9. Ziek zendmasten 9. Ziekvan van zendmasten
9. Ziek van zendmasten 9.1. Zendmasten en medisch onverklaarde 9. ZIEK VAN ZENDMASTEN gezondheidsklachten?
9.1. ZENDMASTEN VERANTWOORDELIJK VOOR ONVERKLAARDEnemen Digitale technieken krijgen steeds meer ingang enMEDISCH de gezondheidsproblemen toe. Het zijn ‘somatisch onverklaarde lichamelijke klachten’, ook wel ‘SOLK’ genoemd. GEZONDHEIDSKLACHTEN? In de wandeling noemen we die EHS: elektrohypersensitiviteit, of elektrostress klachten. Terwijl de digitale technieken steeds meer ingang vinden nemen de gezondheidsproblemen Op het internet vinden we overzichten van biologische effecten die internationaal toe. Het zijn ‘somatisch onverklaarde lichamelijke klachten’, ook wel ‘SOLK’ genoemd. In de gerapporteerd worden naEHS: blootstelling aan verschillende typen van EMV. Waarschijnlijk wandeling noemen we die elektrohypersensitiviteit, of elektrostress klachten. Op het treft hetvinden 1,5-3% de Westerse mens, maareffecten in Engeland en Duitsland denkt men dat internet wevan overzichten van biologische die internationaal gerapporteerd het veelna meer is. In Zweden werd het aantal LenaWaarschijnlijk Hillert in 2002treft bepaald op 1,5% worden blootstelling aan verschillende typen door van EMV. het 1,5-3% mens, bevolking. maar in Engeland en Duitsland mendat dat de het opvattingen veel meer is. In van de deWesterse Stockholmse Het moet gezegd denkt worden van de Zweden werd het aantal door Lena in lopen. 2002 bepaald op 1,5% vandoor de Stockholmse verschillende deskundigen nogalHillert uiteen Dat komt mede gebrek aan een bevolking. Het moet goede definitie van gezegd EHS. worden dat de opvattingen van de verschillende deskundigen nogal uiteen lopen. Dat komt mede door gebrek aan een goede definitie van EHS. Hallberg en Oberfeld (2006) hebben de geschatte getallen van 1995-2004 in een grafiek Hallberg en Oberfeld hebben de geschatte getallen van 1995-2004 in een grafiek uitgezet en uitgezet en bij gelijkblijvende stijgingspercentages zouden het aantal elektrogevoeligen bij gelijkblijvende stijgingspercentages zouden het aantal elektrogevoeligen tegen 2018 tegen 2018 ongeveer 50% bedragen (figuur 9-1). ongeveer 50% bedragen (figuur 9-1).
Figuur 9-1. De veronderstelde toekomstige stijging van het aantal EHS gevallen, gebaseerd op gegevens uit uiteenlopende landen Bron: Hallberg en Oberfeld 2006 (met toestemming).
Er zijn meerdere meerdere verklaringen stijging mogelijk, met de verbeterde Er zijn verklaringen voorvoor deze deze stijging mogelijk, met name de name verbeterde kennis en kennis en voorlichting EHSbetere en dus een betere Maar dan ook voorlichting over EHS enover dus een registratie. Maarregistratie. hoe dan ook is dehoe dreiging van is de dreiging vangezondheidseffecten toenemende gezondheidseffecten En omdat denadelen acceptatie toenemende wereldwijd reëel.wereldwijd En omdat dereëel. acceptatie van de technieken bij overheden en medici schoorvoetend verloopt pas bij van digitale de nadelen van digitale technieken bij zeer overheden en medici zeerzal schoorvoetend nieuwe ontwikkelingen kunnen zijn van effectieve maatregelen. verloopt zal pas bij sprake nieuwe ontwikkelingen sprake kunnen zijn van effectieve maatregelen. De burgerlijke onrust begon toen een grote groep van artsen en andere gezondheidswerkers de groeiende gezondheidsproblemen rond degroep GSM masten signaleerde en ingezondheidswerkers 2002 het De burgerlijke onrust begon toen een van artsen en andere ‘Freiburger Appell’ publiceerde. Tien jaar later, in 2012 is het appel vernieuwd de groeiende gezondheidsproblemen rond de GSM masten signaleerdeenen in 2002 ondergebracht in het Internationaler Ärzteappell 2012. In dat document wordt mensen het ‘Freiburger Appell’ publiceerde. Tien jaar later, in 2012, is het appel vernieuwd en opgeroepen om voorzichtig met draadloze technieken van zenders en dergelijke om te gaan. ondergebracht in het Internationaler Ärzteappell 2012. In dat document wordt mensen Op vele plaatsen in Europa zijn vervolgens burgerinitiatieven op gang gekomen die tot doel opgeroepen om voorzichtig met draadloze technieken van zenders enbrengen. dergelijke om te hebben een dialoog met gemeentebesturen en mobiele operators op gang te Ondanks gaan. velemoeizaam plaatsen tot in Europa zijn vervolgens burgerinitiatieven op gang gekomen dat de Op dialoog stand is gekomen wordt bij de plaatsing van zendmasten die tot doel hebben een dialoog gemeentebesturen enbelangen mobielevan operators op gang te tegenwoordig voor zover mogelijkmet rekening gehouden met de kwetsbare brengen. Ondanks dat de dialoog tot stand en is gekomen wordt bij de plaatsing groepen als schoolkinderen, ouderenmoeizaam in verzorgingscentra zieken. Maar geleidelijk aan van zendmasten tegenwoordig voor zover gehouden belangen werden er steeds meer masten bijgeplaatst en mogelijk ook in de rekening naaste toekomst blijftmet het de aantal 129 © - Uit: Hugo Schooneveld (2014) - Elektrostress Handboek - Leren omgaan met ziekmakende elektromagnetische velden.
9. Ziek van zendmasten 9. Ziek van zendmasten van kwetsbare groepen als schoolkinderen, ouderen in verzorgingscentra en zieken. Maar geleidelijk aan worden er steeds meer masten bijgeplaatst en ook in de naaste toenemen. De vraag communicatiecapaciteit neemt dramatisch toe door de groei van het toekomst blijft het naar aantal toenemen. De vraag naar communicatiecapaciteit neemt aantal smartphones en de andere apparatuur draadloze communicatie, die apparatuur een groot beslag dramatisch toe door groei van het voor aantal smartphones en andere voor leggen op de bestaande zendercapaciteit. draadloze communicatie, die een groot beslag leggen op de bestaande zendercapaciteit.
9.2. rond zendmasten 9.2. VVeldonderzoeken ELDONDERZOEKEN ROND ZENDMASTEN
De eerste wetenschappelijke studie naar de effecten van zendmasten is in 2002 in De eerste wetenschappelijke studie naar de effecten van zendmasten is in 2002 in Frankrijk Frankrijk uitgevoerd door Santini en medewerkers (2002) . Hij ging er van uit dat uitgevoerd door Santini en medewerkers. Hij ging er van uit dat een hogere stralingsbelasting een hogere stralingsbelasting het aantal ziektegevallen zou doen toenemen. Daarom het aantal ziektegevallen zou doen toenemen. Daarom onderzocht hij een aantal van de SOLK onderzocht een aantal van en dede SOLK relatie tot de afstand huis en dehij meest in relatie tot hij de afstand van huis meestinnabije zendmast. Grafischvan uitgezet vond een nabije zendmast. Grafisch uitgezet vond hij een duidelijke relatie: de ernst van de duidelijke relatie: de ernst van de klachten was het grootst binnen een straal van 300 m rond klachten was het grootst binnen een straal van 300 m rond de mast (figuur 9-2). de mast (figuur 9-2).
Figuur 9-2. Gegevens van Santini 2002, grafisch bewerkt door Hallberg en Oberfeld. Toelichting: De bovenste twee curven staan voor slaapverstoring en chronische vermoeidheid. De 4e en 5e curven staan voor hoofdpijnen en geïrriteerdheid.
Bron: Alasdair Phillips, gebaseerd op Santini 2002 (met toestemming).
Er kleven helaas wat onduidelijkheden aan de proefopzet van dit experiment; zo is alleen de Er kleven helaas wat onduidelijkheden aan de proefopzet van dit experiment; zo is afstand tot de mast als criterium voor blootstelling genomen. Beter zou het zijn geweest als de alleen de afstand tot de mast als criterium voor blootstelling genomen. Beter zou het zijn gemeten feitelijke blootstelling aan de straling van die masten was meegenomen. geweest als de gemeten feitelijke blootstelling aan de straling van die masten was Toch vormde dit onderzoek de opmaat tot grotere maatschappelijke onrust in de discussies meegenomen. over zendmasten. Vooral toen ook in het Duitse dorpje Naila door een aantal artsen gewezen Toch vormde dit onderzoek de opmaat tot grotere maatschappelijke onrust in de werd op een verhoogd aantal patiënten met kanker in hun gebied. Uit praktijkgegevens discussies over zendmasten. Vooral toen ook in het Duitse dorpje Naila door een aantal maakten Eger en Jahn een schifting in de gezinnen die binnen een straal van een kilometer artsen werd (hoge op eenblootstelling) verhoogd aantal patiënten met kanker in grotere hun gebied. Uit rond degewezen mast woonden en gezinnen die woonden in een zone die praktijkgegevens maakten Eger en Jahnop (2010) eenvan schifting in de gezinnen die binnen begrensd werd door denkbeeldige cirkels, afstand respectievelijk één en twee kilometer de mast (lage blootstelling). resultaat van die analyse is weergegeven een straal rond van een kilometer rond de mast Het woonden (hoge blootstelling) en gezinnenin die tabel 9-1. in een grotere zone die begrensd werd door denkbeeldige cirkels, op afstand woonden van respectievelijk en 800 m in rond mast Het resultaat van die Tabel 9-1. Het aantal 400 kankergevallen een de straal van(lage 1 km blootstelling). van de Naila mast (populatie 320 analyse weergegeven in1-2 tabel 9-1.de mast (populatie 647 personen). personen)isen op afstand van km van Aantal kankergevallen binnen 1 km afstand: 54 personen = 17,0 % van de populatie Aantal kankergevallen op 1-2 km afstand: 24 personen = 3,8% van de populatie. Conclusie: De personen die verder van de mast130 woonden liepen minder kans op het verkrijgen van © - Uit: Hugo Schooneveld (2014) - Elektrostress Handboek - Leren omgaan met ziekmakende elektromagnetische velden.
9. Ziek van 9. Ziek van zendmasten zendmasten Tabel 9-1. Het aantal kankergevallen in een straal van 1 km van de Naila mast (populatie 320 personen) en op afstand van 1-2 km van de mast (populatie 647 personen). Aantal kankergevallen binnen 1 km afstand: 54 personen = 17,0 % van de populatie Aantal kankergevallen op 1-2 km afstand: 24 personen = 3,8% van de populatie. vanwoonden zendmasten Conclusie: De personen die verder 9. vanZiek de mast liepen minder kans op het verkrijgen van kanker.
kanker.
Let wel, het betreft hier meerdere soorten kanker die werden aangetroffen. De Let wel, het betreft meerdere soorten kanker die belangrijkste belangrijkste warenhier darmkanker (162 gevallen perwerden 100.000aangetroffen. inwoners), De borstkanker (112), waren ( 162meerdere gevallensoorten per(101) 100.000 borstkanker (112), longkanker (103), hier prostaatkanker en inwoners), blaaskanker (60 gevallen). Er is hier geen Let wel,darmkanker het betreft kanker die werden aangetroffen. Delongkanker belangrijkste (103),darmkanker prostaatkanker (101) en blaaskanker (60inwoners), gevallen). borstkanker Er is hier geen rekening gehouden waren ( 162 peromringende 100.000 (112), longkanker rekening gehouden metgevallen een aantal factoren, zoals persoonlijke blootstelling, met een aantal omringende factoren, zoals persoonlijke blootstelling, woonomstandigheden (103), prostaatkanker (101) en blaaskanker (60 gevallen). is hier geen rekening gehouden woonomstandigheden enzovoort. Inweergegeven figuur 9.3 istussen hetErverband weergegeven tussen de enzovoort. In figuur 9.3 is het verband de ernst van de 19 beschreven met een aantal omringende factoren, zoals persoonlijke blootstelling, woonomstandigheden ernst van de 19 beschreven klachten en de gemeten sterkte van de hoogfrequente velden klachten enInde gemeten van de weergegeven hoogfrequentetussen veldendeter plekke. deze vergelijking enzovoort. figuur 9.3 issterkte het verband ernst van Uit de 19 beschreven ter plekke. Uit deze vergelijking is op te maken dat de ernst van de klachten toenam is op te maken dat de ernst van de klachten toenam naarmate de ervaren veldsterkte sterker klachten endedeervaren gemetenveldsterkte sterkte van sterker de hoogfrequente velden ter plekke. Uit deze vergelijking naarmate was. was. is op te maken dat de ernst van de klachten toenam naarmate de ervaren veldsterkte sterker was.
Figuur 9-3. Relatie tussen blootstelling aan GSM zenders en EHS klachten. Horizontaal links de 19 onderscheiden klachtentypen, rechts de ter plekke gemeten veldsterkten (1-5 V/m). Verticaal de ernst van de afzonderlijke klachten op een arbitraire schaal van scores 0-2. Figuur 9-3. Relatie tussen blootstelling aan GSM zenders en EHS klachten. Horizontaal links de 19 onderscheiden Conclusie: Voor bijna alle klachten geldt dat ze toenemen naarmate de gemeten veldbelasting hoger is. klachtentypen, rechts de ter plekke gemeten veldsterkten (1-5 V/m). Verticaal de ernst van de afzonderlijke klachten op een Bron: Eger en Jahn 2010 (met toestemming). arbitraire schaal van scores 0-2. Conclusie: Voor bijna alle klachten geldt dat ze toenemen naarmate de gemeten veldbelasting hoger is. Bron: Eger en Jahn 2010 (met toestemming).
Zo zijn er op verschillende plekken nog meer kleinschalige onderzoeken gedaan, meestal met als uitkomst een verhoogde kans op gezondheidsklachten als men dichtbij een GSM/UMTS Zo zijner erop op verschillende verschillende plekken nog kleinschalige gedaan, meestal met woont en langdurig blootgesteld is aan de hogeonderzoeken veldbelasting. Misschien geven Zobasisstation zijn plekken nogmeer meer kleinschalige onderzoeken gedaan, meestal als uitkomst een verhoogde kans op gezondheidsklachten als men dichtbij een GSM/UMTS dezeals voorbeelden beeld en bestaan er ook rapporten met negatieve met uitkomst een eenvertekend verhoogde kans op gezondheidsklachten als men correlaties. dichtbij een basisstation woont enerlangdurig blootgesteld is aan de hoge veldbelasting. Misschien geven Het is denkbaar dat meer van die epidemiologische onderzoekjes zijn geweest en het is nu GSM/UMTS basisstation woont en langdurig blootgesteld is aan de hoge veldbelasting. deze voorbeelden een vertekend beeld enresultaten bestaan ergepubliceerd ook rapporten met negatieve correlaties. eenmaal veel moeilijker om ‘negatieve’ te krijgen. Misschien geven voorbeelden een vertekendonderzoekjes beeld en bestaan er ook rapporten Het is denkbaar datdeze er meer die epidemiologische zijn bezocht geweest ennauwgezet het is nu In Wenen hebben Hutter envan medewerkers veel huizen rond zendmasten en met negatieve correlaties. Het is denkbaar dat er meer van die epidemiologische eenmaal veel moeilijker om ‘negatieve’ resultaten gepubliceerd te krijgen. gemeten op veldbelasting ter plekke. Dit met het doel om gezondheidsklachten - als die onderzoekjes zijnHutter geweest en het is nu eenmaal veel moeilijker ombezocht ‘negatieve’ resultaten Inzouden Wenenoptreden hebben en medewerkers veel huizen rond zendmasten en nauwgezet - te relateren aan de ondervonden stralingsbelasting. Maar dat verband werd gepubliceerd te krijgen. gemeten op veldbelasting ter plekke. Dit met het doel om gezondheidsklachten als die wel niet gevonden. Er was geen correlatie tussen gemiddelde veldintensiteit en slaapkwaliteit, zouden optreden - te relateren aan ondervonden stralingsbelasting. Maar dat verband In Wenen hebben Hutter en de medewerkers (2006) huizen rond tussen velddichtheid en het optreden van hoofdpijnen, koudeveel handen en voeten enzendmasten een werd niet gevonden. Er was geen correlatie tussen gemiddelde veldintensiteit en slaapkwaliteit, onvermogen zich ergens op te concentreren. Ook rapporteerde men over verlies en bezocht en nauwgezet gemeten op veldbelasting ter plekke. Dit met van het eetlust doelwel om tussen velddichtheid en -hetals optreden van hoofdpijnen, handen enaan voeten een gezondheidsklachten die zouden optreden koude - te relateren de en ondervonden onvermogen zich ergens op te concentreren. Ook rapporteerde men over verlies van eetlust en uitputting. De conclusie was daarom dat er geen verband was tussen veldbelasting en slaapkwaliteit. Maar daarmee waren de zorgen131 van de mensen met EHS problemen natuurlijk niet weggenomen. Slaapkwaliteit is maar één van de EHS criteria. © - Uit: Hugo Schooneveld (2014) - Elektrostress Handboek - Leren omgaan met ziekmakende elektromagnetische velden. De grote onzekerheid die aan al deze experimenten kleeft is dat mensen in woonsituaties
9. Ziek van zendmasten stralingsbelasting. Maar dat verband werd niet gevonden. Er was geen correlatie tussen gemiddelde veldintensiteit en slaapkwaliteit, wel tussen velddichtheid en het optreden van hoofdpijnen, koude handen en voeten en een onvermogen zich ergens op te concentreren. Ook rapporteerde men over verlies van eetlust en uitputting. De conclusie was daarom dat er geen verband was tussen veldbelasting en slaapkwaliteit. Maar daarmee waren de zorgen van de mensen met EHS problemen natuurlijk niet weggenomen. Slaapkwaliteit is maar één van de EHS criteria. De grote onzekerheid die aan al deze experimenten kleeft is dat mensen in woonsituaties blootgesteld worden aan allerlei soorten van EMV, vooral van velden rond huishoudelijke apparatuur en niet alleen de hoogfrequente velden, maar vooral ook de laagfrequente. De werkelijkheid is bijna altijd complex en het wordt moeilijk dergelijk correlatieonderzoek zuiver uit te voeren zonder daarbij de irrelevante factoren uit te sluiten. Zelfs zeer zwakke GSM velden kunnen door gevoelige personen worden waargenomen, zoals onlangs bleek uit een kleinschalig Duits experiment (zie onder). Bovengenoemde voorbeelden hadden betrekking op mensen die al een tijdje in de buurt van zendmasten woonden. Eleganter is het na te gaan wat er fysiologisch in mensen verandert vanaf het tijdstip dat een zendmast in bedrijf wordt genomen. Huisartsen in Naila namen van een aantal vrijwilligers bloed af, op verschillende tijdstippen na inwerkingstelling van een zendmast. Ze bepaalden daarin de concentratie van een aantal hormonen en andere signaalstoffen. Het bleek dat de stresshormonen adrenaline en noradrenaline gedurende de eerste maanden sterk werd verhoogd, terwijl fenylethylamine sterk werd verlaagd. Veldsterkten werden in het huis van elke deelnemer gemeten. Er bleek sprake te zijn van een duidelijke dosisafhankelijkheid: mensen die in huis aan hogere veldsterkten waren blootgesteld hadden een sterker verstoord stresssysteem. En dat bij veldsterkten die ver beneden de ICNIRP normen lagen!
9.3. Slaaponderzoek rond zendmasten
Omdat veel mensen hun slaapproblemen toeschreven aan zendmaststraling gingen Norbert Leitgeb en medewerkers (2003, 2008) in Salzburg een stapje verder en probeerden vast te stellen of afscherming van het bed tegen de storende velden gedurende de nacht de problemen verlichtte. Bij de helft van de groep mensen met slaapproblemen werd het bed ’s nachts omgeven door een baldakijn van stralingwerende vitrage. Metingen wezen uit dat zulk materiaal een aanzienlijke demping van hoogfrequente velden gaf. Bij de andere helft werd een zelfde baldakijn om het bed gespannen, alleen had dat materiaal geen stralingwerende eigenschappen. Geen van de mensen van beide groepen wist welke voorziening voor hen getroffen was. Na een aantal nachten werden de mensen ondervraagd naar hun slaapervaringen, met het doel te horen of een stralingwerende baldakijn inderdaad een slaapverbetering opleverde. Het resultaat was negatief: geen verbetering. Men zou kunnen constateren dat verzwakking van de velden dus geen invloed heeft en mensen dus maar wat zeurden. Dat is te kort door de bocht, want overdag waren de mensen in hun respectievelijke woon-/ werkomstandigheden natuurlijk wel aan diverse vormen van straling blootgesteld. Effecten daarvan kunnen gemakkelijk pas na een aantal uren voelbaar worden, ’s nachts bijvoorbeeld. Daarnaast was er in de betreffende huizen geen aandacht gegeven aan huishoudelijke apparaten die mogelijk storende laagfrequente velden afgeven omdat ze 132 © - Uit: Hugo Schooneveld (2014) - Elektrostress Handboek - Leren omgaan met ziekmakende elektromagnetische velden.
9. Ziek van zendmasten niet kunnen worden afgeschermd. Het laatste woord over hinder van hoogfrequente velden is nog lang niet gesproken. Experimenten die zijn uitgevoerd konden om allerlei redenen geen rekening houden met alle factoren die mensen in hun leefomgeving tegenkomen. Aan de ene kant zijn er sterke aanwijzingen dat sommigen last van hoogfrequente velden kunnen hebben. Aan de andere kant zijn er omgevingsfactoren en verwachtingspatronen die elk voor zich het welbevinden kunnen beïnvloeden.
9.4. Provocatie-experimenten: Kunnen mensen elektromagmetische velden voelen?
Er zijn twee benaderingen waarlangs men kan proberen de bewering van mensen te toetsen dat EMV gezondheidsklachten geven: (1) Eliminatie: door de verantwoordelijke schadelijke velden te elimineren en te zien of de klachten dan verdwijnen; (2) Provocatie: Velden die men voor de klachten verantwoordelijk houdt vanuit een ‘schone’ situatie opzettelijk aan de mensen presenteren om te zien of men die velden dan kan voelen. Eliminatie-experimenten worden dagelijks en routinematig door velen uitgevoerd en vergen geen wetenschappelijke begeleiding omdat het proces zo simpel is. Men zorgt er voor dat de woonruimte geheel stroomloos is. Na enkele dagen kan men merken of de gezondheid daardoor is verbeterd. Zo ja, dan is het probleem opgelost en weet men welke voorwaarden men aan de leefomgeving moet stellen opdat men verder een normaal leven kan blijven leiden. Zo niet, dan zijn er weer twee mogelijkheden: ofwel de gevoeligheid is zo groot dat restvelden nog steeds een probleem vormen. Ofwel men heeft een ziekte of aandoening onder de leden die dezelfde gezondheidsproblemen geeft; in hoofdstuk 3.5 zijn daar voorbeelden van gegeven. EMV zijn dan niet het (enige) probleem. Men moet rigoureuzer te werk gaan om zulke ‘multi-systeemziekten’ te herkennen en integraal aan te pakken.
Bedenkingen bij provocatiestudies
Er zijn veel factoren die maken dat mensen op die manier niet getest kunnen worden op hun EMV gevoeligheid, om menselijke en technische redenen. Tabellen 9-2 en 3 geven daar een overzicht van. Mensen worden ziek van de velden en zoeken vervolgens hulp en informatie om met het probleem om te gaan. Wanneer gezonde mensen in de buurt komen van zendmasten, een Dect telefoon of WiFi hebben ze aanvankelijk niets in de gaten. Het kan maanden, of zelfs jaren duren voordat men gaat merken dat de gezondheid achteruit gaat. Het zijn sluipende effecten. Omgekeerd is het vaak wel zo, dat mensen die al extreem gevoelig zijn geworden binnen seconden na blootstelling merken dat ze langs een zendmast lopen of dat er een WiFi in de ruimte aan staat. Dat zou testbaar moeten zijn, maar men moet proefpersonen daar heel selectief op uitzoeken. Sommigen die extreem gevoelig reageren op bepaalde laagfrequente velden kunnen heel vaak geen hoogfrequente velden waarnemen en omgekeerd. Dat vertroebelt de testbaarheid. Proefpersonen die zichzelf voor de tests aanmelden weten dat vaak niet van zichzelf en worden dan op het verkeerde veldregime getest.
133 © - Uit: Hugo Schooneveld (2014) - Elektrostress Handboek - Leren omgaan met ziekmakende elektromagnetische velden.
selectief op uitzoeken. Sommigen die extreem gevoelig reageren op bepaalde laagfrequente velden kunnen heel vaak geen hoogfrequente velden waarnemen en omgekeerd. Dat vertroebelt de testbaarheid. Proefpersonen die zichzelf voor de tests aanmelden weten dat 9. Ziek zendmasten vaak niet van zichzelf en worden dan op van het verkeerde veldregime getest. Tabel 9-2. Menselijke beperkingen van provocatiestudies: De proefpersoon is helemaal niet elektrogevoelig en kan geen van de in de tests aangeboden bestralingsregimes onderscheiden. • De persoon vertoont inderdaad de symptomen van EHS, maar lijdt in feite aan andere milieufactoren zoals zonlicht, geuren, geluid die deze symptomen oproepen, of is gewoon allergisch. • Het bij de tests aangeboden EMV testsignaal komt niet overeen met het storende signaal in de huishouding. • Onder experimentele omstandigheden reageert men anders dan thuis en men staat soms ‘stijf’ van de zenuwen. Sommige stressreacties overrulen de normale EMV reacties. •
Eenandere andere factor factor is testpersonen niet niet naar naar de testplaats krijgt. krijgt. Extreem Een is dat datmen mendedebeste beste testpersonen de testplaats Extreem gevoeligemensen mensen hebben leefruimte en zullen zichzich wel twee keer keer bedenken aan gevoelige hebbeneen eenbeperkte beperkte leefruimte en zullen wel twee bedenken die tests mee te doen. Niet alleen uit angst voor de te ontvangen testsignalen, maar voor de aan die tests mee te doen. Niet alleen uit angst voor de te ontvangen testsignalen, maar voor de hele onderneming, het verblijf in een onbekende en ongeteste mogelijk veldonvriendelijke omgeving, de intimiderende houding van het testpersoneel enzovoort. Tot nu toe is geen testsituatie gevonden waarin alle deelnemers een reactie op een 9. Ziek moeten van zendmasten zekere prikkel vertoonden. Misschien w er in berusten dat iedere testpersoon een eigen testrepertoire vergt. Daarom moeten we misschien niet streven naar grote aantallen proefpersonen perintest. enkeling kan soms wel voorspelbaar reageren, hele onderneming, het verblijf een Een onbekende en ongeteste mogelijk veldonvriendelijke omgeving, intimiderende houding van het die testpersoneel enzovoort. naar Havasde vond. Toen ze personen testte op Dect of WiFi velden reageerden, kon ze herhaaldelijk eenniet versnelling de hartslag (‘tachycardie’) bij een persoon opwekken. Het is misschien nodig om van te streven naar grote aantallen proefpersonen. Zelfs een enkel Tuengler en in Klitzing (2013)van stellen voorexperimenten een combinatie van effecten te dat onderzoeken persoon kan een herhaling dezelfde bijvoorbeeld laten zien een bepaald (N. Leitgeb, persoonlijke tot nu om EHSveld vastkan te worden stellen:waargenomen hartslagvariatie, microcirculatie in mededeling). bloedvaten Alleen, en elektrische toe is geen testsituatie gevonden waarin zelfs een enkele persoon een voorspelbaar en huidpotentialen. Niet duidelijk is hoeveel elektrogevoelige personen aan al deze kwalen verifieerbaar antwoord tegelijk kunnen lijden.geeft als reactie op een aangeboden veldtype. Misschien is dat een kwestie van beter zoeken.
Dan zijn er ook nog technische zaken die de reacties kunnen verstoren, zoals in tabel Dan zijn er ook nog technische zaken die de reacties kunnen verstoren, zoals in tabel 9-3 is 9-3 is aangegeven. aangegeven. Tabel 9-3. Technische beperkingen van provocatiestudies •
•
•
Een discriminerende selectieprocedure voor testpersonen: personen die zich als vrijwilliger melden worden van te voren uitgezocht. Mensen die al te heftig reageren vallen buiten de scoremogelijkheden en worden uitgesloten, zodat er een populatie relatief ongevoelige personen overblijft. De reactie van de persoon wordt op de foute manier uitgelezen, bijvoorbeeld met PC of beeldscherm, terwijl die items juist het EMV probleem oproepen. De testruimte is niet goed afgeschermd tegen signalen die de test kunnen beïnvloeden, bijvoorbeeld laagfrequente signalen die storend zijn maar niet afgeschermd kunnen worden, terwijl op hoogfrequente velden wordt getest. Die laagfrequente velden gaan ook door tijdens de rustperioden.
Punten waarop sommige tests falen is dat de deelnemers niet alleen moeten aangeven of Punten falen is datstaat, de deelnemers moeten aangeven een veldwaarop op eensommige gegeventests moment aan maar ookniet dat alleen een veld op een ander of moment een veld op een gegeven moment aan staat, maar ook dat een veld op een ander moment uit staat. Dat is teveel gevraagd voor proefpersonen die hun gevoeligheid in tests graag uit staat. Dat is teveel gevraagd voor proefpersonen die hun gevoeligheid in tests graag willen twijfelsituaties zullen misschien eerder geneigd te zeggen willendemonstreren. demonstreren. InIntwijfelsituaties zullen ze ze misschien eerder geneigd zijn tezijn zeggen dat de zender aan staat dan dat hij uit staat. Statistisch gaat er dan wat mis. Proefpersonen dat de zender aan staat dan dat hij uit staat. Statistisch gaat er dan wat mis. Proefpersonen worden danvan vanbeschuldigd beschuldigd nocebo-reactie te hebben gegeven (een tendens worden er er dan eeneen nocebo-reactie te hebben gegeven (een tendens om te om teverwachten verwachten er een kwalijk bus komt). Datomgekeerde is het omgekeerde datdat er een kwalijk effecteffect uit deuit busdekomt). Dat is het van een van een placebo-reactie. wordtverwacht verwacht er een gunstig gaat optreden; placebo-reactie.Van Vaneen een placebo placebo wordt datdat er een gunstig effecteffect gaat optreden; doorgaans van een geneesmiddel. De proef is door deze nocebo-reactie mislukt, naar de 134de mens in soortgelijke situaties van experimentatoren zeggen. Maar men vergeet dat nature altijd kiest voor het antwoord dat het beste is voor de gezondheid. De onderzoeker ©verklaart - Uit: Hugo Schooneveld (2014) - Elektrostress - Leren omgaan met ziekmakende elektromagnetische velden. dat de persoon dus geenHandboek EMV kan voelen.
9. Ziek van zendmasten doorgaans van een geneesmiddel. De proef is door deze nocebo-reactie mislukt, naar de experimentatoren zeggen. Maar men vergeet dat de mens in soortgelijke situaties van nature altijd kiest voor het antwoord dat het beste is voor de gezondheid. De onderzoeker verklaart dat de persoon dus geen EMV kan voelen.
9.5. De proefopstelling bij tests op hoogfrequente velden
Allerlei zendertypen en zendfrequenties zijn de laatste jaren in provocatie-experimenten getest op detecteerbaarheid door de mens. Maar in geen van de tests bleken mensen in staat op statistisch betrouwbare manier te bepalen of zenders aan of uit stonden. Om zich een voorstelling te kunnen maken van de testopstellingen die daarvoor gebruikt worden geven we een paar voorbeelden (figuur 9-4). De testruimte dient geen velden van buiten toe te laten; daarom9. zijn ze van doorgaans elektrisch afgeschermd zodat ze een Ziek zendmasten ‘Kooi van Faraday’ vormen tegen elektrische invloeden van buiten. De betere ruimten zijn ook tegen magnetische wisselvelden afgeschermd, maar dat is veel moeilijker en Figuur 9-4. Testruimte van het altijd onvolledig omdat laagfrequente velden doorCofam geen enkelevanmateriaal I onderzoek TNO. In 9. Ziek magnetische van zendmasten een kooi van Faraday die geheel worden tegengehouden. afgeschermd is tegen invallende hoogfrequente velden wordt een Figuur 9-4. van het vrijwilliger aanTestruimte hoogfrequente Cofam I onderzoek GSM-achtige velden van TNO. In een kooi vanVia Faraday blootgesteld. een die afgeschermd is tegen toetsenbord geeft hij aaninvallende of hij hoogfrequente velden denkt dat de zender aanwordt of uit een staat. vrijwilliger aan hoogfrequente GSM-achtige velden blootgesteld. Via een Bron: (Zwamborn ethij al;.aan 2003). toetsenbord geeft of hij Met toestemming. denkt dat de zender aan of uit staat.
Wij weten dat laagfrequente velden even schadelijk voor personen kunnen zijn als hoogfrequente velden. Maar als de onderzoekers daar geen rekening mee gehouden Bron:hebben (Zwamborn et al;. 2003). Met toestemming. zullen er slechts onzinresultaten volgen. Mensen die tijdens een veld-UIT situatie melden toch een veld te voelen kunnen gelijk hebben. Alleen hebben we hier te maken met verschillende Wij wetenvan datbinnen laagfrequente velden schadelijk voor personen kunnenaanzienlijk. zijn als velden, de testruimte en even van buiten. Dat vertekent de resultaten Wij weten dat laagfrequente velden even schadelijk voor personen kunnen zijn als hoogfrequente velden. Maar als de onderzoekers daar geen rekening mee hebben gehouden Geen enkel provocatie-experiment is de vooronderzoekers deze factor gecorrigeerd. Om die redenmee hebben hoogfrequente velden. Maar als daar geen rekening zullen er slechts onzinresultaten volgen. Mensen die tijdens een veld-UIT situatie melden toch beschouwen we alle nu toe onzinresultaten uitgevoerde provocatie-experimenten als tijdens non-informatief en de gehouden zullen ertot slechts volgen.we Mensen die een veld-UIT een veld te voelen kunnen gelijk hebben. Alleen hebben hier te maken met verschillende resultaten daarvan irrelevant. situatie melden toch een veld te voelen kunnen gelijk hebben. Alleen hebben we hier te velden, van binnen de testruimte en van buiten. Dat vertekent de resultaten aanzienlijk. Om de met proeven beter in te richten zou minstens rekening gehouden moeten worden met de maken verschillende velden, van binnen de testruimte en van buiten. Dat vertekent Geen enkel provocatie-experiment menselijke aspecten in tabel 9-4. is voor deze factor gecorrigeerd. Om die reden de resultaten beschouwen weaanzienlijk. alle tot nu toe uitgevoerde provocatie-experimenten als non-informatief en de resultaten daarvan irrelevant. Tabel 9-4. Voorwaarden voor de inrichting van een testruimte voor provocatieproeven met Om de proevenvelden. beter in te richten zou minstens rekening gehouden moeten worden met de laagfrequente menselijke aspecten in tabel 9-4. -
een betrouwbare getuigenis van een betrouwbare proefpersoon t.a.v. een bepaalde te testen stralingsbron Tabel-9-4.ontspannen Voorwaarden voor de die inrichting een testruimte provocatieproeven mettot testpersonen ruim de van tijd krijgen om hinder voor na een eventuele blootstelling uiting velden. te laten komen laagfrequente - vervolgens een ruime ontspan- en neutralisatieperiode alvorens een persoon een tweede testserie ondergaat - een betrouwbare getuigenis van een betrouwbare proefpersoon t.a.v. een bepaalde te testen - stralingsbron testregimes met een van te voren afgesproken reactietijd en herhalingsfrequentie adequate huisvesting voordie een periode een week of langer om risico’s van blootstelling reisinvloedentot - - ontspannen testpersonen ruim de tijdvan krijgen om hinder na een eventuele te omzeilen mensen in een ontspannen sfeer tot volledige mentale en lichamelijke rust te uiting te latenen komen laten komen. - vervolgens een ruime ontspan- en neutralisatieperiode alvorens een persoon een tweede testserie ondergaat - testregimes met een van te voren afgesproken reactietijd en herhalingsfrequentie - PERFECTE adequate huisvesting voor een DE TESTSITUATIE ? periode van een week of langer om risico’s van reisinvloeden te omzeilen en mensen in een ontspannen mentale en lichamelijke rust 135 In de hoogfrequente provocatie-experimenten issfeer mentot er volledige niet in geslaagd, mensen te testen opte laten komen.
hun vermogen hoogfrequente velden te voelen. Los van de vraag naar de testbaarheid van
doorSchooneveld dit soort(2014) proeven, zijn de vrijwilligers uit met hunziekmakende thuissituatie gehaald en onder © EHS - Uit: Hugo - Elektrostress Handboek - Leren omgaan elektromagnetische velden.
omstandigheden onderworpen aan laboratoriumproeven. Maar we moeten ons ook Dstressvolle E PERFECTE TESTSITUATIE?
9. Ziek van zendmasten Geen enkel provocatie-experiment is voor deze factor gecorrigeerd. Om die reden beschouwen we alle tot nu toe uitgevoerde provocatie-experimenten als non-informatief en de resultaten daarvan irrelevant. Om de proeven beter in te richten zou minstens rekening gehouden moeten worden met de menselijke aspecten in tabel 9-4.
De perfecte testsituatie? 9. Ziek van zendmasten
Het testen van mensen op hun vermogen EMV te voelen is een hachelijke zaak.De vrijwilligers zijn hun thuissituatie en onder stressvolle omstandigheden konden zo niet hunuit bijdrage leveren omdatgehaald ze te ‘gevoelig’ waren: de reacties die ze onderworpen aan laboratoriumproeven. Maar we moeten ons ook realiseren dat de vertoonden pasten niet in het testprotocol. onderzoekers veel moeite hebben gedaan de groepen testpersonen zo te selecteren en EEN BETEREdat TESTOPSTELLING uniformeren de extreem gevoelige personen - zo die zich al hadden aangemeld Onder leiding van Siegfried heeft een Zwitserse privédie onderzoekers buiten het testpanel vielen.Zwerenz Dat geldt bijvoorbeeld voorgroep mensen zich ondereen controle methode uitgewerkt omeen mensen in de vertrouwde omgevingkalmerende te testen metmiddelen een mobielehadden hadden gesteld van psycholoog of psychiater, testopstelling. Uitgangspunt is het feit een aantalOp vanzich hen weliswaar in huis getroffen gebruikt, of veel genotmiddelen endat dergelijke. is dat proeftechnisch gezien wordt door naburige zenders van allerlei maar intussenmet tochgrote een plaats begrijpelijk; maar tevens betekent dat,soort, dat de personen EHS gevonden problemen die hebben waar zich beterofvoelen: in degebruik kelder. Het idee wasniet nu om vier in getal, juist van diezediensten middelen maakten, aandie demensen, provocatieproeven in hun ‘schone’ onderaardse ruimte bloot te stellen aan dubbelblind uitgevoerde werden toegelaten. Verder werd in enkele publicaties vermeld dat sommige personen bestralingsexperimenten. Het hoogfrequente signaal is dan hetzelfde signaal als ze in de om niet nader gespecificeerde redenen uit de groep werden gehaald. Naar we menen te huiskamer zouden hebben ondergaan. Alleen wordt het bovengronds opgevangen, weten was dat in enkele gevallen omdat ze te heftig reageerden op de blootstellingen. elektronisch versterkt in alle frequenties en heruitgezonden in realistische velddichtheden via Ook personen konden zo niet hun bijdrage leveren zevan te ‘gevoelig’ waren: een indeze de kelder opgestelde zendantenne. Figuur 9-5 geeft een omdat tekening de testprocedure. de reacties die ze vertoonden pasten niet in het testprotocol.
Figuur9-5. Opstelling in de testruimte. Een ontvangantenne verzamelt de hoogfrequente signalen van digitale zenders voor mobiele telefonie die in het huis van de testpersoon binnenkomen. De signalen worden versterkt en gedoseerd doorgegeven aan de testpersoon in een ‘schone’ ruimte. De persoon houdt bij wanneer hij denkt dat de zender aan staat. Bij afnemende velddichtheden wordt de drempelwaarde van detectie bepaald. Bron: Zwerenz 2011 (met toestemming).
Het zendsignaal werd via een toevalsgenerator aan en uitgeschakeld zonder dat de testpersoon Een betere testopstelling
of het bedienend personeel het ritme wist. heeft De persoon gaf zelf aangroep wanneer hij onderzoekers dacht dat het Onder leiding van Siegfried Zwerenz een Zwitserse privé signaal aan stond. Achteraf om werden die aantekeningen vergeleken met de automatische een methode uitgewerkt mensen in de vertrouwde omgeving te testen met een registratietestopstelling. van het zendregime. De zendfrequentie werd en hen doorgegeven wasin mobiele Uitgangspunt is het feitdiedat eengekopieerd aantal van weliswaar e e beperkt tot het interval 600-2600 MHz, maar alle frequentiebanden van maar zenders van de 2toch ,3 huis getroffen wordt door naburige zenders van allerlei soort, intussen e en 4 plaats generatie konden hebben gereproduceerd een gevonden waar zeworden. zich beter voelen: in de kelder. Het idee was nu Tot ieders verbazing konden de testpersonen bijna foutloos aangeven of de zender aan of uit stond en de meest gevoelige persoon deed dat zelfs bij een velddichtheid van 0,2 microWatt/m2. De anderen zaten daar niet ver136 boven. Omdat de door de ICNIRP geadviseerde blootstellingslimiet op 10 W/m2 is gesteld ligt daar dus een verschil van een factor 50.000.000 ©maal - Uit: Hugo Schooneveldgevoeligheidsdrempel, (2014) - Elektrostress Handboek - dat Lerenisomgaan velden. Het is niet de onderste ruimmet 7 ziekmakende orden vanelektromagnetische grootte verschil! gezegd dat deze gevoeligheid onder die omstandigheid zou leiden tot EHS klachten.
9. Ziek van zendmasten om die mensen, vier in getal, in hun ‘schone’ onderaardse ruimte bloot te stellen aan dubbelblind uitgevoerde bestralingsexperimenten. Het hoogfrequente signaal is dan hetzelfde signaal als ze in de huiskamer zouden hebben ondergaan. Alleen wordt het bovengronds opgevangen, elektronisch versterkt in alle frequenties en heruitgezonden in realistische velddichtheden via een in de kelder opgestelde zendantenne. Figuur 9-5 geeft een tekening van de testprocedure. Het zendsignaal werd via een toevalsgenerator aan en uitgeschakeld zonder dat de testpersoon of het bedienend personeel het ritme wist. De persoon gaf zelf aan wanneer hij dacht dat het signaal aan stond. Achteraf werden die aantekeningen vergeleken met de automatische registratie van het zendregime. De zendfrequentie die werd gekopieerd en doorgegeven was beperkt tot het bereik 600-2600 MHz, maar alle frequentiebanden van zenders van de 2e, 3e en 4e generatie konden gereproduceerd worden. Tot ieders verbazing konden de testpersonen bijna foutloos aangeven of de zender aan of uit stond en de meest gevoelige persoon deed dat zelfs bij een velddichtheid van 0,2 microWatt/m2. De anderen zaten daar niet ver boven. Omdat de door de ICNIRP geadviseerde blootstellingslimiet op 10 W/m2 is gesteld ligt daar dus een verschil van een factor 50.000.000 maal de onderste gevoeligheidsdrempel, dat is ruim 7 orden van grootte verschil! Het is niet gezegd dat deze gevoeligheid onder die omstandigheid zou leiden tot EHS klachten. De conclusie moet zijn dat het menselijk lichaam feitelijk dus een gevoeligheid heeft van die van een radiotoestel. De vervolgvraag is wat dan wel de definitie zal zijn van een veilige blootstellingslimiet waarbij de mens geen effecten meer zal ondergaan. De discussie daarover zal boeiend worden, tenminste als deze experimenten op een betrouwbare wijze ook wetenschappelijk kunnen worden herhaald en bevestigd.
137 © - Uit: Hugo Schooneveld (2014) - Elektrostress Handboek - Leren omgaan met ziekmakende elektromagnetische velden.
