België – Belgique P.B. 2520 Ranst 8/4708
Afgiftekantoor Ranst 1 Contactblad verschijnt 4 maal per jaar Erkenningsnummer P708706
HEEMKUNDIGE KRING
DE BRAKKEN OELEGEM
29 ste jaargang – nr 3
juli - september 2010
Verantw. Uitg.: W. Van der Avert Berkenlaan 2 bus 3 – 2520 Ranst
1
LEVENDE MOLENS
2
ACTUALITEIT Verliest Oelegem weer een stuk erfgoed met de Vierendeelbrug? Officieel mocht het publiek het trieste nieuws nog niet weten, maar onze vereniging bracht het in de loop van juni al via de pers. Arbeiders die werken aan de nieuwe appartementsblokken op het Hoornveld zagen landmeters bezig aan en naast de oprit van de brug naar Broechem. Toen die arbeiders vroegen of er iets fout was gelopen met de afmetingen van hun terrein, vertelden de landmeters dat zij werkten voor het Agentschap nv de Scheepvaart. Zij moesten onderzoeken waar er een nieuwe, hogere brug tussen Oelegem en Broechem met langere op- en afrit kon komen voor het groeiende scheepvaartverkeer. Requiem voor een Vierendeelbrug In een adem vertelden de landmeters erbij dat er eerst een nieuwe brug naar Broechem zou gebouwd worden. Pas later zullen dan de oude Vierendeelbrug en de indrukwekkende kastanjebomen wellicht verdwijnen. En die plannen voor afbraak van de oude Vierendeelbrug lijken al in een ver gevorderd stadium. Ten laatste in 2011 zou het werk starten. Alle bruggen over het Albertkanaal worden nu doorgelicht en verschillende exemplaren zouden voor zwaarder vrachtvervoer moeten verhoogd en verbreed, dus vernieuwd worden. Reacties Natuurlijk zijn er veel mensen niet gelukkig met die geplande afbraak. Mensen die een appartement kochten op het Hoornveld ‘in een groene omgeving’ zien het belangrijkste stuk groen uit die omgeving nu verdwijnen. Het lokaal comité voor Openmonumentendag schonk in 2001 de nodige aandacht aan de brug toen het thema ‘metaal’ aan bod kwam. Zij zullen dit jaar het bedreigde monument terug in de kijker zetten, omdat bij het vervaardigen van die metalen brug het VUUR een belangrijke rol heeft gespeeld. De typische liggers van de Vierendeelbrug zijn aaneengeklonken met VUUR. Ook de heemkundige kring De Brakken is niet te spreken over die plannen. Rond 1995, toen de laatste twee boeren op de Oude baan hun bedrijf stopten en hun boerderij verkochten, diende de vereniging een voorstel in om het beschermde dorpsgezicht rond Den Bol uit te breiden met de Oude baan, de kastanjebomen naast de op- en afrit van de brug en de Vierendeelbrug zelf. Spijtig genoeg werd dit voorstel van De Brakken niet aanvaard door de hogere instanties. Zij oordeelden dat er te weinig ‘dorpselementen’ in het voorstel zaten om over te gaan tot uitbreiding van het dorpsgezicht en ook te weinig ‘natuurelementen’ voor de bescherming als natuurlandschap. Wat de heemkundige kring ook bedroeft, is dat de mensen van Agentschap nv de Scheepvaart niet eens de moeite nemen om de erfgoedwaarden van deze brug mee te nemen in het zoeken naar een oplossing. Afbreken en vervangen lijkt voor hen de enige oplossing. Misschien zijn die mensen zich totaal niet bewust van de erfgoedwaarde. En dat terwijl het aantal nog ‘levende’ Vierendeelbruggen in Vlaanderen angstwekkende daalt. De brug in Mechelen is wel beschermd, maar die behoort tot één van de laatste modellen. Eigenlijk hopen veel mensen nu dat, met het oog op de komende besparingen, die plannen nog lang in lade blijven liggen. Zeker fietsers zetten een vraagteken achter “omrijden via een nieuwe brug”. Geschiedenis De Vierendeelbruggen hebben hun naam te danken aan ingenieur Arthur Vierendeel (1852-1940), die dit type van metalen brug ontwierp. Hij was hoofdingenieur aan de Provinciale Technische Dienst van West-Vlaanderen en hoogleraar aan de Katholieke Universiteit Leuven. In Oelegem werden de eerste ijzeren bruggen (geen Vierendeelbruggen) gebouwd rond 1934 bij de verbreding van de Herentalse Vaart tot Albertkanaal. Eén brug verbond de huidige Oudstrijdersstraat met de Keerbaan, de andere verbond Oelegem met Broechem en lag op de plaats van de huidige brug. 3
In 1940 dynamiteerden de Belgische troepen heel wat bruggen in een poging om het oprukkende Duitse leger tegen te houden. Oelegem moest het dan ongeveer zeven jaar met een veerpont of vlot stellen, want de oude brug was pas in 1944 hersteld en gebruiksklaar maar werd nog in hetzelfde jaar terug vernield. Dus moesten de Oelegemnaren weer met het vlot voor verplaatsingen naar Broechem of Ranst. De huidige Vierendeelbrug dateert van 1946-1947. Meer info leest u in de brochure van Openmonumentendag.
Foto 1: 1975, betonnen paaltjes geven verbreding aan
Foto 2: IJzeren brug rond 1965
UIT ONS VERLEDEN Afstammeling van laatste Oelegemse herder werkt aan stamboom (Walter Van der Avert) Enkele maanden geleden kregen we in het Gemeentelijk Documentatiecentrum van Ranst bezoek van Oelegemnaar Jozef Nelis. Hij zocht hulp om zijn stamboom samen te stellen. Emblemnaar Louis Sneyers, specialist in stamboomonderzoek, vond in de microfilms al vlug voorouders van de familie Nelis tot in Grobbendonk en Vorselaar in de 19de eeuw. Dankzij het Hazawin systeem van onze penningmeester Willem Segers, vonden wij zelfs nog voorouders tot op het einde van de 18de eeuw (rond 1790). Erg interessant was het verhaal van Jozef over de bijnaam van zijn vader, Ludovicus of Louis Nelis. Oude Oelegemnaren noemden hem “de Witte van ’t Scheperke” want… en dan kwam de verrassing: zijn grootvader, dus de overgrootvader van Jozef, was schaapherder in Oelegem geweest. We moeten hier even naar het Duitse woord ‘Schäfer’ verwijzen en naar de Duitse herdershonden of Duitse schepers om de betekenis duidelijker te maken. Dat deed bij ons een belletje rinkelen. Van de duizenden notities die we maakten in de vele archieven en bibliotheken, was er maar één vermelding van een Oelegemse herder in ons geheugen blijven hangen. En effectief, dank zij de zoekfunctie van de computer kwamen wij uit bij JoannesBaptist Nelis. Toen hij in 1856 de woning Knodbaan 125 kocht, kreeg hij als beroep ‘herder’ achter zijn naam (1). Hierbij hoorden nog een tuin en een stuk bouwland of akker van bijna twee hectaren. De familie Nelis bleef eigenaar tot 1922.
4
Foto 3: De Witte van ’t Scheperke Of Louis Nelis, gemeentearbeider, geboren 1898
Foto 4: Jozef Nelis, bouwvakker, geboren 1945 zoon van De Witte van ‘t Scheperke
Het huis zelf heeft een indrukwekkende voorgeschiedenis want via verkoopaktes, leningen en aangrenzende eigenaars in de schepenregisters van Broechem en Oelegem kunnen we zeker teruggaan tot 1673 (2). Toen verkochten de weeskinderen van Maria Quayhaeghe en Cornelis Cnijff de stede met huis, groot zes vierdeel, aan Erasmus vander Dilff. Een opvallende eigenaar in 1713 was Cornelia Oem, begijntje te Lier (3).
foto Foto 5 en 6 : Knodbaan 125 Oelegem (links 1986), nu eigendom van Mevr.Els Van Marcke (rechts) Joannes Baptist Nelis mogen we waarschijnlijk de laatste Oelegemse herder noemen… en zelfs de enige herder die we tot nu toe in de archieven vermeld vonden. Hij was geboren op 31 mei 1804, trouwde met Maria Van den Bosch en stierf in 1888. Zij hadden maar één kind: Egidius Ludovicus Nelis, geboren op 7 maart 1857. Die trouwde rond 1890 met Anna Maria Thys uit Schilde. Zij kregen elf kinderen waaronder één doodgeboren dochter en twee zoontjes die geen jaar oud werden. Ludovicus of Louis Nelis, vader van Jozef en vier oudere kinderen, was de zesde in de rij. Maar we gaan eerst terug naar onze “herder”. Natuurlijk moeten we ons de vraag stellen: waar trok hij met zijn schapen naartoe? Want met huis, tuin en één stuk akker kon hij zijn kudde niet voeden. Tegenwoordig zien wij regelmatig schapen op weilanden staan. Wij durfden veronderstellen dat er 5
in het midden van de 19de eeuw in en rond Oelegem nog voldoende stukken heide lagen. Schapen werden en worden nu nog gebruikt om de opschietende struiken en jonge boompjes op de heide weg te knabbelen, anders blijft de heide niet bestaan. Op de kabinetskaarten van graaf de Ferraris, opgesteld rond 1775, staan heidevlaktes getekend links en rechts van de Knodbaan, natuurlijk op de droge gronden van de Halse Hoek. De grootste lag rond Halmolen, sinds 1650 gekend als de Molenheide (4). Hier ontspringt trouwens de Heidebeek. Ook in Schilde, rond de Dobbelhoeve of Bredeveldse hoeve lag heel wat heide. In de 19de eeuw was de hoeveel heide in Oelegem echter al aanzienlijk geslonken. Bij het opstellen van het Belgisch kadaster rond 1833 telde Oelegem nog juist 17 percelen en perceeltjes heide of ongeveer één honderdste van het totale aantal, samen geen 30 hectaren. De grootste oppervlakte, meer dan vijf bunder of zeven hectaren, lag natuurlijk in de Halse Hoek, noord van de Kantonbaan en oost van de Knodbaan, slechts één bij de Bolkerhoeve. Praktisch alle stukken heide lagen noordelijk van de as Keerbaan, Oudstrijdersstraat en Zandhovensteenweg. Tot onze verrassing vonden we niet alleen heide op droge gronden, maar ook in de buurt van het Schijn (5). In onze uitgebreide reeks plaatsnamen of toponiemen vinden we enkele tientallen samenstelling met heide, hei of hey. De meeste middeleeuwse verwijzingen liggen op de Keer met de hoeve Ter Heide juist over de grens van Wommelgem als oudste in 1258 (6). Wel moeten wij er rekening mee houden dat ‘heide’ toen de betekenis van ‘woeste grond’ had. ‘Heydervelt’ in 1346 en ‘Heybruel’ in 1427 lagen ook op de Keer (7). Met de ‘Heyde bi de molen’ in 1421 komen we al dichter in de buurt van de Halse Hoek, want die vermelding staat in de cijnsrol van de Spaendervoort bij de inkomsten van de Heilige Geest van Broechem en Oelegem (8). De Spaendervoort is de streek waar de Knodbaan door de Heidebeek gaat. Verder vermoeden we nog altijd dat met deze molen wordt verwezen naar een watermolen die ooit op de Heidebeek stond. Zelf hebben we nog gezien dat die beek vroeger abnormaal breed was noordelijk van de Beeldekensstraat. Vlak in de buurt kennen we ook de Gescheurde Heide die naar de Heide van de Drie Heilige Geesten liep. Duidelijk lagen daar voldoende heidevlaktes om een kudde schapen te onderhouden. Zelfs vonden wij in 1677 één vermelding van een ‘Schaepheyde’ onder Oelegem maar naar de ligging kunnen we alleen maar gissen (9). Op het einde van de 19de eeuw ruimden de heidevlaktes plaats voor dennenbomen want hun stammen waren erg nuttig om de mijngangen te stutten. Mogen we dan veronderstellen dat de opkomst van de mijnbouw het einde van de herders met hun kuddes veroorzaakte in onze streken? Ook het aantal weilanden was in de 19de eeuw erg beperkt. Dat verkleinde nog de overlevingskansen van de herders. Tot slot vermoeden we dat de familie Nelis in de 19de eeuw zeker interesse had voor oude boerderijen. Zo kocht landbouwer Egidius Nelis in 1838 de middeleeuwse hoeve Ter Venne (vroeger van de abdij van Nazareth), nu Knodbaan 139. Hij bleef er eigenaar tot 1857 (10). En in 1897 kocht nog een andere Jan Baptist Nelis (dus niet de herder want die stierf in 1888) de oude Smoutmolen, nu Knodbaan 142-144. Die vonden we al vermeld in 1505 en daarom mogen veronderstellen dat die ook in de late middeleeuwen bestond (11). Tot slot nog één vaststelling. Wie Jozef Nelis in de buurt zag fietsen met zijn gevolg, zal begrijpen dat het beroep van herder bij hem nog in het bloed zit. Bij de familie Nelis doet nog het verhaal de ronde dat hun overgrootvader Joannes-Baptist in de periode 1848-1850 geholpen heeft bij het vervoeren van bakstenen voor de verbouwing van de Oelegemse kerk. Die stenen kwamen van Boom per schip tot Mol ter Nete onder Broechem.
6
Bronnen (1) Antwerpen, Archief Kadaster, gemeente Oelegem, kadastrale leggers, artikel 372/hoofd, sectie A 645 (2) Rijksarchief Antwerpen, oud gemeentearchief Br.-Oel., schepenminuten 624, fol. 211v° (3) Rijksarchief Antwerpen, oud gemeentearchief Br.-Oel., schepenminuten 650, fol. 26r° (4) Rijksarchief Antwerpen, oud gemeentearchief Br.-Oel., schepenregister 632, fol. 9v°) (5) Antwerpen, Archief Kadaster, gemeente Oelegem, Oorspronkelijk Aanwijzende Tafel der grondeigenaars… (6) Bijdragen tot de geschiedenis van het oude Hertogdom Brabant, jaargang 1959, oorkonden van het SintElisabethgasthuis Antwerpen, p. 128. (7) Bijdragen tot de geschiedenis van het oude Hertogdom Brabant, jaargang 1959, oorkonden van het SintElisabethgasthuis Antwerpen, p. 137. Rijksarchief Antwerpen, Archief van de Kartuizers van Antwerpen, boek 15, fol. 46r°. (8) Rijksarchief Antwerpen, oud gemeentearchief Br.-Oel., cijnsrol 185. (9) Rijksarchief Antwerpen, oud gemeentearchief Br.-Oel., schepenregister 624, fol. 339r°. (10) Antwerpen, Archief Kadaster, gemeente Oelegem, kadastrale leggers, artikel 191/3+4. (11) Antwerpen, Archief Kadaster, gemeente Oelegem, kadastrale leggers, artikel 628/1. Rijksarchief Antwerpen, oud gemeentearchief Broechem, nr. 733, fol. 307r°, cijnsen O.-L.-V. Antwerpen .
OPEN MONUMENTENDAG Open Monumentendag - 12 september 2010 (Joke Bungeneers) Het is september en dan staat Open Monumentendag weer op het programma! Dit jaar is het thema ‘de vier elementen’: water, vuur, aarde en lucht. We focussen vooral op dat eerste, water. In het noorden van onze gemeente tekent de vallei van het Groot Schijn zich af als een mooie, groene gordel. Dat was aanleiding voor het lokale comité OMD Ranst om over de grens te reiken en samen met buurgemeenten Schilde en Wijnegem een programma uit te werken rond en langs deze rivier. In het kasteel Vrieselhof kan je de hele dag terecht voor een tentoonstelling over de Schijnvallei. Om 13.30 uur neemt Bram Van Ballaer je anderhalf uur mee op een virtuele wandeling. Maak kennis met laatmiddeleeuwse waterwerken, 18de-eeuwse industrie, nostalgische plaatjes-uit-deoude-doos en hedendaags onderzoek en beheer. En werp een blik op de oudste bewaarde brandspuit van de gemeente! Aan de oorsprong van domein Bleyckhof ligt een 18de-eeuwse linnenblekerij. In het park zijn de sporen daarvan nog duidelijk te herkennen. De schuur van de Rundvoorthoeve heeft een imposant gebinte en het daar aan grenzende natuurreservaatje de Rundvoort is een stille getuige van oude landbouwactiviteit. Op wandel door park Schildehof krijg je een idee hoe het moerassige domein van het laat-middeleeuwse Hof ten Broeke evolueerde naar een landschapspark. Laat je charmeren door de ruïne van Bobine-les-bains en verwonder je over de soms megalomane waterwerken die er nodig waren voor siervijvers en fonteinen. Opgelet! De wandeling vertrekt bij de Rundvoorthoeve en eindigt bij AWW (Antwerpse Waterwerken). Daar kan je iets opsteken over de geschiedenis van ons drinkwater. Tenslotte vertellen natuur- en cultuurgidsen ook in het park van het Wijnegemhof een boeiend verhaal. Water is niet alleen een grens; het is ook een transportweg. De aanleg van een kanaal is altijd een beetje een strijd met de elementen water en aarde. De typische liggers van de ijzeren Vierendeelbrug zijn aaneengeklonken met vuur. In het kader van de plannen van het Agentschap nv de Scheepvaart om de doorgang van grotere schepen en meer transport mogelijk te maken, zal de brug in de nabije toekomst wellicht verdwijnen.Bekijk ze dus nog eens goed… Zoals elke tweede zondag van de maand, is ook de stenen molen in Oelegem open. Dit jaar hebben we een spectaculair extraatje: in de namiddag tonen twee onverschrokken monumentenwachters hoe ze op het dak en de wieken klimmen om het gebouw te inspecteren.
7
Het Schijn? Riviernamen, dat leert iedereen, zijn vrouwelijk. Maar in elke taal zijn er altijd uitzonderingen! Enkele rivieren zijn onzijdig. Zo heb je in Nederland het IJ en in Vlaanderen … het Schijn!
OMD 12 september 2010 praktisch OMD is gratis: geen inkom, gratis brochure, gratis pendelbus. Openingsuren: 10 – 18 uur Uitzonderingen: - lezing in het Vrieselhof start om 13.30 uur. Inschrijven kan via de cultuurdienst van Ranst: 03 225.34.19 of
[email protected] - wandelingen in Wijnegemhof starten om 10.30 uur, 13.00 uur en 15.00 uur - demonstraties Monumentenwacht bij de molen om 13.30 uur, 15.00 uur en 16.30 uur Doen mee: Ranst (Oelegem) - Vrieselhof - Bleyckhof - Schuur van de Rundvoorthoeve - Natuurreservaat de Rundvoort - AWW - Vierendeelbrug - Stenen molen Schilde - Hof ten Broeke of Schildehof Wijnegem - Wijnegemhof Bij de inwoners van Ranst valt begin september een extra informatieblad met kaart in de bus. Misschien maak je er voor jezelf een leuke fietstocht van. Zoniet, maakt een gratis pendelbus het je gemakkelijk de verschillende locaties aan te doen. En ga je mee op een van de wandelingen, doe dan vooral gepast schoeisel aan en vergeet niet je te beschermen tegen hemelwater…
MOLENNIEUWS Werkzaamheden in en rond de molen (Deel XIX) (Luc Verachtert) Tijdens de Open Monumentendag, de tweede zondag van september, zullen Krista en Katrien van de Antwerpse Monumentenwacht, gedurende de namiddag drie klimdemonstraties geven op de kap van de molen en op “de lange spruit”. (Een balk die horizontaal aan weerszijden uit de kap steekt achter het wiekenkruis.) Om de klimtechnieken op voorhand even te oefenen, hielden deze sportieve dames een oefenmiddag op zondag 27 juni. De molenaars maken momenteel een tafelblad voor de meelzolder. Het wordt een massief blad in inlandse eik (van Mark Pintjens) dat de ronding van de molenkuip volgt, van de noorddeur tot de oostdeur. Omwille van het aanhoudende warme weer dienden de gekrompen wiggen, waarmee de wieken vastzitten in de askop, te worden aangeslagen. Tevens dienden dan ook de moeren van de draadstangen te worden bijgedraaid, zodat de beugels terug tegen de aangeslagen wiggen drukken. Hierbij hoort wat klimwerk. Het grote “stuurrad” aan de kruihaspel van de staart heeft het begeven. Het dateerde van de restauratie van 1998. Het is altijd een wat vreemde constructie geweest. In Nederland ziet men wel dergelijke “stuurwielen” aan de staart van molens, maar dan wel degelijker van uitvoering, maar in Vlaanderen hoort dit niet thuis. Streekeigen bij ons is ofwel twee kruiselings opgestelde armspaken, 8
ofwel sinds de negentiende eeuw, een bescheiden constructie bestaande uit een groot en een klein gietijzeren tandwiel en een handzwengel. Aan onze molen heeft er vroeger zo’n stel gietijzeren tandwielen met zwengel gestaan. Wij gaan onze kruihaspel herstellen met twee kruiselingse armspaken in acacia (robinia). Deze spaken zullen door de kruias gestoken worden en ter vesteviging van de as, zullen er voor en achter de armspaken, twee heetgestookte ijzeren ringen om de as gekrompen worden.
Foto 7: Krista op de lange spruit. (foto van Katrien)
Foto 8: Aandraaien van de draadstangmoeren
Foto 9 :Het tafelblad wordt met houtolie behandeld.
Foto 10: Het inwendig gebroken “stuurrad”
9
HEEMKUNDIGE SPROKKELS 29 ste jaargang - nr.3: juli – september 2010 Joke Bungeneers, Kerkstraat 17, Oelegem (03 383 34 24) Eric De Vos, Hoornveldstraat 2c, bus 1.1, Oelegem (03 383 28 17) Danny Huygens, Kerkstraat 17, Oelegem (03 383 34 24) Luk Kegeleers, Kantonbaan 11, Oelegem (0479 505527) Jan Nys, Muizenheuvel 24; Oelegem (03 383 42 77) Willem Segers, Lindedreef 74, 2980 Halle-Zoersel (03 383 18 09) Walter Van der Avert, Berkenlaan 2/3, Ranst (03 475 94 26) Luc Verachtert, Roggelaan 6, Ranst (03 475 16 48) Johan Wouters, John Kennedylaan 7, Oelegem (03 383 22 76)
ACTIVITEITENKALENDER SPECIALE ACTIVITEITEN Zondag 29 aug.: Provinciale Molendag: geleide bezoeken mogelijk vanaf 10 tot 17 uur. Zondag 12 sept.: Openmonumentendag rond het thema “De vier elementen” Programma: zie pagina 7 Zaterd. 30 okt.: Vertelnamiddag voor de jeugd over heksen & spoken in het teken van Halloween In de molen van Oelegem om 14 u. 30. Liefst verkleed. Speciale folder volgt. Vrijdag 10 dec.: Voorstelling van het jaarboek 2010 (redactie Willem Segers) Om 20 uur in de molen van Oelegem Meer info in volgende contactblad VASTE ACTIVITEITEN Meulenmalen: Iedere tweede zondag van de maand, behalve in juli en augustus. Dus 12 september (met Openmonumentendag), 10 oktober, 14 november, 12 december (Telkens van 11 tot 17 u. 30; geleid bezoek aan de molen mogelijk) Molenzondagen: Iedere laatste zondag van de maand van 14 tot 17 uur. Dus zondag 26 sept., 31 okt., 28 nov. (niet in december) KOMENDE ACTIVITEIT : Open Monumentendag op 12 september ( zie pag 7)
10
