5776 Gestrand op Schiphol De zoektocht van Laurent Neels Het recyclen van de etrog

jaargang 2, nummer 1 • Rosj Hasjana 2015/5776

Gestrand op Schiphol De zoektocht van Laurent Neels Het recyclen van de etrog

inhoudsopgave

colofon

3 Home sweet home Voorwoord uitgever

16 Kunsjt – het Joodse paradijsje van Lien Braaf in Meppel

3 Joodse kalender  Overzicht t/m Chanoeka

17 Een zoet nieuwjaar Vibeke bakt

4  Het nut van het bijwonen van de zoveelste herdenking Opperrabbijn Jacobs

18 Ik ben vandaag zelf de grap Literatuur

5 Gestrand op Schiphol Herinneringen 6 De zoektocht van Laurent Neels Joods leven in Vlaanderen 8  Handleiding feestdagen Joodse gebruiken 11 De etrog na Soekot Fruitplukker vertelt 12 Kinderpost Kinderpagina’s

19 Ma chadasj – wat is nieuw? Mesjek 20 Medienesjtamper in New York Groningen ˜ New York 21 Erev Rosj Hasjana simaniem Joodse gebruiken 21 Zoete broodjes bakken De Medienist 22 Kosjer shoppen – Jumbo Kasjroet

60-703003

60-703003

60-703003 60-703003

14 Joodse les voor kinderen, waar je ook woont! Educatief

De Medienepost verschijnt drie keer per jaar, is gratis voor alle Joodse inwoners van de mediene en wordt verspreid via de Joodse Gemeenten. Redactie Aan deze uitgave werkten mee: Opperrabbijn Binyomin Jacobs, Sarah Cohen, Toby Sonneman, Shoshanna Haas, Vibeke Cohen, Guus Bauer, Amiad Ilsar, Dannie Klompsma, Bert Vromen. Eindredactie Suzan Breedveld Uitgever Studio Breedveld, Mediaplaza Katernstraat 11, 1321 NC Almere [email protected] Drukwerk Drukkerij Teewes, Almere Donaties NL97 INGB 0009 6949 76 t.n.v. Studio Breedveld, Almere o.v.v. Medienepost Advertenties Neem voor informatie en tarieven contact op met de uitgever.

It’s not just an airline, it’s Israel

HET JSL BESTAAT AL MEER DAN 30 JAAR!! Cursussen in 5776: * Tussen Tenach en Talmoed... een ontdekkingsreis * Bijbels Hebreeuws * Ivriet (6 kitot) * Jiddisch (beginners en gevorderden) * Ladino, taal, cultuur en literatuur * Joodse literatuur * Geschiedenis en topografie van de Joden in Oost-Europa. Vraag vrijblijvend onze studiegids aan of bezoek onze website: www.joodsstudiecentrum.nl Tel Aviv Winter Special € 299,This offer is valid for travel between 1 November 2015 and 31 March 2016. BOOK NOW as there is limited availability per flight. Minimum stay Saturday night. Maximum stay 1 Month. All taxes are included. For more information and reservation please contact EL AL Reservation department: 020-644 01 01,visit our website: www.elal.com or contact your local travel agent.

2 De Medienepost

Joods Studiecentrum te Leiden Levendaal 14, 2311 JL Leiden Tel.: 071-514 80 78 of 06-133 795 62 [email protected] www.joodsstudiecentrum.nl

voorwoord uitgever

joodse kalender

Home sweet home Leuk is het, om tijdens je vakantie in het buitenland onverwacht iets Joods te ontdekken. Zo kwam ik deze zomer langs een kosjer restaurant in Lyon en langs een sjofar met Hebreeuwse tekst in het muziekmuseum in Parijs. Het geeft een ‘home away from home’-gevoel. Eigenlijk zijn we overal wel een beetje thuis. Nog leuker is het om in eigen land tegen Joodse pareltjes aan te lopen. Midden in een winkelstraat in Meppel vond ik een portiek met een Jiddisje tekst op de muur, met daaronder de vertaling: ‘een dag niet gelachen, is een dag niet geleefd!’ Het is de winkel van Lien Braaf, met bijzondere cadeau-artikelen en een fijne sfeer. Terwijl ik in Liens binnentuin genoot van het glas Amé dat zij voor me had ingeschonken, was ik in mijn hoofd op zoek naar waar ik de naam Braaf eerder gehoord had. Natuurlijk: Herman Braaf in Israël. “Dat is mijn oudste broer!” Alsof het heel gewoon is dat ik hem, ruim 3000 kilometer verderop en een jaar of veertien terug, heb ontmoet. Dat schept een band. Maar anders hadden we zeker andere raakvlakken gevonden. Medienebewoners zijn bijzonder. Dat bevestigt ook het verhaal van Dannie

Klompsma, die zich in zijn huidige woonplaats bij New York kan wentelen in jiddisjkeit, en toch regelmatig met weemoed terugdenkt aan Groningen. Dannie uit Musselkanaal, een dorp met 6700 inwoners. Ook Liens moeder kwam er vandaan. Ons kent ons! En dan de passagiers van een vlucht van Tel Aviv naar New York, die wegens een technisch mankement van het vliegtuig op Schiphol strandden. Zij wilden op dat moment juist níet hier zijn, maar in New York, voor een brit mila of een bar mitswa. Stel je voor, bijna driehonderd ongelukkige reizigers. Toch werden kosten noch moeite gespaard om hun een warm mediene-bad te geven. Waar je Rosj Hasjana ook viert, ik wens je een sjana tova oemetoeka, en voor daarna natuurlijk een droge soeka. Suzan Breedveld n

Suzan Breedveld groeide op in Gelderland en kwam via Amersfoort, Rotterdam, Den Haag, Berlijn en Sydney in Israël terecht. Na zeven jaar Israël terug in Nederland. Woont met haar zoon in Almere Poort en runt haar eigen bedrijf als vormgever en uitgever.

slechts E 9,95

bestel hem nu via [email protected]

J o o dse data Seliechotnacht zaterdagavond 5 september Rosj Hasjana van | zondagavond 13 september tot | dinsdagavond 15 september Vastendag van Gedalia woensdag 16 september Jom Kippoer van | dinsdagavond 22 september tot | woensdagavond 23 september

nee, gewoon ‘dutch weed’.

Sjeminie Atseret van | zondagavond 4 oktober tot | maandagavond 5 oktober illustratie:www.micheldeboer.net

happy soekot!?

Soekot van | zondagavond 27 september tot | zondagavond 4 oktober

Simchat Tora van | maandagavond 5 oktober tot | dinsdagavond 6 oktober Chanoeka van | zondagavond 6 december tot | maandagavond 14 december Vastendag Tien Tewet van | dinsdagochtend 22 december tot | dinsdagavond 22 december

De Medienepost 3

opperrabbijn jacobs

Het nut van het bijwonen van de zoveelste herdenking In de maand van de Hoge Feestdagen kijken we vooruit en blikken we terug. Opvallend was het aantal herdenkingen dat ik heb bijgewoond. De gebruikelijke, zoals het Apeldoornsche Bosch, Kamp Amersfoort, het Kindertransport te Vught, Westerbork. Maar ook nieuwe monumenten, Yad Vashem uitreikingen en Jom Hasjoa herdenkingen. Waarom ga ik graag naar dit soort plechtigheden, vroeg ik mezelf af, en wat is het nut zo lang na de oorlog? Met Rosj Hasjana houden we onszelf een spiegel voor, kijken waar we onszelf kunnen verbeteren en creëren zo een soort reservoir van zegen voor het komende jaar 5776. Dan de Tien Dagen van Inkeer, een soort examentijd waarin we getoetst worden om te kijken of de goede voornemens van Rosj Hasjana voornemens blijven of dat ze ook daadwerkelijk worden uitgevoerd. En daarna de dag van het eindexamen, Jom Kipoer, waarop we vanuit het diepst van onze nesjomme G-d smeken voor een goed en gezond jaar, onder het luid uitroepen van het Sjema Jisraeel, na meer dan 25 uur geen eten en geen drinken. Een paar dagen later in feite een herhaling, maar dan vanuit simcha: Soekot en Simchat Tora. Vanuit de soeka voelen we onze afhankelijkheid van de Eeuwige en weten ons letterlijk omringd door mitswot. En op Simchat

Tora nemen we de basis en de bron van ons Jood-zijn, het geheim van onze existentie, in onze armen en dansen, dansen en dansen, vanuit een bijna spirituele extase. Maar op de sjabbat voorafgaande aan Rosj Hasjana, lezen we in de Tora dat we allen als gelijken staan voor de Eeuwige, van de stamhoofden tot de waterdragers, van de VIP’s tot de vakkenvullers in de supermarkt. Ook aan het begin van Jom Kipoer, voordat we het imponerende Kol Nidree beginnen, verklaren we dat iedereen welkom is. Ook zij die ernstig vervreemd zijn van hun Jodendom. En nog eerder behoren we elkaar vergiffenis te vragen voor aangedaan onrecht. Jom Kipoer kan alleen de verhouding tussen G-d en de mens verbeteren als de intermenselijke verhouding vooraf hersteld is.

Ook Soekot en Simchat Tora zitten weliswaar vol rijke spirituele waarden en gedachten, maar tegelijkertijd dansen we gezamenlijk met de Tora. De loelav, die de G-ddelijke aanwezigheid benadrukt, vertelt ons ook dat we allen moeten meedoen, zowel de Jood, die op het niveau staat van de etrog, die lekker smaakt en geurt, vol Tora en mitswot is, alsook de Jood die vergeleken wordt met het wilgentakje: geen smaak en geen geur, geen Tora en geen mitswot. De herdenkingen en monumenten hebben voor mij iets spiritueels. Zij die geen graf werd gegund, krijgen weer een plaatsje in de omgeving waar zij zo graag een natuurlijke dood hadden willen sterven. We spreken een Jizkor uit voor hun zielenrust. Er wordt gelernd in de vorm van een toespraak. Ze worden even uit de vergetelheid weggehaald… Maar ook vormen dit soort bijeenkomsten een perfect platform om te waarschuwen tegen het opkomend antisemitisme. Wij mogen niet zwijgen en onze kop in het zand steken, ‘omdat het niet zo’n vaart zal lopen’. Het is bijna beschamend dat wanneer er een prachtig boek is uitgegeven, OverLeven, waarin de verhalen van drieëntwintig overlevenden zijn vastgelegd, dat een recensent, nota bene werkzaam bij een Joodse instelling, de gotspe heeft om in zijn recensie te zeggen dat er al zoveel over de oorlog is geschreven... Bij de Hoge Feestdagen zien we geestelijke diepgang, maar voorafgaand iets heel basaals: herstel van onderlinge eenheid en verbondenheid. En die eenheid is voor mij misschien nog wel het belangrijkste aspect van de herdenkingen en de plechtigheden: ook Joden, die vaak erg ver weg zijn van hun Joodse wortels, komen naar de plechtigheid, omdat hun opa of oma, hun vader of moeder, tot de slachtoffers behoorden of omdat ze, ondanks de afstand, toch hun Jood-zijn voelen en hieraan uiting willen geven. Om die verdwaalde Jood of Jodin te ontmoeten en middels mijn toespraak te inspireren, reis ik graag vele kilometers en offer ik met liefde vele uren op. Want juist in een tijd van opkomend antisemitisme is het wapen van achdoet, eenheid, van eminent belang! Lesjana towa oemetoeka – een goed en zoet jaar, voor ieder persoonlijk en voor Klal Jisraeel. Binyomin Jacobs, Opperrabbijn n

4 De Medienepost

herinneringen

ko­sjere babymelkpoeder. Het kleine winkeltje in het hotel verkocht geen babybenodigdheden. Na het avondeten reed mijn oom mensen naar de luchthaven om ze alsnog op een andere vlucht te krijgen. Zo was er een chassidisch echtpaar op weg naar de brit mila van hun kleinzoon in New York. Ze spraken geen woord Engels. Ze waren hem zo dankbaar. Voor ons was er geen plaats op een andere vlucht. Akiva Camissar maakte het intussen voor een grote groep reizigers mogelijk om een paar uur naar het centrum van Amsterdam te gaan voor een rondvaart en een bezoek aan het Anne Frankhuis.

Gestrand op Schiphol Vier jaar geleden reisden we van New York naar Israël, onder meer ter gelegenheid van de bar mitswa van mijn broer Tzvi. Het was een speciale trip. Op een woensdagochtend stapten we op het vliegtuig terug naar New York. Na enkele uren maakte de piloot wegens een technisch mankement van het toestel een noodlanding in Nederland. Voor de 277 passagiers zou het nog een etmaal duren voor de reis kon worden voortgezet. Toeval bestaat niet We wilden op tijd terug zijn voor sjabbat, omdat mijn broer dan opgeroepen zou worden voor de Tora en we veel logés verwachtten. Ik vroeg me af waarom we juist nu de pech hadden om te stranden in Amsterdam. Wat was het plan van Hasjem? Delta, de vliegtuigmaatschappij, bracht ons onder in het Ibis-hotel bij Schiphol. Verder werd er door hen niet veel voor ons geregeld. Het toeval wil echter dat mijn oom, rabbijn Shmuel Spiero, in Haarlem woont. Toen hij hoorde van onze stranding, liet hij meteen vallen waar hij mee bezig was en kwam in actie voor ons. Hij werd daarbij ondersteund door Akiva Camissar, de sjaliach voor Israëlische toeristen in Nederland. Bliksemactie Veel passagiers waren Joods, maar lang niet allemaal praktiserend, zoals mijn familie en ik. Mijn oom regelde voor het héle gezelschap kosjere catering – belegde

broodjes, warm avondeten, ontbijt. Zo kon iedereen de mitswa vervullen om kosjer te eten. Het was nog een hele opgave voor mijn oom en zijn collega om het management van het hotel te overtuigen, aangezien de standaard procedure het overhandigen van vouchers voor de horeca van het hotel is. Maar daar zouden wij als vrome Joden geen gebruik van maken. Uiteindelijk stemde het hotel in met externe catering, maar dan wel voor álle passagiers, ook de seculiere Joden en de niet-Joodse-passagiers. Bij elkaar bijna driehonderd mensen genoten die avond van een warme Laromme-maaltijd! Niet iedereen was even dankbaar. Sommige Israëlische reizigers verwachtten een vleesmaaltijd, maar in verband met de negen dagen voorafgaand aan Tisja Be’av werden er visschnitzels geserveerd. Onbaatzuchtig Daarnaast zorgde mijn oom voor van alles waar behoefte aan was – zoals toiletartikelen, kinderwagens, luiers en

Onvergetelijk Toen duidelijk werd dat het overgrote deel van de groep tot donderdagmiddag zou moeten blijven, werd de bar mitswa op touw gezet. Mijn broer was op dinsdag dertien geworden – hetgeen we nog vierden met Israëlische familie bij de kotel – en donderdag was de eerste gelegenheid dat mijn broer opgeroepen kon worden voor de Tora. We kregen een Torarol te leen van de sjoel in Haarlem, zodat we op donderdagochtend een dienst konden houden in een zaaltje van het hotel. Er was minjan en na het ochtendgebed werd er gedanst en was er taart en lechajiem. Zo vierden we feest met onze medepassagiers. We hadden de gasten niet zelf uitgekozen, maar Hasjem bepaalde met wie we mijn broers bar mitswa vierden. Het werd een ervaring om nooit te vergeten. Trots Donderdagmiddag konden we verder reizen en we waren toch nog op tijd terug voor een geweldige sjabbat in Queens. Deze ervaring heeft me echt geraakt. Het inspireerde me en opende mijn ogen voor het werk van de sjloechiem. Het zien van de enorme hoeveelheid werk en moeite die mijn oom hierin stak als sjaliach van de Rebbe, geheel onbaatzuchtig, maakte me trots om deel uit te maken van Chabad. De gebeurtenis liet wat mij betreft duidelijk zien dat alles wat gebeurt min hashamajiem is. Het is nu vier jaar later en ik schreef dit verslag als opstel voor school. Ik won de eerste prijs met mijn waargebeurde verhaal! Sarah Cohen, Valley Stream, New York, Beth Rivkah School, Brooklyn n

De Medienepost 5

joods leven in vlaanderen

De zoektocht van Laurent Neels Op 15 september 1943 werd Laurent Nicolas Neels geboren, midden in het door de Duitsers bezette Brussel. Hij maakte de oorlog niet bewust mee – op 3 september 1944 werd Brussel bevrijd – en realiseerde zich pas veel later dat zijn bestaan een wonder was. Op zijn vierentwintigste ontdekte hij bij toeval dat zijn moeder Joods was, en hijzelf dus ook. Pas na zijn pensioen ging hij op onderzoek uit. Op bezoek in Waver Begin dit jaar ontmoette ik Laurent en zijn vrouw Annick tijdens de sjabbaton in Garderen. Aan het eind van het weekend waren we nog niet uitgepraat. Ze nodigden me uit bij hen thuis in België, zodat ik hen kon interviewen en ze mij Brussel konden laten zien. In de zomervakantie was het zover: mijn zoon en ik reisden met de trein naar Mechelen en hadden instructies gekregen om daar de bus te nemen naar de kerk in Onze-LieveVrouw-Waver. Daar wachtten ze ons op. Ze wonen vlakbij de bushalte. Hun etagewoning kijkt uit op de keurig gerenoveerde kerk en het prachtige raadhuis. Geen rare plaats voor iemand die tot zijn vierentwintigste dacht katholiek te zijn. Laurent: “Je vindt hier niets Joods. In Mechelen is alleen een holocaust-museum, Kazerne Dossin, dat in de oorlog de verzamelplaats was voor het wegvoeren van de Joden naar Auschwitz. Nog geen vijf procent keerde terug”. Indrukwekkend is de enorme fotowand, gespreid over de vijf verdiepingen van het museum, die de slachtoffers een gezicht geeft. “Voor hedendaags Joods leven moet je toch echt naar Antwerpen en Brussel. Maar ik heb lang in Waver gewoond, hier voel ik me thuis”. Joods leven in huis Laurent haalt zelf Joods leven in huis. Aan de deur van het appartement op de tweede verdieping hangt een mezoeza en trots showt Laurent de judaica die hij de afgelopen jaren heeft verzameld. Kandelaars, kiddoesjbekers, een handenwasbeker, een challekleedje, een keppel, een talliet en tefillien. Daarnaast vind ik in hun huis verzorgingsproducten uit de Dode Zee en handdoeken waar een magen david op is geborduurd. Laurent

6 De Medienepost

draagt ook een ketting met een gouden davidster en zelfs op zijn blauwe t-shirt prijkt dit symbool, dat hem inmiddels zo dierbaar is geworden. Laurent: “Ik wist dat ‘enkele’ familieleden waren vermoord in de kampen, maar de teller staat nu op 619 slachtoffers. Dat zijn er zo ontzettend veel. Het enige dat ik kan doen, is hun namen noemen in de genealogische gegevens die ik inmiddels verzameld heb. Zo zijn ze niet uitgevlakt, vermoord zonder dat iemand weet dat ze hebben bestaan. Ook wil ik, zo goed en zo kwaad als het gaat op mijn leeftijd, mijn Jodendom verdiepen. Dit ben ik, dit zijn mijn wortels. Twee jaar terug heb ik bij het Chabad House in Antwerpen, onder leiding van rabbijn Yossi Slavaticki, op mijn zeventigste alsnog mijn bar mitzwa gedaan. Als Joodse naam koos ik Leib, Jiddisj voor leeuw”. Teruggevonden familie Gelukkig heeft het speuren naar Joodse familie ook contacten opgeleverd met

familieleden die wél de oorlog overleefd hebben, hetzij door onderduik, dan wel door emigratie. Enkele jaren terug kwam Laurent in contact met Ronieth Ilsar uit Afula in Israël en Amiad en Shay Ilsar uit Almere. Hun moeder, Betty Ilsar-Waterman z.l., was zijn achternicht! Barend Waterman, de grootvader van Betty, en Machiel Waterman, de overgrootvader van Laurent, waren broers. Betty Ilsar-Waterman was als klein kind ondergedoken geweest in Nederland en hoewel slechts drie jaar eerder geboren dan Laurent, stond de angst om ontdekt te worden haar nog bij. Zeer waarschijnlijk is deze angst, of puur de overlevingsdrang, ook de reden geweest van Laurents moeder Kitty om haar Joods zijn te verbergen. Ze had zich voor haar trouwen begin 1942 katholiek laten dopen. Laurent laat me een oude foto van zijn moeder zien en wijst me op haar onmiskenbare Joodse uiterlijk. “Ze sprak prachtig Frans, en ik ben in het Frans opgevoed, maar als ze met haar moeder Nederlands sprak, kon ik het nauwelijks verstaan, door het Amsterdamse dialect. Achteraf heb ik wel het één en ander kunnen reconstrueren. Zo had ik als kind met mijn moeder in Brussel het graf van mijn opa, Nathan Waterman, bezocht, en hij lag op het Joodse gedeelte van de begraafplaats. Om precies te zijn in een grafkelder, met een magen david op de sluitsteen. Maar toen zei me dat nog niets. Ook aten we soms matzes bij mijn grootmoeder Eva Lap. De familie is in 1929 van de Jodenbreestraat in Amsterdam naar Brussel verhuisd. Misschien om economische motieven”.

Theedrinken bij Annick en Laurent in Onze-Lieve-Vrouw-Waver

hebben veel van het land gezien. We bezochten Tel Aviv, Jaffa, Jeruzalem, Ein Gedi, Massada, Rehovot en natuurlijk ook Ronieth in Afula. Omdat Max praktiserend Joods is, leerden we tegelijkertijd veel over de Joodse wetten en gebruiken. We zagen zijn kosjere keuken en hoe hij voorafgaand aan een restaurantbezoek controleerde of het restaurant een kosjercertificaat bezat. Voor ons zijn de Joodse wetten vrij ingewikkeld en het waarom niet altijd te begrijpen, maar we doen wat we kunnen”.

Laurent werd in 1943 aan de Jacques Rayéstraat 52 in Brussel geboren, op de foto het vierde huis van links

De ontdekking Laurent studeerde aan het Koninklijk Atheneum van Laken en het Pedagogisch Hoger Instituut Karel Buls. Hij spreekt vloeiend Frans, Nederlands, Engels en Duits en leerde daarnaast ook Grieks, Latijn, Italiaans en Spaans. In 1966 werd hij docent moderne talen aan het Koninklijk Atheneum van WatermaalBosvoorde. Laurent: “Aan het eind van mijn eerste schooljaar als leraar ging ik met mijn leerlingen op excursie naar Amsterdam. Mijn moeder vroeg me om ‘Ome Daan’ te bezoeken die in een rusthuis woonde. Ome Daan was haar oom, de broer van mijn grootvader Nathan Waterman. Ik bezocht hem in het bejaardenhuis aan de Henri Polaklaan in Amsterdam. Bij het betreden van het gebouw viel mijn oog op de davidster boven de poort. Op mijn vraag waarom hij in een Joodse instelling woonde, verklapte Ome Daan me dat dat we Joden waren. Op mijn vierentwintigste kwam ik dus te weten wie ik was. Twee keer gelukkig Naast mijn werk als leraar werd ik ook bibliothecaris en tot mijn pensioen gaf ik les in dit vak. Zo ontmoette ik mijn vrouw Annick, zij was één van mijn leerlingen. Het is heel bijzonder om voor de tweede keer het geluk te vinden. Annick was gescheiden en ik was weduwnaar. Mijn eerste vrouw, Diane, overleed in 2002, op 56-jarige leeftijd. Zowel Diane als Annick hebben me steeds gesteund en aangemoedigd om op zoek te gaan naar mijn Joodse wor-

tels. Ik heb uit mijn eerste huwelijk twee dochters en vier kleinkinderen, op wie ik heel trots ben. Ze zijn allen zeer begaafd in hun studies en muzikaal aangelegd. Mijn jongste dochter Ira deelt mijn interesse voor het Jodendom. Zeker geen toeval dat ze voor haar proefschrift Neerlandistiek als onderwerp ‘Het Esthermotief in de literatuur’ had gekozen. Rozen en Elvis Ik heb me altijd volledig ingezet voor mijn werk als leraar en als bibliothecaris. Toch was er nog tijd voor een hobby: het werken bij een rozenveredelaar. Nog steeds bezoeken we rozenconcoursen in Europa en er is een nieuwe roos naar mij genoemd”. Foto’s, certificaten en berichten aan de muur getuigen hiervan. Een andere hobby van Laurent is platen van Elvis Presley verzamelen. Stamboomonderzoek en Israël Laurent: “Pas na mijn pensioen vond ik de tijd om met stamboomonderzoek aan de gang te gaan. Via internet kwam ik in contact met Max van Dam, een Nederlander die in Rehovot, Israël, leeft en een uitgebreide database heeft opgezet van genealogie van Nederlandse Joden. Hij heeft mijn stamboom samengesteld, deze gaat terug tot in 1686. Hij wilde hiervoor geen vergoeding, vroeg me slechts om een bedrag te schenken aan Jad Davids, het fonds voor de Nederlandse ouderen in Israël, hetgeen ik natuurlijk graag deed. Max van Dam nodigde ons uit om naar Israël te komen. In juni 2013 waren we tien dagen in Israël. We

De reizende Jood Zowel in Israël als in Almere werden Laurent en Annick hartelijk ontvangen. Het is ook niet moeilijk om de warmhartige en leergierige Vlaming en zijn lieve vrouw in je hart te sluiten. Laurent: “De Ilsars namen me mee voor mijn allereerste sjoelbezoek, aan de sjoel in Almere, toen nog aan de Markerkant. Hoewel alles nieuw voor me was, voelde ik me snel op mijn gemak bij de familie Stiefel, die ons ook in hun soeka thuis ontving. Rabbijn Stiefel heeft ons zelfs een keer in Waver met een bezoek vereerd, nadat hij zijn zoon Mendy naar Antwerpen had gebracht. Ik heb ook familie in de Verenigde Staten gevonden. Misschien kom ik nog eens in de gelegenheid om hen ook op te zoeken. Momenteel hebben we contact via internet. Ik ben niet heel handig met alle digitale media, maar internet, e-mail en Facebook gaan me goed af. Mijn smartphone gebruik ik alleen om te bellen. Annick en ik zijn veel onderweg met onze camper en dan zijn we soms wekenlang offline. Maar onze familie en vrienden weten dat. Mijn 72e verjaardag vier ik aan de Côte d’Azur. En tijdens Soekot zullen we weer in Almere zijn. Twee jaar geleden vroeg ik daar tijdens het soeka-dansfeest of ik ‘As der Rebbe tanzt’ mocht zingen, en dat mocht. Ik had het geleerd van YouTube! We hopen dat we nog veel reizen mogen maken. We genieten van elke dag, zolang het kan. En ik spreek de hoop uit dat de Joden in de mediene en over de hele wereld net zo veel plezier mogen beleven aan hun Jodendom als ik. Het is voor mij pure rijkdom om tot dit mooie volk te behoren en mijn familie teruggevonden te hebben”. Suzan Breedveld n

De Medienepost 7

joodse gebruiken

handleiding

F EE S T DAGEN

Rosj Hasjana en Jom Kippoer worden de ‘hoge feestdagen’ genoemd. Ze zijn anders dan andere feestdagen, omdat ze meer op het individu gericht zijn dan op een historische gebeurtenis. De individuele Jood komt bij het Nieuwjaar voor G-d te staan. Daarom worden deze dagen ook omschreven als de ‘ontzagwekkende dagen’. Wat volgt is zeven dagen Soekot en de reeks Joodse feesten in de maand Tisjri eindigt met Simchat Tora. De belangrijkste feiten op een rijtje.

Rosj Hasjana Het feest ter ere van het nieuwe Joodse jaar, Rosj Hasjana 5776, duurt twee dagen, en valt dit jaar op maandag 14 en dinsdag 15 september. Net als de andere Joodse feestdagen begint ook dit feest de avond van tevoren, op zondagavond 13 september. Rosj Hasjana heet ook Jom Hadien, de Dag van het Oordeel, omdat tijdens deze twee dagen een besluit valt over iedereen in de hele wereld. Daarom komen we in sjoel bijeen en vieren we ook een aantal bijzondere gebruiken voor deze twee dagen. Hier volgt een aantal gewoontes en wetten van Rosj Hasjana. 1. Op de eerste avond van Rosj Hasjana (13 september) wensen wij een man/ jongen ‘Lesjana towa tikateew weteechateem’ en een vrouw/meisje ‘Lesjana towa tikateewie weteechateemie’. ‘Moge je worden ingeschreven en bezegeld voor een goed jaar’. 2. Na mincha (middaggebed) van de eerste dag Rosj Hasjana (14 september)

8 De Medienepost

is het de gewoonte naar een meer of rivier te gaan en gebeden te zeggen (zie de machzor, het gebedenboek) die de profetie benadrukken: ‘Gij zult al hun zonden in de diepten der zee werpen’ (Micha 7:19). Dit is om ons eraan te herinneren dat wij al onze tekortkomingen achter ons moeten laten en dit jaar een nieuw begin moeten maken. 3. Het is gebruikelijk op Rosj Hasjana voedsel te eten dat zoetheid, overvloed en zegeningen symboliseert. Sommigen dopen de challa in honing. Op de eerste avond van Rosj Hasjana dopen wij, nadat we het eerste stukje van de challa hebben gegeten, een stukje appel in honing. We zeggen de beracha (zegenspreuk) over de appel en voegen daaraan toe: ‘Moge het Uw wil zijn ons een goed en zoet jaar te schenken’. Als symbool van het begin – de ‘kop’ – van het nieuwe jaar wordt een vissenkop geserveerd. Ook eten wij worteltjes, in het Jiddisch ‘mern’ (‘vermenigvuldig’) genoemd, symbolisch voor de zich vermenigvuldigende zegeningen.

Op de tweede avond, aan het begin van de maaltijd na de kiddoesj, eten wij een vrucht van een soort die wij dit jaar nog niet eerder hebben gegeten, met de bracha van ‘sjehechejanoe’: ‘Moge G-d ons leven blijven schenken zoals Hij ons in staat heeft gesteld deze dag te beleven’. 4. Wanneer wij ons tot G-d wenden om te vragen om genade, vergeving, goedheid en liefde, als wij Hem vragen ons een goed en zoet jaar te schenken, is het belangrijk extra tsedaka (geld voor goede doeleinden) te geven. Op Rosj Hasjana zelf is het mogelijk deze mitswa te vervullen door een persoon die daaraan behoefte heeft voor de Rosj Hasjana-maaltijd uit te nodigen. Om deze feestdagen te kunnen vieren, is het van het grootste belang ons voor Rosj Hasjana ervan te verzekeren dat de minder bedeelden van al het nodige worden voorzien. 5. Het belangrijkste van alles is het luisteren naar de sjofar – de ramshoorn. Het geluid dat hieruit komt symboliseert het geluid van de diepste gevoelens van de Joodse ziel. Als u niet in staat bent om alle gewoontes (waarvan slechts een deel hierboven wordt genoemd) uit te voeren, zorg dan in ieder geval dat u luistert naar het blazen van de sjofar. Het sjofar blazen vindt plaats op beide dagen van Rosj Hasjana. De Tien Dagen van Tesjoewa Rosj Hasjana, Jom Kippoer en de tussenliggende dagen worden Aseret Jemee Tesjoewa genoemd: de tien dagen van berouw. In deze periode doen wij tesjoewa, hebben wij berouw, letterlijk: keren wij terug naar G-d. Tesjoewa bestaat uit twee delen: 1. het onderzoek naar de fouten uit het verleden, in het bijzonder iemands verkeerde daden of gebrek aan goede daden en 2. iemands voornemen zijn gedrag te verbeteren, de Tora te volgen en mitswot te doen. Doe eens een mitswa die je niet eerder vervulde; onthoud je van iets verkeerds waarvan je je tot nu toe niet onthield. Sjabbat Sjoewa De zeven dagen tussen Rosj Hasjana en Jom Kippoer geven ons de gelegenheid tesjoewa te doen in relatie met de zeven dagen van de week. Dat wil zeggen dat wij op maandag boete doen voor al hetgeen wij mogelijk op alle maandagen van het afgelopen jaar fout heb-

ben gedaan, enzovoort. De Sjabbat in deze week heet heel toepasselijk Sjabbat Sjoewa (19 september), naar de haftara lezing van die dag uit de profeten: ‘Keer terug, o Israel, want je bent gestruikeld...’ Tsom Gedalja De dag na Rosj Hasjana is een vas­ tendag ter herinnering aan de moord op Gedalja. Na de verwoesting van de Eerste Tempel en de verbanning van het Joodse volk liet de Babylonische koning Nebuchadnetsar een klein aantal Joden in Israël achter, onder leiding van de grote leider Gedalja. Men smeedde een complot tegen hem en hij werd vermoord. Na zijn dood werden ook de resterende leden van de Joodse gemeenschap in ballingschap weggevoerd. Daarom deze vastendag, op woensdag 16 september van zonsopgang tot en met zonsondergang. Jom Kippoer Jom Kippoer is de heiligste dag van het Joodse jaar. De dag begint op dinsdagavond 22 september en duurt tot woensdagavond 23 september. Op deze dag is het hele Joodse volk – waar ook ter wereld – in hart en ziel vere­nigd, staande voor onze Hemel­se Va­der, voor G-d. Op de dag vóór Jom Kippoer, 22 september (overdag), eten wij feestelijke maal­tijden om uiting te geven aan onze hoop, ons geloof, ons vertrouwen dat G-d ons een goed en zoet jaar zal schenken. Een prachtig gebruik voor deze dag is dat ouders hun kinderen met de priesterlijke zegen zegenen: ‘Mo­ ge G-d jou zegenen en jou be­ hoeden... Moge G-d Zijn aangezicht over jou laten schijnen en je genadig zijn... Moge G-d Zijn blik op jou ge­richt houden en je vrede schenken’. Jom Kippoer verschaft verzoening voor tegen G-d begane zonden. Om vergiffenis van G-d te kunnen krij­gen voor fouten die wij tegenover onze medemens hebben gemaakt, is het allereerst belangrijk om zich vóór Jom Kippoer bij vrienden, fa­ mi­ lieleden en kennissen te veront­schuldigen en vergeving te vragen en alle nare gevoelens die mogelijk zijn ontstaan weg te nemen. Jom Kippoer is de dag die door G-d als Zijn dag voor vergeving werd gekozen. G-d is onze Vader en wij zijn Zijn kinderen. De vergiffenis die wij van Hem vragen en die wij kunnen ontvangen, komt voort uit een gevoel van oneindige

liefde die kenmerkend is voor de band tussen een kind en zijn ouders. Deze liefde, deze verbondenheid gaat iedere situatie en elk gedrag te boven. Wat van ons wordt geëist, is dat wij tot Hem terugkeren, dat wij die verbondenheid met Hem onderhou­den; een verbondenheid – de diepere betekenis van het woord ‘mitswa’ – die G-d via Tora en Mitswot moge­lijk heeft gemaakt. Laten wij onze overtredingen toe­ geven, om vergeving vragen en ons stellig voornemen trouw aan G-d te worden.

te vasten. Het vas­ten is belangrijker dan het aanwezig zijn in sjoel! Maar het kan om me­di­sche redenen niet verantwoord zijn om (de hele) Jom Kippoer te vas­ten. In dat geval is het een mitswa om te eten en/of te drinken. Men mag evenwel in deze niet zelf beslissen; men moet daaromtrent een rabbijn en een arts raadplegen.

Laten wij acht slaan op Zijn wil, laten wij ons voornemen Zijn Tora te leren en beginnen tenminste één extra mitswa te vervullen. Zo wil­len wij met Hem in contact ko­men en blijven. Het Mincha (middaggebed) wordt vroeger gezegd dan anders met het oog op de uitgebreide maaltijd vóór het begin van de vastendag. Reeds tijdens dit middaggebed wordt de tekst van ‘Al Chét’ uitgesproken, waarin wij onze zonden belijden die wij – bewust of onbewust – hebben be­gaan. Wij vragen G-d ons ver­gif­fe­nis te schenken. Jom Kippoer kent vijf verboden: 1. het eetverbod, 2. het drinkverbod (ook de mond wordt niet gespoeld), 3. het verbod om schoenen te dragen van leer of schoenen waarin leer is ver­ werkt (dat kan ook bij sport­ schoe­ nen het geval zijn), 4. het verbod dat man en vrouw elkaar aanraken en 5. het verbod om zich te wassen (afgezien van de vingers en ’s morgens de oogleden). Men moet al het mogelijke doen om op Jom Kippoer

’s avonds. Op Sjabbat en Joodse feestdagen hebben wij ook een vierde gebed – ‘Moesaf’. Dit komt ’s ochtends na het ochtend­gebed. Op Jom Kippoer hebben wij ook een vijfde gebed dat na het middaggebed komt op het eind van de dag. Dit heet ‘Ne’iela’. Het einde van Ne’iela is het hoogtepunt van heel Jom Kippoer, het is ook het moment waarop wij de sjofar gaan blazen. Het is ten teken dat wij blij zijn omdat wij er zeker van zijn dat al onze zonden vergeven zijn. Daarom verlopen de laatste minuten van Ne’iela in een vrolijke sfeer.

Jom Kippoer Sjoeldiensten Door het jaar hebben wij drie ge­beden per dag: ’s ochtends, ’s mid­­ dags en

Jizkor Vier keer per jaar spreken we in de sjoel een speciaal gebed uit ter nagedachtenis aan overleden ou­ders. Dat gebeurt: 1. De achtste dag van Pesach, 2. De tweede dag van Sjawoe’ot, 3. Jom Kippoer en 4. Sjeminie Atseret.

De Medienepost 9

joodse gebruiken

het doen van deze mitswa betrokken is. De persoon in zijn geheel, van top tot teen, lichame­ lijk en geestelijk, is volledig in de mitswa ondergedompeld, er door omgeven en omsloten. Simchat Beet Hasjo’eewa In de tijd van de tempel in Jeruzalem was er gedurende Soekot een speciale ce­ re­ monie wanneer er water was ge­ haald. Tijdens deze ce­re­monie was er een bijzonder vrolijke sfeer met mu­ziek en dansen. Deze traditie houden we nog nog steeds in ere door te dansen op muziek en zo elke avond van Soekot te v ­ ieren.

Soekot Na Jom Kippoer vieren wij Soekot, het Loofhuttenfeest. Het is nu een tijd van vreugde. Gedurende de ze­ven dagen van het feest, van zondagavond 27 september tot en met zondagmiddag 4 oktober, probeert men alle (brood)maaltijden in de soeka te nuttigen. De soeka-beracha vóór het eten van brood of koek eindigt met de woorden ‘lee’sjeev basoeka’. Vraag een rabbijn hoe u een goede soeka kunt (laten) bou­ wen. De Soeka herinnert aan de wol­ken van glorie die ons volk na de Uittocht uit Egypte veertig jaar lang in de woestijn omgaven en beschermden op weg naar het Beloofde Land. Het inspireert ons te geloven dat ook vandaag G-d ons Zijn persoonlijke bescherming geeft. Zoals de zeven dagen tussen Rosj Hasjana en Jom Kippoer dienen om tesjoewa te doen voor iedere over­ een­­ komstige dag van de week in het af­ge­ lopen jaar, brengen de zeven vreug­­ devolle dagen van Soekot ons blijd­­­schap in al de zeven dagen van de komende weken in het nieuwe jaar. De mitswa om in de Soeka te wonen, er te eten en tijd door te brengen is uniek in die zin dat de totale per­soon bij

10 De Medienepost

Hosjana Rabba De zevende dag van Soekot, dit jaar vallend op zondag 4 oktober, noemen we Hosja­ na Rabba. Het is gebruike­ lijk de nacht ervoor, zaterdagavond 3 oktober, op te blijven, te leren en teksten uit Dewariem (Deu­teronomium) en Tehilliem (het Boek der Psalmen) te lezen. ’s Och­ tends lopen we zeven maal rond de biema in de synagoge, met de Loelav en de Etrog in de hand. We zeggen speciale gebeden ‘Hosjana’ genoemd. Als onderdeel van een aloude rite met diep mystieke bete­ ke­ nis slaan we met enkele samen­ge­bonden wilgentakjes op de vloer, daarmee G-ds oordeel sym­bo­lisch verzachtend/verzoetend. Sjeminie Atseret en Simchat Tora De achtste dag, die begint op zondagavond 4 oktober, is Sjeminie Atseret. Ook op deze dag eten we de maaltijden in de Soeka, maar zonder de beracha van Lee’sjev basoeka. Op Simchat Tora,

vanaf maandagavond 5 oktober, nuttigen wij onze maaltijden weer gewoon binnenshuis. Simchat Tora is de laatste dag van de feestreeks. Dan lezen we het laatste stuk van de Tora. En omdat wij het lezen en leren van de Tora nooit beëindigen, vervolgen wij het lezen onmiddellijk met het aller­ eer­ ste begin. Het is een teken dat wij de Tora liefhebben. Het is een vreugde­vol gebeuren. We halen alle Torarollen uit de Torakast dansen zeven maal rond in de synagoge. Dit gebruik heet ‘hakafot’. Wij verheugen ons in de hernieu­wing van ons verbond met de Tora en zingen en dansen met de Tora als een bruidegom die zich met zijn bruid verheugt. Want de Tora is aan Israël verbonden als een bruid aan haar bruidegom. Niet alleen ’s avonds, maar ook tijdens de och­tend­dienst van Simchat Tora dansen we uitbundig. Kinderen krijgen snoepjes en fruit; mogen ook zij beseffen dat G-ds geboden zoeter dan honing zijn. (In sommige gemeenten wordt deze ha­kafot-ceremonie ook op zondagavond 4 oktober gevierd, omdat het dan Simchat Tora is in Israël). De Joodse maand Chesjwan Na Tisjri, de maand van feesten, volgt de maand Chesjwan – een maand die helemaal geen Joodse feesten heeft (14 oktober tot 12 november). Daarom onder andere noemen we deze maand ook wel ‘Mar-Chesj­wan’ – ‘bitter-Chesj­wan’; bitter in vergelij­king met de feestelijke maand Tisjri.

Simchat Beet Hasjo’eewa wordt in Almere groots gevierd

chabad.nl n

fruitplukker vertelt

De etrog na Soekot

D e

vi e r

soort e n

Eenheid vanuit Verscheidenheid De mitswa tijdens Soekot (behalve op Sjabbat) is het bij elkaar brengen van de volgende vier soorten: de etrog, de loelav, de hadassiem en de aravot. Iedere soort is incompleet zonder de drie andere. Het leert ons dat niemand, zelfs niet de meest geleerde of vrome onder ons, op zichzelf compleet kan zijn. En de ‘eenvoudige’ Jood beseft dat de meest geleerde en vrome Joden ook deel uitmaken van zijn bestaan. DE ETROG De Etrog, een citroenachtige vrucht, combineert een lekkere smaak met een heerlijke geur. Dit symboliseert de Jood die over veel Torakennis beschikt en die zich aan de mitswot houdt.

DE LOELAV De Loelav is een tak van een dadelpalm. Dadels zijn lekker van smaak, maar niet van geur. De Loelav vertegenwoordigt degenen die wel geleerd in de Tora zijn, maar die niet uitblinken door goede daden.

DE HADASSIEM De Hadassiem, mirtetakjes, geuren heerlijk, maar hebben geen smaak. Zij vertegen­woordigen de Joden die uitblinken door goede daden, maar die niet geleerd zijn op het gebied van de Tora.

DE ARAVOT De Aravot, wilgentakjes, hebben smaak noch geur. Zij staan voor de Joden die niets van de Tora weten en die geen goede daden verrichten Eén van de speciale mitswot van Soekot is de mitswa van de Vier Soorten: de Etrog, Loelav, Hadassiem en Aravot. Hen dicht tegen elkaar houdend spreken wij een beracha over hen uit en, zo is het gebruik, bewegen we hen in alle vier de windrichtingen, naar boven en naar beneden, om daarmee aan te geven dat G-d overal is. Zoals alle mitswot moet ook deze mitswa worden vervuld, allereerst om­dat het G-ds wil is. Bovendien heeft iedere mitswa een speciale bete­ke­nis die ons een les leert. De bekendste interpretatie is dat de combinatie van deze vier soorten de eenheid van alle Joden weergeeft.

Een perfect gevormde etrog kost een klein fortuin. Maar na acht dagen Soekot keldert deze drastisch in waarde. De Jiddisje uitdrukking ‘een etrog na Soekot’ staat voor ‘waardeloos’. Toch zijn er nog toepassingen voor de citrusvrucht. Mijn Russische grootmoeder liet de schil van de etrog dagenlang weken om de bittere smaak te verzachten en maakte er marmelade van. Ze bewaarde de dierbare potjes jam om ze cadeau te geven aan hoogzwangere vrouwen, inclusief mijn eigen moeder. Men gelooft dat het eten van etrogjam de kraamvrouw helpt om weer op krachten te komen. Een etrogkweker in Californië vindt ook na Soekot afnemers, die de vruchten gebruiken om etrog-wodka mee te maken. In Italië is er zelfs een likeur die ‘de edele broer van limoncello’ genoemd wordt. Een loelav-en-etrog-verkoper in Dallas spreekt van ‘etrog schnapps’ en geeft op zijn website een eenvoudig recept prijs. Na enkele maanden geduld heb je je eigen etroglikeur. Ingelegde etrog vormt al eeuwenlang een belangrijk ingrediënt voor traditionele Engelse cake en Italiaanse panettone. Een patissier in Parijs heeft kookboeken gewijd aan het inleggen en glaceren van de etrog. Op Sicilië wordt de etrog gekweekt en gebruikt. Sicilianen eten de witte laag onder de schil in dunne reepjes met zout of suiker als snack of in een salade met venkel, olie, zout en peper. Vermoedelijk werd de etrog tot een religieus symbool door de bijzondere geur. Je kunt zelf etrog-olie maken door de geraspte schil aan olie toe te voegen. De etrog is ook te gebruiken als besamim – geurige kruiden voor havdala, door kruidnagels in de schil te prikken. Heb je groene vingers, probeer dan je eigen etrogboom te kweken door de pitten te planten. Na een jaar of vijf heb je je eigen etrog voor Soekot én daarna! Toby Sonneman n

Toby Sonneman groeide op in Chicago en woont nu tussen Seattle en Vancouver. Haar vader ontvluchtte Duitsland eind 1938. Toby reisde jarenlang door de VS als fruitplukker. Zij schreef drie boeken. This article originally appeared in English in Tablet Magazine, at tabletmag.com, the online magazine of Jewish news, ideas, and culture.

De Medienepost 11

kinderpagina’s

Tisjri in een notendop De zevende maand van de joodse kalender heet tisjri (‫)תשרי‬. Het is een heel bijzondere maand, omdat er maar liefst vier feestdagen in die maand plaatsvinden! We beginnen natuurlijk met Rosj Hasjana, Joods Nieuwjaar. Rosj Hasjana duurt twee dagen. Het zijn plechtige dagen. We dragen witte kleding, het parochet in sjoel is wit, en er worden speciale gebeden gezegd uit de machzor. Met Rosj Hasjana staan we erbij stil dat Hasjem de schepper is van de wereld. In het gebed Avinoe Malkenoe zeggen we ‘Hasjem is de koning van de wereld, en daarom willen we leven volgens Zijn wetten’. We wensen elkaar een goed en zoet jaar, en daarom eten we met Rosj Hasjana

ook zoete gerechten: een stukje appel gedoopt in honing, lekach (honingkoek) of tzimmes (zoete wortel). Veel mensen eten granaatappel. De ontelbare pitjes staan symbool voor onze goede daden (mitswot). Ook staat bij sommige families de kop van een vis op tafel (Rosj Hasjana betekent letterlijk ‘het hoofd van het jaar’). Op de tiende dag van de maand is Jom Kippoer, Grote Verzoendag. Het is een ernstige dag waarop we vasten en Hasjem vragen onze zonden te vergeven. In de dagen tussen Rosj Hasjana en Jom Kippoer proberen we extra ons best te doen om goed te leven (tsjoeva), we proberen extra goed te bidden (tefila) en we geven geld aan arme mensen (tsedaka). Ook vragen we vergeving aan mensen met wie we het afgelopen jaar ruzie hebben gehad.

Feestpuzzel Vul de juiste woorden in. De letters in de gekleurde vakjes vormen, als je ze in de juiste volgorde zet, een woord dat te maken heeft met Rosj Hasjana. 1. Hierin zitten we met Soekot. 2. D  eze vrucht eten we met Rosj Hasjana.

1 2

3. D  it feest heet in het Nederlands ‘vreugde der wet’. 4. D  it gebed wordt op Rosj Hasjana in sjoel gezegd. 5. Z  o heet het gebedenboek dat wij op jomtov gebruiken. 6. D  it vragen we vóór Jom Kippoer als we met iemand ruzie hebben gemaakt. Het woord is:

12 De Medienepost

3 4 5 6

Vijf dagen later begint Soekot, het Loofhuttenfeest, dat maar liefst zeven dagen duurt! We bouwen een loofhut (soeka) in onze tuin die we mooi versieren en waarin we gezellig met elkaar eten. En dan nog is het feest niet voorbij! De laatste feestdag van tisjri heet Simchat Tora, Vreugde der Wet. Op die dag lezen we het allerlaatste stukje van de Tora, en beginnen we direct daarna weer bij het begin. In sjoel wordt veel gedanst en gezongen. In Israël begint het nieuwe schooljaar officieel op 1 september, maar eigenlijk wordt er pas écht gewerkt nadat alle feestdagen van Tisjri voorbij zijn. Wie op een kantoor een afspraak probeert te maken, krijgt vaak te horen: “Acharee hachagiem” – ná de feestdagen!

Goede voornemens Het is een goed idee om als voorbereiding op Rosj Hasjana even stil te staan en te bedenken: hoe wil ik het komende jaar leven? Hoe kan ik beter mijn best doen? Waar ben ik goed in en kan ik andere mensen mee helpen? Door je ideeën op te schrijven en ook na Rosj Hasjana nog af en toe door te lezen, vergeet je je goede voornemens niet en kun je er ook tijdens de rest van het jaar aan werken. Om je wat inspiratie te geven, heeft de Medienepost hiernaast vast wat ideetjes op een rijtje gezet. Welke voornemens heb jij? Schrijf ze hieronder op het lijstje!

Het komende jaar wil ik... •v  aker thuis helpen met de afwas • iedere dag sjema zeggen voordat ik • • • • • • • • •

ga slapen af en toe op bezoek gaan in het bejaardenhuis bij eenzame mensen op tijd gaan slapen minder tijd doorbrengen achter de computer lief zijn voor mijn broertje/zusje goed mijn huiswerk doen voor Joodse les proberen niet te roddelen over andere kinderen mijn kamer beter opruimen meer tijd besteden aan mijn hobby’s het opnemen voor een klasgenoot die wordt gepest

Het komende jaar wil ik...

Wist je dat... ✡ we niet op de sjofar blazen als Rosj Hasjana op sjabbat valt? ✡ Joodse families in sommige landen geen vissenkop maar de kop van een schaap op tafel zetten? ✡ het dak van een soeka ‘schach’ heet en gemaakt wordt van takken, en niet van hout of plastic, zodat je de sterren erdoorheen kunt zien?

✄ Knutselen Met Rosj Hasjana vieren we het begin van het nieuwe Joodse jaar. Stuur dit jaar je vriendjes, vriendinnetjes en familie een leuke, zelfgemaakte nieuwjaarskaart! Wat heb je nodig? • witte correspondentiekaarten • een wijnkurk • een scherp mesje • rode verf • een zwarte pen Vraag een volwassene om met het scherpe mes twee hoekjes uit de kurk te snijden. Dit kan door aan één van de uiteinden van de kurk twee inkepingen te snijden. Doop deze kant van de kurk voorzichtig in de rode verf. Druk de kurk vervolgens op de kaart. Nu heb je een afdruk gemaakt in de vorm van een appeltje, één van de symbolen (simaniem) van Rosj Hasjana. Stempel net zo veel appeltjes op de kaart als je wilt! Voor een leuk effect kun je ook één appeltje in een andere kleur stempelen. Je hebt dan wel een extra kurk nodig. Laat de kaart helemaal opdrogen. Teken daarna met een zwarte pen steeltjes aan de appels. Daarna kun je op de andere kant je wens schrijven: sjana tova oemetoeka (een goed en zoet jaar) – ‫שנה טובה ומתוקה‬

✡ de soeka herinnert aan de hutjes waarin het Joodse volk woonde tijdens de veertig jaar in de woestijn? ✡ veel mensen met Rosj Hasjana naar een rivier of sloot gaan voor tasjliech? ✡ tijdens tasjliech speciale gebeden worden gezegd waarin Hasjem wordt gevraagd onze zonden te vergeven? ✡ daarna kruimels uit jaszakken in het water worden geschud als symbool voor zonden van het afgelopen jaar?

redactie kinderpagina’s: Shoshanna Haas n

Shoshanna Haas groeide op in Enschede, was juf op een Joodse school in Amsterdam en woont nu met haar gezin in Antwerpen. Ze schreef het Joodse kinderboek ‘De vier hoeken van de aarde’.

De Medienepost 13

educatief

Joodse les voor kinderen, waar je ook woont! JELED Online biedt Joodse les aan kinderen die te ver van reguliere Joodse lessen wonen. Vorig schooljaar was er een pilot met één klas, dit jaar wordt het uitgebreid naar twee klassen. Coördinator Henny van het Hoofd: “We hopen het aanbod steeds verder uit te breiden. Het is allemaal nog nieuw en spannend, maar de mogelijkheden zijn legio. Het maakt niet uit waar de leerkracht en de leerlingen zich bevinden, als er maar een goede internetverbinding is!”

De JELED Online klas bij de rapportuitreiking in het Joods Cultureel Centrum. Midden voor: Henny van het Hoofd en Natalya Godschalk

Online Zondagochtend, half tien. Juf Natalya Godschalk zit klaar voor haar laptop. Zes negenjarige leerlingen verschijnen op het scherm, de één nog slaperig, de ander klaarwakker. De juf kan met hen praten en zij kunnen met elkaar chatten. Op het scherm is nu een opdrachtenblad te zien, waarop leerlingen dingen kunnen omcirkelen. Vandaag is de vraag: welke dieren zijn kosjer? Natuurlijk vertelde Natalya eerst wat de kenmerken zijn. Ook wordt er samen gekeken naar wat er allemaal gescheiden gebruikt moet worden in een kosjere keuken. Het huiswerk is zelf foto’s gaan maken van een kosjere keuken. Henny van het Hoofd: “JELED heeft papieren lespakketten ontwikkeld voor Joodse les. Deze kunnen ook thuis gebruikt worden. Maar soms vinden ouders het moeilijk om zelf les te geven, en kinderen hebben behoefte aan contact met Joodse leeftijdgenoten. Zo ont-

14 De Medienepost

stond het idee voor JELED Online. Als eerste ben ik op zoek gegaan naar een geschikte juf. Natalya Godschalk stond bovenaan mijn lijstje, maar ik moest

natuurlijk nog vragen of zij wilde en kon. Ik wist dat zij het druk had als student en moeder van vier kinderen. Maar gelukkig was zij even enthousiast als ik! Buitenland Sterker nog, Natalya kon het als een stageproject gebruiken voor haar studie aan de universitaire Pabo, waar ze nu haar laatste jaar ingaat. Ze moest wel haar stagebegeleider uitleggen wat het inhoudt, want in Nederland is het fenomeen nog vrij onbekend. Onze collega’s in het buitenland zijn er al verder mee, denk aan de Lauder e-learning schools. We hebben goed contact met collega’s in onder andere Warschau en Duitsland. We moesten eerst op cursus, natuurlijk was de cursus zélf ook online. Deze werd afgesloten met een praktijkopdracht, het geven van een online les. Inmiddels zijn we gediplomeerde online leerkrachten. In de toekomst willen we het team uitbreiden, zodat er meerdere lessen gelijktijdig plaats kunnen vinden”. Eigentijds Natalya Godschalk groeide op in een traditioneel Joods gezin in Rotterdam, niet ver van de sjoel aldaar, waar zij zelf nog Joodse les heeft gegeven. Inmiddels woont zij met haar man en vier kinderen in Amsterdam en na vijftien jaar werken in communicatie en PR ging zij terug naar de schoolbanken. Op sjabbat is zij te vinden in de RAS-sjoel, waar zij Henny leerde kennen. Natalya: “Hier in

• Wekelijks online joodse les voor kinderen uit groep 6 en 7 • Leren met plezier over joodse feesten en gewoonten

Jeled

Online

• Realtime bijeenkomsten met klasgenootjes uit het hele land • Misschien iets voor jouw kind? Mail [email protected] voor meer info

Amsterdam zijn er allerlei mogelijkheden om je kinderen bekend te maken met het Jodendom en in contact te brengen met andere Joodse kinderen. Ze kunnen naar een Joodse school of naar Joodse les en er zijn allerlei ‘clubs’ die activiteiten organiseren. Buiten Amsterdam is het aanbod dunner gezaaid. Wij hebben daar een eigentijdse oplossing voor bedacht, en die lijkt aan te slaan. Natuurlijk is het eerst wat onwennig, het ene kind is handiger met de computer dan het andere. En ook de voorkennis verschilt, er zijn kinderen bij wie thuis Hebreeuws wordt gesproken en kiddoesj wordt gemaakt, en kinderen die dat allemaal nog niet kennen. Maar de kinderen vinden het stuk voor stuk leuk, en de ouders zijn ook helemaal gelukkig met JELED Online. Handreikingen Ik kan de kinderen online allerlei handreikingen geven, die ze ook buiten de les terug kunnen vinden. Er is een digitaal prikbord. En een lijstje met links waarop dingen te vinden zijn over het onderwerp dat we behandelen. De kinderen ontvangen bij aanvang van de lessen het boek ‘Van Jom tot Jom’, om dingen in op te zoeken. Soms stuur ik de leerlingen een geluidsbestand, bijvoorbeeld om de berachot en liedjes voor Chanoeka te oefenen. Of een omer-kalender om uit te printen. Noem maar op! Niet alleen voor de kinderen is het handig dat ze de online les kunnen volgen van elke locatie, maar ook zelf heb ik al eens lesgegeven vanuit Italië, toen ik daar een weekend was. Je merkt het wel als de internet-aansluiting minder goed is, dan zie je ineens een hoop pixels, maar dat wordt wereldwijd steeds beter. Realtime ontmoetingen Een paar keer per jaar is er ook een live ontmoeting, ‘realtime’ noemen we dat. De kinderen vinden dat heel erg leuk en wij natuurlijk ook. Aan het eind van het schooljaar was er een rapportuitreiking met een sushi-workshop. We werken nauw samen met de jeugdvereniging Tikwatenoe, de kinderen zien elkaar bij de landelijke activiteiten of op de machanot. Daarom beperken wij ons voor de klassen van JELED Online tot enkele realtime ontmoetingen per jaar. Wat me goed lijkt om daaraan toe te voegen is een sjabaton – samen met de leerlingen sjabbat vieren. Hoe kun je béter het thema Sjabbat behandelen?”

De Bussumse tweeling Nathan en Geraldine kreeg vorig jaar ieder een laptop voor hun negende verjaardag. Geraldine: “Eerst begreep ik het niet. Mijn broer houdt wel van gamen, maar waarom kreeg ik ook een laptop? Het was bedoeld voor de lessen van JELED Online!” Nathan en Geraldine namen het afgelopen schooljaar deel aan de lessen, en willen er – net als de rest van het klasje – graag mee doorgaan. Nathan: “We zitten op de Openbare Basisschool Blaricum. Voor Joodse les op zondag gaan we naar Bussum. Maar we misten veel lessen door uitval en omdat we zelf vaak weg zijn. Onze ouders zijn gescheiden en we logeren om de twee weken een weekend bij mijn vader, die soms in België is. De lessen van JELED Online gaan altijd door!” Geraldine: “Soms is het wel onhandig, dan moeten we vanaf vrijdag al met onze laptops slepen voor de les op zondag. Maar ik zou de lessen niet willen missen”. Nathan: “Op school zitten we in parallelklassen. Er zijn niet veel Joodse kinderen bij ons op school, maar toch heb ik veel Joodse vrienden. Dat komt omdat we vaak op machanee gaan. Hierdoor kenden we de meeste kinderen uit de online klas ook al”. Geraldine: “We hebben nog een zusje, Amelie, zij is nu zeven en kan niet wachten tot ze ook bij JELED Online kan. Thuis doen we zoveel we kunnen. Op vrijdagavond is er challe, steken we kaarsen aan en maken we kiddoesj. We vieren alle Joodse feesten. Met Poeriem kregen we een misjloach manot van JELED, dat was echt een leuke verras-

sing. We hebben ook een zelfgemaakte mezoeza”. Nathan: “Het is gek dat Geraldine een jaar eerder bat mitswa wordt dan ik bar mitswa. Maar goed, dat geeft mij wat extra tijd voor de voorbereiding! Over middelbare schoolkeuze heb ik ook al nagedacht. Ik denk aan Maimonides of International School”. De tweeling heeft ook veel hobby’s. Geraldine: “We zaten op hockey en pianoles. Ik vind dansen, toneelspelen, goochelen en diaboloën ook erg leuk. We zijn helaas nog nooit in Israël geweest. Laatst waren we in Westerbork, dat was triest maar wel belangrijk”. Nathan: “Op school heb ik een spreekbeurt gehouden over de Tweede Wereld­ oorlog. Ik had bijna een jaar gewerkt aan de voorbereiding. Ik heb in de spreekbeurt ook laten zien hoe Israël is opgebouwd. Ik kreeg een 8,5”. Hoe het komt dat Nathan een Joodse naam heeft, en de meisjes alleen tweede Joodse namen, legt moeder Melanie uit: “Joods zijn wordt doorgegeven door de moeder. Mijn dochters zullen het weer doorgeven aan hun kinderen. Mijn zoon heb ik wat extra’s mee willen geven. Net als de Joodse gebruiken en Joodse les, dat vind ik belangrijk. Daarom ben ik heel blij met JELED Online. Ga zo door!” Suzan Breedveld n

De Medienepost 15

meppel

Na de Tweede Wereldoorlog keerden slechts 18 van de 250 Joodse inwoners van Meppel terug. De synagoge werd verkocht en in 1960 afgebroken. Waar de Jodenbuurt was, kwam nieuwbouw. Alleen de straatnamen en het monument herinneren nog aan het Joodse leven. Des te verrassender is het om, slenterend door de Woldstraat, een winkel te ontdekken met Hebreeuwse letters op de muur, een mezoeza bij de deur en Joodse glas-in-lood-ramen.

Kunsjt – het Joodse paradijsje van Lien Braaf in Meppel Rare tekens Na mijn trouwen woonden we zeven jaar in een Joods huisje in Hoogeveen. Het zat vol bijzondere verhalen. Later werd het een kaaswinkel en toen ik eens terug ging en vertelde dat ik er gewoond had, zei de eigenaar van de winkel dat er een plank was gevonden met ‘rare tekens’ erop. Waarop ik hem verzocht om hemel en aarde te bewegen om die plank terug te vinden. Hij vond hem en gaf hem aan mij. De plank is steeds met mij meeverhuisd, nu hangt deze bij mij in de winkel. Waarschijnlijk is de plank van een sjamasj geweest, die een extra torarol in huis had.

Lien Braaf in haar winkel met nesjomme

Kraambezoek Lien Braaf werd geboren in februari 1945. Voluit heet ze Erlina/Leah Arnolda Gé. “Ik ben naar mijn oma vernoemd en naar onderduikouders Arnold en Gé van Wering. Mijn ouders en mijn oudste broer, Herman, zaten afwisselend samen ondergedoken. Op mijn moeders verjaardag zijn mijn ouders bij elkaar gebracht in Zuidlaren. Toen werd mijn moeder zwanger. De onderduikfamilie waar ik werd geboren, familie Popping, was enthousiast over de baby. Het scheelde dat mijn moeder blond was, waardoor zij zich niet hoefde te verstoppen. Duitse soldaten kwamen na de bevalling zelfs een kijkje nemen. Mevrouw Popping vertelde dat haar ‘evacuée’ zojuist was bevallen en dat ze, als ze heel stil waren, wel even naar de baby mochten kijken”.

16 De Medienepost

Feesttante Na de oorlog werd het gezin herenigd en werd Liens jongste broer Alex geboren. Beide broers zijn in Israël gaan wonen. Lien: “Ik was ook van plan om op aliya te gaan, maar toen ik bij het CIZ in Amsterdam de opleiding voor verpleegster deed, werd ik in de trein verliefd op een niet-joodse man. Dat was voor mij reden om in Nederland te blijven. Ook na onze scheiding ben ik hier gebleven. Ik kom veel en graag in Israël, maar ik voel me thuis in Meppel. Natuurlijk doet het pijn als je bedenkt wat er allemaal niet meer is – maar je kunt ervan wegvluchten of er op een andere manier mee omgaan. Mijn tante Fie had in Enschede een feestwinkel, ik vond het geweldig hoe zij iets vrolijks van haar leven maakte, dat werd mijn inspiratie.

Glas-in-lood-ramen Een oom en tante van mij hebben in het huis van Rabbijn Isaac Philipson gewoond, ook in Hoogeveen. Dat huis had Joodse glas-in-lood-ramen, die ik graag wilde hebben toen bekend werd dat het huis afgebroken zou worden. Een slager was op dat moment de eigenaar. Mijn broer Alex, die als purser vloog bij El Al, kwam over uit Israël om me hierbij te helpen. Hij slaagde erin de ramen voor mij te regelen. Later kwam hij op één van zijn vluchten in gesprek met familie van Rabbijn Isaac Philipson. Een vader kwam met zijn dochter de ramen bekijken. Ik heb ze aan hen gegeven, nadat ik kopieën heb laten maken. De originele ramen hangen nu in hun sjoel in Israël. Winkelpand Tijdens mijn huwelijk volgde ik een opleiding tot maatschappelijk werker en werkte ik in het speciaal onderwijs. Na de scheiding was ik toe aan iets nieuws.

vibeke bakt

Ik had precies in mijn hoofd wat ik wilde: een winkel in een levendige straat, met woonruimte en een tuin. Dit pand was een schot in de roos”. Lien heeft het winkelpand eerst grondig laten strippen en liet bij het opnieuw pleisteren van de muren een stuk muur onbewerkt, een Joodse traditie. Dit onbewerkte stuk, voorin de winkel, heeft de vorm van een davidster. Nesjomme De winkel bestaat nu al zeventien jaar. Lien: “Ik had geen ervaring met het runnen van een winkel, maar ik leerde de dingen gaandeweg. De collectie heb ik stukje bij beetje uitgebreid. In het begin bestond deze voor 95 procent uit tweedehands kleding. Nu heb ik echt van alles in mijn winkel. Maar ik koop alleen artikelen in die ik zelf mooi vind. En ik heb voor elk budget iets. Ik geef mijn klanten veel aandacht, raak vaak met ze aan de praat. Het is een winkel met nesjomme”. We moeten het interview, dat op een vrijdag plaatsvindt, dan ook herhaaldelijk onderbreken, omdat klanten binnenkomen. Een man komt een keppel kopen, om te dragen bij het bezoeken van Joodse begraafplaatsen. Een dame op leeftijd en haar jongere vriendin komen zichzelf verwennen met sieraden en muziek-cd’s. Een mevrouw vraagt naar een Estherrol. Nieuwsgierig vragen mensen naar de functie van de zilveren ‘jadjes’. Sid Dickens Naast kleding, sieraden, judaica, Joodse kunst, curiosa, cadeau-artikelen en cd’s

heeft de winkel ook een grote collectie tableaus van Sid Dickens, een Canadese kunstenaar die na zijn wereldreis als backpacker details uit foto’s gebruikte voor de tegels. Jaarlijks maakt hij een nieuwe serie. De prijzen variëren van 90 tot 7000 Euro, al naar gelang hoe zeldzaam een exemplaar is. Lien: “Er zaten ook weleens Joodse afbeeldingen bij, een menora of een magen david, maar die heb ik al lang verkocht”. De website van de winkel toont foto’s die klanten hebben opgestuurd van hun wanden met de tegels. Humus en zalm Tussen de middag sluit Lien steevast de winkel. Zij laat dan haar hondje Sara, dat zij uit Spanje adopteerde – de Spaanse naam Jara werd uitgesproken als ‘chara’, dus die moest gewijzigd – uit en maakt voor zichzelf een lunch klaar. Lien houdt van de goede Joodse keuken, lekker brood, humus, zalm... Als het weer het toelaat, zit ze buiten in de binnentuin waar je via de achterdeur van de winkel komt. Mokum in Meppel Lien: “In de zomer zijn hier de Mokum in Meppel-dagen, dat is één groot feest, daar komen mensen op af uit het hele land”. Ik denk dat de lezers van dit artikel nu wel overtuigd zijn van het feit dat een bezoek aan Lien en haar winkel ‘Kunsjt’ in Meppel zeer de moeite waard is. Lien: “Laat ze maar komen, de koffie staat klaar!” Suzan Breedveld n www.kunsjt.nl

Een zoet nieuwjaar Hoewel we elkaar in september een goed en zoet nieuwjaar wensen, vragen sommigen zich af of taarten ook met minder suiker bereid kunnen worden. Mijn moeder haalt bij het bakken standaard een deel van de hoeveelheid suiker af. “Er zit altijd te veel suiker in”, zegt ze. “Dat is nergens voor nodig”. Of het te maken heeft met het feit dat ze al 45 jaar lang getrouwd is met een tandarts? Het zou zomaar kunnen. En ze heeft wel een punt. Suiker is niet goed voor je. Maar de suiker helemaal schrappen is ook geen oplossing. Het gaat om de balans, net zoals met de meeste dingen in het leven. Op vakantie in het buitenland stond ik vaak watertandend voor het raam van de lokale banketbakker. Met de prachtigste kunststukken van taarten is kiezen één van de lastigste opgaven van de vakantie. Kies ik voor de mooist uitziende taart, terwijl juist die vaak qua smaak te wensen overlaat? Of ga ik voor een simpel ogende taart met lokaal fruit; zo eentje die de ‘locals’ als ontbijt wegwerken? Na lang overwegen hak ik dan eindelijk de knoop door. Kop koffie erbij en het feest kan beginnen. Het woord ‘teleurstelling’ dekt de lading niet, ik heb er bijna om kunnen huilen! Die mooie taarten, maar zó zoet dat je geblinddoekt niet meer zou weten of je de chocolade- of de perziktaart voor je op het bord hebt liggen. De laatste tijd betrap ik mezelf steeds vaker op het smokkelen met de suiker. Bijna onbewust doe ik zo’n tien of vijftien gram minder suiker in een taart dan het recept voorschrijft. Omdat de taarten even lekker worden, zie ik geen reden om ermee te stoppen. Voor iedereen beter, denk ik dan. En mijn gedachten gaan naar mijn moeder. Een wijze vrouw. Een taart die niet té zoet is, is de Noorse verjaardagstaart: bløtekake. Heer­ lijk licht, fris en feestelijk versierd met chocoladekrullen en seizoensfruit. Vibeke Cohen n

Vibeke Cohen groeide op in Noorwegen en kwam via Israël naar Nederland. Nu woont zij met haar man en twee kinderen in Amstelveen. Ze bakt al zo lang zij zich kan herinneren. Je kunt haar baksels bestellen via www.taartvoorjou.nl (ORT bij Mouwes), waar je ook haar blog met eigen foto’s vindt.

De Medienepost 17

literatuur

Ik ben vandaag zelf de grap De nieuwste vertaalde roman van Grossman, Komt een paard de kroeg binnen, is een ‘stand-up’ roman, vol met scherpe grappen over het leven van alledag in Israël en tegelijk een document over een laatvijftiger die zonder mededogen – terwijl hij dat beslist wel verdient – zijn eigen leven, zijn eigen ziel fileert.

Angsten weglachen De bekende komiek Dov Grinstein staat in de stad Netanya, ongeveer dertig kilometer ten noorden van Tel Aviv, op een podium in een zaaltje op een industrieterrein. Het publiek is gekomen om weer eens onbedaarlijk om zijn harde grappen – en dus eigenlijk om zichzelf – te kunnen lachen. De mens lacht nu eenmaal graag zijn grootste angsten weg. Maar Dov wil meer, wil zijn ‘echte’ verhaal aan hen kwijt. Is eigenlijk op zoek naar een waardevast oordeel. Daartoe heeft hij een oude schoolvriend uitgenodigd, iemand met wie hij bij de zogenaamde Gadna heeft gezeten, een paramilitair programma dat jongeren voorbereidt op de militaire dienst, en die als rechter met pensioen is gezonden vanwege zijn boude vonnissen. Van hem wil hij de waarheid horen. Een doodsvonnis zou hij van hem zonder morren accepteren. Maar hoopt hij ergens niet op vrijspraak? Het publiek wil entertainment, geen serieuze kwesties. Grappen en grollen in plaats van drama. Maar de Joodse humor is nu eenmaal verbonden met tragedie, met tot het uiterst uitgebeende zelfspot. Dov wordt naarmate het optreden vordert steeds harder, ontziet het publiek niet. Sterker nog, hij overlaadt ze met politiek-incorrecte bakken. Bijna alle bevolkingsgroepen zijn vertegenwoordigd en haken stuk voor stuk af.

18 De Medienepost

De wereld op z’n kop En dan is er ook nog een dwergachtig vrouwtje dat het voor Dov opneemt, iemand die hem al van jongs af aan kent en weet dat hij deugt. Dat hij, zelf ook klein van stuk en met een jampotbril, haar als enige niet heeft gepest. Omdat hij zelf altijd de speelbal was. Om te overleven liep Dov vroeger vaak op zijn handen rond. Het hoofd bloeddoorlopen laat immers geen gepieker toe en het is moeilijk iemand tegen zijn schenen te schoppen als je niet in een eerste oogopslag de benen kunt vinden. Dov, en Grossman met hem, zet graag de wereld op z’n kop. Het vrouwtje is de katalysator voor Dov. Zijn voorstelling radicaliseert. Hij straft zichzelf, soms letterlijk door zich hard in het gezicht te slaan. Grossman laat de tweestrijd van het publiek goed voelen. De voorstelling intrigeert, maar is tegelijkertijd ook bijna te confronterend, te eerlijk. Je beseft pas in de loop van het boek dat je onderdeel bent van het publiek. Dat je meelacht, meejoelt en tegenstribbelt. Kortom, dat je meevoelt. Cliffhanger Het is maar weinigen gegeven om een roman in de vorm van een stand-up voorstelling te schrijven. Je blijft tweehonderdvijftig pagina’s geboeid naar het podium kijken. Ontboezemingen worden afgewisseld met grappen, of met het begin van een witz die pas veel later, als een soort cliffhanger, zijn slot krijgt. En soms ook achterwege blijft zodat je er dan zelf maar een einde aan breit. Af en toe is er contact tussen de komiek en de rechter, een knipoog, een blik. Steeds meer lijkt het een privévoorstelling. Het is alsof Dov de rechter aanzwengelt. Diens verhaal – zijn gemis, zijn vijftien jaar jongere vrouw is drie jaar geleden gestorven – vermengt zich langzaam met het (levens)verhaal van Dov. Het lijkt

allemaal een spel, maar dat is het niet, het is bloedserieus. Ze gluren in elkaars hel. Af en toe zie je de ware toedracht. Dan neemt de komiek het clownsmasker af en lacht een gewone lach. “Niet de giftige giechel, niet het gegrinnik om eigen leed. Een simpele, menselijke lach, en in de zaal zijn toeschouwers die meteen met hem mee lachen. […] Allen samen met hem pootjebaden in één moment van mildheid tegenover zichzelf”. Binnenstebuiten Dov Grinstein staat ook voor de schrijver die middels zijn boeken op een podium staat, het publiek bedient (en manipuleert, zo men wil) en die ook eerlijk wil worden beoordeeld. Die zijn innerlijk binnenstebuiten keert, de wereld op z’n kop zet. Een confrontatie die het lezerspubliek soms eigenlijk evenmin aankan, maar die toch tot aan het einde blijft intrigeren. Dov zoekt erbarmen bij de rechter. Hij is de clou van de avond, een wrange – en voor wie het zien wil – een bijzonder aandoenlijke grap. Heb mededogen met de komiek, met de schrijver. Komt een paard de kroeg binnen is opnieuw een meesterstuk van Grossman, een vormtechnisch wonder. Laat u door de voor de Nederlandse markt wellicht wat carnavaleske titel niet misleiden. Of wel, er valt in deze roman in elk geval genoeg te (grim)lachen. Guus Bauer n David Grossmann – Komt een paard de kroeg binnen. Vertaald door Ruben Verhasselt. Cossee, Amsterdam. 256 blz. 5 19,90.

Guus Bauer (1959) is schrijver, uitgever en literair journalist. Hij werkt voor een dozijn kranten, bladen en websites en interviewde inmiddels meer dan duizend ‘wereldschrijvers’. Hij zwierf over de hele wereld en woont momenteel in Pierrepont, Frankrijk.

mesjek

Ma chadasj – wat is nieuw? Ma chadasj – wat is nieuw? Een vraag die in Israël soms gekscherend wordt beantwoord met de datum. Maar behalve een datum en een jaar kan ook een visie nieuw zijn. Dit jaar had ik het voorrecht een kleine voordracht te geven bij de jaarlijkse internationale zomerworkshop van professor Reuven Feuerstein, gehouden in Florence. De voordracht was gerelateerd aan de implementatie van denk­stimulerende vaardigheden bij de activatie van ouderen met verminderende cognitieve vermogens. Hersenen flexibel Professor Feuerstein heeft in de vorige eeuw een nieuwe visie gepresenteerd. Hierbij zou ik in dit verband willen noemen zijn grote passie voor het feit dat de hersenen het meest flexibele orgaan van ons lichaam zijn. Het zijn de hersenen die ook na grote schade via omwegen en niet beschadigde gebieden oude vaardigheden opnieuw kunnen oppakken of nieuwe vaardigheden kunnen leren. Keer op keer benoemde hij tijdens voordrachten met vol enthousiasme dat zelfs met slechts één hersencel tal van activiteiten kunnen worden uitgevoerd. Onze hersenen zijn altijd en overal bij betrokken. Bij het neertypen van mijn boodschap gebruik ik vele denkprocessen die gegenereerd worden door mijn hersenen. De lezers van de zwarte letters op het witte papier of beeldscherm kunnen deze letters omzetten in woorden en door activiteit in onze hersenpan de betekenis begrijpen.

we het zelfstandig denken van onze medemens. In een omgekeerde situatie waarin wij bewust aansturen op het blijven trainen van denkvaardigheden is een gebeurtenis als de viering van Rosj Hasjana een mogelijkheid om denkstimulerende vragen te stellen. Appel en honing Nu het nieuwe jaar voor ons ligt, eten we de traditionele appel met honing. Als we de appel vergelijken met de granaatappel, die de tweede avond kan worden genuttigd, dan kunnen we net als met Pesach een vraag stellen. We kunnen de twee soorten fruit, die zoveel van elkaar verschillen, vergelijken. We kunnen vragen: waarin zijn ze gelijk? Zoals de naam impliceert. Waarin zijn ze gelijk of juist verschillend? Maat, vorm, kleur, gewicht, textuur... noem maar op.

We kunnen appels van verschillende soorten bekijken, proeven en benoemen. Waarbij we vaardigheden als nauwkeurig waarnemen, relaties leggen en het benoemen scherp houden. We kunnen focussen op de honing en het hele productieproces, waarbij wij ook weer analyseren, vergelijken en relaties leggen. Buiten de theorie kunnen we ook de praktijk met de zorgvragers uitvoeren en daarbij een beroep doen op de eerder genoemde denkvaardigheden. Zelf de behoeftige medemens vragen om appels te schillen, honing erop te doen en uit te delen in plaats van het kant-en-klaar aan te bieden. Mediëren Feuerstein stuurt aan op een manier van denken waarbij wij als zorgaanbieders mediëren, tussen de prikkel en de zorgvrager gaan staan zodat een proces van verval wordt vertraagd of gestopt. Ik wens eenieder een goed, zoet en denkwaardig jaar toe. Amiad Ilsar n

Amiad Ilsar werd geboren in Haifa en groeide op in Amsterdam. Toen hij 23 was, ging hij terug naar Israël, waar hij werkte als activiteitenbegeleider. Nu woont hij sinds veertien jaar met zijn gezin in Almere Haven en werkt in Beth Shalom. Zijn wekelijkse blog heet ‘mesjek’ en beschrijft zijn ‘bedrijf’.

Zorgsyndroom In het zogenaamde zorgsyndroom willen wij als zorgdragers goed doen. Zorgen voor. Door dit ‘zorgen voor’ te vertalen naar ‘doen voor’ maken wij onze hulpvragende medemens tot hulpeloos. Wij, de zorgdragers. zijn succesvol in het aanleren van deze hulpeloosheid. Zodra onze medemens oud, invalide of licht dementerend wordt, ligt er een groot gevaar op de loer dat we hem of haar gaan ‘vertroetelen’. We doen dit met beste bedoelingen en vaak is dit een gedrag waar gebrek aan kennis achter schuilt. Door het hulpeloos maken verminderen

De Medienepost 19

groningen ˜ new york

Medienesjtamper in New York Dannie Klompsma uit Musselkanaal, Groningen, trouwt zijn Amerikaanse Judy en ze verhuizen naar Passaic, New Jersey. Hier kun je je wentelen in Joods leven en is een keppel in het straatbeeld heel gewoon. Toch denkt Dannie vaak met weemoed terug aan ‘zijn’ Joodse gemeenschap in Groningen. Vooral tijdens de hoge feestdagen... “Enkele jaren terug verhuisden mijn Amerikaanse vrouw Judy en ik van Nederland naar de Verenigde Staten. We kozen voor de streek waar Judy de laatste twaalf jaar had gewoond: ‘The Greater New York Area’, zoals het heet. Dit is een groot gebied met als middelpunt Manhattan, New York. Dit agglomeraat strekt zich uit van Brooklyn in het zuidoosten tot het aan de overkant van de rivier de Hudson gelegen New Jersey. Een gebied met een straal van ongeveer een 25 tot 30 kilometer. Eén op tien In dit ‘Greater New York’ wonen naar schatting rond twee miljoen Joden, op een totale populatie van zo’n 19 miljoen. Ruwweg één op de tien inwoners is Joods. In dit deel van Amerika kijkt dan ook niemand raar op als je duidelijk herkenbaar Joods gekleed bent. Het is een gegeven. Hoewel Amerika een land voor iedereen is, leeft iedereen hier in zijn eigen ‘community’. Zo ook orthodoxe Joden. Passaic, de stad in New Jersey waar wij wonen, op ongeveer 30 auto-minuten van Midtown Manhattan, kent een ‘frum community’ van maar liefst 2.200 gezinnen! Dat is voor een stadsdeel als dit best veel. Het stadsbeeld in Passaic Park, het deel van Passaic waar de meeste Joden wonen, wordt dan ook mede bepaald door orthodoxe Joden. Bijna dagelijks een brit Naast een 40-tal sjoels, variërend van heel groot tot sjtiebeltjes bij mensen thuis, zijn de kosjere supermarkt, de kosjere bakker, de kosjere slager, de twee pizzeria’s, de twee vleesrestaurants en snackbars altijd het middelpunt van heimische, Joodse gezelligheid. Er is altijd iets te doen in onze gemeenschap. Zo ongeveer iedere dag een brit, bijna iedere sjabbat een aufruf, sjalom

20 De Medienepost

zochers op vrijdagavond, verlovingen, chassenes, bar en bat mitzwes en – lo lanoe – lewaajes... Iedereen participeert zoveel mogelijk, dat is immers een mitswa! Iedereen is okay Ik, mediene-sjtamper, geboren in Mus­ sel­ kanaal, Groningen, kijk nog steeds met open mond door mijn Nederlandse bril naar al deze dynamische jiddisjkeit. Jodendom zo springlevend, zo gewoon en zo geïntegreerd! Waar ik in Israël nog wel eens merk dat er spanningen zijn tussen verschillende stromingen binnen en buiten de orthodoxe wereld, de Amerikaanse benadering is ‘live and let live’. Iedereen is okay! Het grootste gedeelte van onze gemeenschap zou getypeerd kunnen worden als ‘yeshivish’. Maar er bestaat geen moment van aarzeling als een ‘dati le’umi’ zal gaan voordavvenen in onze door zwarte hoeden gedomineerde sjoel. Een rijker Joods leven kun je je dan ook nauwelijks voorstellen. Maar, moet

ik helaas bekennen: ik heb ‘mijn’ sjoel nog niet echt gevonden! En dat maakt me in aanloop naar de hoge feestdagen altijd wat weemoedig. Ik voel me als mediene-sjtamper in één van de grootste steden van de wereld zelfs verloren. In het bijzonder rond Rosj Hasjana en Jom Kippoer! Weemoed In Nederland ruik en voel je de lucht die verraadt dat de seizoenen aan het veranderen zijn. Het is eloel! De jamiem nora’iem komen! In New York vreet de smog die verandering uit de hemel, helaas. De bekende melodieën van vroeger uit Groningen, van zowel de heer Krammer z.l., meneer Gobitz z.l., als Bram Haas, tja, die vind ik hier niet. Evenmin de Amsterdamse melodieën. De geur van Hollandse koffie die je omarmde na elke tefila, nee, die kennen ze hier niet. En Ne’iela in Passaic is geen Ne’iela uit de Folkingestraat-sjoel. Misschien wel vanwege de aanbijt zoals alleen Frouk Levie z.l. die kon maken; ik proef nóg de gerookte heilbot, als ik mijn ogen sluit! Ik weet het: ik moet dankbaar zijn in één van de grootste orthodox-Joodse gemeenschappen te wonen, met alles wat het op Joods gebied te bieden heeft. Maar toch denk ik met een warm gevoel terug aan het Nederlandse Joodse leven, met zijn bijzondere gemeenschapszin. Judy en ik wensen iedereen: ‫ לשנה טובה תכתבו‬- lesjana tova tikateevoe”. Dannie Klompsma n

joodse gebruiken

e r e v rosj hasjana simani e m In de Gemara staat: “Nu dat je gezegd hebt dat een voorteken betekenisvol is, zal iedereen zich aanwennen om aan het begin van elk jaar pompoenen, fenegriek, prei, bieten en dadels te eten” (Mesechta Keritut 6a). Daarom is het een gebruik om op erev Rosj Hasjana de genoemde dingen te eten, evenals andere, die staan voor goede dingen. We spreken daarbij zegen­ wensen uit die beginnen met: “Jehie ratson...” (Je vindt deze in veel machzoriem, bijvoorbeeld die van Artscroll). De keukenprins(es) ziet het als een uitdaging om recepten te vinden om deze simaniem tot smakelijke hapjes te verwerken. Je verkrijgt zo een heuse Rosj Hasjana-seder van een reeks tapas met goede wensen! 1. KARA / POMPOEN Het Hebreeuwse woord ‘kara’ (pompoen) betekent ook ‘lezen, verkondigen’ en ‘scheuren’. Als we de pompoen eten, zijn er twee zegenwensen die daarbij uit kunnen worden gesproken. De eerste is dat we maar veel mogen lezen en lernen en met de tweede spreken we de hoop uit dat onze slechte beslissingen verscheurd zullen worden. 2. ROEBIA / FENEGRIEK Fenegriek is een plant waarvan de zaden en de bladeren worden gebruikt in de keuken. ‘Roebia’ staat voor toenemen. We spreken de wens uit dat de mitzwot die we doen en onze andere verdiensten in de ogen van De Eeuwige toe mogen nemen. 3. KARSI / PREI ‘Karsi’ klinkt als ‘kares’: afsnijden, vernietigen. We vragen of het slechte afgesneden moge worden. 4. SILKA / BIET ‘Silka’ lijkt op ‘siluk’, wat verwijdering betekent. Mogen onze tegenstanders worden verwijderd. 5. TAMRI / DADEL ‘Tamri’ wordt gelinkt aan ‘sjejietamoe’, dat zoiets betekent als gesloopt. Laat het slechte uitgewist worden. 6. DWASJ / HONING Honing eten we vanwege de zoete smaak. We dopen challe en appel in de honing, en zeggen: “Opdat U ons zult verversen (met een schone lei laten beginnen) voor een goed en zoet jaar”. 7. RIMON / GRANAATAPPEL Mogen onze goede daden veelvoudig zijn als de zaden van een granaatappel. De midrasj zegt dat er evenveel pitten in een rimon zitten als het aantal mitzwot dat in de Tora wordt genoemd, 613 dus. 8. DAG / VIS Dat we ons mogen vermenigvuldigen als vissen. 9. ROSJ SJEL DAG / VISSENKOP Opdat we het hoofd zullen zijn en niet de staart.

de medienist

Zoete broodjes bakken Het hoogtepunt van mijn Joodse kalender is vrijdagavond. Sjabbes. Nu staat Rosj Hasjana voor de deur. Een jomtov. Een goede dag. De tafel is feestelijk gedekt en de gerechten zijn zoet. Zout is taboe. Het hele jaar door staat er zout op tafel, behalve met Rosj Hasjana. Dan wensen wij elkaar juist een zoet jaar. De challes die op tafel liggen, zijn niet de in de lengte gevlochten broden die wij wekelijks eten. Nee, de challe van Rosj Hasjana is rond! Waarom rond? Om de oneindigheid van het begrip ‘nog vele jaren’ uit te beelden. Bovendien is de challe nu gezoet met honing. De analogie, de verwantschap, tussen de Rosj-Hasjana-challes, kauliesj en zoete broodjes is verbluffend. Als je je eerst onaardig hebt uitgelaten tegen of over iemand en jij vleit hem nu, je probeert hem weer goed te stemmen, dan noemt men dat ‘zoete broodjes bakken’. Ik ben er heilig van overtuigd dat deze uitdrukking zijn oorsprong vindt bij de zoete challes van Rosj Hasjana. De tijd tussen Rosj Hasjana en Jom Kippoer om weer in het reine te komen, met Hakodesj Baroech Hoe of met mensen. Een ‘kauliesj’ is een ronde, gevlochten challe met een gat – als bij een bagel – in het midden. Op de grote kauliesj is een kleinere meegebakken. Kauliesj, of challe dus, met krenten of rozijnen en honing. Zoet voor een zoet leven. Rond voor de oneindigheid, een lang leven. De grote symboliseert de moeder en op haar schoot ligt de kleine, de baby. Bij de brit mila is het een traditie om kauliesj te eten. Min of meer vergelijkbaar met de krentenwegge. Herman Brood heeft mij geleerd: ‘Ik verzamel geen geld, maar mooie momenten’. De challes en de zoete broodjes zijn mijn mooie momenten. Tot slot is er de uitdrukking: ‘Der hot mir roscheschone nit geseen’ of ‘Die heeft me Rosjesjone niet gezien’ – een reactie als iemand iets vervelends zegt. Een ironische zinspeling op de gebruikelijke goede nieuwjaarswensen. Hoe dan ook: ik wens jullie allen een vredig, gezond en zoet jaar toe. Bert Vromen n

10. MEREN / WORTEL Het Jiddisje woord ‘meren’ betekent zowel wortel alsook vermeerderen. Mogen onze mitswot vermeerderen.

Bert Vromen groeide op in Lochem, woont nu in Amstelveen. Sinds 2000 is hij schrijver en uitgever van eigen boeken met verhalen die hij vertelt aan zijn (klein)kinderen.

De Medienepost 21

kasjroet

kosjer shoppen JUMBO amsterdam De Jumbo aan de Kastelenstraat 70 in Amsterdam Buitenveldert – tegenover bakkerij Laromme – heeft een aantal schappen met populaire, kosjere producten uit o.a. Israël. Ook voor shoppers vanuit de mediene de moeite waard en handig te combineren met een bezoek aan Beth Shalom, het Jewish Community Center of de Joodse scholen. Aunt Berta’s Fig Preserves – vijgenjam van tante Berta uit Zichron Yaakov. Bestaat voor 50% uit vijgen. Baton Rouge Charissa Premium – een soort milde, Marokkaanse sambal in een glazen potje. Bnei Darom Eggplants in Brine – aubergine in zout ingelegd in blik, er zijn natuurlijk ook augurken. Gross Fourré Choco – dubbele, ronde biscuits met chocoladecrème ertussen. Ook in vanille-variant.

Lotus Biscoff – de bekende, gekaramel­ liseerde Lotus-koekjes uit België. Menora Glass Containers – set van twee glaasjes en kaarsen voor het windbestendig branden in sjabbatkandelaars. Ook dozen met deze kaarsen zijn hier te koop. Menora Havdala Candle – blauw met wit gevlochten kaars voor havdala. Handig, ook Joodse non-food producten in het schap.

Lieber’s Real Chocolate Chips – om te bakken, geeft een lekkere beet in chocolate chip cookies of dito cake.

Osem Bamba – niet alleen kinderen zijn gek op deze pindaflips met superbaby op de zak afgebeeld. Grote en kleine verpakking, ruime houdbaarheidsdatum (vijf maanden).

Lieber’s Sandwich Cremeos – de strikt kosjere versie van Oreos, de zwarte, dubbele koekjes met crème ertussen. Deze zijn zwart/wit.

Osem Bamba Strawberry – de aardbeienvariant van Bamba in een superzak met acht kleine uitdeelzakjes. Kun je natuurlijk ook zelf houden!

Osem Bissli BBQ – dé Israëlische zout­ jes die zo lekker hard zijn. In grote en kleine verpakking. De bbq-versie heeft de vorm van spiralen. Osem Falafel Mix – om je eigen falafel mee te maken. Alleen water toevoegen en in olie frituren. Osem Meals on the Go! – in Israël bekend als Mana Chama, de maaltijdbekers waar je alleen heet water bij hoeft te schenken. We vinden aardappelpuree met champignons, couscous met groente en spaghetti bolognese. Allemaal vegetarisch/parve. Osem Mini Croutons – dit zijn de gele vierkantjes in handige strooifles, die niet mogen ontbreken bij de kippensoep op sjabbat. We kennen ze als sjkedee marak of mandelach. Osem Pretzel Thins – deze lekkere, platte pretzels met zout vond ik met Poeriem in een misjloach manot en nu weet ik waar ze te koop zijn! Osem Quick Jelly Dessert Mix – ko­ sjere gelei voor mooie toetjes. Osem Wheaten Cracker – hartige crackers die je zo kunt eten of als toastjes kunt beleggen of dippen. Schneider’s Candy Planet Dooblz – lekkere winegums in de vorm van dracula-gebitjes voor eindeloos plezier. Tamar & More Date Spread – pot heerlijke dadelpasta voor op brood of als vulling voor bakrecepten. Telma Bouillon de Poulet– drie blokjes kippenbouillon in gele papiertjes met afbeelding van een haan erop. Terra Stripes & Blues – heb je ooit blauwe chips gezien? Deze zijn van paarsblauwe aardappels gemaakt. Er zijn diverse mixen, wij kozen voor blauwe aardappel, rode zoete aardappel en gestreepte biet. Niet goedkoop, maar wél exclusief en smakelijk. Suzan Breedveld n

22 De Medienepost

Union of Orthodox Jewish Orga­nisations, New York

Star-K Kosher Certification

Badatz (Beit Din Tzedek) Ha-eda hacharedit, Jeruzalem

Kof-K Kosher Supervision

‫בס"ד‬

Chabad

l A ND

FlEv

bij de soeka naast de sjoel van Almere – entree gratis

waar iedereen zich thuisvoelt

gezellige soeka met lekkere hapjes en drankjes woensdag 30 september 2015 vanaf 18:30 uur

met live muziek van The Elevators Music Band

u

i

t

n

o

d

i

g

i

n

g

Simchat Beet Hasjo’eewa groot Soekot - dansfeest Kweekgrasstraat 20, 1313 BX Almere 036 - 744 05 09 [email protected]

(advertentie)

‫בס"ד‬

Het Hart van het Joodse Studentenleven.

Chabad on Campus wenst u een Sjana Tova! Chabad on Campus is in heel Nederland actief met Joodse Studenten en Jongeren. Ons werk wordt mogelijk gemaakt door donaties van particulieren en stichtingen. Via ons investeert u in de toekomst van Joods Nederland. Overweegt u ons te ondersteunen door middel van een eenmalige gift, periodieke overboeking of legaat, neemt dan contact op via: [email protected] of 06-449 886 27. IBAN: NL56 ABNA 0412 0637 00 (ANBI)