Afgiftekantoor Ranst 1 Contactblad verschijnt 4 maal per jaar
België – Belgique P.B. 2520 Ranst 8/4708
Erkenningsnummer P708706
HEEMKUNDIGE KRING
DE BRAKKEN OELEGEM
26 ste jaargang – nr 4
oktober - december 2007
Verantw. Uitg.: W. Van der Avert Berkenlaan 2 bus 3 – 2520 Ranst
1
LEVENDE MOLENS
2
GESCHIEDENIS OELEGEM IN DE VERDEDIGING (deel V) Joke Bungeneers & Walter Van der Avert Als voorlaatste in de reeks bespreken wij de Runtvoort en de Runtvoorthoeve op de hoek van de Bredabaan en de Runtvoortstraat. Wij moeten de aandacht vestigen op de streeknaam Runtvoort omdat die in de middeleeuwen internationaal belang had. De naam stond eerst vermeld in 1357 bij de grensscheiding tussen Brabant en Vlaanderen. Een kleine rechtzetting is hier wel op zijn plaats. Wij hebben altijd het verhaal van kanunnik Floris Prims naverteld die beweerde dat de ruzie tussen Vlaanderen en Brabant over een bruidschat handelde. Het wetenschappelijk werk “Kroniek van België”, maakt er eerder een erfeniskwestie van (1). Hertog Jan III van Brabant was einde 1355 gestorven zonder mannelijke opvolger, maar met drie uitgehuwelijkte dochters. Nog voor zijn dood had hij zijn oudste dochter, Johanna, gehuwd met Wenceslas van Luxemburg, aangeduid als zijn opvolgster. De twee andere schoonzonen protesteerden hiertegen, maar de Brabantse steden gingen akkoord, onder voorwaarden. De felste tegenstander was de Vlaamse graaf Lodewijk van Male, gehuwd met Margaretha van Brabant. Die ruzie leidde tot een successie- of erfenisoorlog, in 1356 uitgevochten in de vlakte van Scheut bij Anderlecht. De zegen van Lodewijk van Male was zo overweldigend dat de Brabantse steden hem tot hertog van Brabant uitriepen. Het verdrag van Aat maakte in 1357 een einde aan de successieoorlog. Hierbij kreeg Lodewijk van Male de heerschappij over Mechelen. Zijn vrouw Margaretha kreeg de titel “vrouwe van Antwerpen” en een rente van 10 000 gulden, te innen in Antwerpen en omgeving. Daarvoor moest Brabant bijna vijftig jaar lang Antwerpen en een reeks omliggende dorpen, waaronder Wijnegem en Schilde, afstaan aan Vlaanderen. Het document vertelt dat de nieuwe grens liep van de Schijnvoortbrug (grens tussen Wommelgem-Wijnegem bij Den Eenhoorn) tot de Runtvoort en verder naar de watermolen op het Schijn in Halle. Dus liep die grens over de huidige Bredabaan, Goorstraat en Lemmekensbaan tegen Halle. Omdat Vlaanderen toen bij Frankrijk hoorde en Brabant bij Duitsland, mogen we stellen dat de huidige Bredabaan en Goorstraat van 1357 tot 1405 niet alleen de grens vormde tussen Oelegem en Schilde, maar ook tussen Frankrijk en Duitsland (2). Als hoeve stond de Runtvoort voor het eerst vermeld in 1370 in de cijnsboeken van de Rekenkamer van Brabant. Die noemen de cijnsen die Hadewijch van Runsvoert en haar opvolgers betaalden “van de goede van Runsvoert” (3) . In de opeenvolgende reeks eigenaars haalden de adellijke families zonder twijfel de bovenhand met van Steenbergen, van Halmale, de Villegas, van de Werve… Wanneer de hoeve werd omgevormd tot een verdedigde site met walgracht, is niet te achterhalen uit de historische bronnen. Misschien gebeurde dat na 1618 toen de Runtvoorthoeve zware schade had opgelopen door voorbijtrekkende legers (4). Toch moeten we toegeven dat de site met walgracht pas te zien was op de kadasterkaarten en de stafkaarten in de 19de eeuw en 20ste eeuw. Op de luchtfoto’s van het Ministerie van Openbare Werken, getrokken in 1981, tekent de site zich nog duidelijk af in het landschap. Ook in de historische bronnen is er geen sprake van een schans of grachten. Joke Bungeneers beschreef de situatie in 1985. “…Drie gebouwen staan op een platform dat bijna 1,5 meter boven de omliggende percelen uitsteekt… Rondom het platform is een brede lineaire depressie zichtbaar. In het westen en het zuiden gaat ze na ongeveer vijf meter over in de perceelsgracht, die ongewoon breed is. Aan de noordzijde is de depressie ongeveer zes meter breed. In het oosten is ze zichtbaar, maar niet scherp afgelijnd… De site is toegankelijk via een aarden dam, die in het midden van de zuidzijde over de gracht is gelegd…” (5). Om het uitzonderlijk belang van de Runtvoorthoeve nog duidelijker in de verf te zetten, vermelden we dat de gerestaureerde langschuur met strodak een bescherming als monument kreeg bij K.B. van 11 sept. 1981. De omgeving werd tegelijkertijd als dorpsgezicht beschermd.
3
Tot slot moeten we er op wijzen dat de Oelegemse “Steenbergen” eeuwenlang bij de Runtvoorthoeve hoorde. Op onze aanwijzingen kon de Antwerpse Vereniging voor Romeinse Archeologie hier in 1976 een inheemse nederzetting uit de Romeinse periode opgraven (6). Meer informatie over dit onderwerp is te vinden in een drietal publicaties van de heemkundige kring De Brakken Oelegem (7).
Afbeelding 1: Foto getrokken in februari 1975, voor de verbouwing (verzameling De Brakken).
Afbeelding 2: Detailtekening uit het Primitief kadaster uit JOKE BUNGENEERS, Archaeologisch Inventaris Vlaanderen, band VI, Oelegem, p. 79. (1) A. DE GUELRE e.a., De Kroniek van België, 1991, p. 254. (2) F. PRIMS, De palen van Schilde, in: Antwerpiensia, 24ste reeks, 1953-1954, p. 145-148. (3) Algemeen Rijksarchief Brussel, Chambre de Comptes, 44987, fol. 76r°. (4) Rijksarchief Antwerpen, Schepenregisters Broechem, nr. 628, fol. 154r°. (5) J. BUNGENEERS, Archaeologisch Inventaris Vlaanderen, band VI, Oelegem, Gent, 1986, p. 77-82. (6) G. DE BOE & F. LAUWERS, Een inheemse Nederzetting uit de Romeinse Tijd te Oelegem, Archaeologia Belgica, 228, Brussel, 1980. (7) W. VAN DER AVERT, Van Rijksgrens tot Knelpunt: De Runtvoort, in De Brakken Heemk. Oelegem, 1980, p. 18-25. J. BUNGENEERS & W. VAN DER AVERT, Oelegem met Open Kaart, Gent, 1995, p. 102-105 DE BRAKKEN OELEGEM & NATUURPUNT SCHIJNVALLEI: Meanderend van Scherpenberg tot Schelde, mens en natuur in de vallei van het Groot Schijn, Lint, 2000, p. 50-51. 4
EVEN TERUGBLIKKEN
Poire CURE D’OLEGHEM (rond 1850) of de peer van onze Oelegemse pastoor J.E. Beke (Walter Van der Avert) In het nieuwste tijdschrift ”Ons Heem” van Heemkunde Vlaanderen (jg. 60, nr. 3, juli-sept. 2007, p. 44-57) wijdde Henri Vannoppen een uitgebreid artikel aan “Enkele aspecten van de geschiedenis van boomgaarden en fruit in Vlaanderen”. Voor mensen die, zoals wij, bij de schoonfamilie Denckens regelmatig over fruit hoorden vertellen, klinken veel van die namen erg bekend. Maar toch was het artikel ook voor ons een openbaring: van vele soorten fruit hadden wij nog nooit gehoord. Wij gaan onze lezers hier niet lastig vallen met een opsomming van tientallen en tientallen namen uit onze fruitgeschiedenis. En wij begrijpen beslist dat de schrijver van dit artikel zich moest beperken tot de belangrijkste fruitsoorten in iedere eeuw. Daarom nemen we het Henri Vannoppen niet kwalijk dat hij een peer, geteeld in de helft van de 19de eeuw door de Oelegemse pastoor J.E. Beke, niet in de reeks opnam. J.E. Beke was bij ons de eerste “zwarte” pastoor, of pastoor van het bisdom Antwerpen, van 1822 tot 1868. Daarom is dat artikel voor ons de ideale gelegenheid om Oelegem op het gebied van fruitteelt even in het zonnetje te zetten. Vele maanden geleden kregen we op het documentatiecentrum in Emblem twee heren op bezoek van de “Nationale Boomgaarden Stichting v.z.w. Vereniging voor Pomologie en Boomgaardenwerking”. Ze zochten gegevens over pastoor Beke. In 1874 publiceerde Charles Gilbert, voorzitter van Antwerpse vereniging voor pomologie (‘vruchtkunde’) zijn standaardwerk “Les fruits Belges”, waarin hij niet minder dan 1.100 perensoorten en een zestigtal appelsoorten beschrijft. Charles Gilbert was een internationaal gekende autoriteit inzake Belgische perenrassen. In zijn eigen boomgaard, in Edegem, kweekte hij honderden soorten. Op p. 388 van zijn publicatie staat een soort beschrijving van een peer die onze pastoor Beke zou geteeld hebben. Er stond ook een tekening bij en daarop leek die peer meer op een misvormd soort appel. Die peer had dus de naam gekregen “poire CURE D’OLEGHEM”. De “Nationale Boomgaarden Stichting v.Z.W….” gaf dit werk terug uit in 1989. Hieronder staat de tekening van de “peer” met een deeltje van de Franse tekst uit 1874 en de volledige beschrijving van die Oelegemse peer uit de Nederlandstalige heruitgave. Charles Gilbert steunde zich voor zijn beschrijving op twee catalogi uit 1857 en 1860. Wel stonden in de twee catalogi serieuze tegenstellingen in verband met rijpheid en kwaliteit. In de laatste alinea vertelt Charles Gilbert dat hij rond 1864 bij de directeur van Jardin de Mons (die de catalogus van 1857 schreef) materiaal bestelde om zelf die Oelegemse peer te telen. Die directeur had hem echter minderwaardig of foutief materiaal geleverd waaraan dan deze vreemd gevormde vruchten groeiden. De auteur twijfelde er dan ook sterk aan of dit ontaarde stukje fruit de naam “poire CURE D’OLEGHEM” mocht dragen. Hoe die er werkelijk heeft uitgezien, zullen we nooit weten, want ook de Nationale Boomgaarden Stichting… heeft geen materiaal meer ter beschikking.
5
OPEN MONUMENTENDAG
Open Monumentendag 2007: een overrompelend succes! (Joke Bungeneers) Zondag 9 september, Open Monumentendag, had dit jaar als thema ‘Wonen’. Uit een overvloed aan ideeën en mogelijkheden groeide een gevarieerd programma. Je kon op zondag 9 september in onze gemeente op maar liefst elf plaatsen terecht! Ook dit jaar stond daar weer een hele ploeg vrijwilligers paraat om jullie met veel enthousiasme te ontvangen, te informeren en rond te leiden. En het publiek stelde het aanbod blijkbaar op prijs. In totaal telden we meer dan 11.600 bezoeken… een succes dat zelfs het nieuws haalde. Zo kreeg het lokale comité OMD-Ranst in een nabespreking op ATV door minister Van Mechelen een verdiende pluim. Wat was er te zien? 6
De absolute publiekstopper was domein Doggenhout, het prachtige kader van een mooi, gaaf bewaard kasteeltje dat teruggaat tot de 14de eeuw. Daarnaast hadden ook de privéwoningen heel wat bekijks: de imposante Cijnshoeve met haar 16de- of 17de-eeuwse cijnskamer en 18de-eeuwse woonstalhuis, de elegante Villa Henri (1908) in eenvoudige, maar pure Art Nouveaustijl, Villa De Vorstjens (1913), vanaf 1922 het geliefde buitenverblijf van Jules Persijn, het Huis met de zwaluwen (1908) dat achter een eigenzinnig-originele Art Nouveaugevel zijn boerenafkomst niet verloochende en tenslotte de voormalige slachterij van Broechem waar de bewoners resoluut kozen voor de herbestemming van een industrieel pand. De jongere garde was niet weg te slaan bij de kermiswoonwagen uit de jaren 1960 en ook de andere locaties lokten honderden bezoekers: het Kasteel Vrieselhof (circa 1922), de statige voormalige pastorie in Oelegem (1781), het woondorp van de voormalige Britse basis (1952). Tenslotte kon je, zoals elke tweede zondag van de maand, terecht in de stenen molen in Oelegem. Hier gunde een kleine tentoonstelling je een blik op de achterkant van wonen. De invloed van OMD was zeker te voelen, want het aantal bezoekers lag ook hier heel hoog. De tentoonstelling was trouwens ook op het Meulenmaal van oktober nog te bekijken - en riep vooral bij heel wat Oelegemnaars nostaligische herinneringen op…
IN MEMORIAM Vic Van Duppen maakte Oelegem internationaal bekend Zatderdag 13 oktober begeleidden Oelegem en omstreken (en een grote afvaardiging van mensen uit de theaterwereld) Vic Van Duppen naar zijn laatste rustplaats. Hij overleed dinsdag 9 oktober na vele jaren problemen met de gezondheid. Hij werd in 1931 geboren in Tielen, in het hartje van de Antwerpse Kempen. Toch verhuisde hij vlug met zijn ouders en broers naar de Keer in Oelegem. Zijn broer, Jos Van Duppen, publiceerde nog dit jaar een stuk uit hun jeugdherinneringen in deze streek. Vic maakte carrière als officier in het Belgische Leger en gaf les aan de cadettenschool in Lier. Hij trouwde met de Oelegemse Louisa De Wolf en zij vestigden zich in de Herbsteinlaan 5. Zonder twijfel wijst deze naam naar zijn inzet voor het jumelagecomité Oelegem-Herbstein. Voor het culturele leven in Oelegem heeft Vic een onvergetelijke en onuitwisbare invloed gehad, vooral door zijn levenswerk, het Oelegemse theatergezelschap Jozef Simonskring. Die toneelkring zal zijn vijftigjarig bestaan op zaterdag 17 november 2007 moeten vieren zonder zijn medestichter en eerste voorzitter Vic Van Duppen. Onder zijn leiding groeide dit amateurgezelschap uit tot één van de beste groepen van Vlaanderen dat tijdens toneelwedstrijden eerste plaatsen en ereplaatsen behaalde in eigen land, maar ook in Nederland. In 1967 maakte hij Oelegem ook in Duitsland bekend als medestichter en eerste voorzitter van het jumelagecomité Oelegem-Herbstein. De huidige bestuursleden zullen hun veertigjarig bestaan dit jaar ook zonder hem moeten vieren. Verder was Vic de eerste voorzitter van de cultuurraad van de fusiegemeente Ranst. Toch stak hij zijn voorkeur voor Oelegem niet onder stoelen of banken. Tijdens een speech bij de viering van Mon Goossens, die in 1997 juist 20 jaar burgemeester van de fusiegemeente was, verklaarde hij onomwonden dat Oelegem op cultureel vlak degelijk uitstak boven de drie andere fusiedorpen. Als heemkundige kring van Oelegem kunnen wij dat alleen maar bevestigen.
7
HEEMKUNDIGE SPROKKELS 26 ste jaargang - nr.4 - oktober – december 2007 Joke Bungeneers, Kerkstraat 17, Oelegem (03 383 34 24) Eric De Vos, Venusstraat 56, Oelegem (03 383 28 17) Danny Huygens, Kerkstraat 17, Oelegem (03 383 34 24) Luk Kegeleers, Kantonbaan 11, Oelegem (0479 505527) Jan Nys, Muizenheuvel 24; Oelegem (03 383 42 77) Willem Segers, Lindedreef 74, 2980 Halle-Zoersel (03 383 18 09) Walter Van der Avert, Berkenlaan 2/3, Ranst (03 475 94 26) Luc Verachtert, Roggelaan 6, Ranst (03 475 16 48) Johan Wouters, John Kennedylaan 7, Oelegem (03 383 22 76)
ACTIVITEITENKALENDER
SPECIALE ACTIVITEITEN IN 2007 - zondag 28 okt.: medewerking aan TRAGE WEGEN inventarisatiedag.
- zaterdag 17 nov.: Poppentheater in de molen, een speciale activiteit voor jeugd en grootouders - zondag 03 febr.: jaarmarkt (die kan onmogelijk vroeger vallen) molen open van 10 tot 15 uur. Wie de nieuwste gegevens wil, surft naar www.debrakken.be
VASTE ACTIVITEITEN IN 2007-2008 - Meulenmaal: elke tweede zondag van de maand van 11 tot 17.30 uur met mogelijkheid tot geleid molenbezoek. Dus op 11 nov., 09 dec., 13 jan., 10 febr. … Nu met vernieuwde fotoreeks. - Molenzondagen: in samenwerking met Levende Molens, iedere laatste zondag van de maand van 13 tot 17 uur met geleid molenbezoek; dus 28 okt., 25 nov., (niet in december), 27 jan., 24 febr. …
KOMENDE ACTIVITEITEN zondag 17 november: poppentheater in de molen De poppen aan het dansen: grootouders en kleinkinderen gezocht! Op zaterdag 17 november organiseren we in de molen een namiddag die – heel toepasselijk in de ‘week van de derde leeftijd’ - vooral bedoeld is voor grootouders met hun kleinkinderen. Ward Smets van poppenspel Oud-Antwerpen brengt met zijn zelfgemaakte decor en poppen het verhaal van de zak van Sinterklaas. Het wordt gegarandeerd een namiddag vol humor, levenswijsheid en liedjes uit de oude doos. Of hoe eenvoudige poppen uit zogezegd waardeloos materiaal tot leven komen, je meeslepen in hun verhaal en ons een spiegel voorhouden. Het programma duurt twee maal 45 minuten; daartussen is er een halfuurtje pauze. Mét verrassing! Praktisch: Wanneer: zaterdag 17 november 2008 Hoe laat: van 15.00 tot 17.00 uur Prijs: 2 euro Inschrijven verplicht want het aantal plaatsen in beperkt ……………………………………………………………………………………………………… Naam: Adres: Schrijft in met … volwassenen en … kinderen voor het poppenspel van 17 november. Betaling ter plaatse - Inschrijvingsstrookje te bezorgen bij een van de bestuursleden 8
