480
JAAROVERZICHT JAAROVERZICHT 2013
Een beetje kerk is katholiek Ds. Breen heeft gelijk. In een mooi interview ter gelegenheid van zijn zestigjarig jubileum als predikant in het blad De Nieuwe Koers zegt hij dat hij de vrijgemaaktgereformeerde kerk nooit heeft gezien als de enige ware kerk, terwijl dat sentiment wel degelijk leefde. Zelf herinner ik mij de discussie uit de jaren zeventig van de vorige eeuw over de vraag of er in één plaats meer dan één ware kerk kon zijn. Als er al eentje was, dan waren volgens sommigen onder ons de anderen per definitie vals. En toch gingen we gesprekken aan met hen over eenheid… Het is maar goed dat we op het punt van de kerk, het in de praktijk onderscheiden van ware en valse kerken, een toontje lager zijn gaan zingen. Bescheidenheid siert ook de kerk. Van de wijs Het heeft er echter veel van weg dat we niet maar een toontje lager zijn gaan zingen, maar van de wijs geraakt zijn. De bescheidenheid van de jaren tachtig (synode van Heemse: Christus’ kerkvergaderend werk is niet op te sluiten in de bedding van de gereformeerde kerken vrijgemaakt) lijkt plaats gemaakt te hebben voor een soort keuzevrijheid: zoek de kerk die bij je past. Je merkt dat aan een aantal dingen. Als een kerk opgeheven moet worden, om wat voor reden ook, is het helemaal niet vanzelfsprekend dat de leden zich aansluiten bij de dichtstbijzijnde vrijgemaakte kerk. Ook de Protestantse kerk ter plaatse kan een alternatief zijn. Het blad Dienst (gericht op ambtsdragers) heeft een uitgebreid nummer gepubliceerd over twijfel, en wat het studentenpastoraat er aan kan doen. Fijn dat je nu openlijk kunt uitkomen dat er vragen bij je leven. Ook dat is wel eens anders geweest: twijfel is zonde, zei men dan. Dan is het gesprek over en uit. Maar ook weer: veel vragen over het functioneren van de gemeente, de kerk. Als je een beetje naar de mensen luistert, merk je dat kerkgrenzen inmiddels meer een net zijn met heel grote mazen. Als je plaatselijke vrijgemaakte kerk je niet bevalt, omdat die te modern is, of te ouderwets, of te …, dan ga je toch gewoon naar de buren? Ik besef best dat de groeiende diversiteit een grote uitdaging vormt voor het geloof, die voor een flink aantal mensen spanningen bij zichzelf meebrengt, maar maak je van de nood een deugd, of zit in je keuze ook nog iets van lijden om Christus’ wil? Dat levert voor dit jaaroverzicht het thema katholiciteit op. We belijden de algemene christelijke kerk. Is die te (h)erkennen in de plaatselijke gemeente? Vrijgemaakt? Het woord vrijgemaakt is in opmars. Vroeger zette je dat tussen haakjes achter de aanduiding gereformeerd. Dat was handig voor de postbode (en de bank). Synodes hebben zich gebogen over de vraag of in het logo van de kerken de v wel mocht voorkomen. We waren toch gewoon gereformeerd? Tegenwoordig ben je vrijgemaakt gereformeerd. Een soort variant in het gereformeerde, naast christelijk gereformeerd of Nederlands gereformeerd, of … Er zijn inmiddels (te) veel varianten. De kerk is een denominatie geworden, vroeger een vies woord, maar nu geaccepteerd. In het gemengde koor van gereformeerde en andere kerken blazen wij ons partijtje mee. Het mooie daarvan is de erkenning dat het woord van God niet geboeid is en alleen verkrijgbaar bij ons. Het wrange is een toenemend relativisme:
JAAROVERZICHT
481
wat maakt het allemaal uit, als je maar van Jezus houdt. Als onze manier van kerkzijn je niet past, dan zoek je toch gewoon een andere? Over de ene ware kerk hoor je niemand meer, schreef het Nederlands Dagblad. Katholiek In de zondagmiddagdienst doe je samen met de kerk van alle tijden en plaatsen belijdenis van je geloof. Een belangrijk moment. Dat kan op veel manieren. Samen opzeggen, zingen, een lied dat gaat over de drie-enige God zingen. Bijvoorbeeld: Heer u bent mijn leven, de grond waarop ik sta, van de rooms-katholieke kardinaal Pierangelo Sequeri, oorspronkelijk bedoeld om te zingen tijdens de mis. In feite zeg je daarmee: we doen het op onze eigen manier. Met Psalmen op muziek uit de zestiende eeuw of opwekkingsliederen of een al dan niet liturgisch verantwoorde mix. We zeggen het in een historisch kerkgebouw of gewoon maar in een ruimte die beschikbaar is op de zondag. Maar we zeggen tegelijk dat er iets gebeurt dat ver boven onze keuzes van dat moment uitgaat. Dat we in het werk van Christus met elkaar verbonden zijn. We zijn lid van de heilige algemene christelijke kerk. Laat in de keuzes die je maakt dat doorklinken. Dat kan in de vormgeving van het kerkzijn die altijd gedateerd is en dus verandert. Maar het tilt me wel uit boven mijn voorliefde van dit moment. Toontje lager voor jezelf en een toontje hoger voor Christus. Het thema katholiciteit kwam uitgebreid aan de orde op een congres van de Reformatie en Opbouw, de kerkelijke opiniebladen van respectievelijk de vrijgemaakte en de Nederlands Gereformeerde Kerk. Prof.dr. B. Kamphuis sprak daarover. Zonder katholiciteit geen kerk, was zijn boodschap. Maar wat houdt dat in? Er ligt volgens hem een nauwe band tussen de schrift en de katholiciteit. De schrift bepaalt de grens. Maar het is wel een pleidooi voor nu nog vaak gemiste ruimte in de kerk. Doorgaande revolutie De godsdienstsocioloog prof. Gerard Dekker heeft een boek gepubliceerd onder de titel: de doorgaande revolutie. Daarin documenteert hij de veranderingen binnen de vrijgemaakte kerken vanuit een analyse van onder meer de jaaroverzichten zoals deze. Hij signaleert dat kerken op het ene moment op basis van de schrift tegen bijvoorbeeld de democratie waren en even later op basis van diezelfde schrift ervoor. Dat maakt ze niet geloofwaardig. In dit verband is ook te wijzen op de drie vermaningen die de GKv ontvingen van de Canadese, de Australische kerken en een kerkgemeenschap uit de VS. Die wijzen op dezelfde veranderingen en spreken de kerken daarop aan. De analyse van dr. Dekker ontving kritiek, omdat die niet gebaseerd was op veldonderzoek. (Dat ging even voorbij aan het feit dat de laatste jaren in het kader van dit jaaroverzicht elk jaar een onderzoekje plaats vindt dat een aantal veranderingen binnen de kerk documenteert). Ook had hij geen oog voor de evangelische invloed binnen onze kerken. Dat maakt, aldus prof.dr. M. Te Velde, dat je niet zomaar kunt zeggen dat we ‘de synodalen achterna gegaan zijn’, bij wie een moderne vorm van vrijzinnigheid veel meer invloed had. Of zijn conclusie juist is dat ook de vrijgemaakte kerken te maken krijgen met een sterke daling van het ledental, zal de toekomst uitwijzen Katholiek en gereformeerd Opvallend in de gereformeerde belijdenisgeschriften uit de zestiende eeuw is de
482
JAAROVERZICHT
aansluiting bij de oud-christelijke kerk. Zie bijvoorbeeld Zondag 7: wat moet een christen geloven? Alles wat ons in het evangelie beloofd is. Daarvan geven de artikelen van ons algemeen (katholiek) ongetwijfeld christelijk geloof een samenvatting. De kerken van de reformatie zagen zichzelf niet als de nieuwste delicatessenzaak van het geloof met nergens anders te verkrijgen specialiteiten, maar wilden terugkeren naar de eenvoud van de oude kerk. In de eigen belijdenissen wordt het middeleeuwse stof van het Apostolicum geblazen zodat de inhoud daarvan weer helder naar voren komt. Je kunt niet over katholiciteit spreken zonder op de inhoud van het belijden te letten. De vorige Nationale Synode, van 2010, kwam dan ook met een eigen geloofsbelijdenis, in aansluiting aan de apostolische. Juist de ervaren eenheid in belijden is een sterke prikkel om de eenheid ook verder te zoeken. Instituut Als je nadenkt over de vraag of gereformeerd en katholiek elkaar bijten, heb je dus allereerst te maken met de inhoud van je belijden. Tegelijk kun je niet anders dan in je eigen tijd en op je eigen plek die inhoud vorm geven, ook in het kerkelijk leven. Dat is ook de kracht van het evangelie. Je leeft niet van algemeenheden, maar bent christen vandaag en gemeente vandaag. Daar is niets mis mee. Ook in de Bijbel zelf leggen Paulus en Jacobus verschillende accenten bij dezelfde boodschap. Het gaat pas mis als je je eigen vormgeving verabsoluteert en zou gaan vinden dat katholiciteit betekent dat het overal net zo moet gaan als in de gereformeerd vrijgemaakte kerk van nu. Of dat de kerk net zo georganiseerd zou moeten zijn. Het weekblad de Reformatie ging hierop in. Gewezen werd op de ballast die in Nederland aan het begrip kleeft, terwijl er in het buitenland veel waardering is voor de inhoud van het gereformeerde geloof. In Korea bijvoorbeeld is er veel aandacht voor hier bijna vergeten theologen als Abraham Kuyper. Niet dat je dat nu vaak hoort verkondigen. Juist op dit punt leven een heleboel vragen in deze tijd. Vragen die eigenlijk heel gemakkelijk de vormgeving tot nu toe bij het grof vuil zetten: het zou bijvoorbeeld in het instituut van de kerk en in de kerkorde maar gaan om regeltjes, die de bloei van het kerkelijk leven behoorlijk in de weg kunnen staan. Toch is het daarbij oppassen geblazen. Vlak na de Vrijmaking schreef prof.dr. S. Greydanus een brochure: Schriftbeginselen van het kerkrecht inzake meerdere vergaderingen. Dat was nodig omdat het functioneren van vergaderingen als de classis en de synoden een punt van gesprek was. Opvallend daarin is de nadruk op de geestelijke eenheid van de kerk van de Heer over de gehele aarde. Niet altijd komt die uit in een georganiseerde eenheid. Je zou kunnen zeggen: daar heb je de katholiciteit van de kerk. Tegelijk laat hij zien dat er voor de gereformeerde vorm van kerkregering wel degelijk aanwijzingen zijn in de Bijbel. Je kunt altijd discussiëren over de manier waarop die vertaald zijn in de concrete kerkorde, maar het katholieke principe daarachter is helder. Het gaat hem om concrete gehoorzaamheid aan de Heer van de kerk. Een nieuwe paus Wie het thema katholiciteit benoemd, kan er niet onder uit aandacht te geven aan de Rooms-Katholieke Kerk, vooral niet omdat die in het jaar 2013 een nieuw paus heeft gekregen, Paus Franciscus. Hij noemde zich naar de monnik uit de middeleeuwen die het armoede-ideaal binnen de kerk nieuw leven heeft ingeblazen. Zijn
JAAROVERZICHT
483
optreden getuigt ook van een grote bescheidenheid en soberheid, binnen de hem vergunde marges. Hij heeft daarmee de harten van velen veroverd. Toch is alleen al zijn positie een uiting van de manier waarop zijn kerk de katholiciteit opvatte: alleen een onder dat ene hoofd, in Rome. De kerken van de reformatie kozen bewust voor een andere opvatting van katholiciteit, waarin er maar een bisschop is, Christus. Zie artikel 26 van de Nederlandse Geloofsbelijdenis. Cijfers en feiten Het aantal leden van de kerk liep weer terug, in 2013 met 513 tegen 843 in 2012. Opvallend is het grote aantal broeders en/of zusters die afgesneden werden: 91. Wie de cijfers van de laatste jaren doorneemt, zal merken dat met wat schommelingen dit eerder toe- dan afneemt. Het maakt nieuwsgierig naar de reden waarom. Heeft het ermee te maken dat mensen soms moeilijk meer bereikbaar zijn en een kerkenraad ten lange leste besluit tot zo’n maatregel, waarvoor overigens de goedkeuring van de classis nodig is? De klacht kan dan wel zijn dat de tucht binnen de kerk onder druk staat, maar het aantal tuchtzaken neemt niet af. Waar gaan al die mensen verder naar toe? Van de 2018 mensen die zich onttrokken hebben is een behoorlijk aantal overgegaan naar de NGK en de CGK, terwijl de instroom uit die kerken kleiner was, net als in voorgaande jaren. 509 mensen hebben zich niet weer aangesloten bij een kerk, en van 409 is dit niet bekend. Ook ongeveer een kwart heeft zich aangesloten bij ‘andere kerken’ Waarschijnlijk gaat het dan om kerken met evangelische inslag. Motieven waarom mensen de kerk verlaten hebben, kwamen in 2013 in ruime mate naar voren. Stevo Akkerman bijvoorbeeld, opgevoed binnen de vrijgemaakte kerk, schreef daarover een boek, waarin hij terugkijkt op het overlijden van zijn pasgeboren dochter. Hij heeft wel het geloof teruggevonden, maar op een andere manier. Ook Broeder Dieleman, singer-songwriter uit Zeeuws-Vlaanderen kwam daarover in het nieuws. Maar het omgekeerde ook. Reinier Sonneveld, jarenlang geen kerklid meer, heeft zich weer aangesloten bij een gemeente een legt uit dat je niet zonder de kerk kunt. In verband hiermee is het opmerkelijk dat in 2013 een pleidooi gevoerd is voor een randloze kerk. Dat vanuit de radicaliteit van het discipelschap. Maar ook vanuit het besef dat je mensen buitensluit door te spreken over een rand. Maar de werkelijkheid is dat mensen soms kortere of langere tijd niets met de kerk of het geloof hebben. God gaat met ieder zijn eigen weg. Daarop wees ds. Jeroen Sytsma van Middelburg. Deze kerk voert een actief beleid rond randkerkelijken, Dr. Jos Douma relativeerde het belang van een kerkelijke kaartenbak Niet alleen de GKv heeft te maken met teruggang in het ledental; in het algemeen geldt dat mensen hun lidmaatschap opzeggen, ook van andere kerken. Opvallend dit jaar was wel dat de NGK en de CGK nagenoeg gelijk gebleven zijn. Bij de NGK komt dat vooral omdat enkele kerken, zoals die van Houten, sterk groeien. In zijn algemeenheid hebben ook zij te maken met een dalend ledental. Soms betekent dit dat er sprake is van de verdwijnende kerk. 2013 kende dan ook aandacht voor verdwenen kerkgebouwen. Lange tijd waren ze beeldbepalend in een stad of dorp, maar teruggang in kerkbezoek maakte ze overbodig. Volgens de cijfers
484
JAAROVERZICHT
bezoekt nog maar dertien procent van de Nederlanders regelmatig een kerk. Herbestemmen is niet altijd mogelijk, of wenselijk. Er verschijnen zelfs handleidingen hoe om te gaan met kerksluiting. Nederland kent een stichting voor kerkelijk waardebeheer die eerste hulp biedt bij kerksluiting. Ook binnen de GKv zal dit thema de aandacht blijven vragen. Elk jaar is er wel sprake van gemeenten die fuseren, of opgeheven worden. Krijgen de gebouwen een nieuwe bestemming? Het dalend ledental heeft ook invloed op de beschikbare gelden voor het kerkverband. Die worden immers hoofdelijk omgeslagen in zogenaamde quota. De deputaten financiën en beheer wijzen daarop in hun rapportage aan de synode. Zij rekenen met een teruggang in ledental van ongeveer 1000 per jaar. Dat leidt tot verhoging van de quota, terwijl de kosten ook stijgen. Het mes snijdt dus van twee kanten – de verkeerde kant op. Ze merken ook dat het moeilijker wordt deze quota te innen. Een aantal kerken gaf dat ook bij hen aan. Ook het geefgedrag verandert: in Nederland gaan over het algemeen minder giften naar kerk en naar internationale projecten. Natuurlijk biedt de krimp ook nieuwe kansen. Het kan aanleiding zijn om met elkaar als kerkgenootschappen in gesprek te gaan en op zoek te gaan naar wat bindt. Verderop in dit jaaroverzicht krijgt het thema eenheid onder christenen de aandacht. En niet alle gemeenten krimpen; soms is er ook sprake van groei. Opvallend is dan dat voor een krimpende kerk al snel een minimum aantal leden genoemd wordt van 150, terwijl bij een groeiende kerk dat juist een optimaal aantal leden geacht wordt en er daarboven al snel sprake is van kerksplitsing. Het gaat dan wel om totaal andere manieren van kerk-zijn. Vaak is er een bewuste keuze voor kleinschaligheid. Bij de discussie over verdergaan of niet als gemeente hoort dan ook een bezinning op de manier waarop je kerk bent. Op een andere manier werd dat gesprek gevoerd door aandacht te vragen voor de generatie van de twintigers en dertigers, de zogenaamde pragmatische generatie. En niet alleen in Nederland. Ook in de Verenigde Staten van Amerika is daarvoor aandacht. Om iemand van die twintigers te citeren: we gaan weg uit de kerk omdat we Jezus daar niet vinden. Aparte aandacht kreeg het verschijnsel van de sociale media: bieden die een mogelijkheid om op een nieuwe manier gemeenschap te onderhouden? Dit zet vragen bij de klassieke organisatie van de kerk via de lokale gemeenschappen. Zie hiervoor het boek van Robin Effing, De sociale netwerkkerk. Het is geschreven vanuit de traditionele kerken en heeft aanwijzingen hoe je een goed gemeentelijk leven kunt opbouwen met behulp van sociale netwerken. Facebook kan je helpen om contact met elkaar te houden en nieuwe verbanden te leggen. In het boek komt bijvoorbeeld de rooms-katholieke pastoor Roderick Vonhögen aan het woord die via deze middelen contact onderhoudt met talloze mensen en merkt dat mensen op die manier de weg terug vinden naar een kerk die nog veel meer met tradities werkt dan de gereformeerde. Je hoeft niet gelijk alles toe te passen, het boek dringt er ook op aan om eerst eens goed na te denken wat je wilt, maar het maakt wel duidelijk dat ook traditionele kerken de nieuwe middelen voor contact goed kunnen gebruiken. En het is een aanwijzing dat de tegenstelling niet loopt tussen traditionele kerken en moderne manieren van kerkzijn. Het blijft gaan om de vraag waar het al tweeduizend jaar om gaat in de geschiedenis van de christelijke kerk: welke vlam geef je door? Alleen die van Gods woord zelf alstublieft.
JAAROVERZICHT
485
Archief De nieuwe tijd brengt een andere organisatie met zich mee. We zitten volop in de overgang naar de digitalisering van het werk. Het is vaak niet eens meer nodig om stukken voor een vergadering uit te printen. Maar wat betekent dit voor de archivering? Het Archief en documentatiecentrum van de kerken heeft daarom een aantal pilots opgezet om kerken daarbij te helpen. Hoe bouw je een digitaal archief op? In september 2014 worden de resultaten daarvan bekend. Predikanten Het aantal predikanten veranderde als volgt: Nieuwe predikanten W.M. Blijdorp H. Wijnalda G. Kloppenburg R.J. Stolper
Brunssum-Treebeek Roodeschool Almere Zaamslag
16-06-2013 08-09-2013 29-09-2013 13-10-2013
Een nieuw verschijnsel vormen de predikanten in opleiding. Daarvan zijn er in 2013 drie te noemen: Predikanten in Opleiding (PriO) L.J. Blijdorp Hardenberg-Baalder H. Zeilstra Ureterp C. Hamstra Assen-Kloosterveen
11-02-2013 01-06-2013 01-08-2013
Deze functie biedt de mogelijkheid om studenten die aanhikken tegen het predikantschap ervaring te laten opdoen. Ze krijgen begeleiding van een ervaren collega. Uit het buitenland H.H. van Alten T. de Boer
Barneveld-Voorthuizen Bergen op Zoom
01-07-2013 25-08-2013
Overleden B. Grätz J.C. Post R. te Velde J.P. van der Wal
Pernis-Albrandswaard Zeist Dordrecht Leek
10-01-2013 02-09-2013 24-09-2013 14-12-2013
Over de predikanten Grätz, Post en te Velde, evenals over ds. R.Heemskerk (overleden in december 2013) is in dit handboek een In Memoriam te vinden; aan het overlijden van ds. Van der Wal hopen we in de volgend editie aandacht te besteden. In 2013 overleed ook ds. Johan Hoorn, op 63-jarige leeftijd. Hij werd in de jaren tachtig van de vorige eeuw bekend vanwege zijn opvatting over de ware kerk. De generale synode heeft die afgewezen omdat die op onaanvaardbare wijze tekort zou doen aan de breedheid van Christus’ werk. Later volgde daarom een afscheiding in Grootegast. Emeritaat E. Woudt H. Jagersma L.W. de Graaff
Heemse Hoogeveen Hattem-Centrum
07-04-2013 07-08-2013 13-10-2013
486 W. Scherff C.J. Haak
JAAROVERZICHT Spakenburg-Zuid Enschede-Noord
Losmaking/Ontheffing/Vertrek K. van Hoek Nieuwleusen G. Blijdorp Alblasserdam Ph. Troost Zwolle H.J. Boersma Haulerwijk H.J.C.C.J. Wilschut Smilde
17-11-2013 07-01-2014 01-01-2014 09-03-2013 01-04-2013 30-06-2013 30-11-2013
Als aantekening hierbij: ds. G. Blijdorp sloot zich aan bij de hersteld gereformeerde kerken; achtergrond was een verschil van mening met de kerkenraad hoe binnen de gemeente om te gaan met mensen die bijvoorbeeld over de doop anders denken. Dr. Wilschut wil predikant worden bij de PKN, met name een gereformeerde bondsgemeente. Hij wordt hervormd om gereformeerd te blijven, schrijft hij in zijn verantwoording. Hij denkt dat er in de grote PKN meer ruimte is voor een gereformeerde opstelling dan in de getalsmatig kleine GKv. Ds. H. Boersma is tijdelijk verbonden aan de NGK te Groningen als kerkelijk werker. Ds. Ph. Troost kreeg ontslag omdat hij in feite overgegaan is naar ‘een andere staat des levens’, zoals dat vroeger onder woorden gebracht werd. De afspraken daarover in de nieuwe kerkorde lieten tot zijn teleurstelling geen andere mogelijkheid. Hij houdt wel preekbevoegdheid. De classis Zwolle verleende hem geen bevoegdheid tot het bedienen van de sacramenten, in tegenstelling tot besluiten van andere classes over mensen in dezelfde situatie. De classis maakt de rechtspositie van theologen met preekbevoegdheid aanhangig bij de Generale Synode. Het aantal dienstdoende predikanten is nu 276, tegen 279 in 2012. Het aantal vacatures is nu 71, tegenover 75 in 2012. De mobiliteit van de predikanten kreeg de aandacht door de opvallende carrousel, waarbij vijf predikanten van standplaats wisselden. Het Steunpunt KerkenWerk heeft hierbij een bemiddelende rol gespeeld. Het ging om de predikanten G.F. de Kimpe, A.P. Feijen, R.T. de Boer, R. Ter Beek en H.J. Room. Ook in de PKN bleken de predikanten honkvast, om allerlei redenen. Het Nederlands Dagblad deed een onderzoek naar het aantal conflicten rond predikanten en concludeerde daaruit dat dit stabiliseert. Het nieuwe personeelsbeleid dat veel kerken voeren, helpt hieraan mee. Soms leidt dit tot losmaking. In ieder geval levert het ook spanningen op in het gezin van de predikant. Binnen onze kerken is er het deputaatschap voor probleemsituaties. Die kunnen helpen bij moeizame conflictsituaties rond de predikant. Ze rapporteren aan de generale synode dat het aantal situaties relatief beperkt is, terwijl de impact ervan ook op de gemeente groot kan zijn. Ook hun conclusie is dat het beperkte aantal te danken is aan de inzet van het Steunpunt KerkenWerk. Inzet van de deputaten is gericht op mogelijkheden om de partijen bij elkaar te brengen. Als de situatie niet verbetert, kan een mobiliteitstraject soms oplossing bieden. In andere gevallen volgt er losmaking. Aandacht voor mobiliteit was er ook vanuit de Theologische Universiteit te Kampen. In het TU-magazine van maart 2013 is een analyse te vinden van het predikantenbestand naar leeftijd en duur van de standplaats in de gemeente. Daarnaast functioneert de Raad van Advies voor predikantszaken, die in 2013 offi-
JAAROVERZICHT
487
cieel van start is gegaan. Het gaat om coördinatie op het gebied van scholing, regelingen en begeleiding van predikanten. In de discussies blijkt de noodzaak ook voor predikanten om aan zelfreflectie te doen. Hoe is je eigen opstelling? Daarin valt een verschuiving te melden. In de in memoriams in dit handboek is nogal eens te lezen dat ze 24 uur per dag en zeven dagen per week predikant waren. Geweldig als je dat samen met je gezin vol kunt houden. Er is echter uitdrukkelijk op gewezen dat de situatie nu veranderd is. Er is meer aandacht voor de impact van het ambt op je gezin. Over een nieuwe aanpak wordt nagedacht. Zo werd in de NGK gesproken over een maatschap van predikanten. Binnen onze eigen kerken is een beroepsprofiel vastgesteld door de predikantenvereniging in samenwerking met het cGMV. Dat kan henzelf en ook kerkenraden en gemeenten helpen om duidelijk te zijn over wat er te verwachten valt. Jubilea 25 jaar: J. Klapwijk A.H. Verbree A.S. van der Lugt E. Venema P.L. Storm T.P. Nap
's-Gravenhage-Centrum/ Scheveningen Hardenberg-Baalder Delft 26-05-1988 Tilburg 09-10-1988 Vroomshoop Drachten-Oost
40 jaar: H.E. Nieuwenhuis H.J. Boiten L.J. Joosse E. Woudt J. Kruidhof P.K. Meijer C.J. de Ruijter J.J. Burger W. Scherff Joh. de Wolf A. den Broeder
Ermelo 07-01-1973 Amersfoort-Centrum Groningen-West Heemse 11-03-1973 Hoek 22-07-1973 Hardenberg-Baalder Rotterdam-Centrum Axel 21-10-1973 Spakenburg-Zuid Wezep 23-12-1973 Leusden 26-12-1973
45 jaar: Jac. Kruidhof
Arnhem 18-08-1968
60 jaar: C.J. Breen H.W. Noordman
Amsterdam-Centrum Hoogvliet-Spijkenisse
17-01-1988 06-03-1988 30-10-1988 27-11-1988
14-01-1973 25-02-1973 30-09-1973 30-09-1973 18-11-1973
23-08-1953 03-05-1953
Ds. C.J. Breen vierde zijn 60-jarig jubileum en dit kreeg aandacht in de pers. Hij deed de oproep om ter gelegenheid daarvan een gift te doen aan de pioniersgemeente Stroom in Amsterdam. Dit wekte verbazing omdat hij bekend staat als een behoudend predikant.
488
JAAROVERZICHT De plaatselijke kerk
Veel gemeenten wezen in de enquête op speciale gebeurtenissen die ze graag onder de aandacht brengen. Andere gegevens komen uit de rubriek lokaal van het Nederlands Dagblad, of uit de beide kerkbodes. Alblasserdam – meldt zat beweging en zegeningen, maar niets vermeldenswaardig. Alkmaar – is bezig met de vorming van wijkkringen ten behoeve van de onderlinge verbondenheid en vormgeving van gemeente-zijn binnen en buiten de kerk. Almere – ds Geerhard Kloppenburg is aan de gemeente verbonden als predikant en uitgezonden als justitiepredikant. De kerk herdacht het 25-jarig bestaan Almkerk-Werkendam – voor het eerst staat er een oudere predikant in de gemeente, voorheen is er steeds een kandidaat beroepen. Willem van der Helden was 50 jaar organist van de gemeente Amersfoort-Oost – vanuit de kerkelijke gemeente is er veel aandacht voor asielzoekers die in het AZC in Amersfoort verblijven. Dat leidt tot goede contacten met een aantal vluchtelingen uit verschillende delen van de wereld. Een aantal van hen bezoekt trouw de kerkdiensten. Onlangs is een Afghaanse jonge vrouw die als moslima naar Nederland is gekomen in een feestelijke dienst gedoopt. Zij heeft hier Christus als haar Heer en Verlosser leren kennen. Daarvan heeft ze voorafgaand aan het moment van de doop ook een ontroerend getuigenis afgelegd in het midden van de gemeente. Amersfoort-Vathorst – nam een positief besluit voor de bouw van een nieuw kerkgebouw in het project Buitengewoon Zorgzaam. Er komt een gebouw voor diverse instellingen; de kerkzaal zal ook voor andere doelen gebruikt kunnen worden. Apeldoorn-Centrum – de inrichting van de kerkzaal is verbouwd, er is een podium gemaakt in plaats van een preekstoel. Appingedam – er is hard gewerkt aan een nieuw onderkomen. De kerk komt niet meer bijeen in de oude synagoge, maar in een karakteristiek gebouw in de stijl van de Amsterdamse school. Arnhem – de Koepelkerk is weer in gebruik genomen na een grondige restauratie en innovatie. Het is een rijksmonument uit 1837 en de restauratie is dan ook uitgevoerd in samenwerking met de diverse overheidsdiensten daarvoor. Het bleek mogelijk te zijn om ook voor een kerk anno 2013 gebruik te maken van zo’n historisch gebouw. De kerk heeft nu een uitnodigend en open karakter. De kerk biedt nu weer ruimte aan de groeiende gemeente van Arnhem. De Koepelkerk ontving de tweejaarlijkse architectuurprijs van de gemeente Arnhem voor het beste restauratie/renovatieproject. Assen-Marsdijk – heeft de organisatie van de herderstocht op het Balloërveld overgenomen van de PKN te Gieten. Het evangelie van de geboorte van Christus was zichtbaar en hoorbaar. Ruim honderd vrijwilligers waren in de weer om hier een succes van te maken. Ruim duizend mensen uit de buurt van Assen name eraan deel op kerstavond. Het aantal stond wat onder druk door de slechte weerberichten. Assen-Kloosterveen – bestuurlijk en pastoraal model is gewijzigd, meer pastoraat via huiskringen. Assen-Zuid – de koster kreeg van de buurvrouw (zilversmid), een dasspeld cadeau Barendrecht en Pernis-Albrandswaard – combineren vanaf 3 februari 2013 hun
JAAROVERZICHT
489
diensten in Barendrecht. Een deel van de gemeenteleden van Pernis gaat naar de kerk van Hoogvliet-Spijkenisse. Het is de opmaat naar een fusie. Barneveld – de kerk heeft een omkeercollecte gehouden: wie wilde meedoen kreeg een microkrediet van vijf euro om te investeren in iets dat meer oplevert. De actie heeft iets meer dan 3000 euro opgeleverd voor een organisatie die blindenscholen bouwt in Ethiopië. Bodegraven – in een project 'Intern versterken' heeft de gemeente ds. Kim Batteau als emerituspredikant in een tijdelijke functie aangetrokken voor een periode van ruim 2 jaar om de gemeente en kerkenraad hierin bij te staan. Dit project is op 1 september 2013 van start gegaan. Buitenpost – werkt aan de installatie van zonnepanelen. Ook in ander opzicht is de kerk duurzaam: het project de faire naaste krijgt er een vervolg. Capelle aan de IJssel-Noord – herdacht het 125-jarig bestaan van de kerk. Capelle aan de IJssel- Zuid/West – de kerkdiensten worden sinds november ook met beeld uitgezonden en bewaard. Dalfsen – organiseerde een gemeenteproject: Feest van genade. Dokkum – herdacht dat Gjelt Visser vijftig jaar organist is – eerst in Damwoude, later ook in Drachten en in Dokkum. Drachten-Oost – De organisatie van het werk in de kerk door diakenen en ouderlingen is gewijzigd in een meer Bijbelse structuur: doen waartoe men geroepen en voor bevestigd is. Deze nadrukkelijker scheiding van de ambten is in 2012 ingezet en in 2013 verder doorgevoerd. Hiermee is de vergaderlast verlaagd en doen mensen meer en meer datgene wat de kern van hun ambt is. Driebergen-Rijssenburg – is als gemeente bezig met de KerkSpiegel (van Centrum Dienstverlening). Duiven-Velp – wilde intensief samenwerken met de kerk van Arnhem vanwege het lage ledental, maar kreeg van de classis het advies eerst professionele hulp te zoeken. Eindhoven-Best – In 2013 is begonnen met het realiseren van de aanbouw aan het kerkgebouw, om zo weer vergaderruimte en andere gebruiksmogelijkheden van het gebouw te benutten. Enschede-Zuid – Dit jaar werkt de kerk in het kader van het gemeenteproject met een activiteitenwaaier. Daarnaast is de kerkenraad bezig met de middagdienst naar aanleiding van teruglopend bezoek. We hebben een enquête gehouden. De kerkenraad wil voor de zomer van 2014 een besluit nemen hoe verder te gaan met de middagdienst. Ferwerd-Hallum – een eerder besluit om te stoppen werd teruggedraaid, mede vanwege uitgebreide contacten met asielzoekers Franeker-Sexbierum – organiseert een jaarlijkse kerstmaaltijd voor "minder bedeelden" in de stad. Gouda – heeft een traject van visievorming afgerond. Haarlem – kwam in actie voor mission possible, een project voor straatjeugd in Rusland. Hardenberg – riep in december de kerkgangers op met behulp van een midwinterhoorn Helpman en Groningen-Zuid – Helpman heeft bij de van Groningen-Zuid een verzoek tot samenvoeging gedaan. De classis Groningen helpt hen daarbij met be-
490
JAAROVERZICHT
hulp van een stappenplan. Hoogeveen - op zaterdag 22 december is de 'Tocht naar het Licht' gehouden, ’s avonds in het Zuiderpark te Hoogeveen Hooghalen – is gestart met training 'Samen in gesprek’ onder leiding van het Praktijkcentrum Zwolle. Kornhorn – heeft een nieuw orgel nodig; om het geld daarvoor bij elkaar te krijgen zijn onder andere gezamenlijke maaltijden georganiseerd. Langeslag – het kerkgebouw is 150 jaar geleden in gebruik genomen. De gemeente is 151 jaar geleden geïnstitueerd. Leidsche Rijn- de gemeente is bezig om samen met de NGK Rijnwaarde een nieuw pand te bouwen. Daarom is gestart met fondsenwerving. Loenen-Abcoude – meldt een goed bezocht Filmhuis Loenen, 1x per maand op vrijdagavond in het kerkgebouw van de Vecht en Angstel kerk. Loppersum-Westeremden – De kerk beëindigde de diensten in de historische Andreaskerk te Westeremden. Nagele - In maart 2013 is de GKv Nagele opgeheven; de leden hebben zich aangesloten bij de GKv in Emmeloord. Nijmegen - gemeenteopbouw heeft na enkele projectachtige jaren een vaste plek gekregen met een Taakgroep Gemeenteopbouw. Ontlast de kerkenraad en versterkt het zelfdragend vermogen van de gemeente. Mooi om te zien. Nieuw Lekkerland - de missiocie is actief bezig in samenwerking met de kerken van het zuiden rondom het partnership met de kerken van Noord-Oost India. Ommen-Noord/Oost - dit jaar zijn we als jeugd en ouderen samen bezig geweest met project: Christianity Explored. Ten Boer – in verband met de nieuwe naam van de kerk (de Levensbron) is een kunstwerk aangebracht op het kerkgebouw. Ten Post – de kerk heeft een nieuw doopvont. Jan Janssen, zoon van ds. G. Janssen, heeft dat aangeboden. Ds. G. Janssen was indertijd betrokken bij de vrijmaking in Ten Post. Jan Janssen is zelf koperslager en heeft dit doopvont uit messing vervaardigd. Tiel – meldt groei in getal, ook vanuit niet- kerkelijke achtergrond. Verder is er een krachtige inzet op instandhouding van de middagsamenkomsten: de diensten 's morgens en 's middags zijn niet van hetzelfde 'niveau'. Opzet en vormen verschillen: 's middags meer interactie en meer bijdragen van gemeenteleden onder leiding van de oudsten inclusief de predikant. Vormen: onder andere interactieve leerdiensten, bijbelleesdiensten, vespers, met meermalen aansluitend een maaltijd. Roodeschool – In augustus 2013 de gloednieuwe pastorie in gebruik genomen en inmiddels bewoond door onze nieuwe predikant. Verder is er sprake van behoorlijk wat schade aan ons kerkgebouw door de aardbevingen ten gevolge van de gaswinning in Noord-Groningen, met name die van aug. 2012. Reparatie zal begin 2014 plaatsvinden. Rotterdam-Centrum – is in 2013 gestart met een verfijnde vorm van onderling pastoraat en discipelschap, waarbij de kringleiders en de kringen centraal staan. De ouderling rust toe (en wordt toegerust) en houdt zich meer met visie en begeleiding bezig. De vraagstelling was: Kunnen het pastoraat en het ouderlingschap anders georganiseerd worden, zodat het ‘onderlinge pastoraat’ wordt versterkt en het ‘ambtelijke pastoraat’ wordt ontlast? En werkt dat ook voor het diaconaat? Hoe kunnen we
JAAROVERZICHT
491
structureel aandacht geven aan (groeien in) discipelschap? Sint-Jansklooster-Kadoelen – is gestart met gemeenteopbouwproject via de ‘Kerkspiegel’. ( een product, ontwikkeld door het Centrum Dienstverlening Gereformeerde Kerken). De kerk is bezig met een proces tot nieuwbouw van de kerk. Steenwijk – is in september gestart met de ‘Kerkspiegel. Veendam - In 2011 heeft deze samenwerkingsgemeente het kerkgebouw "De Kandelaar" gekocht van de Protestantse Gemeente Veendam. Na een stevige voorbereiding is het gebouw van maart t/m augustus geheel gerenoveerd en opnieuw ingericht. Naast de inzet van externe bedrijven zijn veel zaken ook in eigen beheer en met veel vrijwilligerswerk uitgevoerd. Tijdens de verbouw is gebruik gemaakt van de voormalige Hervormde kerk in het centrum van Veendam. Sinds september 2013 worden er weer door de eigen gemeente in het gebouw kerkdiensten gehouden. Op 14 december 2013 is het kerkgebouw officieel heropend. Verder is uiteraard van belang dat op zondag 20 januari 2013 ds. Albert Postma bevestigd is als eerste predikant aan de samenwerkingsgemeente CGKv. Voorburg - invoering van een commissie voor bestuurlijke en organisatorische onderwerpen ter ontlasting van (leden van) de brede kerkenraad en ingebruikneming van een nieuw orgel in maart 2013. Zaamslag – heeft in samenwerking met Praktijkcentrum het project Kerkspiegel gemeentebreed opgepakt. Zaandam – meldt haar deelname aan proefjaar vanaf september 2013 voor een nieuwe classis gericht op en gevormd door gemeenten met als bijzonder kenmerk een roeping tot verkondiging van het Evangelie in de context van de Randstad. Zeewolde – is een jaar lang bezig geweest met een theaterproductie Nobody, een zoektocht naar het lichaam van Christus; het bleek samenbindend te werken. Ongeveer 900 mensen bezochten de voorstelling. Zevenbergen - de kerkzaal en de entree van de Noordhavenkerk zijn afgelopen jaar in eigen beheer en met eigen middelen verbouwd. Zoetermeer – is begin dit jaar formeel begonnen met kringen waarin onderling pastoraat zijn plek vindt. De ambtelijke structuur wordt daar langzamerhand op aangepast. Conform nieuwe KO is kerkenraad breed als hoogste bestuurlijke orgaan afgeschaft. Zuidlaren - is begonnen met de verbouw van de kerk. Ze hopen dat dit in maart 2014 gerealiseerd is. Zomer 2013 hebben ze voor het eerst een Athletes in Action project gehouden. Ze hopen dit de komende jaren voort te zetten. Zuidwolde – is nog steeds vacant (na 5 x beroepen) en hoopt na bijna 4 jaar een predikant te krijgen. Zwijndrecht-Groote Lindt – begint een repair-cafe, waar mensen hun spullen kunnen repareren. Ook op die manier kan de kerk iets doen in de maatschappelijke en sociale omgeving. Herdacht werd dat broeder en zuster Blacquiere zich samen 80 jaar hebben ingezet voor de gemeente. Zwolle-Centrum – de kerk is elke vrijdagmorgen open voor wie op zoek is naar stilte. Zwolle-Noord – de Opstandingskerk is na grondige renovatie opnieuw in gebruik genomen. Wat bij de eerste kerk in dit overzicht vermeld is, geldt eigenlijk als samenvatting
492
JAAROVERZICHT
van al die berichten: beweging genoeg en zegeningen genoeg. Opvallend is dat veel kerken gewikkeld zijn in een veranderingsproces. Dat zie je aan de meldingen rond de Kerkspiegel die ontwikkeld is in het inmiddels in het Praktijkcentrum overgegane Centrum Dienstverlening. Het instrument helpt om zicht te krijgen op wat er in een plaatselijke kerk speelt. Daarnaast is opvallend dat de trend van een eerder onderzoek bevestigd wordt: steeds meer kerken gaan over tot een andere invulling van het pastoraat en het diaconaat, waarbij de nadruk valt op kringen. Classes Voorzover de classes nog korte verslagen publiceren (in de kerkbodes en/of op de website van de kerken), komen daarbij een aantal thema’s naar voren De vorming van een nieuwe classis Amsterdam was onderwerp van gesprek op de classes in de buurt van die stad. De nieuwe classis moet een gemeenschap vormen van kerken die gezamenlijk optrekken in het contextualiseren van het evangelie in de eigen omgeving. Als startdatum is genoemd 1 september 2013. Uit visitatierapporten bijvoorbeeld van de classis Drachten blijkt dat er behoefte is om door te spreken over het jeugdbeleid. Dit kwam ook aan de orde op de classis Ommen. De classis Rotterdam sprak over een kerkelijk werker die aandacht besteed aan jeugd die vertrekt naar de stadskerken. Kun je meedoen aan interkerkelijke jeugddiensten? Die vraag kwam naar voren op de classis Warffum. Ze antwoordde positief-kritisch. De classis Hardenberg staat stil bij catechisatiemethoden. Kerkverlating onder jongeren kwam aan de orde in de classis Groningen. Op welke manier kun je aandacht geven aan jongeren die niet meer naar catechisatie gaan, maar geen belijdenis afleggen van hun geloof? Daarover werd gesproken in de classis Rotterdam. Visitatierapporten in de classis Appingedam gaven aanleiding om door te spreken over de tucht, en over het beleid rond hen die ongehuwd samenwonen. De classis Amsterdam-Leiden denkt na over een notitie hierover. Te wijzen valt op de voorstellen van de deputaten voor de relatie kerk en overheid hierover. In hun rapport maken zij onderscheid tussen het huwelijk in bijbelse zin en het burgerlijk huwelijk. Zij leggen hun gedachtevorming voor aan de synode. In de classis Grootegast is al doorgesproken over de tucht in relatie tot de viering van het avondmaal. Ook de vraag hoe om te gaan met het gegeven dat kerkleden zich soms bij een andere kerk willen aansluiten dan die waarop ze op grond van hun adres zouden horen, krijgt daar aandacht: goed overleg, ook als het om kerken in een andere classis gaat, is nodig. Dezelfde classis sprak over mensen die bij een evangelische groepering kerken en daar ook avondmaal vieren. De classis wees op de noodzaak van een goed en geduldig gesprek hierover. Perforatie van de kerkgrenzen werd ook besproken op de classis Groningen en de classis Rotterdam. De benoeming van interne vertrouwenspersonen kwam in diverse classes aan de orde, De classis Hoogvliet bezint zich op het beleid rond gemeenteleden die zich onttrekken. Kerkverlating was ook onderwerp in de classis Amersfoort. Kun je het avondmaal bij de mensen thuis bedienen die niet naar de eredienst kunnen gaan: In kerken in de classis Amersfoort en Arnhem gebeurt dat wel. De classis Arnhem wil in de nieuwe kerkorde opgenomen hebben dat de bediening van de sacramenten onder verantwoordelijkheid van de ouderlingen valt. Dit onderwerp kwam ook aan de
JAAROVERZICHT
493
orde in de classis Middelburg. Ook de toelating van gasten uit andere kerken kwam aan de orde: hoe doe je dat in de praktijk? Daarover sprak de classis Amersfoort en ook de classis Midden-Holland. In de classis Amersfoort gaat het vaak over samenwerking met andere kerken en de manier waarop de band met de internationale Grace-Church onderhouden wordt. De classis Zutphen hield zich bezig met de voortgang van het project Licht in Lichtenvoorde. Op veel classes is gesproken over de voortgang van het zendingswerk en de ontwikkelingen daarin. De voortgang van het project Stroom kwam uitvoerig aan de orde in de classis Amsterdam-Leiden. Ook toerusting van ambtsdragers kwam op diverse classes aan de orde. In de classis Enschede wil men dat doen samen met de CGK en de NGK. In de classis Noord-Brabant/Limburg is doorgesproken over de invulling van de tweede kerkdienst. In sommige gemeenten wordt die niet meer belegd. Ook in de classis Midden-Holland stond dit onderwerp op de agenda. Op veel classes is ook doorgesproken over de nieuwe kerkorde en over de vraag of reactie op de voorstellen nodig is. Kerken uit de classis Harderwijk wezen erop dat de nieuwe kerkorde de formulieren bij doop en avondmaal niet meer noemt. Ook leven daar nog vragen over de rechtspositie van predikanten. Ook de classis Middelburg doet een aantal voorstellen naast het hierboven genoemde. In de classis Midden-Holland is de nieuwe kerkorde uitvoerig besproken De conclusie van de classis Hoogvliet dat er sprake is van groeiende diversiteit zal ook in andere regio’s herkenbaar zijn. Hun dankbaarheid overheerst echter dat Christus in elke plaats zijn kerk bouwt. Het nieuwe Praktijkcentrum speelde op deze discussies in met de brochure Diversiteit, en een handreiking om hierover met elkaar in gesprek te gaan. Uit de gepubliceerde verslagen blijkt hoe zinvol een classisvergadering is als ontmoetingsplek van kerken. Veel meer dan een aantal jaren geleden komen inhoudelijke zaken aan de orde en willen kerken met elkaar doorspreken over zaken die hun gemeentelijk leven raken. Een aantal classes neemt de toerusting van nieuwe ambtsdragers ter hand. De toenemend diversiteit vergroot dit alleen maar. Verder speelt de classis een voorname rol bij het toelaten van predikanten en mensen met preekbevoegdheid. Vrouwen en mannen in de kerk Speelt de cultuur een rol bij het begrijpen van Gods bedoeling in de Bijbel? Dat is één van de vragen die naar boven komt bij het verschijnen van het rapport over mannen en vrouwen in de kerk en dat uitloopt op de conclusie dat een ja tegen de vrouw in het ambt past binnen de bandbreedte van gereformeerd zijn. Het rapport wordt besproken op de komende generale synode van Ede. Wat is er aan de orde? Al jarenlang wordt een discussie gevoerd over de vraag of vrouwen in de kerk benoembaar zijn in de diverse ambten. Daarbij werd en wordt verschil gemaakt tussen de vraag of ze ouderlingen of predikant kunnen worden (leer- of regeerambt) en of ze diaken kunnen worden. De eerste versie van de nieuwe kerkorde hield die mogelijkheid al open. Diverse deputaatschappen kwamen er niet uit. Ook het laatste deputaatschap niet: het publiceerde een meerderheidsrapport en een minderheidsrapport. In het meerderheidsrapport wordt met be-
494
JAAROVERZICHT
hulp van een hermeneutische benadering de mogelijkheid aangewezen dat vrouwelijke ambtsdragers passen binnen de bandbreedte van het gereformeerd zijn. Het minderheidsrapport wijst er echter op dat het begrip cultuur in het meerderheidsrapport niet goed omschreven wordt. Reacties Nog niet zo lang geleden is er in kerkelijk Nederland gepleit voor een katholiciteits effect rapportage. Ongeveer net zo als de overheid een milieu-effect-rapportage verplicht stelt voor grote projecten: wat zijn de effecten van de oprichting van een bedrijf bijvoorbeeld op de leefomgeving van de mensen? Die worden dan afgewogen tegen de belangen die in het spel zijn. Zo zou een plaatselijke kerk en een landelijke vergadering besluiten moeten nemen op het niveau van de wereldkerk. In het kader van het gesprek over de openstelling van de ambten binnen de kerk voor vrouwen kwam dit terug. Prof.dr. Barend Kamphuis en Marinus de Jong pleitten er in het Nederlands Dagblad voor om ook het aspect van de katholiciteit te betrekken in dit gesprek. Zonder zich uit te laten over de discussie als zodanig, wijzen zij er wel op dat in grote delen van de wereldkerk er geen sprake is van openstelling van de ambten voor vrouwen. Denk alleen maar aan de hierboven al genoemde rooms-katholieke kerk. Er kwam onmiddellijk een reactie van ds. Wim van der Schee: die wereldkerk is wel heel erg versplinterd. Als het aspect van de katholiciteit meespeelt dan betekent dat vooral dat je als kerk je verantwoordt tegenover de Bijbel, het woord van God. Dat is gereformeerd. (Dit is zo niet te lezen in het artikel in het Nederlands Dagblad, maar wel in de uitgebreidere versie op zijn website, www.wimvanderschee.nl). Wees jezelf als kerk daarin en ga vervolgens in gesprek met andere kerken. Hier ligt naar mijn inzicht een verbinding met de manier waarop lang geleden al prof.dr. Herman Bavinck sprak over de katholiciteit van de kerk. Ook prof.dr. K. Schilder wees daarop: het eigene van de gereformeerde kerk is dat het dat juist niet heeft. Afscheiding kan dan ook alleen maar als de katholiciteit van de kerk in geding is. Ook in de kerkbodes en de andere kerkelijke pers werd op het voorstel van de deputaten gereageerd. Het vind nog lang niet overal instemming. Kun je op de voorgestelde manier de knelpunten in de exegese uit de weg gaan? Ook in andere kerken is op dit rapport gereageerd. In de CGK wordt gewaarschuwd tegen tendensen eruit. Importeert het in die kerk de onrust eruit? Hermeneutiek onmisbaar Het zou een misvatting zijn te denken dat je de moderne hermeneutiek wel kunt missen bij het bijbellezen. Iedereen maakt er – bewust of onbewust – gebruik van. Juist als je opkomt voor het gezag van de hele Bijbel heb je een instrument nodig om de sprong van toen naar nu te maken. Daarbij speelt ook een rol in welke samenleving je leeft en werkt. Die van ons, westers, 21e eeuw, staat verder af van de cultuur van Palestina uit 1400 voor Christus dan een samenleving in een ontwikkelingsland. De tentoonstelling van de Dodezeerollen in het Drents Museum liet dat nog eens goed beseffen. De vraag die dan om een antwoord zoekt is dan of de deputaten op een goede manier deze inzichten hebben toegepast. Veel aandacht in de discussie kreeg ook het proefschrift van Almatine Leene, docent
JAAROVERZICHT
495
aan de Gereformeerde Hogeschool. Zij wilde erin aantonen dat het vruchtbaar is om de vragen rond de verhouding man- vrouw eens van een andere kant te bekijken: vanuit de schepping van beide naar het beeld van God. Ze ziet vanuit dit gezichtspunt geen bezwaar tegen vrouwelijke ambtsdragers Ambtsdragers In de pers is gesignaleerd dat er veel veranderd is bij de ambtsdragers. Het is moeilijk ze te vinden en als ze eenmaal een periode het ambt vervuld hebben, komen ze niet snel terug. In het jaarlijkse onderzoek is hieraan aandacht besteed. Het onderwerp is gekozen in samenwerking met het Praktijkcentrum voor onderzoek en dienstverlening binnen de kerken. De gegevens zijn dus niet alleen interessant vanwege hun nieuwswaarde maar helpen het centrum ook om nog beter in te spelen op de vragen vanuit de kerken. Dit jaar gaan de vragen over de ambtsdragers binnen de kerk. In de pers is gesignaleerd dat steeds minder ambtsdragers hun termijn vol maken. We willen graag beter zicht krijgen op de omvang van dit verschijnsel. De antwoorden wachten nog op uitvoerige en grondige verwerking, waarin een relatie gelegd kan worden tussen een aantal antwoorden: misschien een antwoord op de vraag of de instelling van kringen helpt om de ambtsdruk te verminderen. Maar een aantal dingen kan al wel doorgegeven worden: - In veel kerken zijn er ambtsdragers met een speciale taak rond bestuur en beleid. Soms is dat niet officieel geregeld, maar dan gaat het ten koste van het pastorale werk. Vaak gaat het in ieder geval om een scriba, of om een moderamen, bestuurlijke kerkenraad. In 113 van de 210 kerken die gereageerd hebben is dit het geval. Soms noemen ze ook een jeugdouderling met een speciale taak. - Bij de diakenen liggen de verhoudingen anders: 69 van de 210 kerken hebben een diaken met speciale taken. - 77 van de 210 kerken kennen vacatures voor ambtsdragers. In totaal gaat het dan om 174 plaatsen. Een kerk merkt op dat ze blij zijn met iedereen die ze kunnen benoemen. - De meeste kerken kennen een ambtstermijn van vier jaar: 113 van de 210. 93 kerken kennen een termijn van drie jaar. Een aantal kerken regelt dit weer anders. In een kerk wordt je bijvoorbeeld gevraagd na tweeëneenhalf jaar of je voor drie of voor vier jaar gaat. Ook is er de mogelijkheid ‘bij te tekenen’ voor een jaar. - De meeste ambtsdragers maken de termijn vol: 190 kerken gaven aan dat 75-100% de termijn volmaakt, 20 kerken gaven een lager percentage aan. 50-75%. - Als reden hiervoor werd genoemd: gezondheid, 92 keer, drukte buiten het ambt, 147 keer, drukte van het ambt 97 keer. Of andere redenen, bijvoorbeeld persoonlijke omstandigheden, (Een aantal keren) vertrek uit de gemeente, moeite met kerkenraadsbeleid, vertrek uit de GKv. - In 136 gemeenten is een predikant werkzaam, in 49 een pastoraal werker, in 43 een jeugdwerker, in 146 een catecheet, in 70 gemeenten nog weer anders, namelijk diverse commissies met gemeenteleden, pastoraal psychische hulpverlening, mentoren, wijkhulpen, assistenten van de kerkenraad op organisatorisch vlak, werkgroep eredienst, jeugdouderlingen, mensen die de alphacursus organiseren,
496
JAAROVERZICHT
diaconessen, kringleiders, pastorale teams, bezoekbroeders, mentoren, jongerenwerkers, mensen aangewezen voor bezoek aan mensen in een verzorgingshuis. - In 110 gemeenten is er sprake van kringen waar onderling pastoraat beoefend wordt, in de andere 100 niet. Dit kan bewust beleid zijn, waarbij ook de mensen worden bezocht die niet naar de huiskringen gaan. Een gemeente kent wel kringen, die echter niet door de kerkenraad zijn ingesteld. - Opmerkingen gaan over de moeite om mensen te vinden: gaven genoeg, maar vaak omstandigheden de het ambt moeilijk maken. Niet altijd functioneren kringen even goed. Soms worden ze opgestart. - Een fusiegemeente hanteert het instrument van miniwijken om mensen bij elkaar te brengen. - Pastoraal medewerkers doen soms namens de wijkouderling huisbezoek. Onderling overleg is daarbij belangrijk, in een aantal gemeenten zijn hiervoor wijkteams ingesteld. De kerk internationaal 2013 was ook het jaar waarin de GKv nog twee vermaningen naar zich toe kreeg. Ook de Canadian Reformed Churches spraken ons op een aantal zaken aan. In de acta van de Canadese synode ( te raadplegen op www.canrc.org) kun je de punten terugvinden waar het om gaat. Ik noem er een paar: - Een andere omgang met de Bijbel. Zelfs het woord schriftkritiek valt. Dit gaat dat niet alleen over de dissertaties van Stephan Paas en Koert van Bekkum, maar bijvoorbeeld ook over de verkenning van prof. dr. Jochem Douma dat de zogenaamde kadertheorie rond Genesis 1 wel wat in zich heeft. In het algemeen: zorg rond de Theologische Universiteit te Kampen. - Contact met de Nederlands Gereformeerde Kerken die zich niet volledig binden aan de belijdenissen en in een aantal kerken vrouwelijke ambtsdragers kennen. - De discussie over de vrouw in het ambt, met als bijkomend punt de vraag hoe om te gaan met vrouwelijke deputaten vanuit Nederland op de eigen synode. - Het meedoen aan de Nationale Synode met veel andere protestantse kerken. Zet je daarmee de belijdenis rond de ware en valse kerk niet buiten spel? - Vrijbuiterij rond artikel 67 van de kerkorde ( die afspraken bevat over de liturgie). Allemaal heel herkenbare dingen. Het zijn wel zaken die voor de Canadese kerken de band met de Nederlandse op het spel zetten. In de vermaning geven ze aan dat er een grens bereikt is. En dan is de synode nog gematigder dan veel plaatselijke kerken die aangaven dat het voor hen nu al ophoudt. Onze deputaten voor betrekkingen buitenlandse kerken reageerden daarop in hun rapport. Volgens hen hebben ze zich niet de reactie van de synode van Harderwijk aangetrokken en zit in hun vermaning nog steeds veel reflectie op de situatie binnen plaatselijke kerken. Het proces om tot de vermaning te komen beïnvloedt volgens hen het resultaat. Hun zorg is of vanuit de individuele uitlatingen generieke conclusies getrokken kunnen worden. Wel herkennen ze de zorgen tot op zekere hoogte. Daarnaast ontvingen we ook een vermaning van de Reformed Church of the U.S. Ook de International Council of Reformed Churches kwam bij elkaar. Van deze bijeenkomst zijn op hun website nog geen verslagen gepubliceerd. Twee kerkgenootschappen uit Afrika zijn toegelaten als lid.
JAAROVERZICHT
497 Kerkelijke eenheid
Over de volgende plaatselijke kerken is iets te melden over de groeiende eenheid: Amersfoort – een beraad van gereformeerde kerken neemt de taken over van de deputaten voor samenspreking van de classis. Speciale aandacht in die stad krijgt ook de samenwerking met de internationale Grace-Church; Amersfoort-Centrum is moederkerk. Een bezwaarschrift op de classis tegen samenwerking met de NGK werd afgewezen. De classis beraadt zich op een uitnodiging waarnemer te worden bij de Raad van kerken in Amersfoort. Balkbrug - dit jaar zijn er in de gemeente stappen gezet in de samensprekingen met de CGK in Dedemsvaart. De kerkenraad heeft besloten dat kanselruil met de CGK mogelijk is en op termijn wordt het avondmaal samen gevierd als ‘bekroning’ van de samensprekingen en van de constatering dat beide gemeentes elkaar herkennen als kerk van Christus. Buitenpost – ds. J.H. Veefkind, Nederlands Gereformeerd emeritus-predikant, gaat samen met de plaatselijke predikant voor in een dienst op 16 juni 2013. Dat omdat ds. Veefkind bijna vijftig jaar daarvoor zijn intrede had gedaan in Buitenpost. In de dienst staat men stil bij de pijn van vijftig jaar geleden en de moeilijke periode toen, maar ook bij Gods liefde die harten heelt. Bussum-Huizen – organiseerde een gezamenlijke start van CGK en GKV van het nieuwe seizoen met een BBQ op zaterdag en een eerste(!) gezamenlijke kerkdienst op zondag. Doesburg – per 1 januari 2013 is de samenwerkingsgemeente te Doesburg begonnen. CGK en GKv daan daarin samen verder in de Ooipoortkerk. Franeker-Sexbierum – de kerk is in gesprek met de plaatselijke CGK over gezamenlijke middagdiensten. Hattem-Centrum - op 15 december 2013 was er een gezamenlijke eredienst met de CGK, NGK en de GKv (de Open Poort). Na 22 jaar van samensprekingen is er nu een dankdienst georganiseerd door de commissie samensprekingen van genoemde kerken omdat nu ook de CGK te Hattem (als laatste van de 4 genoemde kerken) het 'fiat' heeft gekregen voor intensievere samenwerking zoals kanselruil/viering van het HA. Heerenveen - meldde een contactdag voor NGK en GKv in een eerste officiële ontmoeting na de breuk 43 jaar geleden. Hengelo – de GKv en de NGK vierden samen avondmaal. Na een proces waarin al in 2008 de beide kerken elkaar erkenden als kerken van Christus. Hilversum - In oktober 2013 is door de kerkenraad na raadpleging van de gemeente besloten graag per 1 januari 2014 één samenwerkingsgemeente te willen vormen met beide lokale Christelijke Gereformeerde kerken in Hilversum. Dit besluit is onlangs door de classis goedgekeurd en daarmee bekrachtigd. Kornhorn – voor het eerst kanselruil met de Christelijke Gereformeerde Kerk te Kornhorn. Langerak – de samenwerking met plaatselijke Nederlands Gereformeerde Kerk kreeg met instemming classis meer gestalte/vorm/uitwerking. Maastricht – kreeg toestemming voor samenwerking met de NGK.
498
JAAROVERZICHT
Meppel – er is een nieuwe start gemaakt met de samenspreking met de Christelijke Gereformeerde Kerk te Meppel. Neede – houdt gezamenlijke middagdiensten met de NGK te Neede. Rotterdam-Zuid - Vanaf januari 2013 zijn wij als CGK Nebokerk en GKV Elimkerk samengegaan tot de Samenwerkingsgemeente Rotterdam-Zuid. Tevens zijn we actief met kerkplanting in de Beverwaard met het project Meer dan BeverWaard. Staphorst – werkt mee in een commissie Samensprekingen met de CGK Meppel en GKV Meppel. Vlissingen - In het proces van samenspreking met de plaatselijke CGK is het ‘seizoen’ op 1 september 2013 gestart met gezamenlijke diensten. Ook op dankdag en kerst staan gezamenlijke diensten gepland. Daarnaast regelmatig ruiling van voorganger, ongeveer een keer per maand. Zeewolde - kreeg goedkeuring van de classis voor samenwerking met de NGK. In het beleidsrapport van de deputaten kerkelijke eenheid is als bijlage een overzicht te vinden van de samenwerkingsgemeenten en de gemeenten waar op een of andere manier goede gesprekken zijn met zowel de Christelijke Gereformeerde kerken als de Nederlands Gereformeerde Kerken. Dat onze deputaten een voorstel hebben ingediend om vrouwelijke ambtsdragers bespreekbaar te maken, loopt parallel met een voorstel van de deputaten eenheid om de synode voor te stellen verder te gaan in het gesprek met de NGK. Zij hebben in goede gesprekken overeenstemming bereikt over hermeneutische uitgangspunten en concluderen dat de kerkelijke praktijk binnen de NGK op het punt van vrouwelijke ambtsdragers niet langer een belemmering is. Naast deze kerkelijke acties valt ook te wijzen op het Contact Orgaan Gereformeerde Gezindte dat in 2013 zijn vijftig jarig bestaan herdacht, onder andere met een publicatie: Verscheurd Verlangen, de uitblijvende eenheid van de Gereformeerde gezindte. Ook valt te wijzen op de Nationale Synode, nu gehouden in de Grote Kerk te Delft. Het is in de strikte zin van het woord geen synode, maar een ontmoetingsplek van mensen en afvaardigingen uit diverse kerken. De deputaten voor kerkelijke eenheid hebben op verzoek van de vorige synode onderzocht hoe je kunt meedoen met de Raad van kerken. Een aspirant lidmaatschap is aan termijnen gebonden, maar het is wel mogelijk om deel te nemen aan Beraadgroepen. Deze opstelling is gekozen samen met de NGK en de CGK. Ook zijn deputaten ingegaan op een uitnodiging vanuit de PKN om na te gaan of er vandaag nog dringende redenen zijn om in gescheidenheid voort te gaan. Zij stellen voor aan de synode om het gesprek voort te zetten. Het onderwerp van de kerkelijke eenheid raakt direct het thema van de katholiciteit van de kerk. De katholieke kerk bestaat alleen nog maar gescheurd. Ds. Marius Noorloos, consulent gemeenteopbouw binnen de PKN, zegt dan dat het erop lijkt dat Christus geen bruid heeft, maar een harem. Tien keer gereformeerd, was een boekje van lang geleden. Inmiddels is het aantal gereformeerde varianten niet meer op de vingers van twee handen te tellen. En dan blijven we nog dicht bij huis. Dat maakt bescheiden. Onze kerkelijke vergaderingen zijn gewoon die van de ‘vrijgemaakte’ kerken. Hun besluiten gelden daarbuiten ook niet. Samenwerkingsgemeen-
JAAROVERZICHT
499
ten komen dat tegen als ze hun eigen koers varen op het punt van de liturgie. De christelijk gereformeerden brengen hun eigen vormen daarin mee. De verleiding zit dan daarin dat je het daarbij laat. Dat je rustig kiest voor je eigen variant en je eigen vormgeving en dat er geen enkele prikkel meer is. Er zijn nu eenmaal verschillende kerken en allemaal hebben ze wel wat moois. Kies maar uit. Diversiteit, veelkleurigheid, is een mooi bijbels begrip, maar dan dekt het een heleboel eigenzinigheid toe. Discussies binnen de kerk hebben soms ook een hoog ‘ik vind’-gehalte. Betogen voor behoud van het oude zijn daarin soms verrassend modern. Ik schrijf hier als blanke, getrouwde man. Dat blijkt uit de dingen die ik naar voren haal. Een ongetrouwde allochtone jonge vrouw zou misschien heel andere dingen noemen. Als kerken doe je dat uiteraard ook. Vandaag neem je besluiten als gereformeerde kerk met een eigen geschiedenis in de cultuur van Nederland, kerkelijk en anders, en in de zestiende eeuw deden ze dat ook. In Canada en Congo gebeurt dat ook. Vanuit hun eigen context. Dat moet ook. In de concrete keuzes die je maakt, krijgt het nieuwe leven, geschenk van de heilige Geest, gestalte. Het hoort bij de boven aangeduide bescheidenheid om dit te beseffen. Aandacht voor de context, je eigen omgeving, relativeert de vraag niet of je wel Christus volgt, maar maakt die juist spannend: daar moet het gebeuren. Maarten Luthers inzet is daarin wel eens samengevat: je leeft voor het aangezicht van God, coram Deo, in 1517 en met alle verschil, ook in 2013. Aandacht voor de katholiciteit van de kerk komt zo niet in mindering op concrete geloofsgehoorzaamheid, maar het laatste is daar juist een uiting van. Dat is de dynamiek van de kerk van alle tijden in de vergaderlokalen van de eigen kerk Theologische universiteit Over de theologische universiteit te Kampen valt het volgende in ieder geval naar voren te halen. De universiteit kwam er goed vanaf in de onderzoeken naar het niveau van onderwijs en onderzoek. Dat bracht de visitatiecommissie naar voren in haar rapportage. De TU neemt met de instelling in Apeldoorn een tweede plaats in onder de theologiestudies. Het onderwijs kon goede voortgang vinden en het aantal studenten blijft stabiel. De schooldag, in 2013 voor het eerst op zaterdag, trok dit jaar meer bezoekers dan het vorige jaar. De identiteit van de Christen stond centraal. In 2013 overleed plotseling de docent voor Grieks en Latijn, Martha Sebens. Elders in dit handboek is een in memoriam over haar te vinden. In de vacature is voorzien door de benoeming van Marc Jansen voor het Grieks. Dr. Myriam Klinker neemt ook een deel van de vacature voor haar rekening. Ook dr. Roel Kuiper vond een plaats aan de universiteit: hij wordt bijzonder hoogleraar identiteit en moet daarbij een brug slaan tussen theologie en de praktijk. Zijn benoeming, voor 0,4 fte, werd mogelijk door een private schenking. Dit jaar waren prof.dr. Frank van der Pol en prof dr. M. te Velde vijfentwintig jaar verbonden aan de universiteit. De universiteit nam afscheid van Joop Hartman, 37 jaar lang gewaardeerd onderhoudsfunctionaris. Het onderwijs kreeg een nieuwe impuls door een nieuwe opzet van de master voor predikant, waarbij meer de nadruk wordt gelegd op integratie van de diverse theologische vakken.
500
JAAROVERZICHT Onderzoek
In juni promoveerde Myriam Klinker-de Klerck als eerste vrouw in Kampen. Ze onderzocht twee pastorale brieven van Paulus en concludeerde dat Paulus het imago van de kerk belangrijk vond. Eerder had zij al gepubliceerd over de man-vrouw verhouding in het Nieuwe Testament. Haar onderzoek speelt een rol in het rapport van de deputaten man en vrouw in de kerk, hoewel zij in het proefschrift op dit punt geen standpunt inneemt. In december promoveerde Jaap Doedens op een proefschrift over de uitleg van een passage uit Genesis 6: 1-4, waarin gezegd wordt dat de zonen van God kinderen verwekken bij de dochters der mensen. Onderzoek wordt steeds belangrijker. In 2013 is dr. André Bas aangesteld als onderzoeker vooral van Calvijn en de gereformeerde orthodoxie. Zijn kennis van Latijn speelde daarbij een rol. Dr. William de Boer is aangesteld als post-doc onderzoeker in een project rond de synopsis, een zeventiende-eeuws handboek voor geloofsleer. Hij was al in dienst als medewerker communicatie. Dr. Hans Burger kreeg de opdracht mee om speciaal onderzoek te doen naar de vragen rond de hermeneutiek. Praktisch theologisch onderzoek wordt nu ook gedaan in het Praktijkcentrum. Prof.dr. Kees de Ruijter kon zijn homiletiek afronden: Horen naar de stem van God. Ter gelegenheid daarvan is een symposium georganiseerd: de toekomst van de preek. In 2013 was er wat rumoer rond de prediking, omdat het iemand opgevallen was dat predikanten soms (passages uit) preken van anderen gebruiken, onder hun eigen naam. Hoe origineel moet je zijn? In 2013 waren er hardnekkige berichten over een voorgenomen fusie tussen ‘Kampen’ en ‘Apeldoorn’, waarbij het initiatief dit keer vooral uit Apeldoorn kwam. Daarvoor echter was al gerapporteerd, in het beleidsrapport aan de komende synode, dat de voorkeur uitgaat naar een breed-gereformeerde theologische universiteit, waarin diverse kerkelijke opleidingen zijn samengebracht, zo nodig met behoud van eigen zelfstandigheid. Er valt dus over te praten. Het door de vorige synode onderzoek naar een mogelijk andere locatie is in dit rapport nog niet afgerond. Praktijkcentrum Binnen de kerken zijn er een aantal mogelijkheden om advies en begeleiding te vragen. Je kunt daarvoor een beroep doen op de docenten van de Theologische Universiteit. Daarnaast kent de Gereformeerde Hogeschool ook zo’n tak van dienstverlening en er was ook een apart instituut: het Centrum Dienstverlening Gereformeerde Kerken, voorheen Steunpunt Gemeenteopbouw en DTEG, voorheen GVI. De laatste synode heeft besloten dat samenwerking beter is voor de kerken en bovendien voor een verdieping kan zorgen. Die samenwerking is gevonden in het Praktijkcentrum voor onderzoek en dienstverlening. ‘Het Praktijkcentrum bundelt wetenschappelijk en praktijkgericht theologisch onderzoek van de Theologische Universiteit Kampen en de Gereformeerde Hogeschool Zwolle, en praktijkervaring en -dienstverlening van Centrum Dienstverlening Gereformeerde Kerken.’ Aldus de website www.praktijkcentrum.org. Het centrum is op 1 september 2013 van start gegaan. Opvallend genoeg wordt het Diaconaal Steunpunt hier nog niet bij genoemd, maar daarmee is wel samenwerking. Het Praktijkcentrum is opgericht vanuit de Gerefor-
JAAROVERZICHT
501
meerde kerken (vrijgemaakt) maar houdt de mogelijkheid bewust open om ook te werken binnen andere protestantse kerken. Dat is niet nieuw: bijvoorbeeld het Centrum Dienstverlening had ook klanten buiten de GKv. Wat gaat er nu gebeuren? Misschien het beste duidelijk te maken met twee voorbeelden. Voorbeeld 1: diversiteit Nu is die bundeling al een tijdje aan de gang, tijdens de aanloop naar het Praktijkcentrum. Er zijn allerlei onderzoeken opgezet, voor een deel op verzoek van de synode. Een van die onderzoeken gaat over de toenemende diversiteit binnen de gemeenten. Het geeft mooi de koppeling aan van onderzoek en een aanbod voor de praktijk. Bovendien lopen veel gemeenten tegen die verschillen aan. Diversiteit is mooi, de Bijbel spreekt over de veelkleurige gemeente, maar het kan ook spanningen opleveren. Wat zie je in dit programma dat meteen in de etalage is gezet: - stevige bijbelse bezinning op het onderwerp; - een praktijkgericht aanbod van allerlei werkvormen om met het thema aan de gang te gaan. Denk daarbij aan de mogelijkheid om onderzoek binnen je eigen gemeente te laten verrichten, maar ook aan de opzet voor een gemeenteproject of gewoon een avond over het onderwerp. De website geeft veel informatie over dit etalageproject. Voorbeeld 2: leergemeenschappen Veel christenen willen het evangelie delen met mensen uit hun omgeving en God zij dank ontstaan er dan missionaire groepen. Tegelijk komen er dan vragen: wat gebeurt er en hoe is dan de verhouding met de plaatselijke gemeente die al langer bestaat? Vandaar het aanbod voor missionaire leergemeenschappen. Dit is een aanbod dat ontwikkeld is in samenwerking met de Nederlands Gereformeerde Kerken. Hierboven is al aangegeven dat die samenwerking uitdrukkelijk ook de bedoeling is. Waarom leergemeenschappen? ‘Het gaat dus zowel om het missionaire DNA van Johannes 20.21 als om ‘best practices’ waarbij we elkaar uitdagen om te zoeken welke praktijk het best passend is in onze eigen omgeving.’ Het project heet dan ook Kerk 20.21. Goed om erbij te vermelden dat er los hiervan ook al een onderzoek geweest is naar gemeentestichtingsprojecten, op verzoek van de Generale Synode. Voorbeeld 3: behoeftenonderzoek Er gebeurt van alles in de kerk en in de samenleving. Daarover gaat ook een onderzoek van het Praktijkcentrum: een behoeftenonderzoek. Op diverse manieren wordt dat gedaan. Via groepsinterviews met ambtdragers, die een lijst opleverde met tien vraagstukken. Meest genoemde knelpunten waren de ambten, betrokkenheid en kerkdiensten en in de derde plaats kerkelijk onderwijs en generaties. In het najaar van 2013 was de gelegenheid om via een online-enquête te reageren op een aantal vragen en stellingen. De resultaten worden nog uitgewerkt en zijn in de loop van 2014 beschikbaar. Het is een voorbeeld van de manier waarop empirisch onderzoek vruchtbaar gemaakt wordt voor de praktische theologie en voor de kerk.
502
JAAROVERZICHT Toekomst
Wennen aan een nieuwe naam. Lastig. Er zijn nog steeds mensen die praten over het GVI, al lang verleden tijd. Dat is maar een kleinigheid. Het is ook niet het enige instituut dat zich op de kerkelijke markt begeeft. (Ja, voor een flink aantal producten moet je betalen.) Het is allang niet meer zo dat gemeenten ‘automatisch’ bij het instituut van de eigen kerk uitkomen. Daarover heb ik al eens een onderzoekje gedaan binnen de kerken in het kader van het jaaroverzicht in het Handboek voor de kerken en dan komt er een verscheidenheid aan mogelijkheden naar voren om advies of begeleiding te vragen. De medewerkers van het Praktijkcentrum zijn zich ervan bewust dat het belangrijk is om zich duidelijk neer te zetten met de producten die er zijn vanuit een Bijbelse blik op de gemeente van Christus. De gekozen formule kan echt een verdieping geven en een nieuwe stimulans voor het advies- en begeleidingswerk binnen de kerken in de koppeling van onderzoek en aanbod voor dienstverlening. Op de valreep van het jaar 2013 is als nieuwe directeur benoemd dr. Henk Geertsema. Liturgie Opvallend was dit jaar het uitkomen van een nieuw Liedboek voor de kerken. Ook onze kerken hebben meegewerkt aan de samenstelling ervan. Het liedboek telt inclusief de psalmen 1016 liederen. In werkelijkheid zijn het er meer, omdat bij veel psalmen en ook bij bijbelliederen alternatieven zijn opgenomen. Die krijgen dan het nummer van de psalm mee met een toevoeging: psalm 146 heeft daar niet minder dan drie voor. Uit de Psalmen voor nu zijn er ook een aantal overgenomen. Er is overigens geen nieuwe psalmberijming gemaakt: de berijming uit de jaren zestig van de vorige eeuw is integraal overgenomen. Dat leverde al een kleine discussie op in het Nederlands Dagblad. Hebben we in ons Gereformeerd Kerkboek nu een modernere berijming? Dat heeft met meer te maken dan de datum waarop de berijming is gemaakt. Iets kan nog heel jong zijn en toch vreselijk gedateerd zijn. Kwaliteit speelt ook een rol. Waarom zo’n dikke bundel? Daar zijn volgens mij drie aanleidingen voor. Allereerst is het een bundel voor breder gebruik dan in de kerk: de ondertitel is niet voor niets zingen en bidden in huis en kerk. Er staan bijvoorbeeld ook liederen in die gaan over de grens van leven en dood, en die heel direct iemand toespreken die gaat sterven. Een tweede aanleiding is dat tussen de liederen ook overal gebeden zijn opgenomen. Als je zelf geen woorden hebt, kunnen woorden van anderen misschien helpen om toch uiting te geven aan wat in je leeft. En een derde aanleiding is dat de bundel bestemd is voor een brede groep van kerken. Onze kerken hebben eraan meegewerkt, maar ook de vrijzinnige Algemene Doopsgezinde Sociëteit, om maar naar de andere kant van het kerkelijk spectrum te gaan. Er is al op gewezen dat de bundel niet zo bruikbaar is voor de evangelisch getinte kerken. Die hebben hun eigen bundels, waarbij de steeds groeiende bundel Opwekking op dit moment wel de bekendste is. Probleem is wel de kostbare licentie op de liederen uit dit nieuwe liedboek te beamen. Voor een grote gemeente met veel kerkgangers kan dat op zo’n duizend euro per jaar komen.
JAAROVERZICHT
503 Kiezen
Dat betekent dat nergens alle liederen uit de bundel gezongen gaan worden. Het is een verzameling geworden waaruit ieder kan putten. Er zijn liederen die de eveneens vrijzinnige Protestantenbond niet zal zingen en er staan er ook in die bij ons zeker niet opgegeven worden. Voor het ‘oude’ liedboek is bij ons de keuze gemaakt door de synodes, die vanaf het einde van de jaren negentig van de vorige eeuw elke keer weer een aantal liederen hebben vrijgegeven voor gebruik. Gaan we dat opnieuw doen? Ook daarover speelt een discussie. Kun je er net zo mee omgaan als met de Opwekkingsbundel in de praktijk gebeurt? Een groeiend aantal kerken zingt daaruit en ziet de handreiking van de deputaten kerkmuziek als niet meer dan een handreiking. Ook liederen buiten de aanbevolen groep worden gewoon gezongen. De deputaten voor eredienst en kerkmuziek stellen aan de komende synode voor dat het inderdaad zo zal gaan. Ze gaan er daarbij wel vanuit dat in 2014 eindelijk onze eigen bundel klaar is, zodat het liedboek naast de andere bundels de mogelijkheid van aanvulling biedt. Bandbreedte De liturgische bandbreedte schuift dus op, in de praktijk. Symptoom daarvan waren ook een aantal artikelen over de liturgische formulieren. Die worden niet meer zo precies voorgelezen als een aantal jaren gelezen. De deputaten wijzen op het verschil in soortelijk gewicht binnen die formulieren. Aan de rituele delen moet je niet morrelen, maar misschien kun je vrijer omgaan met de onderwijzende onderdelen. Soms leidt die bandbreedte tot conflicten. Dat gebeurde in de kerk te Zuidhorn, waar organist Sietze de Vries ontslagen werd na een aantal stevige opmerkingen over de gemeente daar. Op de achtergrond speelt een verschil van mening over de manier waarop je oude en nieuwe vormen al dan niet kunt combineren in de kerkdienst. Gemeentestichting Opvallend was het rapport van de deputaten OOG over gemeentestichting. Er blijken ruim veertig projecten in de kerken te lopen. Ze zijn allemaal gerubriceerd in dit rapport. Soms gaat het om kerken die op deze manier een doorstart zoeken. Denk aan Mijdrecht en de Veenhartkerk. Soms gaat het om andersoortige projecten, waarbij op een heel nieuwe manier geprobeerd wordt kerk te zijn in deze tijd. In 2013 was zo het project waaraan Rikko Voorberg verbonden was nogal eens in het nieuws. Hij zoekt echt nieuwe wegen. Publiek ging hij herover in gesprek met zijn vader, dr. Paul Voorberg, zowel in de krant als op televisie. Zijn filmpjes over thema’s van het geloof blijken in de praktijk goed bruikbaar te zijn voor catechisatie, ook in heel andere gemeenten. Israël Het werk onder Israël kwam ook in het nieuws. De kerk van Ommen-West droeg daar zorg voor, in samenwerking met de stichting Yachad. Zij legden echter een voorstel op de tafel van de generale synode om deputaten kerk en Israël te benoemen. Het werk onder de joden is zo anders dan het zendings- en evangelisatiewerk dat je dat niet onder een noemer kunt brengen. Deze nieuwe deputaten zouden dan
504
JAAROVERZICHT
nauw kunnen samenwerken met die van de Christelijke Gereformeerde Kerk. Het zou een helder signaal zijn in een tijd van soms amper verhuld antisemitisme, ook in Nederland en afnemende belangstelling voor het debat over Israël. Ook binnen de GKv is de belangstelling niet groot: op 4 oktober werd in Kampen een congres gehouden onder de titel: de GKv heeft (n)iets met Israël. Belangstelling moet duidelijk nog groeien. Radio en tv-diensten Er waren verrassende ontwikkelingen op het gebied van de uitzending van radio en tv-kerkdiensten. De overheid besloot dat dit niet langer via de ZvK en de Ikon kan; het werk heeft nu onderdag gevonden bij de Evangelische Omroep. In hun rapportage wijzen de deputaten voor mediazaken erop dat tienduizenden mensen luisteren of kijken naar de uitzendingen. Predikanten die in zo’n dienst mogen voorgaan, krijgen daarom ook een speciale media-training. Pastoraat Eindelijk is het zover: de GKv hebben hun eigen predikant voor justitiepastoraat, ds. Geerhard Kloppenburg, die daarvoor beroepen is door de kerk van Almere. Daar werd al jaren naar gezocht. Dat neemt niet weg dat ook anderen hun plek weten te vinden in de zorg voor gevangenen. Zonder iemand te kort te willen doen, noemen we het werk van zuster Ineke Baron-Janssen in de instelling het poortje te Veenhuizen. Ook rond het pastoraat voor doven zijn er ontwikkelingen. Lange tijd deden we dat als kerken zelfstandig. Maar vanuit de kring van de dove broeders en zusters kwam er de aandrang om dit werk breder op te zetten. Het bleek na gesprekken niet mogelijk dat te doen binnen de kerken met wie we in gesprek zijn. Op de komende synode ligt het voorstel om hiervoor aansluiting te zoeken bij het interkerkelijk dovenpastoraat. De taak van de dovenpredikant verandert daarmee aanzienlijk. Het meldpunt voor seksueel misbruik door kerkelijke functionarissen werkte ook dit jaar aan de uitbouw van zijn werkzaamheden. Samen met de Nederlands Gereformeerde kerken en de Christelijke Gereformeerde Kerken houden we dat meldpunt in stand. Zij bevorderen onder andere dat er overal vertrouwenspersonen worden aangesteld en zien het liefst dat kerken bij gevallen van misbruik direct contact met hen opnemen. In het najaar hebben ze de toolkit veilig Jeugdwerk ter beschikking gesteld, gericht op veilig jeugdwerk binnen de kerken. Het besluit van de synode van de Christelijke Gereformeerde Kerken dat kerken niet langer relaties van homoseksuele mensen mogen gedogen, riep veel stof op. Binnen de eigen kring zullen de gemeenten die dat doen, van hun handelwijze terugkomen. En ook binnen onze kring. In sommige gemeenten bleek dit ook praktijk te zijn. Diaconaat Nieuws rond diaconaat staat dit jaar in het teken van samenwerking. Het diaconaal Steunpunt is er nu ook voor de Nederlands Gereformeerde Kerken. Daarnaast is het Platform diaconale samenwerking opgericht in het voorjaar van 2013. Daarin werken onze kerken, de CGK en de NGK samen. Het gaat om onderlinge afstemming in de ontwikkeling van brochures en informatieverstrekking. Ook toerusting zal zo-
JAAROVERZICHT
505
veel mogelijk samen gebeuren. Binnen onze kerken is er sprake van intensieve programmatische samenwerking met het Praktijkcentrum. Ook in de praktijk is er steeds meer samenwerking: de kerken te Amersfoort hebben samen een diaconaal noodfonds opgericht. Het is een initiatief van de GKv, de CGK, de NGK, de Kruispuntgemeente en de PKN van Hoogland/AmersfoortNoord. Veertien kerken te Amersfoort hebben hun vijfde diaconale dag gehouden. De kerken in Leeuwarden, waaronder de GKv, werken, net als in andere plaatsen, samen in het aanloophuis dat in 2013 dertig jaar bestond. Binnen de kerk van Hoogeveen ontstond een netwerkgroep voor werklozen. Dit Koninskind bestond in 2013 veertig jaar en gaf daar uitgebreid aandacht aan. Ze vervullen binnen de kerken een belangrijke rol in de aandacht voor mensen met beperkingen en hun inzet voor de inclusieve gemeente. De kerk in de wereld Slavernij In 2013 waren er een paar opvallende herdenkingen. Veel aandacht was er voor de afschaffing van de slavernij in Nederland, 150 jaar geleden. Moet je alsnog daarover schuldbelijdenis doen? Het is in ieder geval een uiting van een anders leren begrijpen van de Bijbel op dit punt. De kerken moesten daarbij soms van ver komen – terwijl het verzet tegen de slavernij ook vanuit het evangelie gevoerd is. De Raad van Kerken heeft een verklaring afgelegd over de betrokkenheid van de kerken bij het slavernijverleden. In de laatste maanden van het jaar werden we tot denken gebracht over stereotype manieren van denken over de verhouding blank en zwart naar aanleiding van de knecht van Sinterklaas. Of er historisch gezien aanleiding is om zwarte Piet verdacht te maken, daarover kun je lang discussiëren, maar het gesprek liet wel merken hoe gevoelig dit soort dingen nog steeds liggen. Goed om over na te denken: kun je in het licht van de beschamende geschiedenis van de slavernij ook een andere invulling geven aan dit kinderfeest? Hoe actueel een en ander is, blijkt ook uit de enorme belangstelling voor het sterfbed en overlijden van Nelson Mandela, de man die symbool is voor de afschaffing van de apartheidpolitiek. Prof.dr. G. Harinck wees er in het Nederlands Dagblad op dat indertijd prof.dr.J. Douma als een van de weinigen zich uitsprak tegen de apartheidspolitiek van Zuid-Afrika. De grootheid van Mandela ligt hierin dat hij aangedaan onrecht achter zich kon laten en zich verzoenend kon opstellen. Dat blijkt zelfs in kerken nog moeilijk te zijn. Koningshuis Een andere herdenking was die van het tweehonderjarig bestaan van het koninkrijk der Nederlanden. In 1813 kwam de prins van Oranje terug, na de overheersing door de Fransen, en hij werd souverein vorst, vanaf 1815 koning. Het was ook het jaar waarin hare majesteit koningin Beatrix besloot afstand te doen van de troon, om plaats te maken voor de nieuwe generatie. Koning Willem-Alexander trad aan, de eerste man op de troon sinds 1890.
506
JAAROVERZICHT
Vroeger was het een staande uitdrukking: God, Nederland en Oranje. En men verwees graag naar de tekst uit Prediker 4: 12 die zegt dat een drievoudig snoer niet gemakkelijk wordt verbroken. Of die verwijzing terecht is, laat ik graag in het midden. In de verbondenheid van deze drie lag de kracht van ons volk en het vertrouwen dat vreemde overheersing ons er niet onder krijgt. Tegenwoordig hoor je de uitdrukking bijna niet meer. Nederland is ook geen christelijke natie meer. Toen koningin Beatrix in haar kersttoespraak van 2012 verwees naar het reddende licht dat Christus is komen brengen, kwamen er ingezonden brieven in de kranten die haar daarop aanspraken: als ze zo spreekt is ze mijn koningin niet. Want God bestaat voor mij niet, was de mening van de ingezondenstukkenschrijver. Rond de troonswisseling kwam naar voren dat koningin Beatrix zich sterk gemaakt heeft voor het bewaren van de uitdrukking: bij de gratie van God koningin…. Een uitdrukking van lang geleden. Absolute vorsten maakten daarmee duidelijk dat enige inbreng van hun onderdanen niet op prijs werd gesteld. Maar je kunt het gelukkig ook anders vullen: je ambt zien als een opdracht van Godswege, waarbij je ook aan Hem verantwoording schuldig bent. En dat bewustzijn relativeert heel veel zaken die anders bijna een absoluut karakter krijgen. Er heerst, zegt men, religiestress in Nederland. Angst voor onvrijheid als religie een factor blijft in het publieke leven. Het zou wel eens andersom kunnen zijn: juist de erkenning van God als de Potentaat van alle potentaten relativeert de machtsaanspraak van mensen en zet iedereen, koning en onderdanen, op hun plek. Dit is belangrijk omdat in de Nederlandse samenleving de koning een duidelijke rol speelt, maar wel heel weinig speelruimte heeft. Hij hoort bij de regering, maar zijn dienaren vullen dat in. De discussie gaat over een ceremonieel koningschap, wel aangeduid als beroepsmatig lintjes knippen. Nu heeft Willem_Alexander laten weten dat hij ook daaraan inhoud kan geven (welke lintjes wel en welke niet). Tegelijk geeft het ongeveer aan binnen welke marges hij kan opereren. Zijn taak is meer pastoraal dan bestuurlijk in te vullen, om toch even in kerkelijke aandoende termen te blijven. Juist dat is ook de kracht geweest van zijn voorgangers: er zijn voor de mensen. Een bijdrage leveren aan het samenbinden van mensen in onze maatschappij. Koning zijn voor iedereen, ook voor de voorstanders van een republiek. Wij wensen hem en zijn vrouw veel wijsheid toe om hierin voor te gaan. Bij de plechtigheden rond de inhuldiging waren de kerken vertegenwoordigd in de persoon van de voorzitter van de deputaten voor de relatie van kerk en overheid. Ook rond het overlijden van prins Friso hebben zij zich tot het koninklijk huis gericht. Kerk en staat in Nederland Er is op gewezen dat wij als Nederlanders andere landen graag de les lezen over de mensenrechten, maar ook bij ons zijn er zorgwekkende ontwikkelingen. Denk alleen maar aan de manier waarop wij met vreemdelingen omgaan. Telkens weer moet de verantwoordelijke minister erover ondervraagd worden en komt naar voren dat in ieder geval de uitvoering van het beleid veel strenger is dan de bedoeling was. Wat betekent dit voor de kerk? Soms moet je op dit punt ongehoorzaam durven zijn, schreef prof.dr. A. de Bruijne in het Nederlands Dagblad. De PKN diende zelfs een klacht tegen de staat in rond de behandeling van illegaal in Nederland verblijvende mensen.
JAAROVERZICHT
507
Ook in 2013 sneuvelde het verbod om godslastering. Een slapend artikel uit het wetboek van strafrecht, dat is waar, maar de energie die erin gestopt is om het artikel te laten verdwijnen is tekenend: weg met alles wat nog herinnert aan Nederland als gedoopte natie. Je kunt een inhoudelijke discussie voeren over de vraag of zo’n artikel nodig was, ook omdat er andere artikelen zijn die belediging en krenking van mensen verbieden, maar op een ander niveau is het het zoveelste signaal dat de meeste mensen in Nederland niets meer met geloven hebben. Tegelijk nemen de tegenstellingen in onze samenleving toe. Het ForumC belegde daarover een debat: moet religie achter de voordeur verdwijnen? Vervolging Tegelijk beseffen we onze bevoorrechte positie in Nederland. Er is gesprek mogelijk tussen kerk en overheid; we hebben daar zelfs deputaten voor. Ook in 2013 kwamen de berichten over vervolging naar ons toe. Lastig te meten inderdaad, en soms denk je aan de waarschuwing van Petrus om toch vooral niet te lijden als boosdoener. Tegelijk gaat ons gebed uit naar broeders en zusters die onder veel moeilijker omstandigheden hun geloof in Jezus Christus vorm geven dan wij. Dan gaat het vooral om landen in Azië en Afrika. De Arabische lente is een strenge winter geworden. De wereldraad van kerken sprong op de bres voor godsdienstvrijheid in deze wereld. Het is goed daarbij te bedenken dat ook de rechten van niet-christenen in die landen grof geschonden worden. Een instelling als Amnesty International wijst daarop. Dat zij wel eens voorbijgaan aan de rechten van christenen moet geen aanleiding zijn om het omgekeerde te doen. Personalia In 2013 overleden een aantal mensen die een markante rol binnen de kerken hebben vervuld. We denken hierbij aan Dirk Smilde, ondernemer, die zich jarenlang inzette voor het Gereformeerd Maatschappelijk Verbond, aan Niek Vogelaar, gekarakteriseerd als christelijk denker over de economie, en aan de directeur van de uitgeverij Vuurbaak die plotseling overleed. Op hun veld hebben ze zich allen ingezet voor de zaak van God in deze wereld. We gedenken hun werk met dankbaarheid. Ook overleed zr. Elly Nieboer, die van 1960 tot 1995 werkzaam was voor De Verre Naasten als onderwijskundige. Deze organisatie kreeg een nieuwe directeur in de persoon van Klaas Harink. Afsluiting In de Gereformeerde Kerkbode voor Groningen, Fryslân en Drenthe wees ds. M.H. de Boer erop, dat er nog een joods feest wacht op de vervulling: het Loofhuttenfeest. In dit jaaroverzicht is aandacht gevraagd voor een kerk met visie, op zichzelf, op haar plaats in de wereld en op haar bron: Gods blijvende woord. Aandacht was er voor de krimpende kerk. Soms hoor je geluiden dat de ‘vrijgemaakte’ kerk binnen tien tot twintig jaar wel verdwenen zal zijn. In vergelijking gaat dan de Heidelbergse Catechismus heel lang mee. In 2013 bestond die 450 jaar. Daaraan is veel aandacht gegeven in de pers. Soms met enige kritische afstand: dr. Jos Douma ging niet mee in deze aandacht. Maar juist ook de instemmende reacties van velen in kerkelijk Nederland laat zien dat het
508 gereformeerde geloof bij uitstek katholiek van insteek is. Je hoeft nog niet alle constructies en accenten in de catechismus even geslaagd te vinden om toch te erkennen dat dit belijdenisgeschrift de sfeer ademt van de kerk van alle tijden en plaatsen niet minder dan van de zestiende eeuw. Nu zijn we altijd bedacht geweest voor speculaties over de toekomst. Theorieën over een duizendjarig rijk vinden niet gretig aftrek, hoewel het onderwerp zelf wel bestudering vraagt. Prof.dr. Rob van Houwelingen vroeg daar aandacht voor. Juist dan is het mooi te beseffen dat God voor de bruid van zijn Zoon een prachtig plan heeft. In de visie op de kerk hoort thuis dat we op weg zijn naar een feest. In de Bijbel het grootste feest voor Gods volk dat in alle uitbundigheid gevierd wordt. Moge deze visie ook stimuleren tot navolging en discipelschap, een thema waarvoor ook in het afgelopen jaar aandacht werd gevraagd. Assen, Jan Kuiper
