schelderode werd een simultaantelling gehouden van het Schelderodepark met Linda , Fernand en Marina ter plaatse (allen bedankt daarvoor).

18

_ ^

Vlerenhoekje We bevonden ons op de rand van een onweersgebied en dat hebben wel allemaal geweten (ook die Rosse Vleermuis die ik net voor een hevige regenbui terug naar ‘t bos zag spurten). Maar uiteindelijk klaarde ‘t op en telden we twaalf uitvliegende Rosse Vleermuizen uit De Ghellinck en 1 uit de Schelderodepark, en dit ondanks de moeilijke omstandigheden. Dit onderzoek kadert in een groter project van de Oostvlaamse VleermuizenWerkgroep rond Rosse Vleermuizen dat de hele Scheldevallei omvat. De resultaten daarvan kunnen jullie later terugvinden in een meer uitgebreid artikel. David Galens, VleermuizenWerkgroep Boven-Schelde

Rosse vleermuis ©René Janssen


19

Kom de nieuwe Swarovski ATX-kijkers ontdekken en geniet van onze uitzonderlijke actie op alle Swarovski-telescopen !

Nederstraat 20, 9700 Oudenaarde Zie www.natuurkijkers.be/actie-Swarovski


Actie geldig tot 31-12-2012

20

Aankondiging

Vogelzangcursus Is het jou nog nooit overkomen, dat frustrerende gevoel als je ergens een vogel hoort zingen maar hem niet op naam kan brengen? Of ben je gewoon geboeid door dit fascinerende fenomeen? Met deze cursus, georganiseerd door Vogelwerkgoep Gent+, kom je meer te weten over vogelzang en leer je zelf vogels herkennen in de natuur in jouw buurt. zang van de 50 meest algemene eerste les aan de cursisten meegevogels uit onze contreien. De theo- deeld. rielessen worden gegeven door Praktisch Guy Huylebroeck. Alle theoretische lessen gaan door Trilogie in het ontmoetingscentrum NMC Wie gebeten is kan volgend jaar De Bourgoyen, Driepikkelstraat 32, deel twee van deze driedelige les- Gent (Mariakerke), telkens van senreeks volgen. Daarin leren we 20u00 tot 22u30. de vogelzang van de 80-tal Voorkennis over vogelzang, of over Vlaamse vogels die we niet tijdens vogels in het algemeen, is niet het eerste jaar gezien hebben. nodig. Kroon op het werk is jaar drie: dan Het cursusmateriaal is in de cursuswagen we ons aan het echt moei- prijs inbegrepen. lijke werk met de vogelroepjes.

Praktijklessen

Middelste Bonte specht ©Benny Cottele

De theoretische basis wordt tijdens drie veldexcursies in praktijk gebracht. Hiervoor doen we beroep op de crème de la crème op het gebied van vogelzangkenners: Geert Spanoghe en Filip Verbelen hebben alvast toegezegd. Data en vertrekplaatsen worden tijdens de

Info en inschrijving:

Guy Huylebroeck, 0473 894 209, [email protected]

Bijdrage:

25 € (leden) of 30 € (niet-leden) Storten op BE72 0016 5979 7716 (001-6597977-16) van Vogelwerkgroep Gent+, met vermelding ‘vogelzang’.

Theoretische lessen

Tijdens de eerste theorieles (vrijdag 21 december 2012) gaan we dieper in op het waarom, hoe, waar en wanneer van de vogelzang. We onderzoeken ook de zang zelf: welke basiselementen en zangtechnieken zijn er en hoe is een melodie opgebouwd? In de twee andere theorielessen (15 februari 2013 en 15 maart 2013) maken we niet alleen gebruik van wat we tijdens de eerste les zagen, maar ook van andere hulpmiddelen om vogelzang te leren herkennen. Per les zien we de zang van 25 vogelsoorten: in totaal leren we dus de Blauwborst ©Dirk De Smet


21

Info Houtig erfgoed: in memoriam We zijn een goed jaar geleden opgestart met een klein werkgroepje rond het houtig erfgoed van Merelbeke, waarbij een lijst werd opgemaakt van monumentale bomen. Deze lijst kan geraadpleegd worden op de site van Merelbeke, onder de rubriek ‘vrije tijd’… Maar het kan vlug keren, reeds vier van de opgetekende bomen liggen ondertussen tegen de vlakte. Twee ‘huisbomen’, een Treurbeuk van

3m67 omtrek, stond in een voortuin langs de Burgemeester Van Gansbergelaan en een Rode beuk in een achtertuin langs de Gaverse steenweg. Deze laatste had wel niet de stempel van monumentale boom, was geen 3m50 in omtrek, maar was landschappelijk opvallend, ook het huis met erfgoedwaarde werd grondig aangepakt, gelukkig bij deze ingreep werd de voorgevel gespaard. Verder werd er nog een statige

Canadapopulier van 3m90 omtrek gekapt langs de Melsenbeek nabij de kerkhoek en een oude Beuk, langs de Koekoeksdreef. Er is altijd een reden tot kapping, en alleenstaande bomen kunnen best gevaarlijk zijn bij storm, in dat geval kan men echter overwegen om de boom te knotten of te kandelaren, m.a.w. de zijtakken inkorten. Fernand Daenekynt, [email protected]

Treurbeuk ©Jan Van Caeneghem

Populier ©Jan Van Caeneghem


22

Mijmering...

Ze zijn er weer, de Kruissspinnen! Je kan in augustus moeilijk de tuin in gaan zonder één of meerdere van die kunstig gemaakte wielwebben per abuis op je lijf te hebben zitten. Je voelt ze eerder dan je ze ziet, want voor de herfstnevels ze parelend zichtbaar maken, zijn ze bijna niet waarneembaar. Wat handig en belangrijk is als je insecten wil vangen. En dat doen ze heel efficiënt! Dankzij de spinnen wordt het aantal insecten behoorlijk in toom gehouden. Onderzoek heeft aangetoond dat de Nederlandse spinnenpopulatie per jaar een gewicht aan insecten verorbert dat overeenkomt met 180 maal het gewicht van de Nederlandse bevolking. Indrukwekkend toch! Stel je even voor dat er geen spinnen meer zouden zijn, hoeveel insecten zouden er dan...? Nee, ze zijn een belangrijk deel van het geheel, onze spinnen en ik ben


steeds blij er één te zien. ‘Sorry spin’, denk ik, als ik weer eens tegen een web aanloop, want ik weet hoe belangrijk het voor hen is en hoeveel zorg en werk ze eraan besteden. Omdat een goed functionerend web van levensbelang is voor hen, wordt het regelmatig, soms dagelijks, vernieuwd. Het oude web eten ze op, samen met de prooien, omdat ook het spinrag nog veel voedingsstoffen bevat. Mooi toch, hoe ze alles opruimen en geen afval achterlaten...

web te bewonderen zijn en de dauw ‘s morgens zal hun kunstwerk afmaken… Marina Clevis, [email protected]

Hun spinrag zelf is ook nog zo’n mysterie. Tot nog toe heeft geen enkel mens het kunnen namaken. Het is 7 maal sterker dan de sterkste staallegering ooit gemaakt. Daarom dat je ze voelt, als je er tegenaan loopt, al zijn ze nog zo ragfijn. Verbazingwekkend. Nu zijn ze nog klein, de Kruisspinnen, maar in de herfst zullen ze als grote juwelen middenin hun

Kruisspin ©Johan Van Hoecke

23

Beheer

Bestrijding van de reuzenberenklauw in Merelbeke De Reuzenberenklauw is een invasieve niet-inheemse soort die o.a. langs onze waterlopen massaal voorkomt. Maar ook op andere locaties krijgt de plant voet aan de grond. De provincie Oost-Vlaanderen startte daarom een pilootproject op in Merelbeke om de nodige ervaring op te doen. Samenwerking met alle betrokken beheerders van terreinen is essentieel. Naast de provincie stappen ook Waterwegen en Zeekanaal NV, de gemeente Merelbeke en Natuurpunt mee in het verhaal. Omdat bestrijdingsmiddelen ecologisch gezien geen optie zijn, is er voor gekozen om de Reuzenberenklauw vooral manueel te bestrijden: een arbeidsintensieve en langdurige opdracht.

Mooi, maar te massaal én gevaarlijk

De Reuzenberenklauw is een mooie, maar ook heel gevaarlijke plant. De eerste Reuzenberenklauwen werden in de 19de eeuw vanuit de Kaukasus naar Europa gebracht. Na verloop van tijd werd hij wel uit de siertuin gebannen, maar hij wist te verwilderen. Je treft Reuzenberenklauwen aan op voedselrijke en vochtige gronden, langs hagen, bosranden, oevers, spoorwegen, wegbermen… en meestal niet als alleenstaande plant. Ook langs onze waterlopen komen ze dus massaal voor. De Reuzenberenklauw heeft enorm veel en zeer kiemkrachtige zaden. De plant groeit op enkele weken uit tot een plant van 3 à 4 meter hoog met bladeren tot anderhalve meter groot. De stengels en bladeren hebben brandharen zoals bij brandnetels die bij aanraking geen onmiddellijke pijnprikkels geven, Groenlink oktober - december 2012

maar je kan er op een zonnige dag wel enorme brandwonden van krijgen.

Bestrijden is noodzakelijk

De introductie en verspreiding van de Reuzenberenklauw buiten zijn oorspronkelijke leefgebied leidt tot ecologische en/of economische schade. De plant wordt bijgevolg tot de invasieve niet-inheemse soorten gerekend. Het betekent dat aangepaste beheers- en bestrijdingsmaatregelen nodig zijn om hem binnen de perken te houden.

Casus Merelbeekse Scheldemeersen

In het voorjaar van 2012 is het werkgebied in kaart gebracht waar de Reuzenberenklauw zal aangepakt worden. De bestrijding zal zich in hoofdzaak concentreren langs de Schragenbeek, de Melsenbeek, de Schellebellebeek, de rechteroever van de Schelde en de aanpalende terreinen die door Natuurpunt beheerd worden. Verschillende beheerders zijn betrokken: de provincie OostVlaanderen, de gemeente Merelbeke, Waterwegen en Zeekanaal NV en Natuurpunt Merelbeke. Het is de eerste keer dat voor een specifiek gebied de verschillende beheerders samenwerken wat de kans op slagen natuurlijk aanzienlijk verhoogt. De provincie coördineert en zorgt voor opvolging. Elke partner is op zijn beurt verantwoordelijk voor de uitvoering van het beheer op de gronden waarvoor hij verantwoordelijk is. Langs de waterlopen van 2de categorie wordt het werk op het terrein uitgevoerd door de Rattenbescherming Oost-Vlaanderen vzw (RATO vzw) in het kader van

het Europees project Rinse. Via INTERREG 4A-2Zeeën zorgt RINSE voor een grensoverschrijdende aanpak van invasieve exoten in Frankrijk, Engeland, Vlaanderen en Nederland. De ervaring die RATO opdoet in het pilootgebied van de Merelbeekse Scheldemeersen zal benut worden voor ervaringsuitwisseling met de andere partners van het Europees project.

Aanpak op het terrein

In april-mei 2012 is elke beheerder gestart met de werken binnen zijn gebied. Per seizoen zijn wellicht vier of vijf actiemomenten nodig waarbij de planten vooral handmatig verwijderd worden en maar heel uitzonderlijk machinaal gemaaid zullen worden. Verwacht wordt dat deze inspanningen minstens gedurende vijf jaar zullen moeten worden volgehouden om het probleem onder controle te kunnen krijgen. Telkens in september wordt het hele gebied opnieuw geëvalueerd. Het is de bedoeling dat, door de bloei absoluut te voorkomen, de zaadbank in een periode van vijf tot zeven jaar uitgeput is.

Dominique Verbelen,

[email protected] Info: Koen Van Roeyen, [email protected] 09 267 76 38 Meer info over Rinse: www.rinse-europe.eu of Sofie Standaert [email protected] 09 267 87 43

24

09 245 02 25 [email protected] www.atlascopy.be

Atlas Print

molumquam


26

De Natuur verdient ook uw interesse! een gezinslidmaatschap van natuurpunt voor slechts €24 inclusief het tijdschrift Natuur.Blad, 10% korting op alle artikelen van de Natuurpuntwinkel, gratis deelname aan alle geleide wandelingen en fietstochten van Natuurpunt. Een bijkomend abonnement op de tijdschriften: Natuur.focus aan €8,50 Natuur.Oriolus aan €8,50 beide tijdschriften aan €14,50 Overschrijven op IBAN-rek: BE17 2300 0442 3321, BIC: GEBABEBB van Natuurpunt vzw - Mechelen. Groenlink is het tijdschrift van Natuurpunt Boven-Schelde en verschijnt in januari, april, juli, oktober. Leden van natuurpunt en tevens inwoner van Merelbeke, Melle, De Pinte en Gavere ontvangen het tijdschrift gratis! Woont u in een andere gemeente dan kan u Groenlink ontvangen door €7,50 te storten op IBAN-rek.BE22 8910 4402 2347, BIC: VDSPBE91 van Natuurpunt Boven-Schelde p/a Luc Verstraeten, penningmeester, Rood Beeldekensstr. 66, 9820 Merelbeke

Steun Natuurpunt BovenSchelde Ook u kan de werking van Natuurpunt Boven-Schelde rechtstreeks financieel steunen door storting op IBAN-rek.nr. BE56 2930 2120 7588, BIC: GEBABEBB van het reservatenfonds met vermelding: “project 6633 - Scheldemeersen” of “project 6300 - Taerwemeersch”. Elke storting vanaf €40 geeft u automatisch een fiscaal attest! Meer info: mailen naar groenlinkbovenschelde€gmail.com

Gedrukt op milieuvriendelijk kringlooppapier Steinbeis Classic

9820 GroenlinkPostkantoor-Merelbeke P103218

Recommend Documents