45 GASWINNING IN GRONINGEN NEDERLANDS JURISTENBLAD. Bescherming van de verdachte van terrorisme: VN en EU Meer over herziening strafvordering

NEDERLANDS JURISTENBLAD

GASWINNING IN GRONINGEN • Bescherming van de verdachte van terrorisme: VN en EU

• Meer over herziening strafvordering • Jim Polak g P. 3121-3194 JAARGANG 89 19 DECEMBER 2014

10304697

44/45

Vacatures in de rechterlijke macht (m/v) Zittende magistratuur

sluiting sollicitatietermijn

Gerechtshof Arnhem-Leeuwarden Teamvoorzitter afdeling strafrecht • •

• •

4 januari 2015

In de afdeling strafrecht van het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden (locatie Leeuwarden) is de taak van teamvoorzitter vacant. Wij zijn op zoek naar een kandidaat die deze taak in het ambt van senior raadsheer (minimaal 4 dagen per week) wil gaan vervullen. De teamvoorzitter is o de leidinggevende van de leden van zijn team o aanspreekbaar op de resultaten van zijn team o lid van het afdelingsmanagementteam o meewerkend voorman in het primaire proces Het salaris bedraagt € 6.777,39 tot € 7.912,43 (categorie 7 Wrra). Het competentieprofiel teamvoorzitter is van toepassing. Een assessment maakt onderdeel uit van de procedure.

Inlichtingen kunnen worden ingewonnen bij de heer mr. P.A.H. Lemaire, voorzitter afdeling strafrecht, telefoon 06-13128718. Sollicitaties met vermelding van 3 referenten kunt u tot 4 januari 2015 zenden aan de heer mr. A.R. van der Winkel MPM (voorzitter van het gerechtsbestuur van het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden), Postbus 9030, 6800 EM Arnhem.

Born scientists reach for infinity De Groningse juridische faculteit (http://www.rug.nl/rechten/) is een moderne, (inter)nationaal georiënteerde faculteit die een breed en klassiek profiel heeft. Hoewel zij al een vier eeuwen lange traditie heeft, blijft zij haar onderwijs continu vernieuwen om breed georiënteerde en vakkundige juristen op te leiden. Haar onderzoek is voor een groot deel rechtsgebied-overstijgend en multidisciplinair van aard. Met meer dan 3500 studenten en bijna 350 medewerkers is het een middelgrote faculteit van de RUG.

Universitair Docent Burgerlijk Procesrecht 1,0 fte | Vacaturenummer 214393 De vakgroep Privaatrecht en Notarieel Recht verzorgt vakken op het gebied van het burgerlijk(proces)recht in verschillende bachelor- en masteropleidingen. In verband met vertrek van een medewerker zoekt de vakgroep per direct een universitair docent op het terrein van het burgerlijk procesrecht (1,0 fte). Nadere informatie over deze vacature vindt u op: www.rug.nl/werkenbijderug www.rug.nl/werkenbijderug

Inhoud

Mr. C.E. Drion Rechtsdwaling

Focus 2264

3121

het belang van de redelijke 3122

Prof. mr. J.M. van Dunné Mijn en dijn in de Mijnbouwwet 2003 Het demasqué van een wetgever op het Groningen gasveld

Wetenschap 2265

3133

Mr. dr. C.R.M. Versteegh Hof van Justitie kiest voor bescherming van terrorismeverdachte in de strijd om veiligheid Over VN en EU veiligheidsmaatregelen, het Verdrag van Lissabon en Europese mensenrechten

In Memoriam 2266

Reacties 2267-2268

Mr. W.F. Groos 3143 Vrouwe Justitia en de modernisering van het Wetboek van Strafvordering: wel een blinddoek, maar niet blind Reactie op ‘Blinde vlekken in de herziening van het Wetboek van Strafvordering’

Rubrieken 2269-2289 Rechtspraak 2290 Boeken 2291-2301 Tijdschriften 2302-2316 Wetgeving 2317 Universitair nieuws 2318 Personalia 2319 Agenda

3144

3145 3169 3170 3179 3191 3193 3194

Omslag: Het voelt niet veilig in Eenum, Groningen, 22 januari 2014 © Kees van de Veen / Hollandse Hoogte


GASWINNING IN GRONINGEN

en BILLIJKE UITKOMST

• Bescherming van de verdachte van terrorisme: VN en EU

• Meer over herziening strafvordering

van het INDIVIDUELE

• Jim Polak g P. 3121-3194 JAARGANG 89 19 DECEMBER 2014

44/45

geval zijn elkanders TEGENPOLEN, maar toch is het zo dat juist in dit spanningsveld het RECHT VOORUIT komt Pagina 3121

3140

Prof. mr. J.A. Borman Prof. mr. H.U. Jessurun d’Oliveira In Memoriam Jim Polak 1922-2014

Mr. dr. D.V.A. Brouwer Naschrift

RECHTSZEKERHEID en

10304697

Vooraf 2263

Toen de NAM in 1997 OMGING en bereid was om schade te vergoeden bleef zij VOLHOUDEN dat er GEEN wetenschappelijke basis voor CAUSAAL verband was

Pagina 3130

Het HVJ laat hiermee een EIGEN EU GEZICHT gezien ten aanzien van bescherming van MENSENRECHTEN en slaat een weg in die zelfs door het EHRM tot nu toe NIET bewandeld was

Pagina 3138

Van ALLE juridische markten thuis, een vanzelfsprekend LEIDERSCHAP, bekwaam in het overzien van de GROTE LIJNEN zonder het oog voor details te verliezen, RESOLUUT in het doorhakken van knopen, zakelijkheid en ARBEIDZAAMHEID en nog zo het een en ander

Pagina 3141

Je moet toch wel een MERKWAARDIG BEELD hebben van processen en verantwoordelijkheden om daaruit de CONCLUSIES te trekken als BROUWER doet

Pagina 3143

Naarmate de RECHTSPRAAK intensiever CONTRIBUEERT aan dit WETGEVINGSproces stelt zij zich in toenemende mate bloot aan KRITISCHE vragen over mogelijke BELANGENVERSTRENGELING

Pagina 3144

Dit is de laatste aflevering van 2014. Het volgende nummer verschijnt op 9 januari 2015.


Opgericht in 1925 Eerste redacteur J.C. van Oven

Auteursaanwijzingen Zie www.njb.nl. Het al dan niet op

vanaf de eerste levering, vooraf gefactureerd voor de vol-

Erevoorzitter J.M. Polak †

verzoek van de redactie aanbieden van artikelen impliceert

ledige periode. Abonnementen kunnen schriftelijk tot drie

Redacteuren Tom Barkhuysen, Ybo Buruma, Coen Drion,

toestemming voor openbaarmaking en verveelvoudiging

maanden voor de aanvang van het nieuwe abonnements-

Ton Hartlief, Corien (J.E.J.) Prins (vz.), Taru Spronken,

t.b.v. de elektronische ontsluiting van het NJB.

jaar worden opgezegd; bij niet-tijdige opzegging wordt het

Peter J. Wattel

Citeerwijze NJB 2014/[publicatienr.], [afl.], [pag.]

abonnement automatisch met een jaar verlengd.

Medewerkers Barend Barentsen, sociaal recht (socialeze-

Redactiebureau Bezoekadres: Lange Voorhout 84,

Gebruik persoonsgegevens Kluwer BV legt de gegevens

kerheidsrecht), Stefaan Van den Bogaert, Europees recht,

Den Haag, postadres: Postbus 30104, 2500 GC Den Haag,

van abonnees vast voor de uitvoering van de (abonne-

Alex F.M. Brenninkmeijer, alternatieve geschillen-

tel. (0172) 466399, e-mail [email protected]

ments-)overeenkomst. De gegevens kunnen door Kluwer,

beslechting, Wibren van der Burg, rechtsfilosofie en

Internet www.njb.nl en www.kluwer.nl

of zorgvuldig geselecteerde derden, worden gebruikt om u te

rechtstheorie, G.J.M. Corstens, Europees strafrecht,

Secretaris, nieuws- en informatie-redacteur Else Lohman

informeren over relevante producten en diensten. Indien u

Remy Chavannes, technologie en recht, Eric Daalder,

Adjunct-secretaris Berber Goris

hier bezwaar tegen heeft, kunt u contact met ons opnemen.

bestuursrecht, Caroline Forder, personen-, familie- en

Secretariaat Nel Andrea-Lemmers

Media advies/advertentiedeelname Maarten Schuttél

jeugdrecht, Janneke H. Gerards, rechten van de mens,

Vormgeving Colorscan bv, Voorhout, www.colorscan.nl.

Capital Media Services

Ivo Giesen, burgerlijke rechtsvordering en rechtspleging,

Uitgever Simon van der Linde

Staringstraat 11, 6521 AE Nijmegen

Aart Hendriks, gezondheidsrecht, Marc Hertogh, rechts-

Uitgeverij Kluwer, Postbus 23, 7400 GA Deventer.

Tel. 024 - 360 77 10, [email protected]

sociologie, P.F. van der Heijden, internationaal arbeidsrecht,

Op alle uitgaven van Kluwer zijn de algemene leverings-

ISSN 0165-0483 NJB verschijnt iedere vrijdag, in juli en

C.J.H. Jansen, rechtsgeschiedenis, Piet Hein van Kempen,

voorwaarden van toepassing, zie www.kluwer.nl.

augustus driewekelijks. Hoewel aan de totstandkoming van

straf(proces)recht, Harm-Jan de Kluiver, ondernemings-

Abonnementenadministratie, productinformatie Kluwer

deze uitgave de uiterste zorg is besteed, aanvaarden de

recht, Willemien den Ouden, bestuursrecht, Stefan Sagel,

Afdeling Klantcontacten, www.kluwer.nl/klantenservice,

auteur(s), redacteur(en) en uitgever(s) geen aansprakelijk-

arbeidsrecht, Nico J. Schrijver, volkenrecht en het recht der

tel. (0570) 673 555.

heid voor eventuele fouten en onvolkomenheden, noch

intern. organisaties, Ben Schueler, omgevingsrecht,

Abonnementsprijs (per jaar) Tijdschrift: € 310 (incl. btw.).

voor gevolgen hiervan. Voor zover het maken van kopieën

Thomas Spijkerboer, migratierecht, T.F.E. Tjong Tjin Tai,

NJB Online: Licentieprijs incl. eerste gebruiker € 340 (excl.

uit deze uitgave is toegestaan op grond van art. 16h t/m

verbintenissenrecht, F.M.J. Verstijlen, zakenrecht,

btw), extra gebruiker € 100 (excl. btw). Combinatieabon-

16m Auteurswet j°. Besluit van 29 december 2008, Stb.

Dirk J.G. Visser, auteursrecht en intellectuele eigendom,

nement: Licentieprijs incl. eerste gebruiker € 340 (excl.

2008, 583, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde

Inge C. van der Vlies, kunst en recht, Rein Wesseling,

btw). Prijs ieder volgende gebruiker € 100 (excl. btw). Bij

vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te

mededingingsrecht, Reinout Wibier, financieel recht

dit abonnement ontvangt u 1 tijdschrift gratis en krijgt u

Hoofddorp (Postbus 3051, 2130 KB).

toegang tot NJB Online. Zie voor details: www.njb.nl (bij abonneren). Studenten 50% korting. Losse nummers € 7,50. Abonnementen kunnen op elk gewenst moment worden aangegaan voor de duur van minimaal één jaar

VRC is member of the International Federation of Accountants (IFAC)

Voorzitter & plaatsvervangend voorzitter Raad van Tucht

PROFILERING + NEW BUSINESS

De Vereniging van Registercontrollers (VRC) zoekt een voorzitter & plaatsvervangend voorzitter voor haar Raad van Tucht.

Mr. januari/februari

Ter borging van de kwaliteit van de beroepsuitoefening heeft de VRC een gedragscode waaraan de leden zich hebben te houden. Van de gedragscode afwijkend gedrag kan leiden tot het indienen van een klacht door een belanghebbende bij de Raad van Tucht.

Mr. maart

Sbôhhka^mikhÛêoZg]^s^_ng\mb^l^g nadere inlichtingen: vrc.nl/prikbord

Ŷ Top-50 Advocatuur ŶJaaroverzicht ŶInsolventierecht

ŶNationaal Juristencongres Ŷ Betere opleidingen: betere juristen ŶOndernemingsrecht

Bel: 024 - 360 77 10 óf mail: [email protected]

Vooraf

2263

Rechtsdwaling

44/45

Nemo censetur ignorare legem, oftewel (positief geformuleerd) eenieder wordt verondersteld de wet te kennen. Met dit uitgangspunt1 hangt samen dat in het civiele recht een beroep op rechtsdwaling in het algemeen niet mogelijk wordt geacht, zij het dat het bij de schulduitsluitingsgronden in ons onrechtmatigedaadsrecht in (vrij) zeldzame gevallen nog wel eens succes heeft.2 De Hoge Raad heeft het ruim tien jaar geleden in een verjaringszaak zo uitgedrukt:3 Voor het bepalen van het aanvangsmoment van de (korte) verjaring geldt wel de eis dat het slachtoffer bekend moet zijn met de schade en met de daarvoor aansprakelijke persoon, maar niet dat hij ook met de juridische beoordeling van die feiten en omstandigheden bekend is. ‘Dat zou niet in overeenstemming zijn met het voor een behoorlijk verloop van het rechtsverkeer te aanvaarden uitgangspunt dat een beroep op rechtsdwaling in het algemeen niet kan worden aanvaard, en zou tot rechtsongelijkheid aanleiding geven waar juridische kennis niet in gelijke mate bij een ieder aanwezig is. Het zou ook in strijd met de rechtszekerheid zijn wanneer de aanvang van de verjaring afhankelijk zou zijn van het tijdstip waarop de benadeelde juridisch advies inwint. Ook de billijkheid, die (…) bij de korte verjaringstermijn naast de rechtszekerheid van betekenis is, staat aan het stellen van die eis in de weg. De benadeelde zou immers zonder hinder van deze verjaringstermijn kunnen profiteren van een eerst veel later bekend geworden inzicht met betrekking tot de juridische situatie ten tijde van het ontstaan van de schade, terwijl de aansprakelijke persoon zijn gedrag heeft gericht naar de toen geldende inzichten.’ De evidente achtergrond van het in het algemeen niet aanvaarden van een beroep op rechtsdwaling is natuurlijk daarin gelegen dat anders ‘iedereen’ wel een dergelijk beroep zal (willen) doen indien hij wordt bestookt met een vordering dat hij een bepaalde rechtsregel heeft geschonden. ‘Die regel kende ik echt niet.’ Toch zijn er bij dit (in beginsel harde) uitgangspunt wel vraagtekens te stellen. Het meest in het oog springt daarbij dat het uitgangspunt een fictie is die wel heel erg een loopje neemt met de waarheid. Zelfs de knapste jurist weet maar één ding zeker, en dat is dat hij de wet en het recht maar voor een klein stukje kent. Misschien juist daarom ligt de primaire rechtvaardiging van het uitgangspunt in dit laatste inzicht; het recht wordt onuitvoerbaar als het eerst gekend moet zijn voor het toegepast kan worden. Toch houdt dit iets wrangs: het recht als the great dictator die mensen verantwoordelijk houdt voor letterlijk ongekende en zelfs feitelijk onkenbare inbreuken. Bovendien moet gezegd worden dat het uitgangspunt op gespannen voet staat met de notie dat het recht veranderlijk is, zelfs in die zin dat rechters het recht soms opeens anders gaan toepassen dan daarvoor, niet zelden met terugwerkende kracht. Waarom is het gerechtvaardigd om mensen als het ware risicoaansprakelijk te laten zijn voor voortschrijdend rechterlijk inzicht? Ook hier is het meest voor de hand liggende antwoord iets in de trant van dat anders een onwerkbare situatie zou ontstaan,

Reageer op NJBlog.nl op het Vooraf

want het recht moet immers kunnen veranderen, omdat maatschappelijke inzichten zich nu eenmaal wijzigen. Maar dat adresseert niet het probleem van de terugwerkende kracht van rechterlijke uitspraken, een van de meest netelige en onderschatte problemen van ons recht, maar ik laat dat maar even daar.4 Wie de hiervoor kort geciteerde uitspraak van de Hoge Raad goed leest, kan ook de nadruk leggen op de woorden ‘in het algemeen’ in de zinsnede dat een beroep op rechtsdwaling in het algemeen niet kan worden aanvaard. Die woorden lijken immers de mogelijkheid van uitzonderingen te impliceren. En zo zou het wat mij betreft ook moeten zijn. Op grond van de redelijkheid en billijkheid moet het mogelijk zijn om de algemene banvloek op de rechtsdwaling te mitigeren. Dat laat de hoofdregel – met de rechtvaardigingen daarvoor – in stand, maar maakt het mogelijk om maatwerk te verrichten voor die situaties waarin dat nodig is. Ik kan niet inzien waarom de rechtsdwaling als een van de zeer weinige rechtsfiguren in ons civiele recht van de corrigerende werking van de redelijkheid en billijkheid gevrijwaard zou moeten worden. Indien de redelijkheid en billijkheid wel correctief kunnen gelden, moet dat natuurlijk met grote terughoudendheid geschieden, gezien het probleem van de uitvoerbaarheid bij het te ver openzetten van de sluizen, maar met dit bijltje heeft het civiele recht juist in dit kader wel vaker gehakt en het heeft slechts betrekkelijk zelden tot onoverkomelijke problemen geleid. Natuurlijk: rechtszekerheid en het belang van de redelijke en billijke uitkomst van het individuele geval zijn immer elkanders natuurlijke tegenpolen, en dat betekent soms een heftig schuren en hevige debatten, maar toch is het mijns inziens zo dat juist in dit spanningsveld het recht vooruit komt. Soms met horten en stoten, maar toch. We zouden volgens mij het beste af zijn met een recht dat én vasthoudt aan het harde uitgangspunt dat wij allemaal verplicht zijn om ons aan regels en regeltjes te conformeren die wij niet kennen en ook niet kunnen kennen, én (enige) ruimte laat aan het betoog dat in een bepaald geval de gelding van dat uitgangspunt in de gegeven omstandigheden naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar kan zijn. Anders gezegd: het ontzeggen van iedere correctie op de regel dat een beroep op rechtsdwaling in het algemeen niet toelaatbaar is, zou resulteren in een recht dat zelf op een substantieel punt dwalende is. Coen E. Drion

1. Zie over rechtsdwaling ook Marc Loth en Eric Tjong Tjin Tai: ‘Wat niet weet, dat niet deert?’, in: Preadviezen voor de Vergelijkende Studie van het Recht van België en Nederland, Den Haag, BJu 2014, p. 353 e.v. 2. Zie bijvoorbeeld hof ’s-Hertogenbosch 10 december 2013, NJF 2014/48 (Delta Netwerkbedrijf/Windpark I). 3. HR 26 november 2004, ECLI:NL:HR:2004:AR1739, NJ 2006/115 (Bosman/Golstein). 4. Zie hierover onder meer de conclusie van A-G Spier in de zaak van noot 2, waar die veranderde inzichten ook (met terugwerkende kracht) een centrale rol speelden.

NEDERLANDS JURISTENBLAD – 19-12-2014 – AFL. 44/45

3121

Focus

2264

Mijn en dijn in de Mijnbouwwet 2003 Het demasqué van een wetgever op het Groningen gasveld ‘Er gaat niets Boven Groningen – maar Onder Groningen des temeer’

Jan van Dunné1

In Groningen is puin ruimen heel urgent, niet alleen van gebouwen die het begeven door verzakkingen en bevingen, maar ook juridisch en bestuurlijk puin. Met de bescherming van grondrechten, dat van eigendom voorop, maar ook het recht op gezondheid in een gezond leefmilieu en tenslotte het recht op due process en fair trial is het treurig gesteld in het dossier gaswinning Groningen. De Technische Commissie Bodembeweging (Tcbb), ooit als een panacee voor alle problemen gepresenteerd, heeft gefaald waar het deskundigheid en onpartijdigheid betreft en speelt daardoor geen rol van enige betekenis in de Groningse bodemproblematiek, terwijl met het recente alternatief van de door de mijnexploitant zelf ter hand genomen schadeafwikkeling daarvoor geen remedie geboden wordt. Er is dringend behoefte aan een korte termijn- en een lange termijn-oplossing voor het omgaan met mijnbouwschade. Op de lange termijn moet er goede mijnbouwwetgeving komen die de toets van vergelijking met het buitenland kan doorstaan. Per direct dient er een behoorlijke regeling opgesteld te worden voor vergoeding van mijnbouwschade. Zo’n regeling voor Schadevergoeding bodemschade als gevolg van mijnbouw hoeft er niet ingewikkeld uit te zien en zou in een Convenant tussen betrokken partijen vastgelegd moeten worden.

Inleiding Een kleine voorgeschiedenis Het afgelopen jaar, met een piek in de periode voor en na de jaarwisseling, trok de gaswinning in Groningen, met name de gevolgen ervan in de vorm van vrij zware aardbevingen die fysieke en psychische schade veroorzaakten, landelijke aandacht. De kranten stonden er vol van, de Minister van EZ en Kamerleden togen naar het Noorden om met de verontwaardigde bevolking te spreken (er werd zelfs een hoorzitting gehouden, op 27 januari 2014), en EZ kwam met een financieel plan om de ergste nood te lenigen met herstel- en preventiemaatregelen, gebaseerd op het voorstel van de Commissie-Meijer. Voor de juridische aspecten was aanzienlijk minder belangstelling, de juristen hadden zich de laatste jaren toch al afzijdig gehouden, er liepen vrijwel geen procedures over schade die ontstaan was. Een reden om aan de juridische merites van deze problematiek een beschouwing te wijden is allereerst dat de problemen niet van vandaag of gisteren zijn en een rol

3122


gespeeld hebben bij de totstandkoming van de nieuwe Mijnbouwwet in 2002 die in de plaats kwam van de Mijnwet van Napoleon van 1810. Moderne wetgeving dus, met alternatieven voor een moeizame gang naar de rechter in geval van bodemschade door inschakeling van een Technische Commissie (Tcbb) die klachten van burgers voortvarend afhandelt met de ondersteuning van een Waarborgfonds. Hoe werkt deze nieuwe wet in de praktijk? Hoe komt het dan dat er toch zoveel commotie is ontstaan, zo niet een dreigende volksopstand van de Groningers? Zoals bekend, een wat stug volk en wat langzaam in reageren, maar als het erop aan komt, zoals met het verzet in de oorlog gebleken is, onverzettelijk.2 Het lijkt op het moment weer wat rustig, maar als er de verwachte zware aardbeving komt en er behalve grote schade ook gewonden of zelfs doden kunnen vallen, dan zijn de rapen gaar, zo kan men van verschillende kanten horen. Om hetgeen hier volgt beter te kunnen vatten, een kleine voorgeschiedenis. Het geeft ook een verklaring waarom het optreden van betrokken instanties en rechtspersonen in toenemende mate zo’n groot wantrouwen bij

de bevolking teweeg gebracht heeft. Eind jaren tachtig was er in Groningen sprake van honderden gevallen van schade aan huizen en landbouwgrond door bodemdaling en lichte bevingen waarmee de plaatselijke overheden geconfronteerd werden. Dat was overigens ook het geval geweest in Drenthe en Friesland, in het laatste geval ook vanwege zoutwinning, maar ik laat die provincies hier buiten beschouwing.3 De belangrijkste mijnbouwexploitant in dat gebied, de NAM, had in samenspraak met de Provincie Groningen decennia lang het standpunt ingenomen dat: 1. bodemdaling geen schade kan veroorzaken, en wel omdat deze in het gaswinningsgebied slechts gelijkmatig plaatsvindt; 2. dat gaswinning nooit aardbevingen kan veroorzaken. Dat laatste had de NAM gebaseerd op eigen laboratoriumonderzoek uit 1986 (Shell-laboratorium, KSEPL) en werd door overheidsinstellingen, zoals de KNMI bevestigd. Begin jaren negentig neemt de NAM nog steeds dit standpunt in, maar dat gaat kantelen: in 1995 geeft zij toe dat bevingen kunnen ontstaan, maar nooit zwaarder kunnen zijn dan 3.3 schaal van Richter, waarbij geen gevaar voor schade is. Twee jaar later vindt in Roswinkel (Drenthe) een beving plaats van 3.4 Richter, met tientallen schadegevallen. In 1997 maakt de NAM bekend dat zij zal overgaan tot vergoeding van schade wegens aardschokken als gevolg van gaswinning, echter zonder aansprakelijkheid te erkennen omdat het verband wetenschappelijk niet vast stond. De aardbevingen gaan dan jarenlang door en nemen in kracht toe, met als hoogtepunt de bevingen in Huizinge en Loppersum op 16 augustus 2012, twee mooie, meer dan 1000 jaar oude dorpen ten noorden van de stad Groningen, met een kracht van 3.6 Richter.4 Volgens bewonersorganisaties meldde de Duitse radio op dat moment M 3.9 en werd onder de Eemshaven tezelfdertijd M 4.1 gemeten (door de Duitse instantie Geofon).5 Overigens worden de bevingen in ons land steeds ook in Engeland en Zweden gemeten, en ik begrijp dat het traditie is dat de KNMI altijd lager zit dan wat in het buitenland bij ons geregistreerd wordt.6 In een advies dat het Staatstoezicht op de Mijnen in januari 2013 aan de minister naar aanleiding van de beving in Huizinge heeft uitgebracht wordt in een beschouwing over toekomstige ontwikkelingen in het gaswinningsgebied gesteld dat niet langer een maximum van M 3.9 voor aardbevingen aangenomen kan worden.

Niet uitgesloten is dat er bevingen tot M 5 kunnen komen, met een ‘verwachtingswaarde’ voor de kans erop binnen twaalf maanden van 7%.7 Daarmee lijkt de kans op een grote klap zeker, evenals omvangrijke schade, onzeker is slechts wanneer dit zou kunnen gebeuren, een gegeven dat de Groningse bevolking niet is ontgaan. De aardbeving in Huizinge (M 3.6) van 2012 heeft overigens al grote schade veroorzaakt en leidde tot ruim 5000 schademeldingen, het wordt dus menens langzamerhand. In 2013 waren er 127 bevingen, dat is meer dan een verdubbeling van het aantal in 2012 (53). Nog even wat de eerste stelling van NAM/Provincie Groningen betreft dat bodemdaling op zich geen schadelijk effect kan veroorzaken: dat is nog steeds de heersende leer in die kringen, aldus bijvoorbeeld het Jaarverslag van de Commissie Bodemdaling (NAM/Groningen, waarover later meer) van 2012.8 Op grond hiervan worden steevast aanvragen tot schadevergoeding van burgers door die Commissie afgewezen; dat is ook de praktijk bij schadeafwikkeling door deskundigen die namens de NAM optreden in andere gevallen (aldus wordt ‘zettingschade’ steevast niet erkend, in duizenden gevallen).9 Die praktijk sinds de invoering van de Mijnbouwwet in 2003 komt erop neer dat vergoeding van schade aan particulieren eerder uitzondering dan regel is (afgezien van bagatel-schades), hoofdzakelijk omdat door de Tcbb geen causaal verband met door gaswinning veroorzaakte bevingen vastgesteld wordt (evenmin door bodemdaling).10 De Tcbb-Nieuwe Stijl, door de Minister van EZ als troef uit de mouw gehaald om de bepleite omkering van de bewijslast van tafel te krijgen, functioneert niet zoals de Kamer werd voorgespiegeld, als laagdrempelig rechtshulp-orgaan en alternatief voor overheidsrechtspraak. Het Waarborgfonds, door de Kamer aan EZ opgedrongen en min of meer een troostprijs, was tot voorkort non-existent en heeft op dit terrein geen enkele rol gespeeld. De omvang ervan: € 250.000, kan toch al niet imponeren. Ter vergelijking: het Bodemdalingfonds NAM/Groningen begon in 1983 met ca. € 320 miljoen, waarvan rond 2000 nog ca. € 150 miljoen over was, maar zoals gezegd hadden burgers daar niets aan, anders dan lokale overheden. Dit als prelude, een amuse kan ik het niet noemen. Dan

Auteur

4. In 2006 was dit M 3.5, in naburig Mid-

7. Jaarverslag SodM 2012, p. 67. In ant-

verandering in het grondwaterpeil de oor-

1. Prof. mr. J.M. van Dunné is emeritus

delstum. Ik zal in het vervolg niet verder

woord op vragen van Verontruste Gronin-

zaak is, waarvoor de Waterschappen ver-

hoogleraar Privaatrecht aan de Erasmus

‘Richter’ vermelden maar de ‘M’ van mag-

gers (Heithuis, Groeneveld, Lanting, c.s.)

antwoordelijk voor zijn, niet de NAM. Maar

Universiteit Rotterdam. www.esl.eur.nl/

nitude. Overigens betekent 1 punt hoger

d.d. 22 april 2013 stelt het Staatstoezicht

het peil wordt aangepast vanwege bodem-

normatieveuitleg

op die schaal een toename van de kracht

dat de kans op een beving van M 3 of

dalingen (!). Aldus krijgt de burger van de

van de beving met een factor 10 (logarit-

hoger momenteel geschat wordt op 47%.

NAM-deskundige meestal nul op het rekest

Noten

misch) anders dan het geval is bij een tem-

Het SodM adviseert de minister om de

of een kleine vergoeding, vaak niet van een

2. Zoals J.H. Beekhuis, jong hoogleraar aan

peratuurschaal als die van Celsius. Minder

totale gaswinning met 40% terug te bren-

fooi te onderscheiden.

de Universiteit van Groningen in de oorlog

bekend is dat de duur van de beving en de

gen om de kans op zware bevingen te

10. In dit artikel staat de schade aan parti-

en adviseur van het verzet, in een interview

bovengrondse effecten (PGA, uitgedrukt in

verminderen. Dat advies werd niet overge-

culieren (inclusief MKB) centraal maar de

mij eens vertelde over de Groningers, in

Europese normen: EMS-98) in de praktijk

nomen, zie nog onder.

schade toegebracht aan cultureel erfgoed

Acht civilisten in burger, 1977, p. 20.

veel belangrijker zijn dan de score op schaal

8. Jaarverslag Commissie Bodemdaling

mag niet onvermeld blijven: 69 Rijksmonu-

3. In oostelijk Groningen, in Trips- en Bor-

van Richter.

2012, p.16.

menten (waaronder Romaanse kerkjes) zijn

gercompagnie (omgeving van Veendam) is

5. Dagblad van het Noorden 17 aug. 2012.

9. Dat is schade aan muren door scheurvor-

zwaar beschadigd, waarvan er in Lopper-

overigens ook van zoutwinning (Nedmag)

6. Ontleend aan informatie verkregen van

ming. De gemakkelijke beoordeling is dat

sum de meeste staan (18). Vergelijk NRC

sprake, met aanzienlijke schade.

het Onafhankelijk Geologen Platform.

de fundering bouwkundig niet deugt of dat

Handelsblad 27 nov. 2013.


3123

Focus

Eenum, 26-06-2014, De monumentale boerderij van Saskia Stuk is door aardbevingen zo zwaar beschadigd dat het hele huis wordt ondersteund door stutbalken © Kees van de Veen/Hollandse Hoogte

nu het pièce de résistance, het hoofdmaal, wat staat er op het menu? Kort gezegd, ik wil de verwachtingen die de wetgever met zijn nieuwe Mijnbouwwet in de jaren 2001/2002 gewekt heeft, tegenover de soms felle kritiek die tezelfder tijd redelijk Kamerbreed geuit werd, plaatsen naast de bevindingen uit de praktijk van vandaag in het Hoge Noorden. Ter oriëntatie geef ik allereerst een samenvatting van de conclusies van het artikel dat ik in 2002 in dit blad schreef aan de vooravond van de behandeling in de Tweede Kamer in dat jaar.11 Ook dit keer moet ik erop wijzen dat ik geen neutrale toeschouwer ben: als adviseur van de drie noordelijke provincies en van een viertal milieuorganisaties met veel natuurgebieden in dat deel van ons land, heb ik mij in het verleden over deze materie gebogen in rapporten die de Vaste Commissie EZ van de Tweede Kamer en het ministerie aangeboden zijn met het oog op de behandeling van het wetsontwerp, in de periode 1996-1999.12 Mijn Conclusies in 2002 waren dat de nieuwe Mijn-

3124


wet geen waardige opvolger van die van Napoleon uit 1810 is en internationaal niet van niveau. Het mijnrecht in omringende landen: Frankrijk en België, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk, uit de jaren tachtig en negentig is in grote lijnen wat eertijds de provincies en milieu-organisaties, en tegenwoordig de gedupeerde huiseigenaren aan onze wetgever (EZ) gevraagd hebben. Centraal staat hierbij een omkering van de bewijslast, een subsidiaire aansprakelijkheid van de Staat (in Frankrijk in 1994 door het parlement afgedwongen) of een overheidslichaam (zoals de Coal Authority in het VK sinds 1994). In Duitsland, waar men sinds 1982 omkering van de bewijslast bij vermoeden van mijnschade kent, komen geen schadeprocedures in de mijnstreken voor; schade aan woningen wordt steevast vergoed of hersteld. Pikant is dat de Staat groot belang heeft bij omkering van de bewijslast zoals door mij bepleit, wanneer regres op mijnexploitanten gezocht wordt. De rest is geschiedenis. Helaas nog steeds levende geschiedenis, waarvan de gevolgen zichtbaar zijn in de praktijk van afwikkeling van bodemschade in Groningen. Het Ministerie en de Minister van EZ, Jorritsma, evenals de NAM bleven in 2002 mordicus tegen bewijslastomkering, negeerden of ontkenden zelfs de bovenstaande informatie uit de rechtsvergelijking en wisten de Kamer te paaien met de invoering van een wat meer opgetuigde Technische Commissie, de Technische Commissie Bodembeweging (Tcbb) als alternatief daarvoor. Als gevolg hiervan kreeg het amendement Witteveen-Hevinga (PvdA) inzake omkering bewijslast weinig steun, D66 was al eerder afgehaakt, en het werd tenslotte verworpen. Door de PvdA werd toen samen met D66 ter vervanging de instelling van een waarborgfonds voorgesteld: het amendement Witteveen-Hevinga/Van Walsem. Dit werd aanvaard, tegen de zin van de minister; daarop werd het amendement Atsma inzake aansprakelijkheid van de Staat ingetrokken.13 Na nog wat gepruttel in de Eerste Kamer (ook door D66) die net als eerder de Tweede Kamer door de ministeriële kluiten niet meer het riet kon zien waar zij ingestuurd werd, kon het geamendeerde ontwerp toen wet worden.14 Ik breng nog even in herinnering dat de omkering van de bewijslast al medio jaren negentig door de provincie Friesland bepleit was om in nieuwe mijnbouwvergunningen op te nemen, hetgeen door het ministerie van EZ afgewezen werd en verwezen naar de nieuwe Mijnwet die eraan kwam, waarin dat geregeld zou worden. Dat gold eveneens voor het instellen van een waarborgfonds.15 In het Voorontwerp van 1997 was echter niets daarvan te vinden. Friesland kreeg steun van de andere Noordelijke Provincies en een aantal NGO’s, maar dat mocht niet baten. Friesland had EZ ook gevraagd om een fijnmaziger meetsysteem in te voeren met betrekking tot bodemdaling (eveneens bij vergunningverlening) door middel van zogenaamde ‘tiltmeters’, maar ving ook daarbij bot.

1. Wat was de bedoeling van de wetgever met de Mijnbouwwet in 2002? Zoals gezegd had de minister van EZ, Jorritsma, al haar kaarten gezet op de instelling van de Tcbb met een ‘taakuitbreiding’: geen algemene adviesfunctie over schadeoorzaken van mijnbouw meer maar het adviseren van

In Duitsland, waar men sinds 1982 omkering van de bewijslast bij vermoeden van mijnschade kent, komen geen schadeprocedures in de mijnstreken voor burgers met concrete vragen over het oorzakelijk verband van mijnbouwschade. Deze commissie, de Commissie-Tommel (oud-staatssecretaris, D66, het voorstel was van hem afkomstig) was bedoeld om de brede beweging die omkering van de bewijslast op dit terrein voorstond wind uit de zeilen te nemen, en zo geschiedde. De Noordelijke Provincies keerden op hun schreden terug. Ik heb vroeger Machiavelli in dit verband aangehaald: het Noorden had nog veel te verhapstukken met EZ op economisch gebied in die tijd – en dat is tegenwoordig niet anders. Dat lag anders bij NGO’s zoals de Waddenvereniging en de Vereniging van Gedupeerde Huiseigenaren. Belangrijker was dat de meerderheid van de Kamer meeging, inclusief D66 dat een slecht geheugen bleek te hebben (of wilde men partijgenoot Tommel niet voor de voeten lopen?). De PvdA bleef als enige over en ging strijdend ten onder. De bedoeling van de wetgever met de in 2002 vastgestelde regeling van de nieuwe Mijnbouwwet kan als volgt samengevat worden: – bij mijnbouwschade heeft de burger recht op de bescherming van zijn rechten door de overheid; – voor de vaststelling van het oorzakelijk verband en de schade kan de burger een advies van de Tcbb krijgen dat onpartijdig en deskundig is; – dit advies van de Tcbb zal in de praktijk semi-bindend zijn, want het mijnbouwbedrijf zal dit meestal volgen bij de afhandeling van de schade; – mocht dat bij uitzondering niet het geval zijn, dan heeft de burger voor de rechtbank een ‘ijzersterke positie’ met het Tcbb-advies in de hand; – het advies van de Tcbb is (vrijwel) kosteloos en wordt snel uitgevoerd, en is dan ook niet te vergelijken met de dure en langdurige gang naar de rechter in het systeem waarbij van omkering van de bewijslast sprake is (zoals door de PvdA bepleit); – in ieder geval zal de praktijk minstens even gunstig uit-

pakken als die met de gang naar de rechter.16 Deze uitgangspunten van de wetgever zou ik willen toetsen aan de geldende praktijk in het Groningse in de afgelopen twaalf jaar. Als opmerking vooraf, degene binnen en buiten de Tweede Kamer die enig zicht had op de ontwikkelingen op schadegebied als gevolg van mijnbouw in de Noordelijke provincies in de jaren negentig kon zich alleen maar verbazen over het optimisme dat de minister en Kamer uitstraalden. Waren onpartijdigheid en deskundigheid van de voorganger van de Tcbb niet al jaren onderwerp van kritiek?17 Enerzijds waren de leden merendeels old-hands uit de mijnbouw(wetenschap) en niet van de NAM te onderscheiden, anderzijds ontbrak juridische deskundigheid, en causaal verband is toch ook een juridisch begrip, afgezien van de technische achtergrond. Er waren geen waarborgen op dit gebied ingebouwd door de wetgever: alles werd overgelaten aan het Ministerie van EZ dat op dit terrein bijgestaan werd door het Staatstoezicht op de Mijnen (verder ook: SodM). Nu is voor iedereen die zich enigszins op dit terrein beweegt zonneklaar dat zowel EZ als SodM al enkele decennia een visie hebben die niet te onderscheiden is van die van de NAM (en andere mijnbouwmaatschappijen). Anders gezegd, de mijnindustrie wordt geen strobreed in de weg gelegd, zoals hieronder nog zal blijken. Dat hoeft echter geen Wet van Meden en Perzen te zijn wanneer men de economie hoog in het vaandel voert: de praktijk in Zuid-Limburg voor en na de oorlog was heel anders en in buurlanden is dat momenteel ook zo, in alle windrichtingen. Ook daarover hieronder meer.

2. Evaluatie Tcbb-werkzaamheden. Vergelijking met de Commissie Bodemdaling Ik heb de advieswerkzaamheden van de Tcbb, alias de Commissie-Tommel, onder de nieuwe Mijnbouwwet onderzocht: hoeveel zaken van mijnschade door burgers aan de Tcbb voorgelegd werden en hoe deze afgehandeld werden. Hierbij ben ik afgegaan op Jaarverslagen en ande-

11. ‘Mijn en dijn in de ontwerp-Mijnbouw-

gevolgd, zie verder: NJB 2002, afl. 11,

commentaar van T.J.C. van Noord. De

behoefte bestaat wanneer de burger ‘de

wet. De noodzaak van bewijslastomkering

p. 561, noot 1; Natuurschade verhaal.

rechtsvergelijking stond ook hier op een

gelegenheid heeft gekregen om bij de Tcbb

en aansprakelijkheid van de staat bij mijn-

Onderzoek naar aansprakelijkheidsvragen

bedroevend laag niveau, ook deze Kamer

zijn klacht in te dienen die deze onpartijdig

bouwschade van particulieren als gevolg

bij schade aan de waterrijke natuur als

onwaardig.

en deskundig onderzoekt’. De minister had

van bodemdaling en aardschokken’, NJB

gevolg van gaswinning en bodemdaling, in

15. Zie voor deze materie mijn artikel uit

geen behoefte aan rechtsvergelijking op dit

2002, afl. 11, p. 560-570; in mijn Verza-

opdracht van onder meer Stichting Het

2002. Kort gezegd, EZ vond dit in strijd met

punt, want: ‘De vraag is niet hoe anderen

meld Werk, Deventer: Kluwer 2006 (inclu-

Groninger Landschap, EUR/Natuurmonu-

het publiekrechtelijke karakter van een ver-

dit doen, maar hoe wij in Nederland een

sief CD-rom) en ook op mijn website: www.

menten, ’s Gravendeel: 1999.

gunning en het zou ook een novum zijn.

goed stelsel kunnen bieden om de burger te

esl.eur.nl/normatieveuitleg te vinden.

13. Voor de Kamerbehandeling, Kamerstuk-

Beide punten zijn onjuist; ik vond mijnbouw-

beschermen’.

12. Zie: ‘Bodemdaling in Friesland: aanspra-

ken II, 26219, zie ook: TMA 2002, afl. 3, p.

concessies al van voor de oorlog waarin

17. Indertijd bestond ook al kritiek op de

kelijkheidsvragen’, Instituut voor Milieus-

77-92, met commentaar van schrijver dezes

dergelijke zaken opgenomen werden.

samenstelling en werkwijze van de Com-

chade, EUR, 1996; ‘Schriftelijk Commentaar

(vergelijk ook eerdere stukken, in TMA

16. Zie Handelingen II 27 maart 2002, in:

missie Bodemdaling, zie nog onder, o.a.

Mijnbouwwet (Wetsontwerp 26 219)’,

2002, afl. 1 en 2).

TMA 2002, afl. 3, p. 82. D66 had opge-

door het Onafhankelijk Geologen Platvorm,

idem, 1998; hierop zijn nog twee Nota’s

14. Zie TMA 2002, afl. 6, p.155 e.v., met

merkt dat aan bewijslastomkering geen

alsook geuit in Kamervragen.


3125

Focus

re openbare bronnen, sinds 2003; hier volgt een samenvatting.18 Het eerste dat opvalt, is dat de verslaglegging volstrekt ondoorgrondelijk is. Werd tot 2006 nog enigszins aangegeven waarmee de Tcbb bezig was, dat wil zeggen aantallen zaken en uitslagen en dus niet inhoudelijk op welke gronden men tot een aanvaarding of afwijzing van causaal verband kwam, vanaf 2006 blijft men ook ten aanzien van de uitslagen van de adviezen in het ongewisse. Het is duidelijk dat de Commissie geen pottenkijkers wil, maar het gaat wel ver om zelfs geen verslag te doen van hetgeen waartoe het advies geleid heeft. Aldus legt men geen enkele verantwoording af, hetgeen wellicht ook de bedoeling is. Als gevolg kan het werk van de Commissie door niemand getoetst worden, op technisch noch juridisch vlak. Verder valt op dat het aantal Groningse zaken dat voor advies aangebracht is en met de gaswinning te maken heeft, aanvankelijk (2004-2005) al uiterst gering was - slechts enkele zaken per jaar - en dat toen de Commissie overging tot het negatief of vrijwel negatief adviseren over causaal verband (in 2005) dat aantal op nul

Als een burger al de stoute schoenen aantrekt en de Commissie benadert, krijgt hij vrijwel steeds nul op het rekest kwam. Tot 2005 had nog een jurist zitting in de commissie en werd er soms nog causaal verband vastgesteld (maximaal 50%) en schadevergoeding toegewezen. Daarna komen er ook steeds meer aanvragen uit andere regio’s: Noord-Holland en Zuid-Limburg (mijnbouw al rond 1973 gestaakt!) en hebben deze ook op zoutwinning betrekking (Oost-Groningen, Nedmag). Al met al kan men constateren dat het wijdverbreide wantrouwen tegen de deskundigheid en onpartijdigheid van de Tcbb die bij bewonersorganisaties heerst, zoals mij in gesprekken en correspondentie is gebleken, met het gevolg dat men afziet van het indienen van een verzoek om advies (en bemiddeling) als een volkomen zinloze actie, in de jaarverslagen bevestiging vindt.19 Soms werd een alternatief voor de Tcbb-procedure gezocht. In de regio Middelstum-Loppersum (ten noorden van de stad Groningen) had men in 1994, 2003, 2006, 2009 en 2012 steeds zwaardere aardbevingen, tenslotte van M 3.5 naar M 3.6 (lees: 3.9?). De bevingen van 2006 leidde tot een in overleg met de bewoners ingesteld technisch onderzoek, het Deltares/TNO-rapport (2011), dat echter niet aan de verwachtingen van de bewoners voldeed.20 Dat wantrouwen geldt overigens ook een andere, veel oudere Commissie die ingesteld werd om de bodemschade in Groningen te regelen: de Commissie Bodemdaling. Deze commissie, ingesteld in 1983, kent zes leden die door de Provincie Groningen en de NAM ieder voor de helft benoemd worden. In mijn NJB-artikel uit 2002 heb ik

3126


aan de hand van de jaarverslagen uit de doeken gedaan dat een burger hier niets te zoeken had: schadevergoedingen wegens bodemdaling werden enkel aan overheidsinstellingen (grif) verleend, zoals Waterschappen, gemeenten en de Provincie (een Bond van palingvissers daargelaten). Dat is nog steeds niet veranderd zag ik in recente jaarverslagen; als een burger al de stoute schoenen aantrekt en de Commissie benadert, krijgt hij vrijwel steeds nul op het rekest, hetgeen niet verbaast omdat zoals eerder al opgemerkt werd de Commissie in haar jaarverslagen steeds meldt: ‘dat uit tot op heden uitgevoerd onderzoek blijkt dat er door bodemdaling of door maatregelen in het kader van bodemdaling geen gebouwschade is te verwachten. In de praktijk is ook nog nooit een verband tussen bodemdaling door aardgaswinning en gebouwschade geconstateerd.’21

3. De Tcbb als een onafhankelijke en onpartijdige instelling? Terug naar de Tcbb; hoe is deze samengesteld en op welke wijze werd invulling gegeven aan de zienswijze van de Minister van EZ in 2002 in de Kamer dat deze commissie ‘onpartijdig en deskundig’ is, zodat de ‘rechten van de burger beschermd zijn’? Aanvankelijk had, zoals gezegd, een jurist zitting in de Tcbb, de enige periode waarin Commissie steeds causaal verband aanneemt (2004) of ten dele aanvaardt (2005) in de voorgelegde zaken.22 Dat verandert medio 2005, en daarmee komen wij op de samenstelling van de Tcbb. Naast voorzitter Tommel als chemicus zijn de leden geologen, e.d. en allen afkomstig uit de mijnbouw of daarmee verbonden instellingen. Kort gezegd, afkomstig van: de NAM zelf (Jaap Zeilemaker), Amoco/BP (Hans Klasen), KNMI (Hein Haak), TU Delft: respectievelijk Petroleumgeologie, TNO Bouw en Ondergrond, Grondwatermechanica (Freek van Veen, Johan Blaauwendraad en Frans Barends).23 Ter toelichting, de KNMI is al decennia lang nauw vervlochten met de NAM en EZ – nog nooit op tegenspraak betrapt. De TU Delft heeft afdelingen (een goed voorbeeld is TNO) die voor hun budget voor een groot deel afhankelijk zijn van de mijnbouwindustrie. De Rechtbank Den Haag heeft dat in de jaren negentig eens uitdrukkelijk overwogen, bij het wegen van deskundigenrapport van TNO.24 Men dient te bedenken dat de Tcbb bedoeld was als een college van geschillenbeslechting waarvan het advies niet bindend was maar ‘semi-bindend’, waardoor een gang naar de rechter overbodig werd, een besparing van kosten en tijd. De minister hield de Kamer in 2002 voor dat positief Tcbb-advies wel door de NAM overgenomen zou worden. Nu is een hoofdregel van geschillenbeslechting, in welke vorm dan ook, dat degeen die daarmee belast is geen enkele relatie mag hebben met een van de partijen die bij een geschil betrokken is. Het is algemeen bekend hoe streng de regels bijvoorbeeld bij arbitrage zijn: vroegere adviezen, relaties van kantoorgenoten (hetgeen na fusies gemakkelijk het geval kan zijn) en familieleden met betrekking tot een van de partijen zijn volstrekt uit den boze. Wraking is momenteel aan de orde van de dag en het gaat daarbij uitsluitend om het voorkomen van de schijn van partijdigheid en afhankelijkheid. In de sfeer van de rechterlijke macht herinnert men zich nog wel in de Wilders-affaire het dinertje van de rechter in zijn vrien-

Onderdendam, 26-06-2014; Het huis van Annemarie de Haan is door aardbevingen zo zwaar beschadigd dat ze voor haar veiligheid in een bus slaapt © Kees van de Veen/Hollandse Hoogte

denkring waarbij een verkeerd persoon aanwezig was, althans die werd niet zuiver op de graat bevonden – ergo: wraking. Bij de leden van de Tcbb zagen wij zelfs een werknemer van de NAM staan (Jaap Zeilemaker) het bedrijf dat betrokken is als partij, evenals een lid dat werkzaam is bij een bedrijf uit dezelfde branche, oliemaatschappij BP (Hans Klasen). De KNMI werd al genoemd (heeft nooit

onzin-verklaringen van de NAM over gevaar voor aardbevingen rechtgezet), over EZ als belanghebbende kunnen wij kort zijn en de TU Delft kwam ook al ter sprake.25 Als aanvulling op dat laatste, een bijzondere plaats wordt hierbij ingenomen door Frans Barends, deeltijd-hoogleraar grondwatermechanica in Delft. In de periode van de behandeling van de ontwerp-Mijnbouwwet in de Tweede Kamer heeft hij namelijk een actieve lobby gevoerd voor

18. Het bestek van dit artikel laat een volle-

merkt wordt dat bodemdaling tot grondwa-

23. Zie voor details mijn artikel in: TGMA

2002, p.101 e.v. Deze procedure werd door

dige weergave van deze analyse niet toe. Ik

terpeilverlaging kan leiden, met mogelijk

2014, afl. 4; Zeilemaker is overigens land-

de Vaste commissie van Justitie aan de

verwijs daarvoor naar mijn artikel dat ver-

schade aan ondiepe fundamenten van

bouwkundige. In 2012 verschijnt er weer

Minister van EZ indertijd voorgelegd voor

schijnt in TGMA (Tijdschrift Gezondheids-

gebouwen. Met de kritiek van de Groninger

een jurist (in ruste), maar wel afkomstig van

commentaar, dat zij later in de Kamer gaf:

schade, Milieuschade en Aansprakelijk-

Bodem Beweging op het Rapport werd zo

EZ (Huub Linthorst).

een pleidooi voor de Tcbb als alternatief

heidsrecht) op 12 januari 2015, TGMA

goed als niets gedaan.

24. Zie Rb. Den Haag 8 okt 1999, De Boer

voor de overheidsrechter.

2014, afl. 4.

21. Jaarverslag 2010, p. 12; Jaarverslag

vs. Elf Petroland c.s. (tussenvonnis), TMA

25. Volgens mijn collega aan de M.I.T. in

19. De informatie heb ik onder meer ver-

2012, p. 16. De leden van de Commissie

2002, afl. 4, p. 107 (het TNO-instituut was

Boston, Nicholas Ashford (jurist en chemi-

kregen van (oud-)bestuursleden van de

zijn allen ingenieurs, met uitzondering van

voor 50% van de mijnindustrie afhankelijk,

cus) is er in de V.S. op dit terrein geen enkel

Groninger Bodem Beweging en van de

één jurist, een oud-adviseur van de NAM.

constateerde de rechtbank). Dit was een

universitair instituut dat niet afhankelijk is

bewonersorganisatie van Trips- en Borger-

Het is een vrijblijvend advies, waarna men

proef-procedure van 38 boeren in Grouw

van fondsen van de mijnbouwindustrie. Dat

compagnie (zoutwinning Nedmag).

desgewenst naar de Tcbb of de rechter kan

tegen Elf Petroland c.s. (de schade was in

geldt ook de M.I.T. zelf, een sprekend voor-

20. Informatie verkregen van de bewoners-

gaan. Voor details, zie mijn komend artikel

1992 ontstaan). Er ging hier procedureel

beeld daarvan is het onderzoek dat de

organisatie ter plaatse. In het Rapport dat

in TGMA 2014, afl. 4.

heel veel fout, bij eindvonnis van 17 januari

NAM in 1990 door dat instituut liet uitvoe-

drie jaar in beslag nam, werd voornamelijk

22. Die jurist was Marja Holsink, van de

2001 werd de vordering afgewezen. Zie

ren (zie nog onder, en TGMA 2015, afl. 1).

literatuurstudie gedaan met statistische ana-

Landelijke Vereniging tot behoud van de

mijn commentaar hierop in TMA 2000, p.

lyse, dus geen empirisch onderzoek naar

Waddenzee, rechter Rechtbank Groningen

5; NJB 2002, afl. 11, p. 564 en uitvoerig de

schadegevallen. Opvallend is dat opge-

en later plv.-raadsheer Hof Leeuwarden.

bespreking van G. van der Spek in TMA


3127

Focus

de mijnbouwmaatschappijen om de omkering van de bewijslast tegen te houden, hij heeft zich daartoe in een ‘spontane’ brief tot de Kamer gewend. Dat was een tegenactie tegen een rapport van mijn hand uit 1998 dat door de Provincie Friesland de Kamer was aangeboden en gebeurde omdat door mij het vakgebied der grondmechanica ‘onrecht wordt aangedaan’. Naderhand kwam vast te staan dat Barends dit in opdracht van Elf Petroland en de NAM gedaan had, bedrijven die toen in Friesland met gaswinning actief waren.26 In dit geval moet volkomen duidelijk zijn dat Barends niet voldoet aan onpartijdigheid en onafhankelijkheid die voor een lidmaatschap van de Tcbb vereist zijn.

4. Ingenieurs en bouwkundigen op glad ijs bij juridische adviesverlening en bemiddeling. De grondslag van aansprakelijkheid van de mijnexploitant Wij zagen hierboven dat de besproken commissies vrijwel uitsluitend samengesteld zijn uit ingenieurs of vergelijkbare beroepsbeoefenaren. Een van de bezwaren die in het verleden hiertegen naar voren gebracht werd, hield in dat de kennis die de ingenieurs inbrachten eenzijdig was, namelijk technisch van aard. Een natuurwetenschappelijk causaal verband zoals een Delftenaar dat ziet is niet gelijk te stellen met een juridisch causaal verband. De conditio sine qua non-leer (de natuurwetenschappelijke oorzakelijkheid, als aaneengesloten reeks van gebeurtenissen) is door de Hoge Raad immers in 1928 verlaten, en vervangen door de adequate veroorzakingstheorie (hetgeen naar ervaring redelijkerwijze te verwachten is), die weer in 1971 door de toerekening naar redelijkheid vervangen is, welke in het Nieuwe BW in 1992 is opgenomen in artikel 6:98 BW.27 Zoals de ontwerper van het Nieuwe BW in 1976 (Gewijzigd Ontwerp) het zegt, verwijzend naar arresten uit 1953, 1960 en 1970: ‘dat geen verder onderzoek naar waarschijnlijkheid nodig is, wanneer maar de beweerde onrechtmatige handeling het gevaar voor het gevolg in het algemeen heeft vergroot en dit gevaar zich heeft verwezenlijkt. (…) Maar het komt er in feite op neer dat hier een ander verband dan voorzienbaarheid wordt geëist’. De Hoge Raad heeft die leer rond 2001 bevestigd, zij wordt ook wel als de ‘omkeringsregel’ aangeduid.28 Men kan aldus in ons recht, evenals in dat van alle omringende landen, aansprakelijk zijn zónder dat er van een aaneengesloten reeks van gebeurtenissen (CSQN, of de ‘but for’ test) sprake is, en anderzijds kan men ook nìet aansprakelijk zijn terwijl dat verband er wél is. Maar dat moet men een ingenieur eerst wel uitleggen. In ieder geval kan hij geen zinnig woord over juridische aansprakelijkheid zeggen, en dus daarover adviseren, als hij zich alleen maar laat leiden door zijn technische kennis van het fysieke oorzakelijk verband. Een kennis waarover hij geen enkele verantwoording aflegt en die dus volkomen oncontroleerbaar is. Dan hebben wij het nog niet eens over juridisch complexe figuren die zich bij een typisch geval van bodemschade zullen voordoen, zoals meerdaderschap en multi-causaliteit: verscheidene oorzaken die zich naast elkaar voordoen of wel tegelijkertijd, vaak in een onderlinge samenhang die onduidelijk is. Hierbij valt te denken aan factoren als: 1. aardbeving (dit kan een verticale of

3128


horizontale kracht zijn, of combinatie daarvan); 2. grondwaterpeilverlaging, vaak het gevolg van: 3. bodemdaling (bodemverhoging komt echter ook voor); 4. slechte staat waarin het gebouw zich bevindt (ouderdom of achterstallig onderhoud), of 5. bouwkundige gebreken. Voor de jurist, maar wel één die kennis van onrechtmatige daadsen aansprakelijkheidsrecht heeft (dus geen bestuursrechtjurist, e.d.) komen hierbij figuren als dubbele causaliteit en alternatieve causaliteit in beeld. In het laatste geval, de dagelijkse praktijk in Groningen wanneer niet duidelijk is of de oorzaak in grondwaterpeilverlaging ligt en het Waterschap de dader is, dan wel het mijnbouwbedrijf, kan men een beroep doen op artikel 6:99 BW. Het archetype van de twee jagers die tegelijkertijd schoten en het daarbij niet is vast te stellen wie van beide de wandelaar geraakt heeft (voor jagers, wat oubollig, kan men tegenwoordig farmaceutische producenten of lozers op oppervlaktewateren stellen). In die situatie kan men elk van de mogelijke daders voor de gehele schade, 100% dus, aanspreken (hoofdelijke aansprakelijkheid). De Hoge Raad heeft dit, op eigen initiatief, al in 1997 toegepast op lozers van schadelijke stoffen in een sloot in Friesland, in Engelum.29 Bij mededaderschap (samenwerking onderling) kan men een dader voor een deel aanspreken of hoofdelijk voor het geheel (van dat laatste was het hof in dat Friese geval uitgegaan), bij meerdaderschap (geen onderlinge samenwerking) kan men een van de daders met een deep pocket uitzoeken en voor 100% aanspreken, ook indien hij maar een kleine veroorzaker is, zeg voor 20%.30 Het hoeft geen verwondering te wekken wanneer een ingenieur die geroepen is om zich over een schadeoorzaak en aansprakelijkheid van de NAM bij bodemscha-

Een natuurwetenschappelijk causaal verband zoals een Delftenaar dat ziet is niet gelijk te stellen met een juridisch causaal verband de uit te spreken hier geen kaas van gegeten heeft, en met een gerust gemoed een verzoeker naar het Waterschap of de Provincie doorverwijst, waar volgens hem de (hoofd-) oorzaak van de schade ligt.31 Instanties die vervolgens niet thuis geven, in de Groningse praktijk. Wanneer de mijnbouwmaatschappij zich achter een dergelijke complexe oorzakelijke samenhang verschuilt, beseft de ingenieurbeoordelaar niet dat dit haar niet kan baten, indien men tenminste van de bovengenoemde rechtsfiguren gebruik maakt. Maar daar heeft onze ingenieur nog nooit van gehoord, natuurlijk, en de verzoeker weet als juridische leek hier evenmin van (evenals zijn adviseurs, vaak van bestuursrechtelijke huize). Wat voor de ingenieur uit een commissie geldt is ook van toepassing op een lager niveau, op de bouwkundige taxateur/schadebemiddelaar

die de NAM doorgaans op een schadegeval afstuurt, soms nog in opleiding (hetgeen na de bevingen in Huizinge van 2012 op grote schaal gebeurd is). Legio zijn de verhalen dat dit zo in de praktijk afloopt bij schadeafhandelingen die de NAM op zich genomen heeft. Vaak zijn de bedrijven die ingehuurd worden: architecten- en consultantbureaus of bedrijven met bekende namen in de onroerend goedwereld, voor een groot deel van hun omzet afhankelijk van de NAM, de grootste opdrachtgever in de regio. Daarmee komt hun onafhankelijkheid en onpartijdigheid als adviseur al direct onder druk te staan. Een veel voorkomend struikelblok voor diegene die verhaal zoekt voor bodemschade wegens gaswinning, of het nu bodemdaling of bevingen betreft, is het argument van de NAM-schadebemiddelaar of de commissie-ingenieur dat de schade geheel of grotendeels te wijten is aan de gebrekkige staat van de woning of het bedrijfsgebouw. Soms gaat dat om gebouwen van vele honderden jaren oud, vaak onder Monumentenzorg vallend. Eigen schuld dus, want er is van achterstallig onderhoud sprake, zo niet van bestaande bouwkundige gebreken of wel gewoon van een eigenaarsrisico. Het is niet algemeen bekend dat op een aanpalend terrein, dat van schade toegebracht door trillingen van heiwerkzaamheden, de Hoge Raad al sinds 1930 een vaste leer heeft dat degene die daarmee schade toebrengt aan omwonenden zich niet kan beroepen op de gebrekkige toestand van het huis in kwestie. In 1973 heeft de Hoge Raad dat nog eens bevestigd in het geval van een bank die tot nieuwbouw overging en naast de bouwput het pand van een drogist aantrof dat in slechte staat was.32 De Hoge Raad overweegt dat het hof de mate van voorzienbaarheid van de schade niet nader hoefde te onderzoeken nu de bank ‘zich ervan bewust moet zijn geweest dat het heien de schade kon teweegbrengen’. De Hoge Raad stelt dat ‘ook al zou door die verbouwing de fundering van het pand van Van de Reek ondeugdelijk zijn geworden (…) zulks niet wegnam dat de

Boerenleenbank, door zonder voorafgaand overleg of onderzoek tot het doen heien van de damwand over te gaan, zich tegenover Van de Reek onzorgvuldig heeft

Hiermee werd een verwarring gecreëerd die heel functioneel bleek voor het beoogde doel: de Kamer wist het ten slotte ook niet meer gedragen’ (mijn cursief). Al met al een mooi voorbeeld van de gevaarzettingsleer, op maat gemaakt voor toepassing op mijnbouw die bodemschade kan veroorzaken, ook door trillingen.33 ‘Waar gehakt wordt, vallen spaanders’, wist men vroeger al, of nog simpeler: ‘Qui casse, paie’ – ‘Wie breekt betaalt’.34

5. De gevaarzettingsleer en de aansprakelijkheid voor mijnbouwschade: omkering van de bewijslast? Het beheer van informatie over risico’s van gaswinning Dit onderwerp kan in dit bestek slechts kort besproken worden, voor een uitvoeriger betoog verwijs ik naar het al genoemde artikel in TMGA 2015, afl. 1. Het beroep op de figuur van gevaarzetting als grondslag klinkt wellicht als nieuw, maar dat is maar schijn. Op het gebied van ons onderwerp, mijnbouwschade, heeft de Hoge Raad bepaald in het standaardarrest uit 1920, kasteel Strijthagen, - de basis waarop sindsdien ruim 100.000 schadegevallen in Zuid-Limburg afgehandeld zijn voor vele honderden miljoenen guldens (thans met miljarden Euro’s gelijk te stel-

26. De Friese dagbladpers wist dat al met-

over het hoofd zien, zijn veelal gevoelig

31. Aldus bijv. het Rapport Deltares/TNO

aantal van 12.000 bereikt, in mei 2014 zelfs

een te melden; het kwam ook voor in het

voor de noden van verzekeraars (‘geen

(2011) inzake de bevingen bij Loppersum in

18.000 - hetgeen tot een grootschalige

dossier van de Grouwse zaak, zoals Van der

Amerikaanse toestanden!’).

2006.

aanpak door NAM geleid heeft waarbij zelfs

Spek meldt, zie t.a.p. In zijn brief van 15

28. Zie: HR 23 nov. 2001, NJ 2002/14,

32. HR 9 maart 1973, NJ 1973/464, m.nt.

taxateurs-in opleiding ingeschakeld werden.

maart 1999 aan de Tweede Kamer heeft

Polsoperatie;, voor HR 16 juni 2000, NJ

PZ, Boerenleenbank vs. Van de Reek; zie

Ruim 5000 zaken zijn afgehandeld (vergoe-

Barends ook Duits mijnrecht aangehaald,

2000/584, concl. A-G A.S. Hartkamp, (St.

mijn Verbintenissenrecht 2, p. 177 e.v.;

ding voor herstel) voor een bedrag van ca.

hetgeen de hand van de juristen van Elf

Willibrord); in deze zin ook Hammerstein

378. De buurman-drogist had het voorstel

€ 50 miljoen. De onvrede is echter groot; de

Petroland/NAM verraadt. Overigens had

en Akkermans. Vergelijk mijn artikel in NJB

van de aannemer tot de aanleg van een

medio 2013 door EZ ingestelde Ombuds-

Barends ook meegewerkt aan het TNO-rap-

2002, afl. 11, p. 560-570.

beschermende bouwmuur voor gezamenlij-

man, Leendert Klaassen, die de procedures

port dat in de Grouwse zaak (voorschot:

29. HR 17 jan. 1997, NJ 1997/230, Moer-

ke rekening afgewezen.

moet controleren en 53 zaken onderzocht

f 150.000) tot afwijzing van de vordering

man vs. Bakker. Zie ook mijn Verbintenis-

33. Voorbeelden hoe deze jurisprudentie niet

heeft, meldt in zijn jaarverslag dat er veel

van De Boer c.s. leidde aangezien daarin

senrecht 2, p. 342 e.v., en p. 367 voor

in acht genomen wordt door de NAM waren

fouten gemaakt worden en taxateurs vaak

causaal verband ontkend werd.

latere jurisprudentie, in bevestigende zin.

te zien in het programma van Zembla

‘intimiderend of bagatelliserend’ overkomen

27. Zie voor deze materie mijn Verbintenis-

Het arrest is een vervolg op het bekende

(VARA): ‘Aardbeving in Loppersum’ op 6

(NRC Handelsblad 24 december 2013).

senrecht, deel 2, Deventer: Kluwer 2004, p.

DES-dochters-arrest van 1992, waarmee

februari jl., zoals dat van een ouder echtpaar

Ondanks de toegezegde ‘ruimhartige scha-

371-459 (ook op mijn website). In de litera-

deze rechtsfiguur op de kaart gezet werd.

en dito huis met talloze scheuren in muren

deafwikkeling’ wordt de toon grimmiger bij

tuur wordt vaak miskend dat de overgang

30. Zie HR 4 november 1955, NJ 1956/1,

en wanden, dat alleen een klein scheurtje bij

inwoners en wordt de dubbelrol van de

naar TNR inhoudt dat CSQN afgedaan

m.nt. LEHR, London & Lancashire Insurance

de voordeur-drempel vergoed kreeg, à raison

NAM gewantrouwd: als schadeveroorzaker

heeft als constitutief vereiste, zie MvA

vs. Huygen (en thans art. 6:102 BW), waar-

van ca. € 150. De rest viel onder gebreken

en beoordelaar van schade die zij moet ver-

1976, afgedrukt in mijn boek op p. 404

over mijn Verbintenissenrecht 2, p. 321.

door de ouderdom van het huis.

goeden, aldus Klaassen.

(vergelijk ook p. 416), overigens niet te

Hier was een fietser voor 100% aansprake-

34. Over breken gesproken, het aantal scha-

vinden in Tekst & Commentaar BW en in

lijk die slechts 17% bijgedragen had aan de

demeldingen bij de NAM is de laatste tijd

werken als de Asser-serie. De auteurs die dit

causaliteit van de gebeurtenis.

dramatisch toegenomen: vorig jaar werd een


3129

Focus

len, prijspeil 2014) -, dat de mijnbouwmaatschappij haar verplichting om schade te voorkomen geschonden had.35 Daarbij was niet relevant dat dit tot exorbitante kosten zou leiden, noch dat dit (ook in het buitenland) niet gebruikelijk was, aldus het verweer van de mijnexploitant. Let wel, dit alles op basis van schuldaansprakelijkheid onder de oude Mijnwet van 1810 op grond van een vermoeden van schuld (de rechtbank had risicoaansprakelijkheid aanvaard, naar Frans voorbeeld, maar dat ging het hof toen een brug te ver). De Minister van EZ, mevrouw Jorritsma, had over dit standaardarrest gezegd dat in het Rapport-Van Dunné ten onrechte was aangenomen dat de Hoge Raad hier de omkering van de bewijslast had aanvaard.36 Hiermee werd een verwarring gecreëerd die heel functioneel bleek voor het beoogde doel: de Kamer wist het ten slotte ook niet meer. Wat is er aan de hand? De mijnbouwmaatschappij had in cassatie geklaagd dat het hof de bewijslast had omgekeerd. De Hoge Raad wijst die klacht van de hand en gaat een stap verder door elk tegenbewijs zonder zin te achten omdat het hof terecht aansprakelijkheid door schuld had aangenomen. Het hof had immers geoordeeld dat elke verzakking ‘in den regel’ te voorkomen was, dus er was sprake van nalatigheid van de mijnexploitant. De Hoge Raad zegt hierover, cassatie afwijzend: ‘dat, in verband met de bijzondere zorg, die de mijnexploitant heeft in acht te nemen, de feiten, door de Naaml. Venn. te bewijzen aangeboden, ook al kwamen zij vast te staan, het reeds van de andere zijde geleverd bewijs niet zouden vermogen te ontzenuwen’ (mijn cursief).37 Wij zien hier in wezen een onweerlegbaar vermoeden van schuld zoals de wetgever dat ook soms doet, dat gaat verder dan omkering van de bewijslast. Het was dus water naar de zee dragen wanneer men EZ wil trachten te overtuigen, zo is gebleken. Maar het was geen eigen wetenschap van de minister (en haar ambte-

Met de bescherming van grondrechten, dat van eigendom voorop, maar ook het recht op gezondheid in een gezond leefmilieu en het recht op due process en fair trial is het treurig gesteld naren): zij had daarbij een beroep gedaan op het door Elf Petroland en de NAM aan de Vaste commissie voor EZ van de Tweede Kamer aangeboden Rapport dat was geschreven door Hartlief en Snijders (RU Leiden) in 1999, bedoeld als antidotum tegen het rapport van mijn hand dat de Provincie Friesland een jaar eerder had aangeboden.38 Aldus werd deze canard over omkering van de bewijslast feestelijk opgediend en vervolgens door de Kamer zonder veel commentaar geconsumeerd. Over risico’s en gevaarzetting gesproken, de ‘spre-

3130


kende feiten’, zoals Veegens dat in 1946 noemde, het geeft in dit verband te denken dat de NAM al jaar en dag verkondigt dat de bodemdaling door gaswinning geen gevaar voor schade veroorzaakt en ook decennia lang volhield dat aardbevingen niets met de gaswinning van doen hadden. Toen dat in 1995 niet meer viel vol te houden, hield zij staande dat dit nooit een beving hoger dan M 3.3 kon zijn en dan geen gevaar voor schade inhield. Dat ging overigens in samenspraak met EZ, het KNMI en de Provincie Groningen.39 Toen de NAM in 1997 omging en bereid was om schade te vergoeden bleef zij volhouden dat er geen wetenschappelijke basis voor causaal verband was. Als er na de grote beving in Huizinge in 2012 onder de bevolking enorme consternatie ontstaat over het onvoorspelbare karakter van de bodembewegingen als gevolg van de gaswinning blijkt dat de NAM (en daarmee ook het Staatstoezicht en KNMI) bijzonder weinig harde informatie daarover heeft. De voorspellingen van aardbevingen gebeurde al jaar en dag door middel van een statistische analyse aan de hand van historische bevingen waardoor het niet mogelijk is gebleken om een betrouwbare schatting te maken van de maximale magnitude die verwacht kan worden en wanneer dat het geval is. Daarvoor is verder onderzoek nodig, stelt de NAM in januari 2013 laconiek. Zij laat wijselijk in het midden waarom dat niet al tien, twintig jaar geleden gedaan kon zijn.40

6. Tot slot, een balansopname. Hoe nu verder met de gaswinning? Een Regeling voor schadevergoeding en een Convenant, naast nieuwe wetgeving Het wordt hoog tijd om de balans op te maken van wat er is geworden van de nieuwe Mijnbouwwet. Ik meen mijn bovenstaande analyse te kunnen samenvatten met de observatie dat in Groningen puin ruimen heel urgent is, niet alleen van gebouwen die het begeven hebben door verzakkingen en bevingen, maar ook juridisch en bestuurlijk puin. Met de bescherming van grondrechten, dat van eigendom voorop, maar ook het recht op gezondheid in een gezond leefmilieu en tenslotte het recht op due process en fair trial is het treurig gesteld. Het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens spreekt op al die punten duidelijke taal. De Tcbb, ooit als een panacee voor alle problemen gepresenteerd, heeft gefaald waar het deskundigheid en onpartijdigheid betreft en speelt daardoor geen rol van enige betekenis in de Groningse bodemproblematiek, terwijl met het recente alternatief van de door de mijnexploitant zelf ter hand genomen schadeafwikkeling daarvoor geen remedie geboden wordt. Rechtsbescherming en rechtszekerheid zijn ver te zoeken in het Groningse. Hadden wij maar het voorbeeld gevolgd van Duitsland, Frankrijk, of liefst het Verenigd Koninkrijk! Daar ontbreken wild-west toestanden zoals nu in ons Hoge Noorden. Wanneer wij de balans opmaken, denk ik aan een korte termijn- en een lange termijn-oplossing die er moeten komen voor het omgaan met mijnbouwschade. Om met het laatste te beginnen, de NAM verwacht nog zo’n 50 jaar met de gaswinning door te gaan en een vuistregel in de mijnbouw is dat na sluiting van een mijn de schade door bodemdaling, bevingen, e.d. nog 100 jaar kan door-

gaan. Er moet dus goede mijnbouwwetgeving komen die de toets van vergelijking met het buitenland kan doorstaan. Ons product van 2003 is ronduit van een beschamend niveau. Er is dus werk aan de winkel voor de wetgever. Dat gaat lang duren weten we, maar dat geeft niet omdat het een werk van lange adem is. Het moet anderhalve eeuw meekunnen, de wet van 1810 heeft het ook aardig gedaan al die tijd. Bovendien, het voorwerk aan rechtsvergelijking is al gedaan, zie mijn artikel uit 2002 en mijn handboek. Een jonge wetgevingsambtenaar kan

Behalve juridische zijn er ook maatschappelijke argumenten, dus politieke, om per direct een behoorlijke regeling op te stellen de was doen. Dan de korte baan. Behalve juridische argumenten, die ik graag heb aangedragen, zijn er ook maatschappelijke argumenten, dus politieke argumenten die ervoor pleiten om per direct een behoorlijke regeling op te stellen voor vergoeding van mijnbouwschade. Volgens het gewone aansprakelijkheidsrecht gaat het hier om vermogensschade, dat is dus inclusief waardevermindering en psychische schade. Als wij de eerste helft van de vorige eeuw de Limburgers schadeloos konden stellen voor naar huidig prijspeil miljarden euro’s, valt niet in te zien om wanneer de Groningers getroffen worden (het andere uiterste van ons Koninkrijk) dit anders zou moeten zijn. Dat ging indertijd om zo’n 100.000 gevallen, laten wij hopen dat het dit keer minder gaan worden. In zo’n regeling zouden enkele standaardarresten uit de jurisprudentie centraal moeten staan, want het wiel hoeft niet opnieuw uitgevonden worden, zoals: Kasteel Strythagen van 1920, Boerenleenbank vs. van de Reek uit 1973, e.d., en natuurlijk ook de omkeringsregel voor de bewijslastverdeling die op een reeks van arresten is gebaseerd, ik noemde het Polsoperatie-arrest van 2001. Het

Engelse mijnrecht, de Coal Mining Subsidence Act 1991 vormt hierbij een goed voorbeeld (artikel 37 e.v., door mij indertijd besproken). Zo’n regeling voor Schadevergoeding bodemschade als gevolg van mijnbouw hoeft er niet ingewikkeld uit te zien en zou in een Convenant tussen betrokken partijen vastgelegd moeten worden. Ik geef hier mijn voorstel uit 2002, indertijd aan de Tweede Kamer gericht, nog zo goed als nieuw en prima bruikbaar.41 Ik ben graag bereid om het verder uit te werken, al lijkt mij dat voor een goed verstaander eigenlijk nauwelijks nodig. In een toelichting zou dan de bovenstaande informatie aan de regels gekoppeld kunnen worden. Regeling Schadevergoeding bodemschade als gevolg van mijnbouw 1. Indien in de naburigheid van een mijnbouwwerk als gevolg van zakking, oppersing of wijken van de bodem aan de oppervlakte, of door scheuring van de bodem, een schade ontstaat die naar zijn aard mijnbouwschade zou kunnen zijn, wordt vermoed dat die schade door de aanleg of de exploitatie van het mijnbouwwerk veroorzaakt is. Indien als gevolg van aardschokken of -trillingen in de naburigheid van een mijnbouwwerk, of in de inwerkingssfeer van een werk, een schade ontstaat, die naar zijn aard mijnbouwschade zou kunnen zijn, wordt vermoed dat die schade door de aanleg of de exploitatie van het mijnbouwwerk veroorzaakt is. Indien mijnbouwschade aan gebouwen en werken is ontstaan, kan de aanwezigheid van direct waarneembare bouwkundige gebreken van invloed zijn op de omvang van de schadevergoeding, voor zover dat redelijk is. Aan een gebrek waarvan het aannemelijk is dat het, indien geen sprake geweest zou zijn van de bodembeweging die zich voorgedaan heeft, geen schade veroorzaakt zou hebben, wordt hierbij geen gewicht toegekend. De eigenaar van een gebouw of werk die een beroep doet op het vermoeden van mijnbouwschade dient de tot schadevergoeding aangesproken exploitant op diens verzoek de bouwvergunning ter inzage te geven indien hij daarover beschikt. 2. De exploitant die tot vergoeding van mijnbouwschade aangesproken is, kan het vermoeden van mijnbouwschade weerleggen door aan te tonen dat geen sprake is van naburigheid van het mijnbouwwerk dat door hem aangelegd of geëxploiteerd wordt. Op verzoek van de

35. HR 21 december 1920, NJ 1921/230,

Kamerlid Atsma (CDA) in een hoorzitting

mrt 2014). De aardbeving van 1986 bij

steld wordt om aan art. 6:177 BW de leden

waarover uitvoerig in mijn NJB-artikel uit

van de Vaste cie. voor EZ triomfantelijk zei

Assen werd door de NAM ontkend een

6-8 toe te voegen. De hieronder volgende

2002, p. 564, alsook mijn Verbintenissen-

dat daarmee het Rapport-Van Dunné ‘aan

gevolg van gaswinning geweest te zijn. Tot

tekst kan geactualiseerd worden aan de

recht 2, p. 838 e.v. Deze paragraaf, nr. 8,

reepjes gescheurd was’ – ik zat toen op de

de oprichters van het Platform behoorde

hand van de praktijk van de afgelopen

‘De aansprakelijkheid van de mijnexploitant

publieke tribune. Voor een weerlegging van

ook L.M.J.U. van Straaten, oud-hoogleraar

twaalf jaar. Hoe een geschillenregeling eruit

voor bodemschade’, p. 835-868, is ook

het Rapport Snijders/Hartlief, zie mijn NJB-

geologie Groningen, evenals Peter van der

zou moeten zien, voor welk college is van

apart op mijn website te vinden.

artikel uit 2002, p. 563.

Gaag, geoloog te Rotterdam. Het Platform

later zorg, als het Convenant eenmaal

36. Zie Handelingen II, afgedrukt in: TMA

39. Brochure Gaswinning en aardschokken,

werd door EZ stelselmatig genegeerd.

gesloten is. Dat geldt ook voor instelling

2002, afl. 3, p. 87 e.v.

1995, ondersteund door een M.I.T-rapport

40. Hierop wordt nader ingegaan in mijn

van een College van Advies, van Wijze

37. Zie t.a.p. Ik wees er daarbij op dat deze

uit 1990. Vergelijk echter R.D. Schuiling,

artikel in TGMA 2014, afl. 4, evenals op de

Mannen (m/v), o.i.d. Dat in mijn optiek de

jurisprudentie van de Hoge Raad terug gaat

oud-hoogleraar geochemie en medeoprich-

aansprakelijkheid van EZ als concessieverle-

Tcbb voor bewezen diensten bedankt kan

tot 1881, algemeen bekend was en door

ter van het Onafhankelijk Geologen Plat-

ner voor falend toezicht, precautionary

worden, hoeft dacht ik geen betoog.

Meijers in 1935 en Scholten in 1945 met

form, die stelde dat lichte bevingen al met-

principle, e.d. (via SodM en KNMI).

instemming aangehaald werd.

een in de jaren zestig begonnen zijn en dit

41. Zoals neergelegd in het amendement

38. Idem, p. 83. Een rapport waarvan

de NAM bekend was (NRC Handelsblad 15

(nr. 31) van Witteveen-Hevinga; voorge-


3131

Focus

wederpartij dient hij alle informatie waarover hij beschikt ten aanzien van de exploitatie, de bodemstructuur, en bodembewegingen te verstrekken die benodigd is om te kunnen beoordelen of zijn verweer gegrond is. In dit verband staat de informatie waarover de Staat, zijn organen of zijn adviserende instanties beschikken op diens verzoek ter beschikking van degene die verhaal voor mijnbouwschade zoekt op de exploitant. 3a. Bij algemene maatregel van bestuur wordt aangegeven op welke wijze het mijnbouwgebied vastgesteld wordt op grond waarvan de naburigheid van een mijnbouwwerk, evenals de inwerkingssfeer van dat werk, zoals bedoeld in lid 1, terzake van bodembeweging bepaald kan worden. 3b. Voorafgaand aan de inwerkingtreding van de algemene maatregel van bestuur geldt in ieder geval als mijnbouwgebied in de zin van sub a gestelde het vergunningsgebied van de exploitant van het mijnbouwwerk. Deze regeling is zoals men ziet gericht op omkering van de bewijslast zodat deze niet bij eiser, als schadelijdende partij, maar bij de mijnbouwexploitant komt te liggen, zoals in het mijnbouwrecht in ons omringende landen ook het geval is. Lichtend voorbeeld is hier de Engelse mijnwet, die het ‘mijnbouwgebied’ (regel 3a) omschrijft als ‘area of responsibility’, het gebied waarin de mijnbouwactiviteiten plaatsvinden, maar ook: ‘such other areas appearing to the Coal Authority to be capable of being affected by those operations as may be described in the licence’. Indien de schade slechts op een deel van het ‘aansprakelijkheidsgebied’ plaats vindt is de concessiehouder hoofdelijk aansprakelijk, naast de concessiehouder van een aangrenzend gebied, en bij gebreke daarvan is de Authority aansprakelijk. De Coal Authority, in 1994 met de Coal Industry Act ingesteld om toezicht op de mijnindustrie te houden en de veiligheid van de burgers te waarborgen, is onafhankelijk van de Crown. Ook bestaat de figuur van de ‘subsidence adviser’, een onafhankelijk persoon benoemd door de staatssecretaris die bijstand verleent bij en verslag uitbrengt over de afwikkeling van bodemschade (zie verder mijn artikel uit 2002). Zo kan het dus ook. Hoe is deze Regeling in te stellen? Ik gaf al aan dat ik aan een convenant denk, wie moet zo’n contract sluiten? Natuurlijk de Staat en de mijnbouwexploitant de NAM, maar ook alle verder daarbij betrokken adviserende orga-

3132


nen, zoals het Staatstoezicht op de Mijnen en KNMI, er kan immers informatie vrijgegeven moeten worden in het kader van de Regeling. Nu is het zo dat zoals eerder beschreven de tot dusver hierbij betrokken instanties vuile handen gemaakt hebben en dat is nog voorzichtig uitgedrukt (ik laat de Provincie hier maar buiten beeld). Dat geldt ook voor het Ministerie van EZ; gezien de omvang van de wantoestanden die aan de orde zijn, zou dit als Chef Sache op het bord van de Minister-President en Algemene Zaken gelegd kunnen worden. Het lijkt mij echter beter om dit aan de Algemene Rekenkamer toe te vertrouwen, die wordt te zijner tijd toch met de rekening geconfronteerd, maar belangrijker is nog dat het een onafhankelijke instelling is en gewend om ministeries vermanend toe te spreken. In het kabinet laat iedereen EZ zijn gang gaan, in een lange traditie. Het lijkt goed om aan het gremium dat een ‘Convenant Regeling Schadevergoeding bodemschade als gevolg van mijnbouw’ gaat sluiten enkele partijen als waarnemer toe te voegen, zoals daar zijn bewonersorganisaties en onafhankelijke geologen en ingenieurs die een staat van dienst op dit terrein hebben. Aan de slag!, zou ik zeggen. Er is geen tijd meer te verliezen, wil het in het Noorden niet helemaal uit de hand gaan lopen, de tekenen zijn daar.

Aan de slag!, zou ik zeggen Wat er de laatste decennia gebeurd is in Groningen, dit als afsluiting, doet mij denken aan mijn tijd in Tilburg als jonge jurist aan de Katholieke Hogeschool die intussen universiteit geworden is en onlangs weer een lustrum vierde als KUB. Ik kwam daar als de tweede medewerker die benoemd werd in de rechtenfaculteit, begin 1966 (een jaar telde toen 35 studenten), afkomstig uit het westen en bovendien protestant, in een mij volkomen onbekende wereld. Een gangbare Witz om nieuwkomers in te leiden in de machtsverdeling in Brabant ging in die tijd over de fabrikant die op straat de pastoor tegen komt. Dan zegt de fabrikant tegen hem: ‘Meneer pastoor: u houdt ze dom, ik hou ze arm’. Ik laat in het midden of in ons geval de Minister van EZ de fabrikant of de pastoor is, er worden zoveel dubbelrollen gespeeld boven het Groningen veld.

Wetenschap

2265

Hof van Justitie kiest voor bescherming van terrorismeverdachte in de strijd om veiligheid Over VN en EU veiligheidsmaatregelen, het Verdrag van Lissabon en Europese mensenrechten

Lia Versteegh1

De ontwikkeling van Europees recht op het gebied van veiligheid wordt mede bepaald door de juridische ontwikkelingen binnen de VN en de EU op het gebied van interne en externe veiligheidsbelangen. Het onderwerp terrorisme heeft sinds 11 september 2001 een aantal ingrijpende juridische wijzigingen teweeggebracht op constitutioneel gebied binnen Europa. De achtergrond hiervan zijn de ontwikkelingen in de VS naar aanleiding van de aanslag op New York van 11 september 2001, waarna de CIA ongekende bevoegdheden toebedeeld kreeg om terrorisme te bestrijden. Over de door de CIA toegepaste verhoortechnieken is in april 2014 een rapport opgesteld dat concludeert dat deze intensieve verhoortechnieken niet alleen niet effectief waren maar ook wreed genoemd moeten worden. Op 9 december 2014 heeft president Obama dit rapport in de openbaarheid gebracht en de gang van zaken binnen de CIA, die met ongetraind personeel werkte en verzuimde de president juist te informeren, betreurd. Met de invoering van het Verdrag van Lissabon in 2009 heeft de Europese Unie nieuw Europees constitutioneel beleid op het gebied van veiligheid gepresenteerd waarin ook aandacht is voor de bescherming van fundamentele rechten. In dit artikel staat de vraag centraal in hoeverre de EU ruimte biedt aan een Europees waardensysteem ter bescherming van verdachten van terroristische activiteiten. Er wordt met name aandacht besteed aan recent uitgedragen standpunten van het Hof van Justitie en het EHRM.

1. Achtergrond: terrorisme en VN Resoluties Sinds de terroristische aanval op New York van 11 september 2001, zijn er binnen de EU in navolging van de VN maatregelen getroffen om de maatschappij te beschermen tegen verdachten van terroristische activiteiten. Daarbij drong de klemmende vraag zich op of de rechten van verdachten van terroristische activiteiten onder het Europese recht gewaarborgd waren. Deze spanning werd

met name veroorzaakt door de in de Amerika bestaande theorie van de ‘ticking bomb’, een theorie die in het kader van onderzoek naar terroristische activiteiten elk respect ontkent voor een afweging van de getroffen maatregelen European Studies, University of Amsterdam.

Auteur 1. Mr. dr. C.R.M. Versteegh is universitair docent en verbonden aan het Institute for


3133

Wetenschap

© ImageZoo / Alamy

tegen mensenrechtenbescherming en derhalve de voorkeur geeft aan sociale veiligheid boven de bescherming van mensenrechten.2 Het karakter van de terroristische aanslag op New York van september 2001 heeft de ontwikkeling van deze theorie bevorderd.3 Aan de orde was toen een vorm van islamitisch fundamentalistisch terrorisme dat bepaald werd door religieuze overtuigingen van

3134


de bedenkers en de uitvoerders van de aanslag. De idee van de ticking bomb gaat uit van het vermoeden dat een bom op het punt staat te ontploffen en dat er een verdachte gearresteerd is die over informatie zou kunnen beschikken waarmee die bom onschadelijk gemaakt zou kunnen worden.4 Dit denkbeeld maakte dat de verzameling van informatie en het infiltreren van organisaties ter

Het Gerecht van eerste aanleg moest onder andere oordelen over een mogelijke schending van mensenrechten vanwege de bevriezing van het vermogen van Kadi en de door de VN gevoerde procesgang bij plaatsing op de betreffende lijst bescherming van de maatschappij het wapen tegen de terrorist moest zijn zonder aandacht voor individuele rechten.5 Het gevolg hiervan is dat marteling als preventieve maatregel geaccepteerd werd door voorstanders van het scenario.6 De gang van zaken met betrekking tot verhoogde verhoortechnieken en marteling is lange tijd niet in de openbaarheid gekomen. Pas onlangs, op 9 december 2014 is informatie hierover in de openbaarheid gebracht in het rapport van de Senaatscommissie over de toepassing van marteling door de CIA. De resoluties van het VN Sanctiecomité, gebaseerd op artikel 2 van het Handvest van de Verenigde Naties, lieten aanvankelijk een totale afwezigheid van mensenrechtenbescherming zien. Bovendien kan het VN Sanctie Comité op grond van artikel 39 VN Handvest discretionaire bevoegdheden uitoefenen teneinde bindende besluiten op te leggen wanneer de vrede bedreigd wordt, zelfs ten aanzien van binnenlandse aangelegenheden van de lidstaten.7 Nationale rechterlijke autoriteiten zullen hieraan gevolg moeten geven ingevolge het VN lidmaatschap. Resolutie 1373 van het VN Sanctie Comité die de lidstaten de verplichting oplegt de financiering van terrorisme en terroristische activiteiten te voorkomen, ontving kritiek op het gebrek aan mensenrechtenbescherming. Dit leidde in 2003 tot de aanvaarding van Resolutie 1456 die zich richt op mogelijke schade voor verdachten indien de beginselen van vermoeden van onschuld, mensenrechten en de rule of law niet in acht genomen zouden worden. Deze resolutie bevatte de benoeming van een mensenrechtendeskundige,8 zonder dat de resolutie duidelijk maakte hoe deze functionaris zou moeten opereren ten aanzien van verdachten van terroristische activiteiten.9 Sinds 2006 kunnen verdachten van terroristische activitei-

ten zich rechtstreeks wenden tot de VN met het verzoek van de lijst verwijderd te worden,10 een verzoek tot ‘de-listing’, door zich te richten tot een meldpunt voor de ontvangst van verzoeken tot de-listing dat het verzoek doorgeeft aan de betrokken staten. Er kunnen sancties opgelegd worden volgens speciale procesrechtelijke procedures. Verdachten kunnen volgens deze procedure nog steeds op de lijst geplaatst worden zonder uitdrukkelijke opgave van reden voor plaatsing en zonder politieke garanties.11 Om effectievere rechtsbescherming te kunnen bieden is deze procedure in 2009 vervangen door een procedure bij het ‘Bureau van de Ombudsman,’12 dat bevoegdheid kreeg verzoeken tot listing en delisting te ontvangen, het Sanctiecomité te adviseren en de betrokkene te informeren over de beslissing van het Sanctiecomité. Ook onder deze procedure is bescherming van grondrechten niet verzekerd.13 Alleen de bevoegdheid van de ombudsman is in 2011 gewijzigd in die zin dat sindsdien de ombudsman twee standpunten kan uitbrengen: of de handhaving van de plaatsing op de lijst aanbevelen of bepleiten dat het sanctiecomité de verdachte van de lijst afhaalt. Is er geen consensus binnen het Sanctiecomité over de de-listing, dan blijft de plaatsing in stand.14

2. Verhouding VN en EU normen volgens Kadi-arresten uit 2005 en 2008 In de Kadi zaken die zich onder het Verdrag van Amsterdam afspeelden, kon de Europese rechter slechts uitwijken naar de VN regelgeving bij gebreke aan zelfstandige Europese veiligheidsregels in het kader van terrorismebestrijding. In de zaken Kadi, van het Gerecht van Eerste Aanleg15 uit 2005 en van het Hof van Justitie16 uit 2008, zien we de rechter zoeken naar de relatie tussen het VN-

Noten

6. D. Luban, ‘Liberalism, Torture, and the

nal of International Law, 2004, 12, p. 550.

Veiligheidsraad van de Verenigde Naties, 17

2. Human Rights Watch (2001), ‘Response

Ticking Boms’, 91 Virginia Law Review,

Een recht van interpretatie zou de werking

december 2009, UN Doc. S/RES/1904 (2009).

to Attacks on US’. Zie: http://www.hrw.

2005, p. 1436. Zie ook A. Dershowitz,

van het VN systeem saboteren. Oosthuizen,

13. Zie M. Scheinin, ‘Report of the Special

org/news/2001/09/12/human-rights-

‘Should We Fight Terror with Torture?’ The

o.w., p. 556.

Rapporteur on the promotion and protecti-

watch-response-attacks-us

Independent, 2006. http://www.indepen-

8. VN Doc. S/RES.1456/200, 6 (20 januari

on of human rights and fundamental free-

3. Zie hierover: T. Duzee & L. Versteegh,

dent.co.uk/news/world/americas/alan-der-

2003).

doms while countering terrorism’, 2010, UN

‘The position of the European Terrorism

showitz-should-we-fight-terror-with-tortu-

9. R. Foot, ‘The United Nations, Counter

Doc A/65/258, p. 18.

Suspect under the Treaty of Lisbon: Impro-

re-406412.html.

Terrorism, and Human Rights: Terrorism,

14. J. Kokott & C. Sobotta ( 2012), The

vement of Protection’, Working Paper Euro-

The Senate Committee, Report on the

and Adaptation and Embedded Ideas’,

Kadi Case – Constitutional Core Values and

pean Studies, Amsterdam, 2013.

C.I.A. Use of Torture, December 9, 2014,

Human Rights Quarterly, 2007, nr. 29, p.

International Law – Finding the Balance?,

4. C. Card, ‘Ticking Bombs and Interrogati-

pp 1-528. Declassification Revisions

506-510.

The European Journal of International Law,

ons’, Criminal Law and Philosophy, 2008,

December 3, 2014. Foreword by Senate

10. Zulks op grond van Resolutie 1735 VN

2012, vol. 23 nr. 4, p. 1021.

p. 3.

Committee on Intelligence. Chairman:

Doc. S /RES/1735 d.d. 22 december 2006.

15. Gerecht Eerste Aanleg, zaak T-306/01

5. S.P. Huntington, ‘Al-Qaida: A Blueprint

Dianne Feinstein.

11. H. Keller & A. Fischer, ‘The Un Anti-ter-

(Kadi), 2005, ECR II-3533 en zaak T-315/0,

for international Terrorism in the Twenty-

7. G.H. Oosthuizen,, ‘Playing the Devil’s

ror Sanctions Regime under Pressure’,

2005, ECR II-3649, (Yusuf).

First Century?’,4 (2) Defense Studies, 2004,

Advocate: the United Nationals Security

Human Rights Law Review, 9:2, p. 260.

16. HvJ EG, gevoegde zaken C- 402/05 P

p. 229-255.

Council is Unbound by Law’, Leiden Jour-

12. Par. 20-21 van Resolutie 1904 van de

en C-415/05 P, 2008, ECR I-6351 (Kadi).


3135

Wetenschap

en het EU recht. Het VN Sanctiecomité bepaalde dat Kadi op de lijst geplaatst werd van personen die verbonden waren met het Al-Qaeda netwerk en de Talibaan die binnen het bereik van de maatregelen van dit comité vielen. Het Gerecht van eerste aanleg moest onder andere oordelen over een mogelijke schending van mensenrechten vanwege de bevriezing van het vermogen van Kadi en de

van mensenrechten en de

redenen die tot de beslissing tot plaatsing geleid hadden en er was niet voorzien in een procedure om gehoord te worden (r.o. 345-348). Uit de redenering van het Hof van Justitie kan afgeleid worden dat het Hof een dualistische benadering voor het samengaan van de internationale en Europese juridische orde voorstond, zonder dat het Hof aangaf of de EU zich gebonden diende te achten aan de VN veiligheidsmaatregelen.20 De Unierechter verklaarde zich bevoegd de wettigheid van alle Uniehandelingen in beginsel volledig te toetsen aan grondrechten, ook wanneer die handelingen uitvoering beogen te geven aan resoluties van de Veiligheidsraad. De betreffende bevriezingsmaatregel werd niet ongeschikt geacht noch onevenredig indien de procedurele gebreken hersteld zouden zijn. Het HvJ achtte zich niet in staat de wettigheid van de opname van Kadi op de lijst te controleren maar het liet in het midden wat het onder een effectieve rechterlijke bescherming verstond. Bedoelde het Hof de toegang tot een onafhankelijke en onpartijdige instantie die kennis kan nemen van de redenen die tot de plaatsing op de lijst geleid hebben?

bestrijding van terrorisme

3. Verdrag van Lissabon

Artikel 75 VEU is gewijd aan het bevriezen van tegoeden ter preventie en bestrijding van terrorisme en aanverwante activiteiten waarbij de bescherming

gelijkwaardige aandacht krijgen door de VN gevoerde procesgang bij plaatsing op de betreffende lijst. Het Gerecht stelde dat de bescherming van het vermogen van Kadi, het recht op een eerlijk proces en het recht op toegang tot een rechter onderdeel waren van ius cogens dat gekenmerkt wordt door een hiërarchie in rechten, waarbij het VN recht geacht werd boven het EU recht te staan.17 Het Gerecht achtte zich niet competent de bevriezingsverordening te toetsen aan communautaire grondrechten. In 2008, in hoger beroep, vernietigde het Hof van Justitie de uitspraak van het Gerecht, een andere redenering volgend,18 en stelde dat de gemeenschapsrechter de rechtmatigheid van gemeenschapsregels mocht beoordelen, ook als die gemeenschapsregels die het gevolg zijn van VN recht. Een verordening van de EU die uitvoering geeft aan regels uit internationale overeenkomst kunnen derhalve op strijdigheid met gemeenschapsregels getoetst worden. De inhoudelijke toetsing van de VN-verordening aan de communautaire grondrechten bracht het Hof tot de conclusie dat de rechten van verdediging, in het bijzonder het recht om gehoord te worden en het recht op effectieve rechtelijke controle, geschonden waren. Deze vaststelling nam niet weg dat het Hof erkende dat er onder omstandigheden dwingende redenen zouden kunnen zijn om rekening te houden met maatregelen vanuit het oogpunt van internationale veiligheid.19 De betreffende bevriezingsmaatregel diende getoetst te worden aan het legitieme doel van internationale vrede en veiligheid en werd door het Hof in beginsel gerechtvaardigd geacht maar de persoonlijke situatie van Kadi vormde voor het Hof aanleiding om toch een schending van het recht op eigendom aan te nemen omdat aan Kadi geen garanties waren gegeven dat hij zijn zaak aan bevoegde autoriteiten had kunnen voorleggen (r.o. 367-371), noch was hij op de hoogte gesteld van de

3136


Bevoegdheden ter bestrijding van terrorisme en ter bescherming van fundamentele rechten In het Verdrag van Lissabon uit 2009 presenteerde de Europese Unie zich als een Unie van waarden. Het Europese normatieve systeem is in beide delen van dit verdrag opgenomen, zowel in artikel 2 Unieverdrag (VEU) als in artikel 67 werkingsverdrag (WVEU). Het Verdrag geeft tevens een duidelijk kader voor een Europees gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid en plaatst daarbij alle van terrorisme verdachte personen onder het systeem van het werkingsverdrag, dat voortkomt uit de voormalige communautaire pijler. Hiermee is de leemte in rechtsbescherming die onder het Verdrag van Amsterdam bestond voor de verdachte van terroristische activiteiten opgeheven. Tevens is in artikel 3 van het EU Verdrag aandacht besteed aan de relatie tussen bescherming van mensenrechten en de strikte eerbiediging en ontwikkeling van het internationale recht, met inachtneming van ‘de beginselen van het Handvest van de Verenigde Naties’. Artikel 75 VEU is gewijd aan het bevriezen van tegoeden ter preventie en bestrijding van terrorisme en aanverwante activiteiten waarbij de bescherming van mensenrechten en de bestrijding van terrorisme gelijkwaardige aandacht krijgen. In dit artikel wordt een kader geboden voor beperkende maatregelen, zoals bevriezing van tegoeden, maar tegelijkertijd dienen deze handelingen de nodige bepalingen inzake juridische waarborgen te bevatten. In dezelfde zin verleent artikel 215 WV de Raad bevoegdheid beperkende maatregelen jegens particulieren te treffen, eveneens onder de restrictie dat die juridische waarborgen bevatten. Uit artikel 275 WV kan de competentie van het HvJ ten aanzien van terroristische activiteiten van verdachte personen gehaald worden omdat het Hof bevoegd is om ‘de wettigheid van besluiten die beperkende maatregelen tegenover natuurlijke personen of rechtspersonen te beoordelen, die door de Raad op grond van specifieke bepalingen betreffende het gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid zijn getroffen’.

Deze bevoegdheid betreft alle gevallen die onder het Verdrag van Amsterdam vielen. Daarnaast biedt het EU Handvest van mensenrechten dat sedert de inwerkingtreding van het Verdrag van Lissabon een verdragsstatus heeft, het Hof een toetsingsinstrument voor het beoordelen van de hiervoor aangegeven juridische waarborgen jegens verdachten van terroristische activiteiten. Ook staat het HvJ volgens artikel 6 van het EU Verdrag het instrument van het Europees Verdrag tot Bescherming van de Rechten van de Mens ter beschikking. Hoewel artikel 51 lid 2 Handvest bepaalt dat het Handvest niet het toepassingsgebied van EU recht uitbreidt buiten de bestaande bevoegdheden en dat het geen nieuwe taken of bevoegdheden van de Unie genereert, dient het Hof wel het Handvest mede te verklaren aan de hand van de bij het Handvest behorende toelichting.21 Het Hof kan daardoor niet alleen de relatie met het EVRM vormgeven maar ook de beschermingsomvang van het Handvest in een concrete situatie bepalen.22 Dit wordt zichtbaar in de uitspraken van het HvJ die op basis van het Handvest gewezen zijn.

4. Jurisprudentie van het Hof van Justitie in 2013: Kadi en Fulmen Na de uitspraak van het HvJ in 2008 in de zaak Kadi werd er een samenvatting van de redenen voor de plaatsing van Kadi op de lijst van het Sanctiecomité openbaar gemaakt. De door de VN gegeven redenen voor het instel-

Duidelijk is dat in dit tweede Kadi arrest het Hof van Justitie de autonomie van de EU benadrukt op het gebied van bescherming van verdachten in de internationale rechtsorde len van financiële sancties werden daarop aan Kadi meegedeeld en op Kadi’s reactie heeft de Europese Commissie besloten de financiële sancties en de plaatsing op de lijst te handhaven.23 Tegen deze beslissing ging Kadi in verweer voor het Gerecht en hij beriep zich op schending van zijn recht op verdediging en zijn recht op effectieve rechterlijke bescherming van zijn eigendomsrecht. Bij arrest van 30 september 2010 stelde het Gerecht,

in navolging van het HvJ in 2008, vast dat in de context van een rechterlijke toetsing van de wettigheid van de bestreden verordening aan de grondrechten een toetsing ‘in beginsel volledig’ is en dat de rechten van verdediging van Kadi slechts in formele en oppervlakkige zin ‘geëerbiedigd’ waren omdat ‘de Commissie zich strikt gebonden achtte aan de vaststellingen van het sanctiecomité’ en niet aan Kadi’s verweer (r.o. 171). Bovendien had Kadi geen toegang tot het bewijs gehad ondanks zijn uitdrukkelijk verzoek daartoe (r.o. 173). Er zou Kadi slechts een samenvatting van de redenen voor plaatsing zijn meegedeeld (r.o. 174); er was verzuimd Kadi informatie te gegeven over het tegen Kadi geleverde bewijsmateriaal (r.o. 182). Het Gerecht stelde dat er sprake was van schending van het recht op effectieve rechtsbescherming (r.o. 180) door een gebrek aan waarborgen van de rechten van verdediging en dat er daarom niet effectief door de rechter kon worden getoetst (r.o. 187). In het arrest van 18 juli 2013 van het HvJ24 dat volgde op het hiertegen door de Commissie ingestelde beroep benadrukte het HvJ dat de constitutionele garantie waarvan het Gerecht in het bestreden arrest spreekt in de Europese rechtsunie gevormd wordt door rechterlijke toetsing van de wettigheid van elke Uniehandeling aan de door de Unie gewaarborgde grondrechten (r.o. 65 en 66). Daarbij overweegt het Hof, dat de eerbied die de EU instellingen voor de Verenigde Naties hebben, niet tot gevolg mag hebben dat de Uniehandelingen ter uitvoering van het VN recht, zoals beperkende maatregelen, zonder toetsing kunnen plaatsvinden (r.o. 67). Bij de beoordeling van de intensiteit van die toetsing stelt het Hof grote waarde te hechten aan de motiveringsplicht en de mededelingsplicht van de betrokken autoriteiten tegenover Kadi op basis van het Europees Handvest (r.o. 101). In dit geval ging het er dus om of de vereisten van internationale handhaving van het recht volgens de normen van het EU Verdrag en het Handvest de rechten van Kadi aangetast hadden op het punt van het geven van informatie en het leveren van bewijs (r.o. 103). Beslissend daarvoor achtte het Hof het gedrag van de bevoegde uitvoerende EU autoriteit die de beslissing van de Veiligheidsraad uitvoert en dient na te gaan of Kadi’s naam op de lijst moet blijven staan op basis van de redenen die door het Sanctiecomité opgegeven zijn (r.o. 107-108) onder mededeling van de elementen van het besluit aan Kadi (r.o. 111) en de redenen voor continuering van de plaatsing. Dit moet gebeuren met inachtneming van procedurele waarborgen (r.o. 117-118). Het Hof oordeelde tevens dat er geen sprake was van effectieve rechtsbescherming omdat Kadi niet de mogelijkheid geboden was voor een juridische instantie verweer te voeren. Het VN-instituut van de ombudman werd daarmee als juridische instantie door het HvJ gediskwalificeerd. Duidelijk is dat in dit tweede Kadi arrest het HvJ de

17. (Ahmed Ali Yusuf & Barakaat Internati-

r.o. 342-343.

volgens art. 21 lid 3 Handvest een minimale

hebben met Osama bin Laden, het Al-

onal Foundation vs. de Raad en de Com-

20. J. Kokott & C. Sobotta (2012), ‘The

bescherming.

Qa’ida-netwerk en de Taliban, OB L 2,

missie), zaak T-306/01 Gerecht van eerste

Kadi Case - Constitutional Core Values and

23. Verordening Commissie nr. 1190/2008,

december 2008, afl. 322, 25.

Aanleg, 2001 en (Yassin Abdullah Kadi vs.

International Law - Finding the Balance?,

28 november 2008, PbEU 2008, L 322/25

24. HvJEU 18 juli 2013, gevoegde zaken

de Raad en de Commissie), zaak T-315/01,

The European Journal of International Law,

tot 101ste wijziging van Verordening (EG)

C-584/10P, C-593/10P en C-595/10P,

Gerecht van eerste Aanleg.

2012, vol. 23, nr. 4, p. 1015-1024, p. 1017.

nr. 881/2002 tot vaststelling van bepaalde

(Europese Commissie e.a. vs. Yassin Abdul-

18. Zie noot 16.

21. Zie art. 6 lid 1 VEU.

specifieke beperkende maatregelen tegen

lah Kadi).

19. (Kadi), C-402/05 P en C-415/05, 2008,

22. De bepalingen van het EVRM bieden

sommige personen en entiteiten die banden


3137

Wetenschap

autonomie van de EU benadrukt op het gebied van bescherming van verdachten in de internationale rechtsorde, zich daarbij met name baserend op de verdragstekst van het Europees Handvest. Het HvJ laat hiermee een eigen EU gezicht gezien ten aanzien van bescherming van mensenrechten en slaat een weg in die zelfs door het EHRM tot nu toe niet bewandeld was. Het Hof had wel naar een uitspraak van het EHRM verwezen, namelijk naar de zaak Youssef Nada25 waarin ook sprake was van plaatsing op een lijst van het VN Sanctiecomité zonder dat schuld aan terrorisme bewezen was en zijn tegoeden bevroren waren en hem tevens een reisverbod was opgelegd om vanuit Zwitserland Italië binnen te reizen. De Zwitserse autoriteiten gaven geen gevolg aan zijn verzoek hem van de lijst af te halen. Het EHRM oordeelde dat Nada’s recht op familie- en privéleven volgens artikel 8 EVRM geschonden was doordat de Zwitserse autoriteiten geen rekening hadden gehouden met het feit dat hij woonachtig was in een enclave en bepaalde dat het opgelegde reisverbod een niet te rechtvaardigen beperking vormde (r.o. 149-199). Het EHRM stelde dat Nada’s recht op een daadwerkelijk rechtsmiddel op grond van artikel 13 EVRM geschonden was nu de Zwitserse rechter zich incompetent had geacht de door de VN autoriteiten opgelegde beperkingen op te heffen vanwege de toepasselijkheid van VN recht. Het EHRM achtte zich in de Nada zaak26 niet bevoegd om de VN veiligheidsmaatregelen te herzien en sloot zich derhalve aan bij de benadering van het HvJ in de Kadi zaak uit 2008, maar het EHRM liet na een kritische opmerking te plaatsen over het feit dat het HvJ toen koos voor een dualistische benadering van mensenrechtenbescherming in de verhouding EU en VN recht. In de zaak Kadi uit 2013 nu heeft het HvJ expliciet gekozen voor een eigen EU waardensysteem. Deze benadering is inmiddels door het HvJ bevestigd in de zaak Raad vs. Fulmen e.a. van 28 november 201327 waarin het Hof wederom uitspraak gedaan heeft op basis van het EU Handvest en onder verwijzing naar de diverse rechtsoverwegingen in de Kadi-uitspraak van 18 juli 2013. Deze zaak ging eveneens over het treffen door bevriezing van tegoeden en economische middelen van bepaalde categorieën van personen en entiteiten, door de Veiligheidsraad aangewezen als personen die zich bezighouden met, rechtstreeks betrokken zijn bij, dan wel steun verlenen aan, proliferatiegevoelige nucleaire activiteiten van Iran.28 Fulmen, een Iraanse ondernemer actief in de sector van elektrisch materiaal, was aan de lijst van verdachten toegevoegd onder de motivering dat zijn bedrijf betrokken was bij de installatie van elektronisch materieel op de site van Qom/Fordow toen het bestaan van deze site nog niet bekend was (r.o. 19). Zijn economische middelen werden bevroren. In hoger beroep benadrukte het HvJ dat artikel 47 van het Handvest vereist dat de doeltreffendheid van de rechterlijke toetsing die gewaarborgd wordt door dit artikel vereist dat de Unierechter zich ervan vergewist ‘dat het besluit dat een individuele strekking heeft voor de betrokken persoon, berust op een voldoende solide feitelijke grondslag. Dit betekent dat de feiten die zijn aangevoerd in de uiteenzetting van redenen waarop dat besluit steunt, worden gecontroleerd, zodat de rechterlijke toetsing niet enkel een beoordeling van de abstracte waarschijnlijkheid van de aangevoerde redenen inhoudt, maar

3138


ook die redenen, of een deel daarvan die op zich toereikend worden geacht om als grondslag te dienen voor dat besluit’ (r.o. 64). Het HvJ stelde dan ook dat overlegging van informatie en bewijzen, vertrouwelijk of niet, door de Europese autoriteit aan de Unierechter noodzakelijk is om tot een juist oordeel te komen. Niet is vereist dat de Europese autoriteit alle informatie overlegt maar wel een zodanige hoeveelheid dat de Unierechter zich een beeld kan vormen van de achtergrond van de aantijging en waarmee het recht op verdediging niet in de knel komt (r.o. 67-70). Omdat in deze zaak de bevoegde EU autoriteit geweigerd had de vereiste informatie over te leggen diende het HvJ zich uitsluitend te baseren op een verklaring die niet voorzien was van informatie of precisering van de inhoud van de betrokken informatie (r.o. 74-79.) Schending van het recht op verdediging werd bewezen geacht. Ook in de zaak tegen Fulmen heeft het HvJ laten zien in kwesties van veiligheid, te kiezen voor het EU-rechtssysteem van mensenrechten. We kunnen aannemen dat het HvJ de mogelijkheid om het Handvest van toepassing te verklaren niet ongebruikt zal laten in de toekomst. In hoeverre het EHRM inmiddels het HvJ is gevolgd, zien we in het navolgende.

5. EHRM in de zaak Al-Dulimi In de zaak Al-Dulimi and Montana Management Inc. vs. Switzerland29 werd aan het Europees Hof (tweede sectie) de vraag voorgelegd of de getroffen sanctiemaatregelen tot bevriezing van tegoeden op basis van SC Resolutie 1483 (2003) tegen Al-Dulimi en tegen Montana Management,

Aan de hand van de ‘equivalente bescherming’-test, test het EHRM de verhouding tussen VN recht en het EVRM recht waar Al-Dulimi manager was, in strijd waren met artikel 6 EVRM omdat hij niet geïnformeerd is over de redenen van de sancties en hem ook geen eerlijk proces is geboden in dit verband. Deze zaak lijkt op de hiervoor vermelde Nada zaak waarin ook sprake was van een VN Veiligheidsraad Resolutie in het kader van terrorismebestrijding. In Al-Dulimi had de Zwitserse hoogste rechter bepaald niet bevoegd te zijn om de beslissing tot bevriezing van zijn tegoeden te herzien. Een beslissing ten aanzien van de-listing kon volgens het Zwiterse hof alleen genomen worden door het relevante VN sanctiecomité. In beroep hiertegen voor het EHRM ging het EHRM uit van een verschil met de Nada zaak wat betreft de VN-Resoluties. In Al-Dulimi betrof het ‘claims made by private individuals or non-governmenal entities on funds transferred to the Development Fund for Iraq, hetgeen zou suggereren dat Al-Dulimi via Iraq verhaal zou kunnen zoeken tegen de VN-sanctiemaatregelen. Er

zou een verschil bestaan in omvang van bevoegdheid van nationale autoriteiten om de verschillende VN-maatregelen te implementeren. Het EHRM legde in deze zaak nadruk op het begrip ‘equivalente bescherming’ en ontkende de vrijheid tot implementatie van sanctiemaatregelen, hoewel de Grote Kamer in de zaak Nada ervan uit was gegaan dat VN lidstaten een zekere mate van vrijheid hadden bij de implementatie, zoals ook het Hof van Justitie in Kadi had bepaald. Het EHRM maakte niet duidelijk hoe het tot deze beslissing kwam. Aan de hand van de ‘equivalente bescherming’-test die bestaat uit het vermoeden van equivalente bescherming tussen de internationale organisatie in kwestie en het EVRM, tenzij het tegendeel bewezen wordt, test het EHRM de verhouding tussen VN recht en het EVRM recht. Dit is opmerkelijk omdat tot nu toe deze test door het EHRM alleen toegepast werd in de relatie tussen EVRM-recht en EU-recht. Kennelijk was het EHRM van mening dat het deze test nu wel toe moest passen omdat in de Nada zaak de wijzigingen in de VN-listingprocedure nog niet hadden geleid tot de instelling van een VNombudspersoon in 2009. In Al-Dulimi echter ging het EHRM verder en maakt het op basis van een recent rapport van de VN-speciale rapporteur duidelijk dat de procedure met betrekking tot de huidige ombudspersoon onvoldoende garanties biedt voor de bescherming van mensenrechten in het kader van terrorismebestrijding. ‘The system in place, even in its improved form since Resolution 1730 (2006), enabling the applicants to apply to a ‘Focal Point’ for the deletion of their names from the Security Council lists, does not provide a level of protection that is equivalent to that required by the Convention’, (r.o. 118). Wat betreft de vraag of de weigering van de Zwitserse rechter tot de de-listing, gaf het EHRM aan dat een beperking tot toegang tot de rechter aan twee voorwaarden moest voldoen, namelijk dat er een gerechtvaardigd doel moet zijn en dat de beperking proportioneel is. In dit geval was het vermogen van Al-Dulimi al enkele jaren bevroren en zijn verweer hiertegen was niet door het Sanctiecomité geaccepteerd terwijl de Zwitserse autoriteiten, ondanks herhaaldelijke verzoeken van Al-Dulimi, weigerden de essentie van zijn verweer ten aanzien van procedurele beperkingen te onderzoeken. Het EHRM besloot dat ‘as long there is no effective and independent judicial review, at the level of the United Nations, it is essential that such individuals and entities should be authorized request the review by the national courts of any measure adopted pursuant of the sanctions regime’, (r.o. 134) en achtte schending van artikel 6 EVRM bewezen. Op 14 april 2014 is deze zaak verwezen naar de Grote Kamer van het EHRM voor herziening op verzoek van Zwitserland.

6. Conclusie Zowel in VN als in EU verband zijn sedert de aanslag op New York in 2001 maatregelen getroffen teneinde de maatschappij te beschermen tegen terroristische acties. De dominantie van de ‘ticking bomb’-theorie in de Verenigde Staten

heeft in VN verband geleid tot tegengeluiden in die zin dat de positie van de verdachte van terroristische activiteiten aandacht heeft gekregen hetgeen onder het VN Sanctieregime leidde tot de invoering van het Bureau van de ombudsman tot wie de op de sanctielijst geplaatste verdachte zich zou kunnen wenden. De normering die door de VN in dit verband aangehouden wordt is in de ogen van het HvJ, blijkens de uitspraken van het HvJ in het Kadi-arrest van juli 2013, niet voldoende ter bescherming van deze verdachte. Het HvJ heeft in deze zaak aangegeven, nadien herhaald in

Binnen het EU rechtssysteem kunnen de van terroristische activiteiten verdachte personen vertrouwen op een systeem van rechtsbescherming waar de nationale rechter serieus rekening mee moet houden het Fulmen-arrest, dat bescherming van verdachten in overeenstemming dient te zijn met het Europees Handvest en het Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en de daarop gebaseerde jurisprudentie. Het heeft daarmee kenbaar gemaakt dat de Europese Unie een eigen systeem van mensenrechtenbescherming hanteert. De mening van het Hof past in de ontwikkeling, die door het Verdrag van Lissabon in 2009 is ingezet, waarin de Unie aangeeft zich als een Unie van waarden te willen presenteren. Het feit dat het Europees Handvest tot bescherming van de rechten van de mens een verdragsstatus heeft gekregen onder het Verdrag van Lissabon heeft ervoor gezorgd dat binnen het EU rechtssysteem de van terroristische activiteiten verdachte personen kunnen vertrouwen op een systeem van rechtsbescherming waar de nationale rechter serieus rekening mee moet houden. Het EU-Veiligheidsbeleid kan daarom slechts nog in samenhang gezien worden met de ontwikkeling van Europese wetgeving op het gebied van mensenrechten en de interpretatie door het HvJ. Het door het HvJ ingenomen standpunt ten aanzien van rechtsbescherming van de verdachte van terroristische activiteiten wordt, blijkens de uitspraak in de zaak Al-Dulimi, gedeeld door het EHRM, waarin het de vrijheid nam de VN-procedure inzake de-listing te toetsen aan het EVRMrecht en het daarmee strijdig te verklaren. Deze Europese uitspraken bieden rechtswaarborgen aan de verdachte en laten geen ruimte voor de ‘ticking bomb’ theorie.

25. EHRM 12 September 2012, appl. nr.

rus vs. Ireland).

was opgenomen in bijlage II bij gemeen-

10593/08, (Nada vs. Switzerland).

27. HvJEU 28 november 2013, C-280/12P,

schappelijk standpunt 2007/140.

26. Net zoals in de Bosphoruszaak, EHRM

(Raad vs. Fulmen & Mahmoudian).

29. EHRM 26 November 2013, appl.nr.

30 juni 2005, appl. nr. 45036/98, (Bospho-

28. De lijst van die personen en entiteiten

5809/08, (Al-Dulimi & Montana Manage-

ment Inc. vs. Switzerland), second section.


3139

2266

In Memoriam

In Memoriam Jim Polak 1922-2014 Jan Borman en Ulli d’Oliveira

Jim Polak, erevoorzitter van het Nederlands Juristenblad is op 29 november 2014 overleden. Jan Borman, oud staatsraad en oud-hoogleraar aan de VU, beschreef tijdens de uitvaartplechtigheid een aantal eigenschappen die Jim Polak meebracht in diens talrijke werkkringen; Ulli d’Oliveira, oud-redacteur van het NJB memoreert vervolgens diens rol binnen de redactie van het NJB.

Een arbeidzaam leven Mijn bijdrage ligt in de sfeer van Jims arbeidsverleden. Hoe denkt iemand die hem, in heel verschillend verband, heeft meegemaakt aan hem terug? Dat arbeidsverleden van Jim is slechts met behulp van de zoekmachine Google te overzien. De uitkomst verraste toch nog weer. Zóveel activiteit dat aan opsommen niet valt te beginnen. Weet, dat de lijst van Jims eigenlijke betrekkingen begint met: substituut-griffier bij de rechtbank, en eindigt met: lid van de Raad van State. Daarnaast een groot aantal andere bezigheden in het openbaar belang, vóór en ná zijn pensionering. Ik moet het houden bij keuzen, keuzen die eigenschappen van deze imposante werker illustreren. Die overvloed van gegevens zelf demonstreert al een eerste eigenschap: Jims veelzijdigheid als jurist. Hij was van alle rechtskundige markten thuis. Dat zo iemand promoveert met de veelomvattende titel ‘Methoden van rechtsvinding’, en op den duur erevoorzitter wordt van het alwetende Nederlands Juristenblad, past bij zijn generalisme. Maar dat je het daarnaast brengt én tot erevoorzitter van het Weekblad voor Privaatrecht, Notariaat en Registratie én tot erelid van de Vereniging voor Bestuursrecht wijst tegelijk op een uitzonderlijke combinatie van specialismen. Tweede eigenschap: Jims gerichtheid op resultaat. Zijn arbeid moest, vond hij, ergens toe dienen. Dat voerde tot een lange reeks van informatieve publikaties in vakbladen. Maar óók tot lidmaatschappen van werkgroepen die raad moesten schaffen. Dat liep weer een greep van de Commissie van Advies inzake overheidsstichtingen via de Commissie Universitaire Bestuurshervorming tot de Commissie Evaluatie Algemene wet bestuursrecht. Vaak, maar dat begrijpt u al, met Jim als praeses. Helderheid in schrijven en spreken vormt een derde kenmerkende eigenschap. Daar heeft de Wageningse universiteit tijdens een veeljarig hoogleraarschap van geprofiteerd. Ook elders was Jim er om befaamd. Was lang over

3140


een moeilijk onderwerp beraadslaagd, dan gaf Jim in twintig woorden een conclusie ten beste die alles samenvatte en die bovendien net genoeg herkenningspunten bevatte om bij elke spreker iets van tevredenheid te wekken. Niet aldus als Jim vond dat een kwestie eigenlijk niet op de agenda had gehoeven. Dan zei hij na één praatrondje tot de inbrenger: ‘Dus, handelt u maar naar bevind van zaken’. Als hij dagvoorzitter van een studievereniging was, en er was zijns ondanks onoverzichtelijk gediscussieerd, construeerde hij aan het slot een aannemelijke rode draad, tot redding van de radeloze notulant. Al die veelzijdigheid, praktische inslag en helderheid zouden niet hebben gewerkt zonder een enorme kundigheid. Bekwaamheid als vierde eigenschap. Die betrof niet alleen het recht, maar ook politieke en bestuurlijke verhoudingen. Zijn inzichten op dat terrein kwamen Jim te stade bij zijn optreden binnen de Teldersstichting , waar hij, bij voorbeeld, meewerkte aan het rapport ‘Rondom de nationale ombudsman’. Die inzichten hebben hem óók geïnspireerd in zijn zesjarige functie van Regeringscommissaris voor de herziening van de Politiewet, in de jaren zeventig. Van begin tot eind hield hij vast aan zijn overtuiging dat de politie moest blijven ingebed in een degelijke algemene bestuurslaag. Gemeentepolitie stond destijds naast rijkspolitie. Jim koos, een Salomonsoordeel, voor geen van beide, maar voor inbedding in de toenmaals beoogde vierde algemene bestuurslaag, het gewest. Dat ging niet door toen de hele gewestvorming er niet van kwam. Maar Jim heeft nog beleefd hoe het beheer over de politie in 2012 volledig op Rijksniveau is ondergebracht. En wel bij het departement waar Jim eerder, in de jaren vijftig, een tijdlang hoofdambtenaar is geweest. Jims legislatieve bekwaamheden ontplooiden zich ten volle na zijn benoeming in de Raad van State, in 1977. Vijftien jaar staatsraad, als een vis in het water. Al spoedig verwierf hij daar de informele titel van ‘eerste man voor wetgevingsvraagstukken’. Aandacht schonk hij óók aan de technische kant. De ‘Aanwijzingen voor de wetgeving’, uit-

gevaardigd door het kabinet mede op basis van de expertise van de Raad van State, waren Jim dierbaar. Overigens, als goed liberaal werd hij niet moede te wijzen op de aansporing in die Aanwijzingen om alleen wet te geven als dat nodig is. Bekwaamheid allerwegen dus, maar die in samenhang met een vijfde eigenschap: tempo door intelligentie. Jim was, net als alle andere staatsraden, tevens lid van de Afdeling rechtspraak van de Raad. Tot op Google is de fabel te vinden dat hij de zaken van de dag voorbereidde in de ochtendtrein tussen Gouda en Den Haag. (Dat Gouda hoort erbij, omdat hij in Ede al instapte). Legenden moet je niet tegenspreken. Feit is intussen, dat Jim uitblonk in een tak van rechtspraak die grote slagvaardigheid vergt, namelijk het optreden als voorzieningsrechter hangende het geding in hoofdzaak. Dat vraagt vaak om voorspellen van de afloop van die hoofdzaak, op basis van bliksemsnel doordringen tot de kern. Het was hem op het lijf geschreven. Hoe hebben wij Jim, bij dit alles, leren kennen als persoon, als mens? Dan is hij niet eens zo gemakkelijk te typeren. Zijn grote diplomatie en zijn gedistingeerde tact gaven hem in, een ieder te benaderen op de manier die die ander nodig had. Vriendelijkheid waar dat maar kon, afstandelijkheid waar die nodig bleek, een beschaafde scherpte waar hij opzettelijke onzin hoorde. Frère et compagnon was hij met weinigen. Wanneer hij je goed kende kon hij zich zéér hartelijk tonen. Voornaamste uitstraling bleef: zijn rust, voortkomend uit gerechtvaardigd zelfvertrouwen, gepaard aan een aangename bonhomie. Aan ’t eind van de ontmoeting of het telefoongesprek was het steevast: Aju! Ik herhaal het vandaag in zijn oudste vorm: A Dieu.

Het Nederlands Juristenblad

Jim Polak is dertig jaar redacteur van het NJB geweest, waarvan zeventien jaar als voorzitter van de redactie. Voorzitter van de redactie, want een formele hoofdredacteur heeft het NJB nooit gekend. Aangetreden in 1963, het jaar waarin oprichter Van Oven overleed, waarin J.M. van Bemmelen aftrad en H.F.W.D. Fischer wegens ziekte aftrad, vormde hij de redactie samen met J.M. Kan, waar het jaar daarna E.J.A. Fischer-Keuls toetrad. Hij is daarmee, na Van Oven en Langemeijer die synchroon de vijfendertig jaar vol maakten, de langst zittende redacteur geweest. Hij trad af per 1 januari 1993. Er had zich in de loop van de jaren zeventig een zekere consensus ontwikkeld, dat het bij het bereiken van de zeventigjarige leeftijd mooi geweest moest zijn, en dat er daarmee weer ruimte gemaakt moest worden voor jongere redacteuren, anders was Jim misschien nog wel langer aangebleven. Nu werd hij opgevolgd door J.C.M. Leijten, die hem bij zijn afscheid een sierlijk vaarwel aanbood (NJB 17 december 1992, p. 1522 e.v.). Dat voorzitterschap, informeel uitgeoefend, werd pas in 1990 zichtbaar gemaakt in het colofon. In die tijd werden redacteuren voorzitter op grondslag van ancienniteit, en zij bleven dat tot hun ontslag: zo kwam na Jim Polak Jan Leijten aan bod, en vervolgens ondergetekende; na mijn vertrek wegens verzeventiging in 2003 veranderde het systeem in dat van de Zwitserse Bundesrat: bij toerbeurt wordt nu de primus inter pares voor een jaar verkozen.

Het vergane anciënniteitsstelsel was geflankeerd door een erkenning van speciale verdiensten. Jim’s merites voor het NJB zijn door de redactie tot uitdrukking gebracht in het ere-voorzitterschap dat hem bij zijn afscheid is aangeboden. Niet alleen het dertig jaar lang pletten van het pluche werd hem toegerekend, (in feite meestentijds plakken aan niet-ademende skai-beklede stoelen), maar vooral het rustig en behendig leiding geven aan de soms heftige discussies binnen de redactie, en het lanceren van nieuwe ideeën over de formule van ons blad. Zo heeft onder zijn regiem de Boekenreeks van het NJB gestalte gekregen, waarin, als ik het wel heb, zo’n veertien delen verschenen zijn. Het waren deels roerige tijden waarin het NJB op soms hoge zeeën koerste. Krachtige winden van verandering bereikten ook ons weekblad. Heftige discussies over de achterstelling van de vrouw, de ivoren toren van de rechterlijke macht, de democratiseringsgolf en zo verder bereikten de kolommen van het NJB. Zo kon men in de jaren zeventig ingezonden opinies waarnemen, geschreven door een ontevreden ontsnapte tbs’er, en in 1988 een stuk van Henc van Maarseveen die de Hoge Raad de oren waste over het verkrachtingsarrest (HR 16 juni 1987, NJ 1988/156). Dit


3141

In Memoriam

laatste stuk aanvaard, toen Jim Polak wegens vakantie een redactievergadering had overgeslagen, wat niet wil zeggen dat het anders niet was aangenomen – bracht een knallende ruzie voort, omdat van Maarseveen de namen van de raadsheren van de Hoge Raad in zijn attaque had vermeld, wat door een aantal redacteuren als niet minder dan de bijl aan de wortel van de rechtsstaat werd beschouwd. Vandaag, vijfentwintig jaar verder, haalt men over zo’n akkefietje de schouders op, maar indertijd vlogen de stoelen over tafel. Jim kon, met een kwinkslag en een zekere distantie vaak de angel uit een dispuut halen. Mochten andere redacteuren zich vermeien in een discussie over de opvattingen die in een stuk tot uitdrukking gebracht waren, Jim wist ons dan weer tot de orde roepen van een beoordeling op de kwaliteit van een aangeboden bijdrage, los van de vraag of wij het ermee eens waren. Zelf was hij mild in zijn beoordeling, milder dan andere redacteuren, die soms moesten slikken bij het aanvaarden van een weerzinwekkend maar degelijk onderbouwd stuk. Jim was een echte, doorleefde liberaal, waarvan sommigen zich afvroegen wat hij nog in de VVD deed, maar ook daarin was hij tolerant. Zelf heb ik regelmatig gedacht dat hij nu maar eens Minister van Justitie zou kunnen of moeten worden. Hij had er wel de eigenschappen voor: van alle juridische markten thuis, een vanzelfsprekend leiderschap, bekwaam in het overzien van de grote lijnen zonder het oog voor details te verliezen, resoluut in het doorhakken van knopen, zakelijkheid en arbeidzaamheid en nog zo het een en ander. Het is er nooit van gekomen. In het toekennen van het ere-voorzitterschap stonden we niet alleen: de redactie van het WPNR heeft op dezelfde manier de grote verdiensten van Jim onderkend. Ook daar heeft hij heel lang deel uitgemaakt van de redactie. Het tekent zijn versatiliteit, dat hij niet alleen in allerlei takken van bestuursrecht thuis was, maar ook als oud-candidaat-notaris, en medewerker aan het Nieuw BW vertrouwd was met de fijne kneepjes van het privaatrecht. Maar er is meer: ondanks alle beweeglijkheid in interesse en loopbaan was Jim bij uitstek ook trouw. Het NJB was hij zeer toegedaan. Dat blijkt wel uit zijn Terugblik op het Nederlands Juristenblad, dat hij als NJB 14 in de Boeken-

3142


reeks in 1992 bij zijn afscheid heeft geschreven. Daarin behandelt hij alle facetten van ons blad in het korte bestek waarvan hij het geheim bezat. Onopgesmukt verhaalt hij hierin het wel en wee van het weekblad, de veranderingen, de relaties met andere media, de forumfunctie van het blad, het redactiebeleid en vele andere zaken, gelardeerd met waardevolle kanttekeningen. Die trouw bleek ook toen de anders toch uitermate gelijkmoedige redactievoorzitter, geconfronteerd met een plan van de uitgever om een nieuw blad te lanceren dat mogelijk het NJB kon schaden, als een furie de betrokken uitgever de kamer uit fulmineerde. Men zegt dat hij in een vergelijkbare woede ontstak, toen iets soortgelijks bij het WPNR dreigde te gebeuren. Men moest hem wel zwaar provoceren voordat hij uit zijn slof schoot, maar dan kon je het ook krijgen. Als een leeuw waakte hij voor het heil van zijn liefdes: de bladen die hij decennia lang trouw gediend heeft. Jim zat altijd aan bij de etentjes die de redactie na afloop van de vergaderingen bijeenhielden. Daarbij werd honderduit gepraat en nagepraat en kwamen ook allerlei persoonlijke onderwerpen ter tafel. Jim genoot daarvan, maar was eigenlijk terughoudend als het over zijn eigen leven ging. Hij liet zich uiteindelijk moeilijk kennen, al was hij een levendige tafelgenoot. Hij voelde zich thuis in een sfeer van saamhorigheid en harmonie die zich bij deze afterparties manifesteerde. Met name over zijn jeugd en de Tweede Wereldoorlog liet hij zich weinig of niet uit, terwijl hij daar toch wel indringende ervaringen mee gehad moet hebben. Ik denk dat zijn behoefte aan harmonie en huiselijkheid, zijn afkeer van conflicten en ruzie, met zijn tumultueuze en bedreigde jeugd te maken hebben. Maar in het NJB voelde hij zich op zijn gemak, hoezeer de redacteuren en de stijl ervan ook in de loop van die dertig jaar veranderden. Wat in die tijd niet veranderde was de manier waarop hij zijn vele bijdragen schreef: hij schreef. Namelijk op grote foliovellen, die hij vulde met een groot en helder handschrift zonder veel doorhalingen dat dan op het secretariaat moest worden verwerkt op de tikmachine. Ook na zijn redacteurschap kwamen zo zijn bijdragen binnen. Trouw aan zichzelf, trouw aan het NJB.

Reactie

Vrouwe Justitia en de modernisering van het Wetboek van Strafvordering: wel een blinddoek, maar niet blind Reactie op ‘Blinde vlekken in de herziening van het Wetboek van Strafvordering’ Wilma Groos1

I

n het artikel Blinde vlekken in de herziening van het Wetboek van Strafvordering, NJB 2014/2057, afl. 40 bespreekt Dian Brouwer de modernisering van het Wetboek van Strafvordering. Brouwer kritiseert in het artikel (het gebrek aan) normering in het Wetboek van het verhoor bij de rechter- en raadsheer-commissaris en doet voor die normering enkele voorstellen. Dat de stem van de advocaat2 naar voren wordt gebracht en aldus meegewogen kan worden bij de modernisering van het Wetboek valt toe te juichen, al klinkt deze stem wel erg laat. De balie is van meet af aan uitgenodigd een visie te geven en met een tegengeluid of – zoals Brouwer het noemt – ‘verlanglijstje’ te komen, maar tot heden heeft de balie hier geen gehoor aan gegeven. Deze reactie richt zich dan ook niet op het gegeven dat de stem van de balie klinkt, noch op de inhoud van de door Brouwer gedane voorstellen. Wel richt deze reactie zich op de door Brouwer als grondgedachte in het artikel neergelegde opvatting dat de beoogde herziening van het Wetboek niet door kwalitatieve doelen is ingegeven, maar dat het bij de herziening ‘uitsluitend om de kwantitatieve prestaties’ zou gaan, waarbij ‘de rechtsprekende macht over de band van deze wetgevingsherziening doende is haar eigen inkomsten veilig te stellen’. Deze opvatting over het herzieningsproces gaat gepaard met stevige statements als zou het herzieningsproces op ‘zeer fundamenteel

niveau aan rechtstatelijke en bestuurlijke integriteit’ tekort schieten. Het zijn forse standpunten. De fundamenten van de rechtsstaat en zelfs de integriteit van de Rechtspraak en het bestuur staan op de tocht als men Brouwer moet geloven. Daar zal de auteur wel goede argumenten voor hebben. Zou men denken. Maar neen, althans ik heb die argumenten niet aangetroffen. Brouwer gaat er in de eerste plaats ten onrechte van uit dat de modernisering uitsluitend is ingegeven door efficiency-redenen. Dat is – in ieder geval voor de Rechtspraak - zeker niet het enige. Een belangrijk doel van de modernisering is te komen tot aanpassing aan ontwikkelingen in de jurisprudentie en het verrichten van ‘achterstallig onderhoud’, met een open blik op toekomstige digitale ontwikkelingen, zodat een overzichtelijker, transparanter en makkelijker toepasbaar Wetboek ontstaat. Daarnaast leiden Europese regelgeving en jurisprudentie tot aanpassingen. En overigens: ook efficiency is een kwaliteitsinstrument, omdat daardoor de kans op fouten en de kans op (te) lang durende processen vermindert – allebei in het belang van de verdachte waar Brouwer voor opkomt, en in het belang van het slachtoffer.

voor de toekomstige herziening in de vorm van ideeën en bijdragen aan de discussie. Je moet toch wel een merkwaardig beeld hebben van processen en verantwoordelijkheden om daaruit de conclusies te trekken als Brouwer doet. Brouwer doet het voorkomen alsof de rechterlijke macht de wetgeving aan het herschrijven is en daarbij enkel door budgettaire overwegingen is gedreven. Helaas geeft de auteur geen enkel voorbeeld waar dit uit blijkt. Het is ook domweg niet waar, wat hij zegt. En wat is er mis om in een preconsultatiefase de partijen te horen die dagelijks met en in het strafproces werkzaam zijn. Deze kunnen juist vanwege hun juridische professie en hun praktijkkennis buitengewoon waardevolle gedachten aandragen voor herziening van het Wetboek. Dat geldt voor alle betrokkenen. En dat gebeurt ook al jaren op verschillende manieren, bijvoorbeeld in expertmeetings, waar rechters, wetenschap, OM en ook de balie aan (kunnen) deelnemen. Het aldus

Auteur 1. Mr. W.F. Groos is raadsheer in de strafkamer van de Hoge Raad en voor drie jaar gedetacheerd bij de Raad voor de rechtspraak als (deel)programmaleider KEI straf en programmaleider Rechtspraak bij het programma Taskforce OM-ZM.

Noten

Op de tweede plaats baseert Brouwer zich op het gegeven dat de rechterlijke macht, onder meer via de Projectgroep wetgeving van het deelprogramma KEI-Straf, bijdragen levert

2. Het artikel is weliswaar op persoonlijke titel geschreven maar kan moeilijk los worden gezien van de – namelijk ook breeduit genoemde – functie van de auteur als advocaat en voorzitter van de Vereniging van Cassatieadvocaten in Strafzaken.


3143

2267

Reactie

breed horen van betrokken deskundigen is alleen maar kwaliteitbevorderend. Jammer dat Brouwer dat niet onderkent. Jammer ook dat Brouwer niet onderkent dat juist de Recht-

2268

spraak een taak heeft bij het bewaken van grondrechten en de beginselen van een democratische rechtsstaat. Dat die taak tot uiting komt in de door Brouwer nu bekriti-

seerde advisering over toekomstige wetgeving is zelfs een opdracht die artikel 95 RO uitdrukkelijk aan de Raad voor de rechtspraak geeft.

gerechten. Naarmate de Rechtspraak intensiever contribueert aan dit wetgevingsproces stelt zij zich in toenemende mate bloot aan kritische vragen over mogelijke belangenverstrengeling. Zulke kritiek is vanzelfsprekend in alle gevallen waarin een partij – de voorbeelden in de industriële hoek liggen voor het oprapen – invloed wil uitoefenen op de inhoud van nog tot stand te brengen wetgeving en tegelijk bij die wetgeving mogelijk een financieel belang heeft. Zij is slechts nieuw voor de Rechtspraak. De tijden dat de Rechtspraak zich aan kritiek denkt te kunnen onttrekken door hautain te wijzen op een maatschappelijke of wettelijke taak bij het ‘bewaken van grondrechten en de beginselen van een democratische rechtstaat’ liggen nu toch echt wel achter ons. Tegenwoordig wordt de vraag gesteld of het handelen van de Rechtspraak (in de pre-consultatiefase) verenigbaar is met zo’n (slechts voor de consultatiefase gegeven) maatschappelijke of wettelijke taak. Ik heb daar vraagtekens bij gezet.2 Vraagtekens die weggenomen zouden kunnen worden, bijvoorbeeld door het publiceren van een transpa-

rante en inzichtelijke doorrekening van de effecten die de verschillende wetgevingsvoorstellen van de Rechtspraak hebben op de inkomstenstroom van de gerechten.

Naschrift

Naschrift Dian Brouwer1

I

n mijn bijdrage heb ik 2 feiten met elkaar in verband gebracht: 1. de rechtspraak schrijft (via ‘innovatietrajecten’) mee aan een wetsvoorstel dat (blijkens de mededelingen van de Minister van VenJ aan de 2e Kamer) hoofdzakelijk ten doel heeft de efficiency van de strafrechtsketen te verhogen, en 2. de efficiency van de strafrechtsketen bepaalt mede de hoogte van de inkomsten van de

3144


Auteur 1. Mr. dr. D.V.A. Brouwer is advocaat te Utrecht en voorzitter van de Vereniging van Cassatie-advocaten in strafzaken. Het stuk en dit naschrift zijn op persoonlijke titel geschreven.

Noten 2. En zo ook H.D. Tjeenk Willink in zijn indrukwekkende rede op het afscheidssymposium van Geert Corstens, te vinden op http://www.rechtspraak.nl/Organisatie/Hoge-Raad/Nieuws/ Pages/%E2%80%98Toegang-tot-de-rechter%E2%80%99%E2%80%93-afscheidssymposium-Geert-Corstens.aspx, m.n. p. 8. Op p. 5 wijst hij daarbij op het op micro-niveau spelende probleem van individuele rechters die moeten oordelen over rechtsvragen waarin zij zelf eerder als ‘co-producent’ van wetgeving waren betrokken. Aan de door hem genoemde EHRM uitspraken ( EHRM 28 September 1995, appl. nr. 14570/89 (Procola vs. Luxemburg), EHRM 8 februari 2000, appl. nr. 28488/95 (McGonnell vs. UK) en EHRM 9 november 2006, appl. nr. 65411/01, (Sacilor Lormines vs. Frankrijk) wil ik EHRM 8 februari 2000, appl. nr. 28488/95 (McGonnell vs. UK) toevoegen. In het licht van het recht op berechting door een ‘impartial tribunal’ is betrokkenheid van rechters – en raadsheren – bij het wetgevingsproces geenszins onproblematisch.

Rechtspraak

Aanbevolen citeerwijze:

ting, ze zouden niet over de mogelijkheden

in bij het EHRM waarin het stelt dat de heer

NJB 2014/ … (nummer uitspraak)

beschikken om hem de juiste medische zorg

Câmpeanu’s rechten onder artikel 2, 3, 5, 8, 13

te bieden. Wanneer hij daar zeven dagen ver-

en 14 zijn geschonden. De zaak wordt op 19

EHRM

3145

blijft wordt hij op 20 februari 2004 bezocht

maart 2013 doorverwezen naar de Grote

Hof van Justitie EU

3147

door een groep waarnemers van het Centre

Kamer. Diverse partijen hebben in de proce-

Hoge Raad (civiele kamer)

3148

of Legal Resources (CLR). Zij vinden hem

dure geïntervenieerd.

Hoge Raad (strafkamer)

3153

slechts gekleed in een pyjama-top, in een

Afd. Bestuursrechtspraak RvS

3160

onverwarmde kamer met bed maar zonder

C. Uitspraak van het Hof

Centrale Raad van Beroep

3166

beddengoed. Hoewel hij hulp nodig heeft bij

(Grote Kamer: Spielmann (President)

College Beroep bedrijfsleven

3167

het eten en het bezoeken van het toilet,

Raimondi, Ziemele, Berro-Lefèvre, Gyulumy-

wordt hem die hulp niet geboden. Het perso-

an, Thór Björgvinsson, Šikuta, Hirvelä, López

neel zou bang zijn besmet te raken met het

Guerra, Bianku, Tsotsoria, Pardalos, de

Europees Hof voor de Rechten van de Mens

HIV-virus. Diezelfde avond komt de heer

Gaetano, Nußberger, Pinto de Albuquerque,

Câmpeanu te overlijden.

Mahoney, Silvis).

Deze rubriek wordt verzorgd door onderzoe-

Het CLR dient op 23 februari 2004 een aan-

Het Hof buigt zich allereerst over de ontvan-

kers van de Universiteit Leiden, de VU

klacht in waarin het stelt dat de heer Câm-

kelijkheid van de zaak. De Roemeense over-

Amsterdam en de RU Nijmegen. Onderstaan-

peanu is komen te overlijden als gevolg van

heid klaagt dat het CLR niet gerechtigd is om

de bewerkingen zijn verzorgd door mw. mr.

ernstige nalatigheid. In augustus 2004 wordt

namens de heer Câmpeanu op te treden. Het

K.A.M. van der Zon respectievelijk mr. G.

het strafrechtelijk onderzoek geopend waar-

CLR is immers zelf geen slachtoffer van de

Boogaard (Universiteit Leiden). Alle uitspra-

bij een forensisch rapport wordt uitgegeven

vermeende schendingen, noch is het de wet-

ken van het EHRM staan op www.echr.coe.

en het lichaam van de heer Câmpeanu wordt

telijk vertegenwoordiger van de heer Câm-

int; een selectie verschijnt uiteindelijk in

opgegraven en een autopsie wordt uitge-

peanu. Het Hof stelt hierover dat de heer

Reports of Judgments and Decisions. De uit-

voerd. In juli 2005 besluit het Openbaar

Câmpeanu direct slachtoffer is, en dat er

spraken van kamers van het EHRM worden

Ministerie niet te vervolgen omdat de zorg

inderdaad onvoldoende grond is aan te

drie maanden na de uitspraakdatum defini-

aan de heer Câmpeanu voldoende zou zijn

nemen dat het CLR indirect slachtoffer zou

tief, tenzij er intern appel wordt ingesteld bij

geweest en het overlijden niet het gevolg is

zijn. Desalniettemin is het Hof van oordeel

de Grote Kamer van het Hof.

geweest van geweld maar van zijn ziekte.

dat in de exceptionele omstandigheden van

Deze beslissing wordt vervolgens aangetast,

deze zaak en mede gezien de ernst van aan-

de zaak wordt heropend en tot twee maal toe

tijgingen, het het CLR toegestaan moet wor-

opnieuw afgesloten. Ook andere instanties

den om namens de heer Câmpeanu op te

waar het CLR een klacht had ingediend naar

treden. Hiertoe overweegt het Hof dat het

aanleiding van het overlijden, zoals de Natio-

EVRM zo geïnterpreteerd moet worden dat

nale autoriteit voor de adoptie en bescher-

het zowel praktisch als effectief rechtsbe-

Artikel 2 en 13 EVRM. Slachtoffervereiste.

ming van kinderen als ook de tuchtcommis-

scherming biedt. Daarnaast wijst het Hof

Mogelijkheid voor NGO om overleden

sie van het PMH besluiten de klachten van

erop dat de vraag of CLR bevoegd is om de

persoon te vertegenwoordigen.

het Centrum ongegrond te verklaren. Daarop

heer Câmpeanu te vertegenwoordigen, in de

Kwetsbaarheid. Recht op leven.

raadpleegt het CLR de International Federati-

Roemeense procedure nooit aan de orde is

on of Health and Human Rights Organisati-

geweest. De zaken die door het CLR zijn voor-

ons dat een rapport opstelt waarin het stelt

gebracht namens de heer Câmpeanu zijn

dat het overlijden van de heer Câmpeanu

zaken die doorgaans de verantwoordelijk-

gevolg is van grove medische nalatigheid.

heid zijn van een voogd of vertegenwoordi-

Voorts is nog van belang dat in een andere

ger. Bij de Roemeense overheid zijn geen

A. Feiten

zaak waarin het CLR klaagt over het overlij-

familieleden van de heer Câmpeanu bekend

De heer Câmpeanu is in 1985 als baby te

den van een andere patiënt in het PMH

en bij het bereiken van de leeftijd van acht-

vondeling gelegd en in een weeshuis

bezwaren omtrent de bevoegdheid van het

tien jaar is, in strijd met het Roemeense

geplaatst. In 1990 wordt hij positief getest op

CLR over deze patiënt van tafel worden

recht, geen vertegenwoordiger voor de heer

HIV. Ook wordt in dat jaar vastgesteld dat hij

geveegd. Ook ligt er een rapport van het

Câmpeanu benoemd. Gezien zijn kwetsbaar-

verstandelijk gehandicapt is (er wordt dan

Europees Comite ter voorkoming van Marte-

heid – hij was niet in staat om voor zichzelf

een IQ van 30 gemeten). Wanneer hij acht-

ling uit 2004 waarin wordt gesteld dat in de

te zorgen - is de heer Câmpeanu ook tijdens

tien jaar oud is moet hij het centrum voor

winters van 2003 en 2004 in het betreffende

zijn leven niet in staat geweest om te klagen

gehandicapte kinderen waar hij woont verla-

psychiatrisch ziekenhuis 109 patiënten onder

over zijn situatie. Daarmee bevond hij zich

ten. Verschillende instellingen weigeren hem

verdachte omstandigheden zijn komen te

in een volstrekt andere en minder gunstige

vanwege zijn ziekte. Hij wordt uiteindelijk

overlijden. In reactie op een brief van de Spe-

positie dan eerdere klagers in voorgaande

geplaatst in een centrum voor medische en

ciaal Rapporteur van de Verenigde Naties

zaken voor het Hof.

sociale zorg waar wordt vastgesteld dat hij er

voor het Recht op Gezondheidszorg omtrent

Met betrekking tot artikel 2 benadrukt het

zowel psychisch als fysiek zeer slecht aan toe

zorgen omtrent het psychiatrisch ziekenhuis

Hof dat de heer Câmpeanu geen vertegen-

is. Ook gebruikt hij geen HIV-medicatie en is

stelt de Roemeense overheid dat ze deze zor-

woordiger of voogd is toegewezen toen hij

hij ondervoed. Na enkele dagen wordt hij

gen delen en maatregelen zullen nemen om

achttien jaar oud werd, hetgeen zou implice-

weer overgeplaatst naar een psychiatrisch

de situatie te verbeteren.

ren dat hij volledig handelingsbekwaam is

2269 17 juli 2014, appl. nr. 47848/08

(EVRM art. 2, 34) Centre of Legal resources vs. Roemenië

onder de Roemeense wet. Ware dat echter het

ziekenhuis, het PMH, omdat hij zich zeer agressief gedraagt. Dit ziekenhuis had hem

B. Procedure

geval dan zou hij ook toestemming hebben

eerder geweigerd vanwege zijn HIV-besmet-

Het CLR dient op 2 oktober 2008 een klacht

moeten verlenen voor de verschillende over-


3145

Rechtspraak

plaatsingen naar medische instellingen.

geen verzoek tot schadevergoeding inge-

artikel 34 EVRM door dit te doen terwijl er

Daarover is de heer Câmpeanu echter nooit

diend. Wel moeten de procedurele kosten

een tegenovergestelde interim measure lag.

geïnformeerd noch geraadpleegd. De beslis-

door de overheid worden vergoed aan het

sing om de heer Câmpeanu uiteindelijk in

CLR. Omdat de geconstateerde schendingen

C. Uitspraak van het Hof

het PMH te plaatsen was, zo stelt het Hof,

volgens het Hof wijzen op een breder pro-

(Vijfde Kamer: Villiger (president), Power-

vooral gebaseerd op de vraag welke instelling

bleem raadt het de Roemenië aan om onder

Forde, Yudkivska, Potocki, Lemmens, Jäder-

hem wilde aanvaarden niet op de vraag wel-

toezicht van het Comité van Ministers van de

blom, Pejchal,)

ke instelling hem de beste zorg kon bieden.

Raad van Europa maatregelen te nemen om

Ten aanzien van de uitlevering zelf consta-

Het PMH had eerder aangegeven niet de

de vertegenwoordiging van personen in een

teert het Hof dat de zaak sterk lijkt op die

middelen in huis te hebben om voldoende

vergelijkbare positie als die van de heer Câm-

van Babar Ahmads e.a. In lijn daarmee oor-

zorg te bieden aan patiënten met HIV. Met

peanu te garanderen. Aan deze uitspraak is

deelt het Hof ook hier dat, gegeven de ernst

name het feit dat de heer Câmpeanu geen

een concurring opinion van Pinto de Albu-

van de verdenking en het feit dat een rechter

HIV-medicatie kreeg weegt voor het Hof

querque gehecht en zijn partly dissenting

alle omstandigheden nog zal moeten gaan

zwaar mee. Het Hof stelt dat uit de reactie

opinions van de rechters Spielmann, Bianku

wegen, een ‘discretionary life sentence’ niet

van de Roemeense overheid op de brief van

en Nußberger en van rechters Ziemele en

op voorhand disproportioneel is. Volgens de

de Speciaal Rapporteur van de Verenigde

Bianku gehecht.

Belgische regering zou het Hof zich tot dit

Naties voor het Recht op Gezondheidszorg blijkt dat de overheid op de hoogte was van de slechte omstandigheden in het zieken-

oordeel moeten beperken en de zaak van

2270

huis. Door de extreem kwetsbare heer Câmpeanu onder deze omstandigheden in het

Trabelsi niet gelijktrekken met de recente zaak van Vinter e.a. Trabelsi was immers nog niet veroordeeld, en dus kon de Belgische

4 september 2014, appl. nr. 140/10

betreffende ziekenhuis te plaatsen heeft de

regering nog niet beoordelen met welk perspectief op vrijlating hij eventueel levenslang

overheid zijn leven in gevaar gebracht. Dat

Art. 3 en 34 EVRM. Toepassing van het

zou komen vast te zitten. Het Hof verwerpt

hem geen goede zorg en behandeling werden

Vinter-oordeel op uitlevering terrorismever-

dit argument. Uit de aard van de jurispru-

geboden heeft volgens het Hof bijgedragen

dachte aan de Verenigde Staten. Uitzetting

dentie over uitleveringen onder artikel 3

aan zijn te vroege overlijden.

ondanks interim measure. Schendingen.

EVRM volgt dat Staten ook verplicht zijn

Met betrekking tot de procedurele rechten die voortvloeien uit artikel 2 stelt het Hof dat

schendingen te voorkomen. Daarom beoor(EVRM art. 3, 34)

de Roemeense overheid niet in staat is gebleken de omstandigheden omtrent het overlij-

deelt het Hof de straf die Trabelsi zou kunnen krijgen verder onder de (nieuwe) criteria

Trabelsi vs. België

den van de heer Câmpeanu op te helderen en

uit Vinter e.a. Dusdoende constateert het Hof dat, hoewel het perspectief op vrijlating niet

dat zij ook geen verantwoordelijken aan heb-

A. Feiten

totaal ontbreekt, hier geen sprake is van een

ben kunnen wijzen. De beslissing om niet

Klager, Nizar Trabelsi, heeft de nationaliteit

mechanisme dat de balans bewaakt tussen

direct na het overlijden van de heer Câmpea-

van Tunesië. In 2001 werd hij gearresteerd en

de (oneindige) voortzetting van de straf en

nu een autopsie uit te voeren is in strijd met

daarna veroordeeld voor het beramen van

de daarmee te dienen gerechtvaardigde

het nationale recht. Bovendien blijkt uit de

een aanslag op een Belgische legerbasis. In

penologische belangen. De uitlevering van

tweede beslissing om de zaak te heropenen

juni 2012 heeft Trabelsi deze (en twee ande-

Trabelsi is een schending van artikel 3 EVRM.

een aantal procedurele tekortkomingen in

re) straffen uitgezeten. Zijn asielverzoek is

De klacht onder artikel 34 EVRM wordt langs

het onderzoek. Nu deze beslissing echter niet

dan gestrand op artikel 1 f Vluchtelingenver-

een aantal lijnen beoordeeld. Allereerst

in stand is gebleven, stond er ook geen effec-

drag. Inmiddels is hij echter in beeld geko-

beoordeelt het Hof de stelling van de Belgi-

tief rechtsmiddel meer open om te klagen

men bij de Amerikaanse Justitie die hem ver-

sche regering dat zij in dit geval een interim

over deze tekortkomingen. Ten aanzien van

denkt van betrokkenheid bij Al-Qaeda en om

measure mochten doorbreken, vanwege de

artikel 13, het recht op een effectief rechts-

zijn uitlevering verzoekt. Op die grond wordt

kans dat Trabelsi op vrije voeten zou komen,

middel stelt het EHRM dat de Roemeense

Trabelsi langer vastgehouden, terwijl over

gelet op de afspraken en de goede verhoudin-

overheid geen effectief rechtsmiddel biedt

zijn uitlevering zelf wordt geprocedeerd.

gen met de Amerikaanse regering en gezien

aan verstandelijk gehandicapten wiens recht

Onmiddellijk na het bekend worden van het

de reeds gedane toezeggingen in het diplo-

op leven wordt geschonden.

verzoek om uitlevering, eind 2011, verzocht

matieke verkeer. Ten aanzien van die stelling

en verkreeg Trabelsi een interim measure

constateert het Hof dat België uiteindelijk

D. Slotsom

gericht op het niet-uitleveren. Het Hof hand-

‘deliberately and irreversibly’ afbreuk heeft

Het preliminaire bezwaar omtrent de moge-

haafde deze maatregel, ondanks de herhaal-

gedaan aan de bescherming van Trabelsi

lijkheid van het CLR om de heer Câmpeanu

de verzoeken van de Belgische regering tot

onder artikel 3 EVRM. Nu hij is uitgeleverd

te vertegenwoordigen wordt unaniem door

opheffing. Op 3 oktober 2013 werd Trabelsi

aan een niet-lidstaat, is elke constatering van

het Hof verworpen. Ten aanzien van het

evenwel toch uitgeleverd aan de Verenigde

een schending eigenlijk verder zinloos. Meer

recht op leven stelt het Hof dat de Roemeen-

Staten. Sindsdien wordt hij vastgehouden in

principieel stelt het Hof dat het simpelweg

se overheid niet de vereiste bescherming

de Rappahannock-gevangenis in Stafford

niet aan de Belgische Staat is om een eigen

heeft geboden aan de heer Câmpeanu het-

(Virginia).

oordeel in de plaats te stellen van de drie maal uitgesproken weigering van het Hof om

geen wederom unaniem een schending van artikel 2 ten gevolge heeft. Ook ten aanzien

B. Procedure

de interim measure op te heffen. Ten slotte

van de procedurele vereisten voortvloeiend

Op 23 december 2009 diende Trablesi een

constateert het Hof dat Trabelsi nu dermate

uit artikel 2 komt het Hof tot een unanieme

klaagschrift in waarin hij klaagde over schen-

van de buitenwereld is afgeschermd, dat hij

schending evenals ten aanzien van artikel 13

ding van artikel 3 EVRM door zijn uitlevering

zich ook daadwerkelijk minder goed heeft

in combinatie met artikel 2. Het CLR heeft

aan de Verenigde Staten en schending van

kunnen laten vertegenwoordigen bij het Hof.

3146


Rechtspraak

D. Slotsom

haar zoon geen recht op uitkeringen van de

maken op gelijke behandeling, moet worden

Het Hof oordeelt unaniem dat sprake is van

basisvoorziening. De rechter die zich over het

onderzocht of het verblijf van die burgers

een schending van artikel 3 en 34 EVRM en

beroep tegen de afwijzing moet buigen

voldoet aan de voorwaarden van artikel 7, lid

veroordeelt België tot het betalen van

vraagt zich echter af of de afwijzing verenig-

1, sub b, van Richtlijn 2004/38. Een van die

€ 60 000 schadevergoeding (en € 30 000 kos-

baar is met het Unierecht.

voorwaarden is de verplichting van de econo-

tenvergoeding). Aan de uitspraak is een con-

misch niet-actieve burger van de Unie om

curring opinion van rechter Yudkivska

Prejudiciële vragen

voor zichzelf en voor zijn gezinsleden over

gehecht.

De eerste vraag van de verwijzende rechter is

voldoende bestaansmiddelen te beschikken.

of ook bijzondere, niet op premie- of bij-

Indien zou worden aanvaard dat personen

dragebetaling berustende prestaties in de zin

die geen verblijfsrecht genieten krachtens

Hof van Justitie van de Europese Unie

van de artikelen 3, lid 3, en 70 van Verorde-

Richtlijn 2004/38, onder dezelfde voorwaar-

ning 883/2004 betreffende de coördinatie

den als die welke gelden voor nationale

Deze rubriek is verzorgd door M. Bulterman,

van de socialezekerheidsstelsels (Pb L 166, p.

onderdanen, een recht op sociale uitkeringen

medewerker van de Directie Juridische Zaken,

1) binnen de werkingssfeer artikel 4 van die

kunnen doen gelden, zou dit indruisen tegen

Afdeling Europees Recht van het Ministerie

verordening vallen. Bij een bevestigend ant-

de in punt 10 van de considerans vermelde

van Buitenlandse Zaken. De volledige uit-

woord van de eerst vraag wenst de verwijzen-

doelstelling van die richtlijn, te voorkomen

spraken van het EU-Hof zijn beschikbaar via

de rechter te vernemen of de artikelen 18

dat burgers van de Unie die onderdanen van

www.curia.europa.eu.

VWEU, 20, lid 2, VWEU, artikel 24, lid 2, van

een andere lidstaat zijn, een onredelijke

Richtlijn 2004/38 betreffende het recht van

belasting voor het socialebijstandsstelsel van

vrij verkeer en verblijf op het grondgebied

het gastland vormen. De mogelijkheid dat

van de lidstaten voor de burgers van de Unie

burgers van de Unie die gebruik hebben

en hun familieleden (Pb L 158, p. 77) en arti-

gemaakt van hun vrijheid van verkeer en van

kel 4 van verordening 883/2004 zich verzet-

verblijf, met betrekking tot sociale uitkerin-

ten tegen een regeling van een lidstaat uit

gen anders worden behandeld dan de eigen

(V. Skouris, president, K. Lenaerts, vicepresi-

hoofde waarvan economisch niet-actieve

onderdanen van het gastland, is een onver-

dent, A. Tizzano, L. Bay Larsen, T. von

onderdanen van andere lidstaten volledig of

mijdelijke consequentie van Richtlijn

Danwitz, C. Vajda, S. Rodin, kamerpresiden-

gedeeltelijk zijn uitgesloten van het recht op

2004/38. Een lidstaat moet de mogelijkheid

ten, E. Juhász, A. Borg Barthet,

bepaalde ‘bijzondere, niet op premie- of bij-

hebben om onder toepassing van dat artikel

J. Malenovský, E. Levits, M. Berger

dragebetaling berustende prestaties’ in de

7 te weigeren sociale uitkeringen toe te ken-

(rapporteur) en J. L. da Cruz Vilaça, rechters)

zin van Verordening 883/2004, terwijl die

nen aan economisch niet-actieve burgers van

prestaties wel worden toegekend aan eigen

de Unie die hun recht van vrij verkeer uitoe-

Vrij verkeer van personen. Burgerschap van

onderdanen van de betrokken lidstaat die

fenen met als enig doel sociale bijstand van

de Unie. Gelijke behandeling. Staatsburger

zich in dezelfde situatie bevinden. Ten slotte

een andere lidstaat te genieten hoewel zij

van een lidstaat zonder economische activi-

wenst de verwijzende rechter te vernemen of

niet over voldoende bestaansmiddelen

teit die op het grondgebied van een andere

de artikelen 1, 20 en 51 van het EU-Grond-

beschikken om in aanmerking te komen voor

lidstaat verblijft. Uitsluiting van deze per-

rechtenhandvest de lidstaten verplichten aan

een verblijfsrecht. Voor elke belanghebbende

sonen van de bijzondere, niet op bijdragebe-

burgers van de Unie uitkeringen van de

moet een concreet onderzoek van zijn econo-

taling berustende uitkeringen krachtens

basisvoorziening toe te kennen.

mische situatie worden verricht, zonder reke-

2271 Arrest van 11 november 2014, zaak C-333/13

ning te houden met de aangevraagde sociale

Verordening nr. 883/2004. Richtlijn 2004/38. Verblijfsrecht van langer dan drie maan-

De uitspraak van het Hof

uitkeringen, teneinde te beoordelen of hij

den. Art. 7 lid 1 sub b, 24. Voorwaarde van

Het Hof overweegt, in antwoord op de eerste

voldoet aan de voorwaarde dat hij over vol-

voldoende bestaansmiddelen.

vraag, dat bijzondere, niet op premie- of bij-

doende bestaansmiddelen beschikt om in

dragebetaling berustende prestaties in de zin

aanmerking te komen voor een verblijfsrecht

van de artikelen 3, lid 3, en 70 van Verorde-

uit hoofde van artikel 7, lid 1, sub b, van

ning 883/2004 binnen de werkingssfeer van

Richtlijn 2004/38.

Feiten en nationale procedure

artikel 4 van die verordening vallen.

Dano en haar zoon beschikken volgens het

De Roemeense Dano heeft een in 2009 in

Vervolgens gaat het Hof in op de rechten die

onderzoek van de verwijzende rechter niet

Duitsland geboren zoon. Zij beschikt over

een Unieburger in de positie van Dano ont-

over voldoende bestaansmiddelen. Zij kun-

een voor burgers van de Unie bestemde ver-

leent aan de artikelen 18 en 20 VWEU, artikel

nen dus geen aanspraak maken op een ver-

blijfsverklaring met een onbeperkte geldig-

24, lid 2, van Richtlijn 2004/38 en artikel 4

blijfsrecht in het gastland krachtens Richtlijn

heidsduur, afgegeven door de stad Leipzig.

van Verordening 883/2004. Het Hof over-

2004/38. Bijgevolg kunnen zij zich niet beroe-

Dano woont met haar zoon in het apparte-

weegt dat uit artikel 24, lid 1, van Richtlijn

pen op het beginsel van non-discriminatie

ment van een zus, die voor hun onderhoud

2004/38 volgt dat een burger van de Unie,

van artikel 24, lid 1, van die richtlijn.

zorgt. Dano ontvangt voor haar zoon maan-

wat de toegang tot sociale uitkeringen

Eenzelfde slotsom geldt volgens het Hof voor

delijks een bedrag aan kinderbijslag en een

betreft, zich er alleen op kan beroepen gelijk

de uitlegging van artikel 4 van Verordening

onderhoudsvoorschot van bureau jeugdzorg.

te worden behandeld als een onderdaan van

nr. 883/2004. De in het hoofdgeding aan de

Dano heeft geen schooldiploma’s. Zij is noch

het gastland, indien zijn verblijf op het

orde zijnde uitkeringen worden krachtens

in Duitsland noch in Roemenië werkzaam

grondgebied van het gastland voldoet aan de

artikel 70, lid 4, immers uitsluitend toege-

geweest. Dano en haar zoon vragen uitkerin-

voorwaarden van Richtlijn 2004/38. Om te

kend door de lidstaat waarin de betrokkene

gen van de basisvoorziening op grond van

beoordelen of economische niet-actieve bur-

woont, overeenkomstig de wetgeving van

het Duitse sociaal wetboek aan. Deze worden

gers van de Unie in de situatie van verzoe-

deze staat. Niets verzet zich er tegen dat de

afgewezen. Naar Duits recht hebben Dano en

kers in het hoofdgeding aanspraak kunnen

toekenning van dergelijke uitkeringen aan

Elisabeta Dano vs. Jobcenter Leipzig


3147

Rechtspraak

economisch niet-actieve burgers van de Unie

Hoge Raad (civiele kamer)

(BW art. 6:74, 7:658 lid 1, 2 en 4; Rv art. 25;

afhankelijk wordt gesteld van het vereiste dat

Deze rubriek wordt verzorgd door mr. G.C.C.

Arbowet art. 5 lid 1)

deze burgers voldoen aan de voorwaarden

Lewin, lid van het Gemeenschappelijk Hof

om een recht op verblijf in het gastland te

van Justitie van het Caribische deel van het

A (de werknemer), adv. mr. P. Kuipers, vs. B

genieten krachtens Richtlijn 2004/38.

Koninkrijk. De uitspraken zijn integraal in te

(de inlenende werkgever), adv. mrs. R.L.

Ten slotte gaat het Hof in op de toepasselijk-

zien op www.rechtspraak.nl.

Bakels en A. Van Staden ten Brink, en BTS (de formele werkgever), niet verschenen.

heid van het EU-Grondrechtenhandvest. Het Hof wijst er op dat artikel 51, lid 1, van het Handvest bepaalt dat de bepalingen hiervan

2272

zijn gericht tot de lidstaten ‘uitsluitend wan-

Feiten en procesverloop A was op grond van een uitzendovereen-

neer zij het recht van de Unie ten uitvoer

5 december 2014, nr. 13/03613

komst in dienst bij BTS. BTS heeft A ter

brengen’. In punt 41 van het arrest Brey heeft

(Mrs. E.J. Numann, A.H.T. Heisterkamp, C.E.

beschikking van B gesteld. In opdracht van B

het Hof bevestigd dat artikel 70 van Verorde-

Drion, M.V. Polak, T.H. Tanja-van den Broek;

heeft A als chauffeur tuinmachines getrans-

ning nr. 883/2004 niet ertoe strekt de materi-

A-G mr. G.R.B. van Peursem)

porteerd naar het bedrijf Boyal in Spanje.

ele voorwaarden voor een recht op die pres-

ECLI:NL:HR:2014:3519

Daar aangekomen is hij bij het lossen van de

taties te bepalen. Het staat aan de wetgever

tuinmachines in de aanhanger van de

van elke lidstaat om deze voorwaarden vast

Nadat een vrachtwagenchauffeur een

vrachtwagen gaan staan en klem komen te

te stellen. Voor zover die voorwaarden niet

vracht naar Spanje heeft vervoerd, loopt

zitten onder een lepel van een heftruck.

voortvloeien uit verordening 883/2004 of uit

hij bij het lossen letsel op. Het hof acht de

Hierdoor heeft hij teenletsel opgelopen. B en

Richtlijn 2004/38 noch uit andere handelin-

werkgever niet aansprakelijk, op de grond

BTS waren op grond van de geldende cao

gen van afgeleid Unierecht, en de lidstaten

dat deze de werknemer had geïnstrueerd

verplicht een ongevallenverzekering voor A

dus bevoegd zijn om de voorwaarden voor de

niet te lossen en niet te helpen bij het los-

af te sluiten.

toekenning van dergelijke prestaties te rege-

sen. HR: 1. Zorgplicht werkgever. De zorg-

In dit geding heeft A een verklaring voor

len, zijn zij dit ook om de omvang van de

plicht van de werkgever bracht tevens mee

recht gevorderd dat B en BTS hoofdelijk aan-

door dit soort prestaties gewaarborgde socia-

dat hij veiligheidsschoenen diende te ver-

sprakelijk zijn voor de schade die A als gevolg

le bescherming te bepalen. Bij het vaststellen

strekken. Niet kon niet worden verlangd

van het ongeval heeft geleden. De kanton-

van de voorwaarden voor en de omvang van

dat de werkgever ook nog zou controleren

rechter heeft de vordering afgewezen. Het

de toekenning van de bijzondere, niet op pre-

of de werknemer deze schoenen in zijn

hof heeft het vonnis van de kantonrechter

mie- of bijdragebetaling berustende presta-

vrachtauto meenam indien hij niet

bekrachtigd. Het hof heeft geoordeeld dat B

ties geven de lidstaten bijgevolg geen uitvoe-

beschikte over aanwijzingen dat de werk-

en BTS aan hun zorgplicht hebben voldaan

ring aan het Unierecht. Derhalve is het Hof

nemer dit placht na te laten. Evenmin kon

door A voldoende duidelijk te instrueren om

niet bevoegd om de vierde vraag te beant-

worden verlangd dat de werkgever ervoor

niet zelf te lossen en ook niet bij het lossen

woorden.

zou zorgen dat toezicht op de naleving van

te helpen.

de veiligheidsinstructies werd gehouden

Conclusie

door een klant. Het hof is ten onrechte

Hoge Raad

Verordening 883/2004 moet in die zin wor-

niet ingegaan op de stellingen van de

Onderdeel 1 betoogt dat de zorgplicht van de

den uitgelegd dat ‘bijzondere, niet op premie-

werknemer dat geen risico-inventarisatie

werkgever ook meebracht dat A van veilig-

of bijdragebetaling berustende prestaties’ in

en -evaluatie is uitgevoerd, dat het ongeval

heidsschoenen werd voorzien. Bij de beoorde-

de zin van de artikelen 3, lid 3, en 70 van die

niet aan de arbeidsinspectie is gemeld en

ling van het onderdeel dient tot uitgangs-

verordening, binnen de werkingssfeer van

dat geen duidelijke veiligheidsinstructies

punt dat A de schade heeft geleden in de

artikel 4 daarvan vallen.

zijn gegeven. Het hof heeft miskend dat

uitoefening van zijn werkzaamheden. Uit art.

Artikel 24, lid 1, van Richtlijn 2004/38/EG,

het verwijt dat de werkgever heeft nagela-

7:658 lid 2 BW volgt dat BTS daarvoor aan-

gelezen in samenhang met artikel 7, lid 1,

ten een ongevallenverzekering af te slui-

sprakelijk is, tenzij – voor zover in cassatie

sub b, daarvan, en artikel 4 van Verordening

ten, dient te worden aangemerkt als een

van belang – BTS aantoont dat zij aan haar in

nr. 883/2004 verzetten zich niet tegen de

zelfstandig verwijt. 2. Ambtshalve aanvul-

art. 7:658 lid 1 BW bedoelde zorgplicht heeft

regeling van een lidstaat op grond waarvan

ling van rechtsgronden. De feitelijke

voldaan. Ingevolge art. 7:658 lid 4 BW geldt

onderdanen van andere lidstaten zijn uitge-

grondslag van de vordering ter zake van

hetzelfde voor B. De in art. 7:658 lid 1 BW

sloten van het recht op bepaalde ‘bijzondere,

het verwijt dat de werkgever in strijd met

bedoelde zorgplicht verplicht de werkgever

niet op premie- of bijdragebetaling berusten-

de cao heeft nagelaten een ongevallenver-

niet alleen om aanwijzingen te verstrekken

de prestaties’ in de zin van artikel 70, lid 2,

zekering af te sluiten, had het hof aanlei-

om zoveel mogelijk te voorkomen dat de

van verordening nr. 883/2004, terwijl deze

ding moeten geven deze vordering, onder

werknemer schade lijdt, maar ook om daar-

prestaties wel worden toegekend aan de

aanvulling van rechtsgronden, mede te

toe de geëigende veiligheidsmaatregelen te

onderdanen van het gastland die zich in

beoordelen op basis van art. 6:74 BW (toe-

treffen. Bij de beantwoording van de vraag of

dezelfde situatie bevinden, voor zover deze

rekenbare tekortkoming). De omstandig-

de werkgever aan zijn zorgplicht heeft vol-

onderdanen van andere lidstaten in het gast-

heid dat het hof de aanvulling door de

daan, moet in aanmerking worden genomen

land geen verblijfsrecht genieten krachtens

werknemer van de grondslag van de vorde-

dat met de zorgplicht van de werkgever wel-

Richtlijn 2004/38.

ring met art. 6:74 BW buiten beschouwing

iswaar niet wordt beoogd een absolute waar-

Het Hof van Justitie van de Europese Unie is

heeft gelaten, laat onverlet dat het hof

borg te scheppen voor de bescherming van

niet bevoegd om de vraag betreffende de uit-

ambtshalve had moeten onderzoeken of

de werknemer tegen het gevaar van arbeids-

leg van het EU-Grondrechtenhandvest te

art. 6:74 BW op het vaststaande feitencom-

ongevallen, maar dat gelet op de ruime strek-

beantwoorden.

plex van toepassing is.

king van de zorgplicht niet snel mag worden aangenomen dat de werkgever daaraan heeft

3148


Rechtspraak

voldaan en bijgevolg niet aansprakelijk is

Onderdeel 2 klaagt dat gebrekkig toezicht is

strekking, en ook deze stellingen van A zijn

voor door de werknemer in de uitoefening

gehouden op de aanwezigheid van veilig-

van belang bij de beoordeling of die is nage-

van zijn werkzaamheden geleden schade. Art.

heidsschoenen en op de naleving van veilig-

leefd. Het hof is ten onrechte niet op die stel-

7:658 BW vergt immers een hoog veiligheids-

heidsinstructies. Het onderdeel kan niet tot

lingen ingegaan.

niveau van de betrokken werkruimte, werk-

cassatie leiden, nu het in het onderhavige

Onderdeel 4 klaagt terecht dat het hof heeft

tuigen, gereedschappen en kleding alsmede

geval uitgaat van een te hoge zorgplicht voor

miskend dat het verwijt dat B en BTS in strijd

van de organisatie van de werkzaamheden,

de werkgever. Van BTS of B kon niet worden

met de van toepassing zijnde cao hebben

en vereist dat de werkgever het op de

verlangd dat zij, indien zij veiligheidsschoe-

nagelaten om ten behoeve van A een onge-

omstandigheden van het geval toegesneden

nen aan A hadden verstrekt, ook nog zouden

vallenverzekering af te sluiten, dient te wor-

toezicht houdt op behoorlijke naleving van

controleren of A deze schoenen in zijn

den aangemerkt als een zelfstandig verwijt

de door hem gegeven instructies (vgl. HR 11

vrachtauto meenam indien zij niet beschik-

naast het verwijt dat zij de uit art. 7:658 BW

november 2011, ECLI:NL:HR:2011:BR5223, NJ

ten over aanwijzingen dat A dit placht na te

voortvloeiende zorgplicht niet zijn nageko-

2011/598 (De Rooyse Wissel vs. Hagens)).

laten. Voorts stond de plaats waar de werk-

men. De ongegrondheid van het als eerste

Indien de plaats waar de werkzaamheden

zaamheden werden verricht eraan in de weg

vermelde verwijt vloeit dus niet reeds voort

worden verricht eraan in de weg staat dat de

dat BTS en B direct toezicht hielden op de

uit de ongegrondheid van het tweede. Ook

werkgever direct toezicht houdt op de nale-

naleving van de door hen gegeven veilig-

betoogt het onderdeel terecht dat de feitelij-

ving van de door hem gegeven instructies,

heidsinstructies. Niet kon van BTS en B wor-

ke grondslag van de vordering van A het hof

dient deze zo nodig aanvullende veiligheids-

den verlangd dat zij ervoor zouden zorgen

aanleiding had moeten geven deze vorde-

maatregelen te treffen. Het antwoord op de

dat toezicht op die naleving werd gehouden

ring, onder aanvulling van rechtsgronden,

vraag welke maatregelen de werkgever dient

door een klant (zoals in dit geval Boyal was).

mede te beoordelen op basis van art. 6:74 BW.

te treffen, is afhankelijk van de omstandighe-

Onderdeel 3 betoogt dat het hof heeft mis-

Weliswaar heeft het hof het bezwaar van B en

den van het geval, waaronder de aard van de

kend dat het op de weg van B en BTS ligt om

BTS tegen de aanvulling door A van de

werkzaamheden, de kans dat zich een onge-

te stellen en bij betwisting aannemelijk te

grondslag van de vordering met art. 6:74 BW

val zal voordoen, de ernst die de gevolgen

maken dat zij aan hun zorgplicht hebben

gehonoreerd en die aanvulling op die grond

van een ongeval kunnen hebben en de mate

voldaan. Het onderdeel faalt voor zover het

buiten beschouwing gelaten, maar dat laat

van de bezwaarlijkheid van de te nemen vei-

klaagt dat het oordeel van het hof getuigt

onverlet dat het hof, gelet op art. 25 Rv,

ligheidsmaatregelen. Niet valt in te zien dat

van een onjuiste rechtsopvatting omtrent de

ambtshalve had moeten onderzoeken of art.

de omstandigheid dat A was geïnstrueerd

stelplicht en bewijslast. In het tussenarrest

6:74 BW op het vaststaande feitencomplex

om de lading niet zelf te lossen, afdoet aan

overweegt het hof dat de stelplicht en bewijs-

van toepassing is.

de zorgplicht van BTS en B om geëigende

last betreffende het nakomen van de zorg-

Volgt vernietiging en verwijzing, overeen-

veiligheidsmaatregelen te treffen. Niet steeds

plicht rusten op de werkgever en dat BTS en

komstig de conclusie van de A-G.

zal voor een chauffeur goed te bepalen zijn

B gemotiveerd hebben gesteld dat zij aan

De A-G bespreekt onder 2.3 en 2.4 de aanspra-

of een handeling moet worden gerekend tot

hun zorgplicht hebben voldaan. In het eind-

kelijkheid van de werkgever voor schade die

het lossen van de lading. Indien de aanlei-

arrest grijpt het hof hierop terug door te

de werknemer lijdt in de uitoefening van zijn

ding tot het voorval is geweest dat A het zeil-

overwegen dat het hof B en BTS heeft toege-

werkzaamheden. Hij acht de klacht over

doek van de vrachtwagen ging losmaken

laten te bewijzen dat zij hebben voldaan aan

ambtshalve aanvulling van rechtsgronden

omdat het dreigde te worden beschadigd,

hun zorgplicht. Het onderdeel faalt eveneens

ongegrond (2.17).

zoals hij als getuige heeft verklaard, behoef-

voor zover het ervan uitgaat dat aan de stel-

de voor hem niet duidelijk te zijn of dit als

plicht bijzondere eisen worden gesteld. De

‘lossen’ moest worden aangemerkt. Boven-

hoge eisen die in HR 11 november 2011,

dien dienden BTS en B ermee rekening te

ECLI:NL:HR:2011:BR5223, NJ 2011/598 (De

houden dat werknemers wel eens nalaten de

Rooyse Wissel vs. Hagens) werden gesteld aan

5 december 2014, nr. 13/04455

voorzichtigheid in acht te nemen die ter

de stelplicht van de werkgever werden in die

(Mrs. F.B. Bakels, A.M.J. van Buchem-

voorkoming van ongelukken geraden is (vgl.

zaak gerechtvaardigd door bijzondere

Spapens, C.E. Drion, M.V. Polak, T.H. Tanja-

HR 7 december 2012,

omstandigheden van het geval, die zich in

van den Broek; A-G mr. J. Wuisman)

ECLI:NL:HR:2012:BX7590, NJ 2013/11 (Giraldo

het onderhavige geval niet voordoen. Anders


vs. Daltra)). In cassatie moet veronderstellen-

dan in de zaak die leidde tot het arrest van

derwijs ervan worden uitgegaan dat B en BTS

11 november 2011, gaat het hier niet het om

Beschermingsbewind. Beheer. NVL heeft als

geen veiligheidsschoenen aan A hebben ver-

een ongeval dat voortvloeit uit een gevaar-

beschermingsbewindvoerder van D namens

strekt en dat dergelijke schoenen hadden

zettende situatie die rechtstreeks verband

deze een schenking van € 1,3 miljoen aan-

kunnen bijdragen aan voorkoming of beper-

houdt met en inherent is aan de uitoefening

vaard. Daarbij is een stichting opgericht,

king van het letsel. Hiervan uitgaande

van de werkzaamheden van A waaraan hij

die het geschonken bedrag is gaan beheren.

getuigt het oordeel van het hof van een

zich vanwege zijn specifieke functie niet kon

In dit geding spreekt D, vertegenwoordigd

onjuiste rechtsopvatting. Dat oordeel houdt

onttrekken. De motiveringsklacht wordt

door haar opvolgend bewindvoerder, NVL

immers in dat B en BTS reeds aan hun uit

evenwel terecht voorgedragen. In hoger

aan wegens tekortschieten in de zorg van

art. 7:658 BW voortvloeiende zorgplicht heb-

beroep heeft A aangevoerd dat in strijd met

een goed bewindvoerder. HR: Het onder-

ben voldaan door A voldoende duidelijk te

art. 5 lid 1 Arbeidsomstandighedenwet geen

deel, dat is gebaseerd op het uitgangspunt

instrueren om niet zelf te lossen en ook niet

risico-inventarisatie en -evaluatie is uitge-

dat NVL als bewindvoerder het beheer voer-

bij het lossen te helpen. Gelet op hetgeen

voerd, dat het ongeval niet aan de arbeidsin-

de over het geschonken bedrag, mist feite-

hiervoor is overwogen, bracht die zorgplicht

spectie is gemeld en dat aan A geen duidelij-

lijke grondslag.

echter tevens mee dat zij veiligheidsschoe-

ke veiligheidsinstructies zijn gegeven. De

nen aan A dienden te verstrekken.

zorgplicht van de werkgever heeft een ruime

2273

(BW 1:431, 1:438 lid 1)


3149

Rechtspraak

D (de dochter), adv. mr. A.C. van Schaick, vs.

stichting S is toevertrouwd, onverlet laat dat

A (de grondeigenaar), adv. mr. M.W.

NVL (de gewezen bewindvoerder van D), adv.

het de taak van NVL als bewindvoerder was

Scheltema, vs. de gemeente Reusel-De Mier-

mr. K. Teuben.

om erop toe te zien dat de stichting S het ver-

den, adv. mr. J.A.M.A. Sluysmans.

mogen beheerde met inachtneming van het-

Feiten en procesverloop

geen het beschermingsbewind vereiste (2.2.2).


Een bewind als bedoeld in art. 1:431 BW is

Onder 2.3-2.3.5 bespreekt hij het bescher-

A was in 2000 eigenaar van een achter zijn

ingesteld over het vermogen van D. Tot 2007

mingsbewind bij meerderjarigen.

woning gelegen terrein. Op 2 april 2001 heeft

was NVL bewindvoerder. Daarna was B opvolgend bewindvoerder. M is de moeder van D. M heeft in 2000 een deel van haar vermogen

de gemeenteraad een ontwerp bestemmings-

2274

overgedragen aan de Stichting Particulier

plan vastgesteld op grond waarvan het terrein voor woningbouw is bestemd. Op 1 maart 2001 hebben de gemeente en A een

Fonds Bosduin, gevestigd op Curaçao (de SPF).

5 december 2014, nr. 13/05427

exploitatieovereenkomst gesloten, waarin A

In 2004 heeft de kantonrechter NVL gemach-

(Mrs. F.B. Bakels, A.M.J. van Buchem-

zich heeft verplicht een exploitatiebijdrage

tigd om namens D een schenking van de SPF

Spapens, G. de Groot, M.V. Polak, T.H. Tanja-

van ƒ 482.322 te betalen. Op 17 december

te aanvaarden. NVL heeft vervolgens bij nota-

van den Broek; A-G mr. J. Spier)

2001 heeft de gemeente een voorbereidings-

riële akte van 22 november 2004 deze schen-


besluit tot planwijziging genomen. Ten

king van € 1,3 miljoen aanvaard in haar hoe-

onrechte is daarin het bouwperceel van A

danigheid van bewindvoerder van D.

De gemeente sluit met een grondeigenaar

(waarop al een bouwbestemming rustte)

Eveneens op 22 november 2004 heeft de SPF

een exploitatieovereenkomst die in strijd is

meegenomen. Op 16 december 2001 heeft A

de stichting S opgericht. Vanaf 2004 heeft de

met de exploitatieverordening. Voorts

de gemeente aansprakelijk gesteld voor scha-

stichting S betalingen gedaan aan M.

neemt de gemeente een voorbereidingsbe-

de door beperkingen, belemmeringen en ver-

In dit geding heeft D, vertegenwoordigd door

sluit die ten onrechte mede betrekking

tragingen als gevolg van het voorbereidings-

haar opvolgend bewindvoerder B, gevorderd

heeft op het perceel van de grondeigenaar.

besluit. In 2004 heeft de ABRvS het

dat NVL wordt veroordeeld tot schadevergoe-

De gemeente vordert van de grondeigenaar

voorbereidingsbesluit herroepen voor zover

ding, op de grond dat NVL is tekortgeschoten

een vergoeding voor de aanleg van voorzie-

dit het bouwperceel van A betrof.

in de zorg van een goed bewindvoerder. De

ningen van openbaar nut. De grondeige-

In dit geding heeft de gemeente in conventie

rechtbank heeft de vordering toegewezen.

naar vordert in reconventie schadevergoe-

betaling gevorderd van € 260.458 op grond

Het hof heeft de vordering alsnog afgewezen.

ding wegens het onrechtmatige

van primair de exploitatieovereenkomst, sub-

voorbereidingsbesluit. HR: 1. Openbare

sidiair art. 6:210 BW. A heeft in reconventie

Hoge Raad

orde. Nietigheid. Een overeenkomst waarin

schadevergoeding gevorderd. De rechtbank

Onderdeel 1 is gericht tegen de overweging

een gemeente een financiële bijdrage tot

heeft de vorderingen over en weer gedeeltelijk

van het hof dat het verwijt dat NVL mede

verhaal van exploitatiekosten bedingt en

toe- en gedeeltelijk afgewezen. Het hof heeft

verantwoordelijkheid draagt voor het feit dat

waarin de bepalingen van de exploitatie-

alsnog de vordering van de gemeente vrijwel

de stichting S in haar beheerstaak jegens D is

verordening niet in acht zijn genomen, is

geheel toegewezen en die van A afgewezen.

tekortgeschoten, ongegrond is. Het onderdeel

nietig wegens strijd met de openbare orde.

is gebaseerd op het uitgangspunt dat NVL als

2. Prestatie. Waarde. Indien de gemeente

Hoge Raad

bewindvoerder het beheer voerde over het

een exploitatievergoeding heeft bedongen

Onderdeel 1 betoogt dat indien in een

door M geschonken bedrag. Dit uitgangspunt

zonder toereikende basis in de toepasselij-

exploitatieovereenkomst de bepalingen van

stemt overeen met het door (B namens) D in

ke exploitatieverordening, kan de gemeente

de exploitatieverordening niet in acht zijn

dit geding steeds ingenomen standpunt dat

slechts aanspraak maken op het laagste van

genomen, de overeenkomst nietig is. Het

het door M geschonken bedrag tot het ver-

de bedragen die voortvloeien uit respectie-

onderdeel is gegrond. Ingevolge art. 9.1.17

mogen van D is gaan behoren, en dus niet

velijk de toepassing van de exploitatiever-

Invoeringswet Wet ruimtelijke ordening is in

tot het vermogen van de stichting S. Het hof

ordening en de marktwaarde. De gemeente

deze zaak (het inmiddels vervallen) art. 42

heeft echter - in cassatie onbestreden - over-

dient haar vordering zodanig toe te lichten

van de Wet op de Ruimtelijke Ordening

wogen dat NVL ervan mocht uitgaan dat het

en te onderbouwen dat het voor de weder-

(WRO) van toepassing. Art. 42 (oud) WRO

de bedoeling van M was dat het geschonken

partij redelijkerwijs mogelijk is daartegen

strekt ertoe de rechtszekerheid voor grondei-

bedrag door de stichting S zou worden

verweer te voeren. 3. Schadebeperkings-

genaren te verhogen. Deze strekking brengt

beheerd en dat de kantonrechter daartegen

plicht. Indien zowel de benadeelde als de

mee dat een overeenkomst waarin een

geen bezwaar had. Het heeft, daarop voort-

vergoedingsplichtige het in de hand heeft

gemeente een financiële bijdrage tot verhaal

bouwend, – eveneens in cassatie onbestre-

de schade te beperken, hangt het van de

van exploitatiekosten bedingt en waarin de

den – tot uitgangspunt van zijn beoordeling

omstandigheden van het geval af of en in

bepalingen van de toepasselijke exploitatie-

genomen dat de stichting S de geschonken

hoeverre de vergoedingsplichtige aan de

verordening niet in acht zijn genomen, nietig

gelden beheerde. Dat uitgangspunt bracht

benadeelde kan tegenwerpen dat deze de

is wegens strijd met de openbare orde (HR 6

mee dat het beheer van het betrokken ver-

schade niet heeft beperkt. Daarbij valt in

januari 2006, ECLI:NL:HR:2006:AT9056, NJ

mogen niet tot de taak van NVL als bewind-

aanmerking te nemen dat het aan het han-

2006/301 (Beuningen vs. Blankenburg)).

voerder behoorde.

delen of nalaten van de vergoedingsplichti-

Onderdeel 2 is gericht tegen de wijze waarop

Het onderdeel mist dus feitelijke grondslag,

ge is te wijten dat de benadeelde in de situ-

het hof het bedrag heeft bepaald dat A op de

zodat het niet tot cassatie kan leiden.

atie is komen te verkeren die tot

voet van art. 6:210 lid 2 BW dient te betalen.

Volgt verwerping.

schadebeperking noodzaakt.

Bij de beoordeling van de klachten wordt het

De A-G concludeert tot vernietiging en verwij-

volgende vooropgesteld. Indien een exploita-

zing. Hij meent dat de omstandigheid dat het

(WRO (oud) art. 42; BW art. 3:40 lid 1, 6:101,

tieovereenkomst nietig is en de gemeente

beheer van het geschonken vermogen aan de

6:210)

reeds geheel of ten dele heeft voldaan aan

3150


Rechtspraak

haar daarin bedoelde verplichtingen, is deze

wen dat het voor de wederpartij

of nalaten van de vergoedingsplichtige is te

prestatie onverschuldigd verricht. Bestond de

redelijkerwijs mogelijk is daartegen verweer

wijten dat de benadeelde in de situatie is

prestatie niet in het geven van een goed, dan

te voeren. Gelet op hetgeen hiervoor is over-

komen te verkeren die tot schadebeperking

heeft de gemeente in beginsel recht op onge-

wogen, dient zij daarom te stellen en met

noodzaakt. A heeft in hoger beroep, onder

daanmaking daarvan. Wanneer de aard van

bescheiden te onderbouwen welke voorzie-

overlegging van schriftelijke verklaringen

de prestatie uitsluit dat zij ongedaan wordt

ningen van openbaar nut specifiek met

van potentiële kopers, aangevoerd dat het

gemaakt, treedt, voor zover dit redelijk is, ver-

betrekking tot het desbetreffende perceel

voorbereidingsbesluit tot gevolg had dat

goeding van de waarde van de prestatie op

zijn getroffen, en welke kosten daaraan voor

bouwaanvragen werden aangehouden en dat

het ogenblik van ontvangst daarvoor in de

haar waren verbonden. In een geval als het

potentiële kopers werden afgeschrikt. Verder

plaats, indien de ontvanger door de prestatie

onderhavige, waarin de gemeente de gemid-

heeft A betoogd dat uit de brieven waaraan

is verrijkt, indien het aan hem is toe te reke-

delde kosten per vierkante meter van de door

de gemeente refereert geen onvoorwaardelij-

nen dat de prestatie is verricht, of indien hij

haar verrichte prestatie heeft berekend met

ke medewerking tot het verlenen van een

erin had toegestemd een tegenprestatie te

betrekking tot een gebied waarvan het per-

bouwvergunning op de voet van art. 50 lid 4

verrichten (art. 6:210 lid 2 BW). De enkele

ceel deel uitmaakt, is daartoe in de regel

Woningwet kan worden afgeleid. Die stellin-

omstandigheid dat het de gemeente niet vrij-

onvoldoende dat de gemeente gegevens in

gen komen erop neer dat de gemeente op

stond een tegenprestatie te bedingen voor de

het geding brengt waaruit die kosten met

haar beurt ook niet aan haar schadebeper-

door haar verrichte prestatie, brengt niet

betrekking tot dat hele gebied blijken. Daar-

kingsplicht heeft voldaan. In het licht van

mee dat de waarde van die prestatie op nihil

naast dient de gemeente aanknopingspunten

hetgeen hiervoor is overwogen klaagt het

dient te worden gesteld. In beginsel is de

te verschaffen aan de hand waarvan kan wor-

onderdeel terecht dat het hof hetzij is uitge-

waarde van de prestatie als bedoeld in art.

den beoordeeld of zij aldus een bedrag vor-

gaan van een onjuiste rechtsopvatting, hetzij

6:210 lid 2 BW die, welke daaraan in het eco-

dert dat niet hoger is dan het bedrag van de

zijn oordeel onvoldoende heeft gemotiveerd,

nomisch verkeer wordt toegekend (vgl. Parl.

marktwaarde die de prestatie voor het

omdat het niet zonder de juistheid van deze

Gesch. Boek 6, p. 818-819), hierna te noemen

betrokken perceel heeft. In het licht van het

stellingen te onderzoeken, heeft kunnen oor-

‘de marktwaarde’. In HR 12 december 2003,

voorgaande is onderdeel 2 gegrond. Nu de

delen dat de schade van A, indien daarvan

ECLI:NL:HR:2003:AL8443, NJ 2005/431 (Poly-

door de gemeente in het geding gebrachte

sprake is, in overwegende mate het gevolg is

project vs. Warmond) is geoordeeld dat de

berekeningen niet voldoen aan de hiervoor

van zijn eigen gedragingen en voor zijn reke-

waardering van de prestatie van de gemeente

omschreven eisen en A een daarop gericht

ning dient te blijven.

in een geval als het onderhavige behoort te

verweer heeft gevoerd, heeft het hof, door te

Volgt vernietiging en verwijzing, overeen-

geschieden op de grondslag van hetgeen

oordelen dat de gemeente aannemelijk heeft

komstig de conclusie van de A-G.

voor de gemeente wel geoorloofd zou zijn

gemaakt op welke tegenprestatie zij aan-

De A-G bespreekt de nietigheid wegens strijd

geweest als tegenprestatie te bedingen voor

spraak kan maken, blijk gegeven van een

met de openbare orde onder 3.2.2, de waarde-

haar prestatie en dat dus onderzocht moet

onjuiste rechtsopvatting.

ring van de prestatie in de zin van art. 6:210

worden of de exploitatieverordening een

Onderdeel 3 is gericht tegen de afwijzing van

lid 2 BW onder 3.5-3.10.2 en de schadebeper-

grondslag biedt voor het bedingen door de

de vordering van A tot vergoeding van de

kingsplicht onder 3.29-3.43.

gemeente van zodanige tegenprestatie en, zo

schade die hij stelt te hebben geleden als

ja, in hoeverre. Het arrest vermeldt niet

gevolg van het voorbereidingsbesluit. Het hof

– omdat dit in cassatie niet aan de orde was

heeft die afwijzing gegrond op zijn oordeel

gesteld – dat uit art. 6:210 lid 2 BW voort-

dat de eventuele schade in overwegende

vloeit dat de vordering van de gemeente in

mate het gevolg is van eigen gedragingen

5 december 2014, nr. 14/01847

ieder geval niet toewijsbaar is tot een hoger

van A en dat deze schade naar billijkheid

(Mrs. E.J. Numann, C.A. Streefkerk, G.

bedrag dan de marktwaarde van de prestatie

voor zijn rekening dient te blijven. Het

Snijders, G. de Groot, T.H. Tanja-van den

ten tijde van de ontvangst daarvan en dat de

onderdeel betoogt dat bij het uitgangspunt

Broek; A-G mr. F.F. Langemeijer)

toewijsbaarheid van de vordering dus ook in

dat zowel de gemeente als A schadebeper-


zoverre begrensd is. Een vordering als

kende maatregelen hadden kunnen nemen,

bedoeld in deze bepaling vindt - ook in de

het op de weg van de gemeente lag deze

Toegang tot de rechter. Minderjarige. Een

twee laatste in het artikellid genoemde geval-

maatregelen te nemen. Bij de beoordeling

effectieve uitoefening van het recht van

len - haar rechtvaardiging in de wenselijk-

van dit betoog wordt het volgende vooropge-

een oordeelsbekwame minderjarige om in

heid dat ongerechtvaardigde verrijking wordt

steld. In geval van een wettelijke verplichting

een hem of haar betreffende procedure zijn

tegengegaan; in gevallen als hier bedoeld:

tot schadevergoeding, is de benadeelde

of haar zienswijze kenbaar te maken, kan

van de wederpartij van de gemeente. Indien

gehouden om de schade te beperken voor

meebrengen dat hij of zij geïnformeerd

de gemeente een exploitatievergoeding heeft

zover dit redelijkerwijze van hem kan worden

dient te zijn over de inhoud van de geding-

bedongen zonder toereikende basis in de toe-

verlangd. Indien hij daaraan niet voldoet kan

stukken. Behoudens bijzondere wettelijke

passelijke exploitatieverordening, kan de

dit tot gevolg hebben dat de vergoedings-

bepalingen dient hij of zij zich daarvoor te

gemeente dus slechts aanspraak maken op

plicht op de voet van art. 6:101 BW wordt

wenden tot zijn of haar wettelijk

het laagste van de bedragen die voortvloeien

verminderd. Indien zowel de benadeelde als

vertegenwoordiger(s). Voorts kan hij of zij

uit respectievelijk de toepassing van de

de vergoedingsplichtige het in de hand heeft

de rechter verzoeken een bijzondere curator

exploitatieverordening en de marktwaarde.

de schade te beperken, hangt het van de

te benoemen. Met die mogelijkheid is het

Het is aan de gemeente om in het kader van

omstandigheden van het geval af of en in

recht op toegang tot de rechter voldoende

een vordering op de voet van art. 6:210 lid 2

hoeverre de vergoedingsplichtige aan de

gewaarborgd, aangezien ervan kan worden

BW de waarde van haar prestatie aanneme-

benadeelde kan tegenwerpen dat deze de

uitgegaan dat die mogelijkheid effectief

lijk te maken. De gemeente dient haar vorde-

schade niet heeft beperkt. Daarbij valt in aan-

kan worden benut.

ring zodanig toe te lichten en te onderbou-

merking te nemen dat het aan het handelen

2275


3151

Rechtspraak

(IVRK art. 12; EVRM art. 6; Rv art. 290, 798,

BW). Hoewel de processuele positie van min-

het voorgaande falen de onderdelen. Een

809, 811 lid 1, aanhef en onder d; BW art.

derjarigen in de afgelopen jaren herhaalde-

effectieve uitoefening van het recht van een

1:245 lid 4, 1:250)

lijk ter discussie is gesteld, heeft de wetgever

oordeelsbekwame minderjarige om in een

tot dusverre geen aanleiding gezien daarin

hem of haar betreffende procedure zijn of

De moeder als wettelijke vertegenwoordiger

wijziging te brengen (vgl. Kamerstukken II

haar zienswijze kenbaar te maken, kan mee-

van de minderjarige, adv. mr. H.J.W. Alt, vs.

1991/92, 22487, 3, p. 7, en Kamerstukken II

brengen dat hij of zij geïnformeerd dient te

de vader, niet verschenen.

2003/04, 29200 VI, 116, p. 3). Het procedure-

zijn over de inhoud van de gedingstukken.

voorschrift van art. 809 Rv betreffende de

Ingeval de minderjarige niet ingevolge een


gelegenheid voor minderjarigen om hun

bijzondere wettelijke bepaling procesbe-

Uit het huwelijk tussen de moeder en de

mening kenbaar te maken aan de rechter,

kwaam is of een eigen recht is toegekend op

vader is in 2001 de minderjarige geboren. In

dient mede om uitvoering te geven aan art.

bepaalde stukken (vgl. art. 811 lid 1, aanhef

2011 is de echtscheiding uitgesproken.

12 van het Verdrag inzake de rechten van het

en onder d, Rv), dient hij of zij zich daarvoor

In dit geding heeft de vader de rechtbank

kind (IVRK). Het in art. 6 lid 1 EVRM voor een

te wenden tot zijn of haar wettelijk

verzocht de minderjarige onder toezicht te

ieder, dus ook voor minderjarigen, gewaar-

vertegenwoordiger(s). Indien een minderjari-

stellen. In 2013 heeft een advocaat namens

borgde recht op toegang tot de rechter

ge meent dat zijn of haar belang terzake door

de minderjarige, die toen elf jaar oud was,

brengt mee dat het recht om te worden

de wettelijk vertegenwoordiger(s) onvoldoen-

verzocht om toezending van een afschrift

gehoord effectief dient te kunnen worden

de wordt behartigd, kan hij of zij aan de rech-

van de gedingstukken. Dit verzoek is niet

uitgeoefend. Noch uit art. 6 lid 1 EVRM, noch

ter bij wie de procedure aanhangig is, verzoe-

ingewilligd. De rechtbank heeft de minderja-

uit art. 12 IVRK of enige andere, Nederland

ken een bijzondere curator te benoemen. Met

rige onder toezicht gesteld. De minderjarige,

bindende internationale regeling, vloeit

die mogelijkheid is het in art. 6 lid 1 EVRM

vertegenwoordigd door haar moeder, heeft

voort dat van een effectieve uitoefening van

en art. 12 IVRK verankerde recht op toegang

hoger beroep ingesteld. Het hof heeft de

bedoeld recht slechts sprake kan zijn indien

tot de rechter voldoende gewaarborgd, mits

beschikking van de rechtbank bekrachtigd.

de minderjarige zonder tussenkomst van een

die mogelijkheid effectief kan worden benut.

(wettelijk) vertegenwoordiger kennis kan

Mede gelet op hetgeen hiervoor is overwo-

Hoge Raad

nemen van alle gedingstukken in de proce-

gen, kan van dit laatste worden uitgegaan.

De onderdelen betogen dat de minderjarige

dure waarin hij of zij wordt gehoord. In

Volgt verwerping, overeenkomstig de conclu-

recht heeft op afschrift van de in art. 290 Rv

beginsel zullen de belangen van een minder-

sie van de A-G.

bedoelde gedingstukken en dat het recht om

jarige in een procedure voldoende behartigd

De A-G bespreekt het begrip belanghebbende

te worden gehoord niet effectief kan worden

kunnen worden door zijn wettelijk

in 2.2-2.5, de processuele positie van minder-

uitgeoefend zonder de mogelijkheid over het

vertegenwoordiger(s). Dat kan anders zijn

jarigen in 2.12-2.14 en de relevante verdrags-

gehele dossier te beschikken. Bij de beoorde-

indien de belangen van de minderjarige en

bepalingen in 2.22-2.24.

ling van dit betoog wordt het volgende voor-

die van de wettelijk vertegenwoordiger(s)

opgesteld. Art. 290 lid 1 Rv bepaalt dat de

niet gelijklopen. Die situatie kan zich in het

verzoeker en iedere belanghebbende recht

bijzonder voordoen in gevallen waarin de

hebben op inzage en afschrift van het ver-

verzorging en opvoeding van de minderjari-

zoekschrift, de verweerschriften, de op de

ge in het geding is. Er is voor gekozen voor

5 december 2014, nr. 14/03149

zaak betrekking hebbende bescheiden en de

dat geval het recht op toegang tot de rechter

(Mrs. F.B. Bakels, C.A. Streefkerk, A.H.T.

processen-verbaal. Ingevolge art. 798 lid 1 Rv

van minderjarigen te waarborgen door de

Heisterkamp, C.E. Drion. G. de Groot;

moet in zaken betreffende het personen- en

mogelijkheid van benoeming van een bijzon-

A-G mr. E.M. Wesseling-van Gent)

familierecht (anders dan scheidingszaken)

dere curator. Ingevolge art. 1:250 BW kan de


onder ‘belanghebbende’ worden verstaan:

rechter overgaan tot benoeming van een bij-

degene op wiens rechten of verplichtingen

zondere curator. De minderjarige kan ook

Prejudiciële vraag. Doorbrekingsjurispru-

de zaak rechtstreeks betrekking heeft. In der-

zelf om benoeming van een bijzondere cura-

dentie. Herroeping. HR: Indien ondanks

gelijke zaken moet ook het begrip ‘belang-

tor verzoeken (HR 4 februari 2005,

een wettelijk appelverbod hoger beroep is

hebbende’ in art. 290 Rv in die zin worden

ECLI:NL:HR:2005:AR4850, NJ 2005/422 (W. vs.

ingesteld met een beroep op een doorbre-

begrepen (Kamerstukken II 1991/92, 22487, 3,

William Schrikker Stichting)). Opmerking ver-

kingsgrond en het beroep op de doorbre-

p. 8). In alle familierechtelijke zaken de min-

dient dat de Kinderombudsman in zijn in

kingsgrond is verworpen, dient de vorde-

derjarige betreffend dient de minderjarige te

2012 uitgebrachte rapport ‘De bijzondere

ring tot herroeping te worden gebracht

worden beschouwd als belanghebbende in de

curator, een lot uit de loterij?’ zijn zorg heeft

voor de rechter in eerste aanleg.

zin van art. 798 Rv (vgl. HR 12 september

geuit over de effectiviteit van de mogelijk-

2014, ECLI:NL:HR:2014:2665, NJ 2014/482 (W.

heid tot benoeming van een bijzondere cura-

vs. Bureau Jeugdzorg)). Dat brengt echter niet

tor. Daarbij heeft de Kinderombudsman een

zonder meer mee dat de minderjarige de

aantal aanbevelingen gedaan. De staatssecre-

A (de werknemer), niet verschenen, vs. TSB

door de wetgever aan belanghebbenden toe-

taris van Veiligheid en Justitie heeft bij brief

(de werkgever), adv. mr. M. Ynzonides.

gekende processuele bevoegdheden zonder

van 16 oktober 2012 laten weten dat hij de

tussenkomst van een wettelijk vertegenwoor-

aanbevelingen zal opvolgen (Kamerstukken II


diger of een daartoe benoemde bijzondere

2012/13, 31753, 56). Voorts is een door het

De kantonrechter heeft de arbeidsovereen-

curator kan uitoefenen. Minderjarigen zijn

Landelijk Overleg Vakinhoud Familie- en

komst tussen A en TSB ontbonden zonder

immers op grond van de wet - behoudens in

Jeugdrecht rechtbanken en hoven opgestelde

een ontslagvergoeding aan A toe te kennen.

enkele uitdrukkelijk in de wet geregelde

richtlijn over art. 1:250 BW tot stand geko-

A heeft hoger beroep ingesteld. Het hof heeft

gevallen die in dit geding niet aan de orde

men (‘Werkproces benoeming bijzondere

dit verworpen op de grond dat A onvoldoen-

zijn - niet procesbekwaam (art. 1:245 lid 4

curator o.g.v. art. 1:250 BW’). In het licht van

de heeft onderbouwd dat het beginsel van

3152


2276

(Rv art. 382, 384, 392; BW 7:685 lid 11)

Rechtspraak

hoor en wederhoor is geschonden.

2277

denteel verzoek gedaan worden tot het treffen van een voorlopige voorziening voor de

In dit geding heeft A het hof verzocht om de beschikking van de kantonrechter en/of de

5 december 2014, nr. 14/04417

duur van het geding, overeenkomstig het-

beschikking van het hof te herroepen, het

(Mrs. E.J. Numann, A.M.J. van Buchem-

geen art. 223 Rv bepaalt voor dagvaardings-

geding te heropenen en alsnog een vergoe-

Spapens, C.A. Streefkerk, A.H.T. Heister-

procedure. Het verzoek om een voorlopige

ding toe te kennen. Het hof heeft aan de

kamp, G. Snijders)

voorziening kan worden gedaan bij verzoek-

Hoge Raad de prejudiciële vraag voorgelegd


of verweerschrift in de hoofdzaak of bij een afzonderlijk incidenteel verzoekschrift. Het is

of het dient te worden beschouwd als ‘de rechter die in laatste feitelijke instantie over

Cassatie in het belang der wet. Verzoek-

in beginsel aan de rechter overgelaten of hij,

de zaak heeft geoordeeld’ als bedoeld in arti-

schriftprocedure. Voorlopige voorziening.

gelet op de inhoud van het verzoek, de belan-

kel 384 Rv.

HR: In een verzoekschriftprocedure kan een

gen van partijen en het belang van een doel-

incidenteel verzoek gedaan worden tot het

matige en voortvarende procesvoering, het

Hoge Raad

treffen van een voorlopige voorziening

verzoek aanstonds behandelt en beslist (vgl.

Volgens vaste rechtspraak kan een rechts-

voor de duur van het geding. Het kan

HR 2 maart 2012, ECLI:NL:HR:2012:BU8176,

middelenverbod, zoals dat van art. 7:685 lid

gedaan worden bij gedingstuk in de hoofd-

NJ 2012/158 (Bakker vs. ABN Amro)). Het ligt

11 BW, worden doorbroken indien de rechter

zaak of bij afzonderlijk incidenteel verzoek-

voor de hand dat indien een spoedeisend

buiten het toepassingsgebied van de desbe-

schrift. Het is in beginsel aan de rechter

belang bestaat bij een voorlopige voorzie-

treffende bepaling is getreden, deze ten

overgelaten of hij het verzoek aanstonds

ning, op het verzoek daartoe in de regel eerst

onrechte buiten toepassing heeft gelaten of

behandelt en beslist. Het ligt voor de hand

en vooraf wordt beslist. Overeenkomstig de

bij de behandeling van de zaak een zo funda-

dat indien een spoedeisend belang bestaat

art. 337 lid 1 en 401a lid 1 Rv kan van

menteel rechtsbeginsel heeft veronacht-

bij een voorlopige voorziening, op het ver-

beschikkingen waarbij een voorlopige voor-

zaamd dat niet meer kan worden gesproken

zoek daartoe in de regel eerst en vooraf

ziening wordt getroffen of geweigerd, in

van een eerlijke en onpartijdige behandeling

wordt beslist. Van beschikkingen waarbij

afwijking van de hoofdregel van art. 358 lid 1

van de zaak (zie onder meer HR 29 maart

een voorlopige voorziening wordt getroffen

Rv, hoger beroep onderscheidenlijk cassatie-

1985, ECLI:NL:HR:1985:AG4989, NJ 1986/242

of geweigerd, kan hoger beroep of cassatie-

beroep worden ingesteld voordat de eindbe-

(Enka vs. Dupont) in algemene zin en HR 1

beroep worden ingesteld voordat de eindbe-

schikking wordt gewezen.

april 2011, ECLI:NL:HR:2011:BP2312, NJ

schikking wordt gegeven.

Volgt vernietiging in het belang der wet, met

2011/220 (Flynth vs. Stoffels) met betrekking

dien verstande dat de beslissing geen nadeel

tot art. 7:685 lid 11 BW). Voor de ontvanke-

(Rv art. 223, 261, 337 lid 1, 358 lid 1, 401a lid

toebrengt aan de rechten door partijen ver-

lijkheid van het hoger beroep volstaat dat

1, 821)

kregen.

een beroep wordt gedaan op een van deze doorbrekingsgronden. Indien het beroep op

Procesverloop

een doorbrekingsgrond naar het oordeel van

De man is bij beschikking veroordeeld tot

Hoge Raad (strafkamer)

de appelrechter slaagt, beoordeelt hij vervol-

betaling van kinderalimentatie. Hij heeft wij-

Deze rubriek wordt verzorgd door prof. mr.

gens het geschil, voor zover aan zijn oordeel

ziging van de beschikking verzocht. De recht-

P.H.P.H.M.C. van Kempen, hoogleraar

onderworpen. Indien het beroep op de door-

bank heeft het verzoek afgewezen. De man

straf(proces)recht Radboud Universiteit Nij-

brekingsgrond faalt, wordt het hoger beroep

heeft hoger beroep ingesteld en verzocht om

megen.

verworpen. In dat geval is de beoordeling in

bij wege van voorlopige voorziening de

hoger beroep beperkt gebleven tot de beoor-

beschikking te schorsen. Het hof heeft dit

deling van de (voor)vraag of sprake is van

verzoek afgewezen op de grond dat in de ver-

een doorbrekingsgrond. Als de beoordeling

zoekschriftprocedure geen plaats is voor het

in hoger beroep beperkt is gebleven tot een

treffen van een voorlopige voorziening. De

2 december 2014, nr. 12/04062

ontkennende beantwoording van de vraag of

P-G heeft een vordering tot cassatie in het

(Mrs. A.J.A. van Dorst, J. de Hullu, H.A.G.

zich een grond voor doorbreking van het

belang der wet ingesteld.

Splinter-van Kan, Y. Buruma, N. Jörg)

rechtsmiddelenverbod voordoet, heeft dat

2278

(Na conclusie van A-G G. Knigge, strekken-

rechtsmiddelenverbod belet dat het hof in

Hoge Raad

de tot vernietiging en tot terugwijzing

feitelijke instantie opnieuw over de zaak

De P-G voert aan dat art. 223 Rv zich leent

dan wel verwijzing; adv. mr. S.M. Diekstra,

heeft geoordeeld. In dat geval is het de rech-

voor overeenkomstige toepassing in de ver-

‘s-Gravenhage)

ter in eerste aanleg die in laatste feitelijke

zoekschriftprocedure. Deze klacht is terecht


instantie over de zaak heeft geoordeeld in de

voorgesteld. De wet en de aard van de ver-

zin van art. 384 Rv.

zoekschriftprocedure zoals geregeld in art.

Overzichtsarrest aandachtspunten mede-

Volgt ontkennende beantwoording van de

261 e.v. Rv verzetten zich niet tegen overeen-

plegen, art. 47 Sr.

prejudiciële vraag, overeenkomstig de conclu-

komstige toepassing van art. 223 Rv op ver-

Maatstaven medeplegen: Voor medeplegen

sie van de A-G.

zoekschriftprocedures. Er zijn geen aanwij-

moet sprake zijn geweest ‘van een voldoen-

De A-G bespreekt het juridisch kader onder

zingen dat de wetgever, door alleen in zaken

de nauwe en bewuste samenwerking met

2.1-2.38, met een inhoudsopgave in 2.1. Zij

van echtscheiding en scheiding van tafel en

een ander of anderen’. Het accent ligt daar-

meent eveneens dat de appelrechter die heeft

bed voorlopige voorzieningen wettelijk te

bij op de samenwerking en minder op de

geoordeeld over de vraag of zich een doorbre-

regelen (art. 821-826 Rv), daarbuiten de

vraag wie welke feitelijke handelingen

kingsgrond voordoet, daarmee nog niet heeft

mogelijkheid van een voorlopige voorziening

heeft verricht. Verdachte’s intellectuele en/

geoordeeld over de zaak (2.39-2.40).

in de verzoekschriftprocedure heeft willen

of materiële bijdrage aan het delict moet

uitsluiten. Derhalve kan ook in andere geval-

van voldoende gewicht zijn. De Hoge Raad

len in een verzoekschriftprocedure een inci-

geeft aan waarom het relevant is medeple-


3153

Rechtspraak

gen en medeplichtigheid van elkaar te

toebehorende aan [betrokkene 1] en/of

dagen voor de overval aan de medeverdach-

onderscheiden.

[betrokkene 2], en van wederrechtelijke toe-

ten [betrokkene 3] en [betrokkene 4] balle-

Bewijsmotivering medeplegen: Indien het

eigening heeft weggenomen een portemon-

tjespistolen geleverd die hij vanuit Turkije

tenlastegelegde medeplegen in de kern niet

nee (inhoudende een identiteitskaart en

had meegenomen. Deze [betrokkene 3] en

bestaat uit een gezamenlijke uitvoering,

meerdere (bank)passen en een mobiele tele-

[betrokkene 4] hebben daarop aan de ver-

maar uit medeplichtigheidachtige gedra-

foon (merk Sony Ericsson kleur zwart en

dachte verteld dat zij van plan waren om met

gingen (zoals verstrekken van inlichtingen,

i-meinummer [003]) en een simkaart toebe-

deze balletjespistolen iemand te gaan bero-

op de uitkijk staan, helpen bij vlucht), dient

horende aan [betrokkene 1] en/of [betrokke-

ven. In eerste instantie heeft verdachte

de rechter in geval van een bewezenverkla-

ne 2], gepleegd met het oogmerk om die dief-

gezegd dat hij hier niet aan mee wilde doen,

ring van medeplegen in de bewijsvoering

stal gemakkelijk te maken en aan zichzelf en

maar toen de medeverdachten zeiden dat hij

dat medeplegen nauwkeurig te motiveren.

aan zijn mededader(s) het bezit van het

alleen maar bij de scooters hoefde te blijven,

Daarbij kan de rechter rekening houden

gestolene te verzekeren, welke bedreiging

heeft hij met het plan ingestemd. Op de

met onder meer de intensiteit van de

met geweld hierin bestond dat zijn mede-

avond van de overval is de verdachte met zijn

samenwerking, de onderlinge taakverde-

daders: met hun arm naar voren gestoken en

mededaders rondjes gaan rijden, naar eigen

ling, de rol in de voorbereiding, de uitvoe-

daarin vasthebbende een op een vuurwapen

zeggen “om te kijken of er iemand was om te

ring of de afhandeling van het delict en het

gelijkend voorwerp, op die [betrokkene 2] is

beroven”. In de Haarlemmerhout zijn de ver-

belang van de rol van de verdachte, diens

afgelopen en met hun vuurwapen (het hof

dachten bij een bank gestopt waar de latere

aanwezigheid op belangrijke momenten en

begrijpt: hun op vuurwapen gelijkend voor-

slachtoffers op zaten. Nadat de verdachten

het zich niet-terugtrekken op een daartoe

werp) achter en gericht op de hoofden van

enige tijd met de jongens hadden gepraat en

geëigend tijdstip. Aan het zich niet distan-

[betrokkene 1] en [betrokkene 2] zijn gaan

verdachten het er over eens waren dat deze

tiëren komt daarbij op zichzelf geen grote

staan en terwijl zij de vuurwapens (het hof

jongens het slachtoffer zouden worden, heb-

betekenis toe.

begrijpt: op vuurwapen gelijkend voorwerp)

ben de twee medeverdachten de jongens met

Bijzondere vormen van medeplegen: De

hadden gericht op [betrokkene 1] en [betrok-

de balletjespistolen bedreigd en ze goederen

bijdrage van de medepleger zal in de regel

kene 2] tegen [betrokkene 1] en [betrokkene

afhandig gemaakt. De verdachte stond op dat

worden geleverd tijdens het begaan van het

2] hebben gezegd: “Alles inleveren. Vooral de

moment op ongeveer vijf meter afstand bij

strafbare feit in de vorm van een gezamen-

telefoons” en “Geef je mobiel” en “Je moet

de scooters te wachten. Na het feit zijn de

lijke uitvoering van het feit. Maar de bijdra-

ook je horloge inleveren”.’

drie verdachten op de twee scooters weggere-

ge kan ook zijn geleverd in de vorm van

De raadsman van verdachte heeft ter terecht-

den. Aldus is de verdachte met de weten-

verscheidene gedragingen voor en/of tij-

zitting in hoger beroep betoogd dat de ver-

schap dat er een plan was om een overval te

dens en/of na het strafbare feit. Ook is niet

dachte niet als medepleger van het ten laste

plegen, op 22 juli 2008 tezamen met zijn

uitgesloten dat de bijdrage in hoofdzaak

gelegde feit kan worden aangemerkt doch

medeverdachten bewust op zoek gegaan naar

vóór het strafbare feit is geleverd. Zeker in

hoogstens als (niet ten laste gelegde) mede-

een geschikt slachtoffer. Tijdens de overval is

dergelijke bijzondere situaties dient in de

plichtige. De raadsman heeft ter onderbou-

de verdachte naast de scooters, op ongeveer

bewijsvoering aandacht te worden besteed

wing hiervan aangevoerd dat de verdachte

vijf meter van de slachtoffers blijven staan,

aan de vraag of wel zo bewust en nauw is

niet wist van de plannen van de daders en

zodat van zijn lijfelijke aanwezigheid een

samengewerkt bij het strafbare feit dat van

dus geen opzet heeft gehad op het strafbare

zekere mate van dreiging uitging. Hoewel de

medeplegen kan worden gesproken.

feit. Voorts heeft de verdachte zich, alle

verdachte kort voor de beroving heeft gezegd

In casu ontoereikende motivering medeple-

omstandigheden in aanmerking genomen,

dat hij toch niet (meer) wilde meedoen, heeft

gen, welke motivering – in de kern – steunt

voldoende gedistantieerd.

hij zich op dat moment op geen enkele wijze

op verdachte’s aanwezigheid bij het delict,

Het hof heeft omtrent het ‘medeplegen’

gedistantieerd, hoewel hij daartoe meerdere

diens instemming om te blijven wachten

onder meer overwogen: ‘Anders dan de raads-

mogelijkheden heeft gehad, bijvoorbeeld

en diens niet-distantiëren.

man en met de rechtbank is het hof van oor-

door te trachten [betrokkene 3] en [betrokke-

deel dat de verdachte als medepleger van het

ne 4] te weerhouden van de uitvoering van

ten laste gelegde feit kan worden aange-

de voorgenomen overval dan wel door de

merkt. (…) Voor medeplegen van een straf-

slachtoffers te waarschuwen dan wel door

Inleiding:

baar feit is vereist dat sprake is van een vol-

nog op een moment voordat de uitvoering

Verdachte is veroordeeld wegens – kort

doende nauwe en bewuste samenwerking

van de overval een aanvang zou nemen, zich

gezegd – ‘medeplegen van afpersing’ en

tussen de betrokken personen, gericht op de

te begeven op geruime afstand van de plaats

‘medeplegen van diefstal, voorafgegaan en

totstandkoming van het delict. Daarnaast

waar de op handen zijnde overval zou moe-

vergezeld van bedreiging met geweld tegen

moet de van medeplegen verdachte persoon

ten plaatsvinden. Door tezamen met de

personen, gepleegd met het oogmerk om die

aan de totstandkoming van het delict een

andere twee overvallers te komen en vervol-

diefstal gemakkelijk te maken en het bezit

wezenlijke bijdrage hebben geleverd. Daarbij

gens - ondanks zijn inmiddels ontstane

van het gestolene te verzekeren’. Bewezenver-

is niet doorslaggevend dat de van medeple-

bedenkingen - te blijven versterkte de ver-

klaard is – verkort gezegd – dat hij ‘tezamen

gen verdachte persoon ook een daadwerkelij-

dachte met zijn aanwezigheid de dreiging die

en in vereniging met anderen, met het oog-

ke uitvoerder is geweest of alle handelingen

van de overvallers uitging. Gelet op het

merk: om zich en anderen wederrechtelijk te

van het strafbare feit zelf moet hebben ver-

bovenstaande, in onderlinge samenhang

bevoordelen door bedreiging met geweld

richt; ook een andere rol kan leiden tot de

beschouwd, is het hof van oordeel dat is

[betrokkene 1] en [betrokkene 2] heeft

conclusie dat de verdachte een wezenlijke

komen vast te staan dat tussen de verdachte

gedwongen tot afgifte van een horloge (merk

bijdrage aan de voltooiing van het delict

en zijn mededaders sprake is geweest van

Fossil) en een mobiele telefoon (merk

heeft geleverd. Uit de verklaringen van de

een dermate nauwe en bewuste samenwer-

Samsung en kleur zwart en i-meinummer

medeverdachte [betrokkene 3] en de verdach-

king dat de verdachte als medepleger van het

[001]) en een simkaart (serienummer [002]),

te blijkt het volgende. Verdachte heeft enige

strafbare feit kan worden aangemerkt. Het

(Sr art. 47, 48, 49, 50, 51)

3154


Rechtspraak

verweer wordt om die reden verworpen.’

2011/341). Voor het gewicht van de rol van

gezamenlijke uitvoering van het feit. Maar de

Het middel klaagt over de motivering van

de medepleger in de zin van art. 47 Sr kan

bijdrage kan ook zijn geleverd in de vorm

de bewezenverklaring wat betreft het mede-

ook worden gewezen op art. 141, eerste lid,

van verscheidene gedragingen voor en/of

plegen.

Sr. Het daar strafbaar gestelde ‘in vereniging

tijdens en/of na het strafbare feit. Ook is niet

plegen’ van geweld eist dat de verdachte ‘een

uitgesloten dat de bijdrage in hoofdzaak vóór

Hoge Raad, aan de beoordeling van het middel voorafgaande beschouwing:

voldoende significante of wezenlijke bijdrage

het strafbare feit is geleverd. (Vgl. bijvoor-

aan het geweld’ heeft geleverd, zij het dat

beeld HR 3 juli 2012,

deze bijdrage zelf niet van gewelddadige aard

ECLI:NL:HR:2012:BW9972, NJ 2012/452).

3.1. De art. 47 tot en met 51 Sr bieden diverse

behoeft te zijn geweest. (Vgl. bijvoorbeeld HR

Zeker in dergelijke, in zekere zin afwijkende

mogelijkheden om iemand, ook als hij niet

2 juli 2013, ECLI:NL:HR:2013:132, NJ

of bijzondere, situaties dient in de bewijsvoe-

zelf de gehele delictsomschrijving vervult - al

2013/407).

ring aandacht te worden besteed aan de

dan niet in zogenoemd functionele vorm -

3.2.2. Een en ander brengt mee dat indien

vraag of wel zo bewust en nauw is samenge-

onder specifieke voorwaarden strafrechtelijk

het tenlastegelegde medeplegen in de kern

werkt bij het strafbare feit dat van medeple-

aansprakelijk te stellen voor zijn betrokken-

niet bestaat uit een gezamenlijke uitvoering,

gen kan worden gesproken, in het bijzonder

heid bij een strafbaar feit. In het geval van

maar uit gedragingen die met medeplichtig-

dat en waarom de bijdrage van de verdachte

medeplegen houden de voorwaarden voor

heid in verband plegen te worden gebracht

van voldoende gewicht is geweest. Dat geldt

aansprakelijkstelling vooral in dat sprake

(zoals het verstrekken van inlichtingen, op de

in nog sterkere mate indien het hoofdzake-

moet zijn geweest van een voldoende nauwe

uitkijk staan, helpen bij de vlucht), op de

lijk gaat om gedragingen die na het strafbare

en bewuste samenwerking met een ander of

rechter de taak rust om in het geval dat hij

feit zijn verricht. (Vgl. HR 9 april 2013

anderen. (Vgl. HR 24 mei 2011,

toch tot een bewezenverklaring van het

ECLI:NL:HR:2013:BZ6505, NJ 2013/229). Een

ECLI:NL:HR:2011:BP6581, NJ 2011/481). Het

medeplegen komt, in de bewijsvoering - dus

geringe rol of het ontbreken van enige rol in

accent ligt daarbij op de samenwerking en

in de bewijsmiddelen en zo nodig in een

de uitvoering van het delict zal in dergelijke

minder op de vraag wie welke feitelijke han-

afzonderlijke bewijsoverweging - dat mede-

uitzonderlijke gevallen wel moeten worden

delingen heeft verricht. (Vgl. HR 6 juli 2004,

plegen nauwkeurig te motiveren. Bij de vor-

gecompenseerd, bijvoorbeeld door een

ECLI:NL:HR:2004:AO9905, NJ 2004/443).

ming van zijn oordeel dat sprake is van de

grote(re) rol in de voorbereiding.

In de praktijk is een belangrijke en moeilijke

voor medeplegen vereiste nauwe en bewuste

3.3.1. Er bestaat geen precieze afgrenzing tus-

vraag wanneer de samenwerking zo nauw en

samenwerking, kan de rechter rekening hou-

sen medeplegen en de andere deelnemings-

bewust is geweest dat van medeplegen mag

den met onder meer de intensiteit van de

vormen. Dat neemt niet weg dat wanneer

worden gesproken. Die vraag laat zich niet in

samenwerking, de onderlinge taakverdeling,

medeplegen wordt tenlastegelegd, dit mede-

algemene zin beantwoorden, maar vergt een

de rol in de voorbereiding, de uitvoering of

plegen moet worden beoordeeld aan de hand

beoordeling van de concrete omstandighe-

de afhandeling van het delict en het belang

van de voor medeplegen geldende maatsta-

den van het geval. Algemene regels kunnen

van de rol van de verdachte, diens aanwezig-

ven. Het gebruikmaken van aan andere deel-

daarom dienaangaande niet worden gegeven.

heid op belangrijke momenten en het zich

nemingsvormen ontleende begrippen of con-

Wel kan de Hoge Raad met betrekking tot dit

niet terugtrekken op een daartoe geëigend

structies kan de bewijsvoering voor

thema, mede gelet op zijn eerdere recht-

tijdstip. Daarbij verdient overigens opmer-

medeplegen compliceren en verdient daarom

spraak, enige aandachtspunten formuleren.

king dat aan het zich niet distantiëren op

in zulke gevallen geen aanbeveling. (Vgl. HR

3.2.1. De kwalificatie medeplegen is slechts

zichzelf geen grote betekenis toekomt. Het

18 december 2012, ECLI:NL:HR:2012: BX5140

dan gerechtvaardigd als de bewezenverklaar-

gaat er immers om dat de verdachte een

en HR 1 juli 2014, ECLI:NL:HR:2014:1593, in

de - intellectuele en/of materiële - bijdrage

wezenlijke bijdrage moet hebben geleverd

welke zaken het medeplegen door het hof

aan het delict van de verdachte van voldoen-

aan het delict. In dit verband valt te wijzen

was bewezenverklaard aan de hand van crite-

de gewicht is. Dat geldt in vergelijkbare zin

op bijvoorbeeld HR 22 december 2009,

ria voor het zogenoemde functionele dader-

indien het medeplegen - bijvoorbeeld in de

ECLI:NL:HR:2009:BK3356, NJ 2010/193 waar-

schap). Het valt overigens op dat het open-

vorm van ‘in vereniging’ - een bestanddeel

in ten aanzien van het medeplegen van een

baar ministerie bij het tenlasteleggen van

vormt van de delictsomschrijving.

vernieling werd overwogen ‘dat het louter

commune en andere niet-economische straf-

Dat de kwalificatie medeplegen gerechtvaar-

aanwezig zijn bij en zich niet distantiëren

bare feiten - in vergelijking met economische

digd moet zijn, is mede van belang omdat

van een door een ander gepleegde vernieling,

delicten - vaker gebruik lijkt te maken van

het in dit verband vaak gaat om de vraag:

alsmede het louter instemmen met die ver-

(soms ingewikkelde) deelnemingsconstruc-

medeplegen dan wel medeplichtigheid aan

nieling, ieder voor zich en in onderlinge

ties dan van het meer geëigend lijkende

een strafbaar feit. Medeplichtigheid is alleen

samenhang bezien daarvoor onvoldoende

functionele daderschap. (Vgl. HR 24 mei 2011,

strafbaar in geval van misdrijf. Verder kent

zijn’, alsmede HR 3 juni 2014,

ECLI:NL:HR:2011:BP6581, NJ 2011/481 met

medeplichtigheid een beduidend lager straf-

ECLI:NL: HR:2014:1307 inzake diefstal door

betrekking tot de verkoop van hennepplan-

maximum (art. 49, eerste lid, Sr). Medeplegen

twee of meer verenigde personen waarin

ten door de eigenaar van een growshop).

daarentegen levert regelmatig een wettelijke

onvoldoende werd bevonden de enkele vast-

3.3.2. Het ontbreken van een precieze afgren-

strafverzwaringsgrond op (zie bijvoorbeeld

stelling ‘dat de verdachte een vluchtmogelijk-

zing tussen medeplegen en de andere deel-

art. 311, eerste lid onder 4, Sr). Waar het ver-

heid heeft gefaciliteerd en dat het niet

nemingsvormen brengt mee dat het open-

wijt bij medeplegen zich concentreert op het

anders kan zijn dan dat over het verschaffen

baar ministerie in voorkomende gevallen er

gewicht van de intellectuele en/of materiële

van deze vluchtmogelijkheid van te voren

goed aan doet de rechter een keuzemogelijk-

bijdrage aan het delict van de verdachte, is

door de verdachte en zijn mededaders afspra-

heid te bieden door daarop toegesneden vari-

het kernverwijt bij medeplichtigheid ‘het

ken zijn gemaakt’.

anten in de tenlastelegging op te nemen. Als

bevorderen en/of vergemakkelijken van een

3.2.3. De bijdrage van de medepleger zal in

het openbaar ministerie evenwel om hem

door een ander begaan misdrijf’ (vgl. HR 22

de regel worden geleverd tijdens het begaan

moverende redenen uitsluitend het medeple-

maart 2011, ECLI:NL:HR:2011:BO2629, NJ

van het strafbare feit in de vorm van een

gen en niet ook de medeplichtigheid heeft


3155

Rechtspraak

tenlastegelegd, moet de rechter vrijspreken

art. 197a Sr: de omstandigheid dat personen

den in het kader van het voorbereidend

indien het medeplegen niet kan worden

zich met vrucht kunnen beroepen op de

onderzoek van het in deze zaak tenlastege-

bewezen, ook al zou vaststaan dat de ver-

bescherming van art. 31 Vluchtelingenver-

legde en bewezenverklaarde misdrijf van art.

dachte medeplichtig was aan het feit.

drag houdt niet in dat de wederrechtelijk-

197a Sr en derhalve niet kan worden aange-

heid als bedoeld in art. 197a Sr komt te ont-

merkt als een vormverzuim waaraan op

Hoge Raad, beoordeling van het middel onder meer:

breken van de met gebruikmaking van een

grond van art. 359a, eerste lid onder b, Sv het

niet op hun naam gesteld paspoort verschaf-

rechtsgevolg van bewijsuitsluiting kan wor-

4.1. Het middel klaagt over de motivering

te toegang tot of doorreis door Nederland.

den verbonden, getuigt niet van een onjuiste rechtsopvatting.

van de bewezenverklaring wat betreft het ‘medeplegen’.

(Sr art. 197a; Sv art. 359a; VW 2000 art. 50;

Dit oordeel is niet onbegrijpelijk en behoeft

4.2. Mede gelet op hetgeen hiervoor onder 3

Vluchtelingenverdrag art. 31)

geen nadere motivering, in aanmerking genomen dat ter terechtzitting in hoger

is vooropgesteld, heeft het Hof zijn oordeel dat te dezen geen sprake is van (niet tenlas-

Inleiding:

beroep door of namens de verdachte niet is

tegelegde) medeplichtigheid maar van ‘mede-

Verdachte is veroordeeld wegens – kort

aangevoerd dat de MTV-controle mede is

plegen’, onvoldoende gemotiveerd. Daarbij

gezegd – mensensmokkel, terwijl het feit in

geschied in het kader van het voorbereidend

heeft de Hoge Raad in het bijzonder in aan-

vereniging wordt begaan door meerdere per-

onderzoek naar genoemd tenlastegelegd en

merking genomen

sonen, meermalen gepleegd.

bewezenverklaard feit.

(a) dat het Hof kennelijk vooral betekenis

De raadsvrouwe heeft ter terechtzitting in

3.3. Het middel faalt.

heeft toegekend aan de omstandigheid dat

hoger aangevoerd dat de controle in het

van verdachtes ‘lijfelijke aanwezigheid een

kader van het Mobiel Toezicht Vreemdelin-

Inleiding tweede middel:

zekere mate van dreiging uitging’ en de

gen (hierna MTV) - in het kader waarvan ver-

Het middel klaagt over de verwerping van

omstandigheid dat ‘hij zich op dat moment

dachte is aangehouden – onrechtmatig is, nu

het verweer dat aan de in de bewezenverkla-

op geen enkele wijze [heeft] gedistantieerd,

deze controle in strijd is met Europese regel-

ring genoemde [betrokkene 1] en [betrokke-

hoewel hij daartoe meerdere mogelijkheden

geving met betrekking tot het vrije verkeer

ne 3] een beroep toekomt op art. 31 Vluchte-

heeft gehad’, en

van personen, de Schengengrenscode en de

lingenverdrag en dat daarom hun toegang

(b) dat het Hof tevens als vaststaand heeft

afschaffing van grenscontroles. Overeenkom-

tot of doorreis door Nederland niet weder-

aangenomen dat de verdachte (i) ‘in eerste

stig de jurisprudentie van het gerechtshof

rechtelijk was als bedoeld in art. 197a, eerste

instantie heeft gezegd dat hij [aan de bero-

’s-Hertogenbosch van 11 mei 2012

lid, Sr.

ving] niet mee wilde doen maar toen de

(ECLI:NL:GHSHE:2012:BW5488) dient daarom

medeverdachten hadden gezegd dat hij

bewijsuitsluiting te volgen, zowel van het

alleen maar bij de scooters hoefde te blijven,

aantreffen van [betrokkene 1] en [betrokkene

Hoge Raad, tweede middel onder meer:

met het plan heeft ingestemd’ en (ii) tijdens

3] als passagiers van verdachte alsmede het

4.2. Het middel kan niet tot cassatie leiden.

de beroving daadwerkelijk op enige afstand

nadien vergaarde bewijsmateriaal, aangezien

De omstandigheid dat de genoemde perso-

bij de scooters is blijven wachten.

dat valt onder ‘fruits of the poisonous tree’.

nen zich met vrucht kunnen beroepen op de

Hetgeen het Hof in dit verband voor het ove-

Voor het overige bevat het dossier onvol-

bescherming van art. 31 Vluchtelingenver-

rige heeft vastgesteld, leidt niet tot een ander

doende bewijs. Tevens komt aan [betrokkene

drag houdt niet in dat de wederrechtelijkheid

oordeel.

1] en [betrokkene 3] een gerechtvaardigd

als bedoeld in art. 197a Sr is komen te ont-

4.3. Het middel is terecht voorgesteld.

beroep op artikel 31 Vluchtelingenverdrag

breken van de met gebruikmaking van een

Volgt vernietiging en terugwijzing.

toe. Mitsdien kan niet worden gezegd dat de

niet op hun naam gesteld paspoort verschaf-

toegang tot of de doorreis door Nederland

te toegang tot of doorreis door Nederland.

wederrechtelijk was. Verdachte dient ook

Volgt verwerping van het beroep.

2279

daarom van het ten laste gelegde te worden vrijgesproken.

2 december 2014, nr. 12/03427

2280

(Mrs. W.A.M. van Schendel, H.A.G. Splinter-

Inleiding eerste middel:

van Kan, Y. Buruma)

Het eerste middel klaagt over de verwerping

2 december 2014, nr. 13/02077

(Na conclusie van A-G A.J. Machielse,

door het hof van het verweer dat het als

(Mrs. W.A.M. van Schendel, B.C. de Savornin

strekkende tot verwerping; adv. mr. K.

gevolg van de uitoefening van het Mobiel

Lohman, J. de Hullu, Y. Buruma, E.S.G.N.A.I.

Valkeneers, Maastricht)

Toezicht Vreemdelingen (MTV) verkregen

van de Griend)


bewijsmateriaal van het bewijs moet worden

(Na conclusie van A-G P.C. Vegter, strekken-

uitgesloten.

de tot vernietiging uitsluitend wat betreft

Bestuurlijk onrechtmatige staandehouding

de bewezenverklaring van feit 2 en de strafoplegging, en in zoverre tot terugwijzing;

houding heeft niet plaatsgevonden in het

Hoge Raad, eerste middel onder meer:

kader van het voorbereidend onderzoek

3.2. Het Hof heeft in de bestreden uitspraak


van het in casu tenlastegelegde en bewe-

vastgesteld dat de verdachte is staandege-

zenverklaarde misdrijf van art. 197a Sr en

houden in het kader van een op art. 50, eer-

Bestanddeel ‘wetende dat’ art. 262 jo. 261 Sr:

kan derhalve niet worden aangemerkt als

ste lid, Vreemdelingenwet 2000 gebaseerde

hoewel het bestanddeel ‘wetende dat’ in het

een vormverzuim in de zin van art. 359a Sv

Mobiel Toezicht Vreemdelingen-controle. Het

algemeen opzet in voorwaardelijke vorm

dat tot bewijsuitsluiting kan leiden.

oordeel van het Hof dat deze controle, die in

omvat, is voor het bewijs van dit bestand-

Betekenis toepasselijkheid art. 31 Vluchte-

bestuursrechtelijk opzicht onrechtmatig

deel in art. 262 Sr voorwaardelijk opzet toch

lingenverdrag voor wederrechtelijkheid in

moet worden geacht, niet heeft plaatsgevon-

niet toereikend.

Mobiel Toezicht Vreemdelingen: deze aan-

3156


adv. mr. H.M.W. Daamen, Maastricht)

Rechtspraak

(Sr art. 261, 262)

een nieuwe omschrijving van de laster nodig, althans wanneer men wil dat die


2281

Inleiding:

gekwalificeerde vorm van smaad en smaad-

Verdachte is veroordeeld omdat hij – kort

schrift als afzonderlijk misdrijf strafbaar

gezegd – (feit 1 primair) ‘tezamen en in ver-

gesteld blijft. De ondergetekenden achten

2 december 2014, nr. 13/05280

eniging met een ander opzettelijk, door mid-

het laatste wel raadzaam. Gevallen waarin

(Mrs. A.J.A. van Dorst, V. van den Brink,

del van verspreiding van een geschrift, de eer

een valse beschuldiging tegen beter weten is

E.S.G.N.A.I. van de Griend)

en de goede naam van [betrokkene 1] en

gelanceerd, verdienen een veel scherpere

(Na conclusie van A-G A.J. Machielse, strek-

[betrokkene 2] en [betrokkene 3] heeft aange-

afkeuring dan die waarin de dader te licht-

kende tot vermindering van de opgelegde

rand door tenlastelegging van bepaalde fei-

vaardig is uitgegaan van de juistheid der

straf en tot verwerping voor het overige;

ten, met het kennelijke doel om daaraan

door hem gestelde feiten, of waarin alleen de

adv. mr. J. Kuijper, Amsterdam)

ruchtbaarheid te geven, immers hebben hij,

openbaarmaking van de - wel gegronde -


verdachte, en zijn mededader met voormeld

beschuldiging niet gerechtvaardigd was. Dit

doel een artikel/weblog op de website van De

verschil behoort ook in de strafpositie tot

Overschrijding redelijke termijn ingeval

Volkskrant geplaatst waarin onder andere de

uitdrukking te komen. (...) Anders dan in het

krachtens art. 366 Sv een verstekmedede-

volgende passages zijn opgenomen: “Wij heb-

voorstel van de werkgroep is in het wetsont-

ling dient te worden betekend: daarvan kan

ben 25 schriftelijk goed gedocumenteerde

werp vastgehouden aan de bestaande eis, dat

sprake zijn indien het Openbaar Ministerie

aanwijzingen van seksueel misbruik van vier

voor veroordeling ter zake van laster moet

bij die betekening niet de nodige voortva-

minderjarige zusjes die wonen in Alkmaar

worden bewezen dat de verdachte zich

rendheid heeft betracht. Hoge Raad zet uit-

(Oudorp, Noord-Holland): [betrokkene 4] (10),

bewust was van de onwaarheid van zijn

een bij welke vormen van betekening van

[betrokkene 5] (8), [betrokkene 6] (6) en

beschuldiging. (Vgl. de woorden “tegen beter

de verstekmededeling binnen een jaar in

[betrokkene 7] (5). De kinderen hebben ver-

weten” in de geldende tekst van artikel 262,

elk geval geen sprake is van zodanige ver-

teld wie de hoofdplegers van het seksueel

eerste lid.) De werkgroep wilde “grof licht-

traging.

misbruik zijn. Het zijn: de vader ([betrokkene

vaardig” geuite beschuldigingen gelijkstellen

3]) en twee grootvaders ([betrokkene 8] en

met die waarvan de onwaarheid aan de ver-

[betrokkene 9]).” (…), terwijl verdachte en zijn

dachte bekend was. Een dringende reden

mededader wisten dat deze tenlastegelegde

voor zulk een verruiming zien de ondergete-

Inleiding:

feiten in strijd met de waarheid waren’; (feit

kenden echter niet. Zij achten het voldoende

Het middel klaagt dat na de uitspraak van ’s

2 primair) ‘opzettelijk, door middel van ver-

dat lichtvaardig geuite beschuldigingen, in

hofs bij verstek gewezen arrest van 26 okto-

spreiding van geschriften, de eer en de goede

gevallen waarin niet komt vast te staan dat

ber 2005 de redelijke termijn als bedoeld in

naam van [betrokkene 1] en [betrokkene 2]

de verdachte zich van de onwaarheid daar-

art. 6 lid 1 EVRM is overschreden.

en [betrokkene 3] heeft aangerand door telas-

van bewust was, kunnen leiden tot veroorde-

telegging van bepaalde feiten, met het ken-

ling wegens (de ongekwalificeerde vorm van)

Hoge Raad, onder meer:

nelijke doel om daaraan ruchtbaarheid te

smaad of smaadschrift, waarbij oplegging

3.2. Van overschrijding van de redelijke ter-

geven, immers heeft hij, verdachte, met voor-

van onvoorwaardelijke gevangenisstraf

mijn kan sprake zijn indien op grond van art.

meld doel: een brief opgesteld en verspreid

mogelijk is.’ (Kamerstukken II 1970/71,

366 Sv een verstekmededeling dient te wor-

waarin onder andere de volgende passages

11249, 3, p. 6 en p. 9).

den betekend en het openbaar ministerie bij

zijn opgenomen: ‘Te uwer informatie meld ik

(EVRM art. 6; Sv art. 366)

die betekening niet de nodige voortvarend-

- zo heeft de moeder [betrokkene 1] ons ver-


heid heeft betracht.

teld - dat de kinderen geregeld thuis komen

2.4. Hoewel de wetgever met de uitdrukking

Van de hier bedoelde vertraging is in elk

met kleding van school, omdat zij in hun

‘wetende dat’ in algemene zin een omschrij-

geval geen sprake:

broek hebben geplast. Alle vier de kinderen

ving geeft van het bestanddeel ‘opzet’ en in

a. Indien de verstekmededeling binnen een

zijn zindelijk, hetgeen voor u als school een

de rechtspraak van de Hoge Raad (vgl. HR 30

jaar na de uitspraak rechtsgeldig is betekend

belangrijke aanwijzing is dat er inderdaad

mei 2008, ECLI:NL:HR:2008:BC8673, NJ

1. hetzij aan de verdachte in persoon,

sprake is van seksueel misbruik.’ (…), terwijl

2008/318) wordt aangenomen dat het

2. hetzij op de voet van het bepaalde in art.

verdachte wist dat deze telastegelegde feiten

bestanddeel ‘wetende dat’ in het algemeen

588, tweede of derde lid, Sv. In de onder 2

in strijd met de waarheid waren.’

opzet in voorwaardelijke vorm omvat, geeft

bedoelde gevallen komt een na de beteke-

Het middel komt onder meer op tegen de

de hiervoor onder 2.3 weergegeven wetsge-

ning opgetreden vertraging immers voor

uitleg van het hof van de in de tenlasteleg-

schiedenis van art. 262 Sr aanleiding anders

rekening van de verdachte omdat er redelij-

ging en de bewezenverklaring voorkomende,

te oordelen over de betekenis van ‘wetende

kerwijs van kan worden uitgegaan dat hij

aan art. 262 lid 1 Sr ontleende term ‘weten-

dat’ in die bepaling, omdat blijkens die wets-

door die betekening op de hoogte is geraakt

de dat’.

geschiedenis het bestanddeel ‘wetende dat’

van de uitspraak.

hier een bijzondere, beperkte betekenis van

b. Indien de verstekmededeling binnen een

Wetsgeschiedenis:

daadwerkelijke wetenschap heeft, waarvoor

jaar na de uitspraak rechtsgeldig is betekend

De memorie van toelichting bij het ontwerp

voorwaardelijk opzet niet toereikend is.

door de in art. 588, eerste lid onder b sub 3,

van wet dat heeft geleid tot de wet van 25

2.5. De overweging van het Hof dat de ver-

Sv voorziene uitreiking aan de griffier om

maart 1978, Stb. 1978, 155, houdende nieuwe

dachte ‘willens en wetens minstgenomen de

reden dat de verdachte niet als ingezetene is

regelen betreffende strafbare belediging

aanmerkelijke kans (heeft) aanvaard dat hij

ingeschreven in de basisadministratie per-

waarbij onder meer art. 262 Sr werd gewij-

valse aantijgingen deed’ getuigt, gelet op het

soonsgegevens noch een feitelijke woon- of

zigd houdt onder meer het volgende in:

hiervoor overwogene, van een onjuiste

verblijfplaats van hem bekend is, én indien

‘Deze vereenvoudiging die in het wetsont-

rechtsopvatting. Voor zover het middel daar-

tevens blijkt dat het openbaar ministerie ver-

werp (artikel 1, onder 1) is voorzien, maakt

over klaagt, is het terecht voorgesteld.

volgens - naast de plaatsing van de verdachte


3157

Rechtspraak

in het opsporingsregister - tenminste een-

de verdachte [verdachte]) fysiek geweld tegen

dat het bij de in cassatie aan te leggen toets

maal per jaar heeft getracht de verstekmede-

mij gebruiken. Hij heeft mij eens geslagen

of aan het bewijsminimum van art. 342,

deling alsnog te betekenen hetzij aan de ver-

met een honkbalknuppel en een steelpan.’

tweede lid, Sv is voldaan, van belang kan zijn

dachte in persoon hetzij overeenkomstig het

- 6. Een verslag, inhoudende: ‘[benadeelde 2]

of de feitenrechter zijn oordeel dat dat het

bepaalde in art. 588, tweede of derde lid, Sv

[geboortedatum] Algemeen Journaal. 26-10-

geval is, nader heeft gemotiveerd (vgl. HR 13

(vgl. HR 17 juni 2008,

2007: Huiselijk geweld, wordt mishandeld,

juli 2010, ECLI:NL:HR:2010:BM2452, NJ

ECLI:NL:HR:2008:BD2578, NJ 2008/358, r.o.

heeft contact met hulpverlening. Drukpijn

2010/515).

3.19).

naast wervelkolom.’

2.4. In het onderhavige geval kan niet worden

3.3. Het middel is gegrond nu niet blijkt dat

- 7. Een aanvullend proces-verbaal van aan-

gezegd dat de tot het bewijs gebezigde ver-

binnen een jaar na de uitspraak van het Hof

gifte, onder meer inhoudende: ‘Ik heb contact

klaringen van de aangeefster onvoldoende

op de wijze als hiervoor bedoeld een verstek-

gehad met Hera Apeldoorn. De dag van mijn

steun vinden in het overige bewijsmateriaal,

mededeling is betekend. Dit moet leiden tot

laatste bezoek, 22 oktober 2007, kon ik haast

in aanmerking genomen dat het als bewijs-

vermindering van de aan de verdachte opge-

niet meer zitten van de pijn in mijn rug en

middel 8 gebezigde ‘verslaggesprek ambu-

legde gevangenisstraf van twee maanden.

mijn bekken. Dit was het gevolg van een mis-

lant’ onder meer inhoudt dat op 22 oktober

Beslissing: de Hoge Raad vernietigt de bestre-

handeling door [verdachte]. Hij heeft mij

2007 is waargenomen dat de aangeefster

den uitspraak, maar uitsluitend wat betreft

geslagen met een honkbalknuppel. Hij begon

‘strompelend’ binnen kwam en het als bewijs-

de duur van de opgelegde gevangenisstraf;

met tikjes op mijn hoofd te geven. Daarna

middel 6 gebezigde ‘verslag’ onder meer

vermindert deze in die zin dat deze een

sloeg hij mij op mijn hele lichaam. Ik kon

inhoudt dat bij de aangeefster op 26 oktober

maand en twee weken beloopt; verwerpt het

niet eens meer gewoon lopen. Ik liep mank.

2007 ‘drukpijn naast de wervelkolom’ is

beroep voor het overige.

Op 26 oktober 2007 ben ik naar de dokter

geconstateerd. Anders dan in het middel

geweest. Als gevolg van de klappen die [ver-

wordt betoogd, is dus van schending van art.

dachte] mij had gegeven met die honkbal-

342, tweede lid, Sv geen sprake.

knuppel, bleef ik veel pijn houden en ik was

2.5. Het middel faalt.

2282

bang voor blijvend letsel. Ik heb bij de dokter 2 december 2014, nr. 13/05796

gezegd dat ik het slachtoffer was van huise-

(Mrs. A.J.A. van Dorst, V. van den Brink,

lijk geweld.’

E.S.G.N.A.I. van de Griend)

- 8. Een verslaggesprek ambulant, dossier

(Na conclusie van A-G T.N.B.M. Spronken,

[benadeelde 2], onder meer inhoudende: ‘22

2 december 2014, nr. 13/05317

strekkende tot vernietiging uitsluitend wat

oktober 2007[.] Client komt strompelend bin-

(Mrs. A.J.A. van Dorst, J. de Hullu, E.S.G.N.A.I.

betreft de beslissingen ten aanzien van het

nen. Ze geeft aan dat ze diezelfde ochtend

van de Griend)

onder 3B tenlastegelegde, de beslissingen

met honkbalknuppel is bewerkt en ook met

(Na conclusie van A-G A.J. Machielse, strek-

ter zake van de vordering van de benadeel-

een sauspan op haar hoofd is geslagen, om

kende tot vernietiging en tot terugwijzing;

de partij [benadeelde 2] en de strafopleg-

één verkeerd woord.’

adv. mr. Th.J. Kelder, ’s-Gravenhage)

ging, in zoverre tot terugwijzing, en tot

Het middel klaagt dat het hof de bewezenver-


verwerping voor het overige; adv. mr. R.J.

klaring van het onder 3B subsidiair tenlaste-

Baumgardt, Spijkenisse; namens de

gelegde uitsluitend heeft doen steunen op de

Verkort vonnis art. 359 lid 3 Sv: met een

benadeelde partijen adv. mr. C.A. Madern,

verklaring van één getuige.

opgave van de bewijsmiddelen kan slechts

Amsterdam)

2283

worden volstaan indien de verdachte het


bewezenverklaarde duidelijk en ondubbel-

2.3. Volgens het tweede lid van art. 342 Sv

zinnig heeft bekend, tenzij sprake is van de

Unus testis, nullus testis: géén schending

- dat de tenlastelegging in haar geheel betreft

aan het slot van die bepaling genoemde

art. 342 lid 2 Sv in zaak over mishandeling

en niet een onderdeel daarvan - kan het

gevallen. Of de verdachte het bewezenver-

met honbalknuppel en pan, nu verslagge-

bewijs dat de verdachte het tenlastegelegde

klaarde heeft bekend in de zin van genoem-

sprek ambulant onder meer inhoudt dat de

feit heeft begaan, door de rechter niet uit-

de bepaling, is mede afhankelijk van de

aangeefster ‘strompelend’ binnen kwam en

sluitend worden aangenomen op de verkla-

– in cassatie slechts op zijn begrijpelijkheid

nu bij de aangeefster ‘drukpijn naast de

ring van één getuige. Deze bepaling strekt

te toetsen - uitleg door de feitenrechter van

wervelkolom’ is geconstateerd.

ter waarborging van de deugdelijkheid van

de door de verdachte afgelegde verklaring.

de bewijsbeslissing, in die zin dat zij de rech-

Eisen bekennende verklaring inzake over-

ter verbiedt tot een bewezenverklaring te

treding art. 2 Leerplichtwet 1969: in casu

komen ingeval de door één getuige gerele-

geen sprake van duidelijke en ondubbelzin-

Inleiding:

veerde feiten en omstandigheden op zichzelf

nige bekentenis van het bewezenverklaarde

Verdachte is veroordeeld omdat hij – kort

staan en onvoldoende steun vinden in ander

nu de verklaring van verdachte niet

gezegd – (feit 3B) ‘opzettelijk mishandelend

bewijsmateriaal. De vraag of aan het bewijs-

inhoudt dat zij erkent dat zij de verplich-

[benadeelde 2] met een honkbalknuppel en

minimum van art. 342, tweede lid, Sv is vol-

ting had om te zorgen dat haar dochter op

een pan meermalen (met kracht) heeft gesla-

daan, laat zich niet in algemene zin beant-

een school stond ingeschreven, terwijl zij

gen tegen haar lichaam, waardoor voornoem-

woorden, maar vergt een beoordeling van het

zich kennelijk beroept op een vrijstelling

de [benadeelde 2] pijn heeft ondervonden.’

concrete geval. De Hoge Raad kan daarom

van deze verplichting op de in art. 5 Leer-

Deze bewezenverklaring steunt op de volgen-

geen algemene regels geven over de toepas-

plichtwet 1969 genoemde grond dat binnen

de bewijsmiddelen:

sing van art. 342, tweede lid, Sv, maar daar-

redelijke afstand van de woning geen

- 5. Een proces-verbaal van aangifte, onder

omtrent slechts tot op zekere hoogte duide-

school is gelegen waarop haar dochter

meer inhoudende: ‘Vanaf eind juni 2007 ging

lijkheid verschaffen door het beslissen van

geplaatst zou kunnen worden.

[verdachte] (het hof begrijpt hier en verder:

concrete gevallen. Opmerking verdient nog


(Sv art. 342)

3158


Rechtspraak

gemeente een oplossing bedenkt. Mijn kinde-

woning geen school is gelegen waarop haar

ren moeten naar school gaan in hun woon-

dochter geplaatst zou kunnen worden - is het

Inleiding:

plaats. Ik woon niet in Nieuwegein, moet ik

kennelijke oordeel van het Hof dat de verdach-

Verdachte is veroordeeld omdat zij – kort

daar soms gaan wonen? Ik ben niet de enige

te het bewezenverklaarde duidelijk en ondub-

gezegd – ‘als degene die het gezag uitoefende

met dit probleem. (...)’

belzinnig heeft bekend in de zin van art. 359,

over de jongere [betrokkene 1], geboren op

De raadsvrouw van verdachte voert het woord

derde lid, Sv, niet zonder meer begrijpelijk.

[geboortedatum] 1998 te [geboorteplaats],

ter verdediging en voert onder meer aan: ‘De

2.6. Het middel slaagt.

niet - hoewel zij daarvoor verantwoordelijk

gemeente Ede is op dit gebied onhandig


kon worden geacht - heeft voldaan aan de

bezig. Het feit zoals dat ten laste is gelegd

verplichting om overeenkomstig de bepalin-

kan worden bewezen, dat realiseer ik me. Bin-

A-G Machielse, onder meer:

gen van de Leerplichtwet 1969, te zorgen dat

nen de Romacultuur zijn verschillende stro-

3.6 De steller van het middel betoogt primair

die jongere als leerling van een school was

mingen. Niet elke Roma beleeft op dezelfde

dat het hof verdachte ten onrechte heeft aan-

ingeschreven.’

manier het geloof. Mijn cliënt is religieus van

gemerkt als een bekennende verdachte als

De aantekening van het mondeling arrest

aard. Als [betrokkene 1] naar een gemengde

bedoeld in art. 359, derde lid tweede volzin,

houdt, voor zover hier van belang, het vol-

school gaat, dan zou zij binnen haar stroming

Sv, omdat haar verklaring ter terechtzitting

gende in: ‘De verdachte heeft het ten laste

niet meer dezelfde behandeling krijgen als

in hoger beroep, inhoudende dat zij het niet

gelegde feit bekend. Derhalve volstaat het

meisjes die zich wel aan de voorschriften

eens is met de veroordeling door de kanton-

hof, met toepassing van artikel 359, derde lid,

houden. Zij komt dan in contact met jongens

rechter, dat het in de Romacultuur een pro-

van het Wetboek van Strafvordering met een

en dat levert problemen op. Dit weegt voor

bleem is om meisjes van twaalf jaar en ouder

opgave van de door het hof gebezigde bewijs-

mijn cliënt verschrikkelijk zwaar. Ze verknoeit

bij jongens in een schoolklas te plaatsen en

middelen: 1. de bekennende verklaring van

het leven van haar dochter als ze haar naar

dat het in haar cultuur heel normaal is dat

verdachte, afgelegd ter terechtzitting in

een reguliere school laat gaan. Ik herhaal het

meisjes niet staan ingeschreven bij een

hoger beroep, zakelijk weergegeven: U, voor-

beroep op overmacht dat ik ten overstaan

school, niet kan worden aangemerkt als een

zitter, vraagt of het klopt dat mijn dochter in

van de kantonrechter heb gedaan. Onder de

duidelijke en ondubbelzinnige bekentenis op

de ten laste gelegde periode niet ingeschre-

geschetste omstandigheden heeft cliënt het

alle onderdelen van het bewezenverklaarde.

ven stond bij een school. Ik antwoord dat dit

recht om zelf in te grijpen tegen een onveilig,

Hierdoor is ten onrechte volstaan met slechts

klopt. 2. Het hiervoor in het proces-verbaal

onrustig schoolklimaat en te zorgen voor rust

een opgave van de bewijsmiddelen.

ter terechtzitting onder 1 vermelde proces-

en veiligheid voor haar dochter. Ze heeft een

3.7 Artikel 2 van de Leerplichtwet3 luidt

verbaal, voor zover inhoudende als relaas van

zorgplicht. Op grond van deze plicht komt

aldus: ‘1. Degene die het gezag over een jon-

[betrokkene 2], leerplichtambtenaar.’

haar een beroep in de zin van noodtoestand

gere uitoefent, en degene die zich met de

Verdachte heeft volgens het proces-verbaal

toe. Ontslag van alle rechtsvervolging zou

feitelijke verzorging van een jongere heeft

van de terechtzitting in hoger beroep onder

moeten volgen.’

belast, zijn verplicht overeenkomstig de

meer verklaard: ‘Ik ben het niet eens met het

Het middel klaagt dat het hof ten onrechte

bepalingen van deze wet te zorgen, dat de

vonnis van de politierechter. In de Romacul-

heeft volstaan met een opsomming van

jongere als leerling van een school staat inge-

tuur is het een probleem om meisjes van

bewijsmiddelen als bedoeld in art. 359 lid 3 Sv.

schreven en deze school na inschrijving gere-

(Sv art. 359 lid 3; Leerplichtwet 1969 art. 2, 5)

twaalf jaren en ouder bij jongens in een

geld bezoekt. (...) 2. De in het eerste lid

schoolklas te plaatsen. Ik ben geen slechte


bedoelde verplichtingen gelden niet voor

moeder voor mijn kinderen. U, voorzitter,

2.4. In het licht van de wetsgeschiedenis

zover de daarin bedoelde personen kunnen

vraagt of het klopt dat mijn dochter in de ten

moet art. 359, derde lid, Sv aldus worden ver-

aantonen dat zij daarvoor niet verantwoorde-

laste gelegde periode niet ingeschreven stond

staan dat slechts kan worden volstaan met

lijk kunnen worden geacht. (...)’

bij een school. Ik antwoord dat dit klopt. Dat

een opgave van de bewijsmiddelen indien de

‘Gezag’ moet hier worden verstaan als ‘een

is heel normaal in onze cultuur. Ik heb niet

verdachte het bewezenverklaarde duidelijk

rechtens bestaand gezag’ ofwel formeel

gezegd dat ik een vrouw ken die een school

en ondubbelzinnig heeft bekend, tenzij spra-

gezag.4

heeft waar enkel meisjes naartoe gaan. Ik heb

ke is van de - zich hier niet voordoende - aan

In § 3 van de Leerplichtwet zijn de vrijstellin-

gezegd dat ik weet dat er in Amsterdam en

het slot van die bepaling genoemde gevallen.

gen opgenomen. Artikel 5 van de Leerplicht-

Nieuwegein dergelijke scholen zijn. Ik vraag

De beantwoording van de vraag of de ver-

wet luidt, voor zover te dezen relevant: ‘De in

mij af hoe het kan dat die steden wel een

dachte het bewezenverklaarde heeft bekend

artikel 2, eerste lid, bedoelde personen zijn

oplossing zoeken voor het probleem en de

in de zin van genoemde bepaling, is mede

vrijgesteld van de verplichting om te zorgen,

gemeente Ede niet. Mijn zus woont in Nieuwe-

afhankelijk van de - in cassatie slechts op zijn

dat een jongere als leerling van een school

gein, maar ik heb niet veel contact met haar.

begrijpelijkheid te toetsen - uitleg door de

onderscheidenlijk een instelling staat inge-

U vraagt mij of het mogelijk is dat mijn doch-

feitenrechter van de door de verdachte afge-

schreven, zolang (...) b. zij tegen de richting

ter doordeweeks bij mijn zus verblijft en in

legde verklaring. (Vgl. HR 26 september 2006,

van het onderwijs op alle binnen redelijke

Nieuwegein naar school gaat. Ik antwoord dat

ECLI:NL:HR:2006:AX5776, NJ 2006/542).

afstand van de woning - of, indien zij geen

de gemeente Ede dit probleem maar moet

2.5. Nu de verklaring van de verdachte, zoals

vaste verblijfplaats hebben, op alle binnen

oplossen. Ik hoor u zeggen dat het aan mij is

hiervoor onder 2.2.3 weergegeven, niet alle

Nederland - gelegen scholen onderscheiden-

om een oplossing voor mijn probleem te vin-

onderdelen van het bewezenverklaarde betreft

lijk instellingen waarop de jongere geplaatst

den en dat de gemeente dat niet zonder meer

- zij houdt immers niet in dat de verdachte

zou kunnen worden, overwegende bedenkin-

hoeft te doen. Ik ben van mening dat dit wel

erkent dat zij de verplichting had om te zor-

gen hebben’.

een taak is voor de gemeente, omdat dit zo in

gen dat haar dochter op een school stond

Een beroep op vrijstelling is ingevolge artikel

de wet staat.’ En: ‘Het klopt dat mijn dochter

ingeschreven, terwijl zij zich kennelijk beroept

6 van de Leerplichtwet slechts mogelijk als

nu nog niet naar school gaat. Ze krijgt wel

op een vrijstelling van deze verplichting op de

de persoon die formeel verantwoordelijkheid

computerles en Engels. Ik wacht af tot de

grond dat binnen redelijke afstand van de

draagt voor het kind van bepaalde gegevens


3159

Rechtspraak

binnen een wettelijk bepaalde termijn aan

lijke aansprakelijkheid ingevolge de Leerplichtwet, in Ad

drukkelijke beslissingen die het college van

burgemeester en wethouders kennis geeft.

Hunc Modum, Deventer 2013, p. 86.

burgemeester en wethouders naar aanleiding

3.8 Nu verdachte niet heeft aangevoerd dat

5. Zie de conclusie van mijn ambtgenoot Knigge voor HR

van een melding kan nemen, het opleggen

zij aan deze formaliteiten heeft voldaan,

21 mei 2013, ECLI:NL:HR:2013:CA0399, alinea 5.32, met

van een verbod en de uitdrukkelijke accepta-

waardoor van een vrijstelling van de ver-

daarvóór uitvoerige wetshistorische beschouwingen.

tie (al dan niet onder voorschriften), omdat

plichtingen uit hoofde van de Leerplichtwet

6. HR 23 oktober 2007, ECLI:NL:HR:2007:BB3070; HR 15

deze reacties mijns inziens kwalificeren als

1969 geen sprake kan zijn, heeft het hof het

april 2008, ECLI:NL:HR:2008:BC9408.

besluit in de zin van de Awb. Dat dient ook te

betoog van verdachte niet aldus hoeven op te

7. HR 27 september 2011, ECLI:NL:HR:2011BR2053; HR 3

gelden voor de ‘fictieve instemming’ door

vatten dat zij, vanwege het bestaan van een

juni 2014, ECLI:NL:HR:2014:1277.

tijdsverloop, die voor de rechtsbescherming met een besluit gelijk zou moeten worden

vrijstelling, niet verplicht was tot inschrij-

gesteld. Aldus ontstaat er voor zowel de mel-

ving van haar kind op een school. Voor zover de steller van het middel zou wil-

Raad van State

der als voor derde belanghebbenden een

len verdedigen dat een beroep op overmacht

Deze rubriek wordt verzorgd door mr. B.

coherent systeem van rechtsbescherming.

zoals verdachte dat heeft verwoord bij aan-

Klein Nulent en mr. drs. J. de Vries werkzaam

Ik ben mij ervan bewust dat ik hiermee de

vaarding tot vrijspraak leidt, wordt de struc-

bij de directie bestuursrechtspraak van de

grenzen van het Awb-besluit heb opgezocht

tuur van de Leerplichtwet miskend. Alleen

Raad van State. Volledige versies van deze

en soms heb overschreden. De reden hier-

als verdachte alles had gedaan wat redelijker-

uitspraken zijn te vinden op www.raad-

voor is dat het alternatief niet echt aantrek-

wijs van haar mocht worden gevergd om

vanstate.nl.

kelijk is. Kiest men niet voor de door mij voorgestane lijn, dan ontstaat er de situatie

ervoor te zorgen dat haar dochter de school bezocht, zou een beroep op overmacht als een ontkenning van de tenlastelegging en

2284

dat de melder Awb-rechtsmiddelen kan aanwenden tegen een verbod en tegen de acceptatie van de melding onder voorschriften, en

dus als bewijsverweer kunnen worden opgevat.5 Maar op zo’n inspanning beroept ver-

12 november 2014, nrs. 201303069/2/A3 en

derde belanghebbenden tegen de acceptatie

dachte zich niet. Zij doet in feite immers een

201304895/2/A3

onder voorschriften, waarschijnlijk ook tegen

beroep op een zogenaamd richtingbezwaar,

(Mr. Widdershoven)

een uitdrukkelijke acceptatie binnen vier

dat evenwel niet aan de formele vereisten

ECLI:NL:RVS:2014:4116

weken en mogelijk ook tegen de afwijzing door het college van een binnen die vier

voldoet. Voor zoveel de steller van het middel bedoelt

Staatsraad advocaat-generaal: Alle bestuur-

weken door hen gedaan verzoek om een ver-

te betogen dat de uitlatingen van verdachte

lijke reacties in het kader van een APV-mel-

bod op te leggen. Voor het overige, in elk

dat zij bezwaren heeft tegen de bewezenver-

dingenstelsel voor uitwegen moeten als

geval voor de rechtsbescherming tegen de

klaring voldoende is om toepassing van het

Awb-besluiten worden aangemerkt of daar-

‘instemming’ door tijdsverloop, moeten zij

derde lid van artikel 359 Sv te blokkeren, ziet

mee gelijk worden gesteld.

naar de civiele rechter. Een dergelijke, deels onzekere lappendeken lijkt mij niet wense-

het voorbij aan het feit dat verdachte nog veel meer heeft verklaard. Evengoed als een

(Awb art. 1:3; APV Leeuwarden; APV Stein)

lijk, ook al zou zij dogmatisch-juridisch correct zijn.

verdachte ter terechtzitting eerst kan zeggen dat hij het ten laste gelegde bekent om ver-

Conclusie inzake het hoger beroep van:

6.2. De consequentie van de in deze conclusie

volgens in zijn verklaring dieper op de verwe-

[appellant A en appellante B] vs. de uitspraak

verdedigde opvatting is dat het doel van het

ten feiten in te gaan en daarbij in wezen het

van Rb. Noord Nederland van 12 maart 2013

meldingenstelsel voor de aanleg van uitwe-

bewijs van een onderdeel van de tenlasteleg-

in zaak nr. 12/2380 in het geding tussen:

gen - het terugdringen van administratieve

ging betwist, waardoor toepassing van het

[appellanten] en het college van burgemees-

lasten - niet wordt gerealiseerd, omdat dat

derde lid van artikel 359 Sv onmogelijk

ter en wethouders van Leeuwarden (…), als-

moet wijken voor de rechtsbescherming. Dat

wordt,6 kan een verdachte eerst in algemene

mede het hoger beroep van: [appellant C] vs.

lijkt me om de genoemde reden gerechtvaar-

zin ontkennen en vervolgens, meer specifiek

de uitspraak van Rb. Limburg van 19 april

digd. Tegelijkertijd verwacht ik overigens niet

ondervraagd, een bekentenis afleggen.

2013 in zaak nr. 12/874 in het geding tussen:

dat over de aanleg van uitwegen vaak zal

3.9 Maar een vergelijking van de bewezenver-

[appellant C] en het college van burgemees-

worden geprocedeerd. Het aantal in de recht-

klaring met de verklaring die verdachte ter

ter en wethouders van Stein (…).

spraak aangetroffen uitwegzaken is in elk geval schaars. Soms, zoals in de zaken waarin

terechtzitting in hoger beroep heeft afgelegd, leert wel dat beide niet in alle onderdelen

(…)

deze conclusie is uitgebracht, bestaat er over die aanleg echter wel een juridisch conflict.

met elkaar overeenstemmen, zoals wel door art. 359, derde lid, Sv wordt verlangd.7 Ver-

6.1. Het is niet nuttig om mijn advies over de

In dat geval is de bestuursrechter mijns

dachte heeft immers wel verklaard dat zij de

vele vragen die door de voorzitter zijn

inziens de aangewezen rechter.

moeder is van het kind, maar ik lees nergens

gesteld op deze plaats samen te vatten. Mijn

Dat het terugdringen van administratieve

dat zij ook heeft gezegd dat zij het gezag over

bevindingen treft de lezer aan in punt 4.33,

lasten bij het meldingenstelsel voor uitwe-

het meisje uitoefende zoals is bewezenver-

4.34 en 5.17. In dit slot volsta ik met een kor-

gen niet wordt bereikt, betekent niet dat dit

klaard.

te beschouwing naar aanleiding van mijn

voor meldingenstelsels in het algemeen

Dit onderdeel van het middel is mijns

belangrijkste bevindingen.

geldt. Vooral het meldingenstelsel in verband

inziens in zoverre terecht voorgesteld.

In deze conclusie is betoogd dat de bestuurs-

met algemene regels en in beginsel ook het

rechter rechtsbescherming moet verlenen

meldingenstelsel als uitzondering op de ver-

tegen alle bestuurlijke reacties die zich in het

gunningplicht, zijn op dit punt wel succesvol

3. Wet van 30 mei 1968, Stb. 1968, 303, inwerkinggetreden

meldingenstelsel voor de aanleg van uitwe-

(punt 4.33). Het succes op dit punt hangt

op 1 januari 1969.

gen van de model APV en de APV’s Leeuwar-

echter af van de precieze vormgeving van het

4. Zie Paul Frielink & Piet Hein van Kempen, Strafrechte-

den en Stein voordoen. Dat geldt voor de uit-

meldingenstelsel.

3160


Rechtspraak

is de bestemming ‘Natuur - Estuariene

estuarium (hierna: het verdrag) zijn afspra-

natuur’ toegekend.

ken gemaakt over de veiligheid, toegankelijk-

Ingevolge artikel 4, lid 4.1, van de planregels

heid en natuurlijkheid van de Schelde. Dat

zijn de voor ‘Natuur - Estuariene Natuur’ aan-

natuurherstel van de Schelde noodzakelijk is,

12 november 2014, nr. 201402491/1/R6

gewezen gronden bestemd voor:

volgt volgens verweerders uit verschillende

(Mrs. Van Buuren, Michiels, Uylenburg)

a. het behoud, herstel en/of de ontwikkeling

documenten. Het enkele feit dat in het ver-

ECLI:NL:RVS:2014:4074

van natuurwaarden en/of ecologische waar-

drag afspraken zijn gemaakt over de financie-

den in het algemeen en van estuariene

ring van de realisatie van estuariene natuur

Rijksinpassingsplan ‘Hertogin Hedwigepol-

natuur in het bijzonder;

in de Hedwigepolder, is volgens verweerders

der’ met uitvoeringsbesluiten. Doelstelling.

b. waterlopen en waterpartijen;

onvoldoende onderbouwing voor de stelling

Nut en noodzaak. Locatiekeuze en alterna-

c. ter plaatse van de aanduiding ‘water’

dat de polder uitsluitend tot doel heeft de

tieven. Bevoegdheid tot vergunningverle-

tevens voor water (geulen en kreken);

haven van Antwerpen toegankelijker te

ning op grond van Natuurbeschermingswet

d. extensief recreatief en educatief medege-

maken.

1998. Financiële uitvoerbaarheid. Besluiten

bruik;

8.2. In de toelichting bij het inpassingsplan

in beroep in stand gebleven.

e. paden ten behoeve van recreatie; en onder-

staat vermeld dat het hoofddoel van het pro-

houd (ter hoogte van de Leidingendam ook

ject is bij te dragen aan het noodzakelijk

(WRO art. 3.28; NB-wet 1998 art. 19d; Besluit

ten behoeve van onderhoud van kabels en

natuurherstel van de Westerschelde. De

vergunningen Natuurbeschermingswet 1998

leidingen), waaronder wandel- en fietspaden.

belangrijkste voorwaarde voor het herstel is

art. 2)

Ingevolge artikel 1, lid 1.12, wordt onder estu-

dat er meer ruimte wordt gegeven aan de

ariene natuur verstaan: natuur die zich ont-

rivier. Met de ontpoldering van de Hedwige-

Uitspraak in het geding tussen: 1. de stich-

wikkelt in het contact tussen zoet en zout

polder wordt daaraan voor een belangrijk

ting Stichting Red onze Polders, gevestigd te

water. Het is een gebied met verschillende

deel invulling gegeven, zo staat in de toelich-

Zaamslag, gemeente Terneuzen, 2. [appellant

natuurlijke overgangen: van droog naar nat,

ting vermeld. Het creëren van extra ruimte

sub 2A] en [appellante sub 2B] (hierna in

van zoet naar zout en van een stabiele naar

geeft de mogelijkheden voor het ontstaan

enkelvoud: [appellant sub 2]), beiden wonend

een instabiele bodem. Door al deze overgan-

van getijdestromen en bevordert het meer-

te [woonplaats], 3. [appellant sub 3], wonend

gen zijn er veel verschillende leefgebieden en

geulig karakter van de Westerschelde. De ont-


flora en fauna. Het meest kenmerkend zijn

poldering heeft tot doel nieuwe estuariene


schorren, slikken, ondiepwatergebieden en

habitats te creëren waarvoor in het Natura


zachte oevers.

2000-gebied Westerschelde & Saeftinghe een

te [woonplaats] en [appellant sub 3], wonend

(…)

verbeterdoelstelling geldt. In de toelichting


Doelstelling van het inpassingsplan

staat vermeld dat de habitattypen estuaria

te [woonplaats], en 1. de Staatssecretaris van

8. [appellant sub 6] en [appellant sub 3],

(H1130) en slijkgrasvelden (H1320) landelijk

Economische Zaken (hierna: EZ), 2. de Minis-

[appellant sub 2], [appellant sub 4] en de

in een zeer ongunstige staat van instandhou-

ter van Infrastructuur en Milieu, 3. het colle-

stichting betogen dat de staatssecretaris zich

ding verkeren. Kwaliteitsverbetering van deze

ge van gedeputeerde staten van Zeeland, ver-

ten onrechte op het standpunt stelt dat de

habitattypen is noodzakelijk. Daarnaast is

weerders.

belangrijkste doelstelling van het inpassings-

uitbreiding van het oppervlakte estuarium

plan natuurontwikkeling is. Volgens hen is

noodzakelijk om de doelen voor de habitatty-

Procesverloop

de wens tot ontpolderen niet ingegeven door

pen zilte pioniersbegroeiing (H1310A) en

Bij besluit van 10 februari 2014 hebben de

natuurontwikkeling, maar is het verbeteren

schorren en zilte graslanden buitendijks

Staatssecretaris van EZ en de Minister van

van de bereikbaarheid en de ontwikkeling

(H1330A) te realiseren. Volgens de toelich-

Infrastructuur en Milieu het rijksinpassings-

van de haven van Antwerpen de belangrijkste

ting kunnen de uitbreidingsdoelstellingen

plan ‘Hertogin Hedwigepolder’ vastgesteld.

doelstelling van het plan. Zij voeren aan dat

uitsluitend worden behaald door toevoeging

Verweerders hebben ter uitvoering van het

de staatssecretaris zich in de Nota beant-

van nieuwe gebieden aan het Natura

inpassingsplan op grond van artikel 3.35,

woording zienswijzen ten onrechte op het

2000-gebied.

eerste lid, aanhef en onder b, van de Wet

standpunt stelt dat de keuze om de Hedwige-

In het verdrag hebben Nederland en het

ruimtelijke ordening (hierna: Wro) zes uit-

polder als natuurcompensatiegebied in te

Vlaams Gewest afspraken gemaakt omtrent

voeringsbesluiten genomen.

zetten een lange geschiedenis kent. In dit

het behalen van de doelen in verband met

Tegen deze besluiten hebben de stichting,

verband verwijzen [appellant sub 6] en

overstromingen, toegankelijkheid van de

[appellant sub 2], [appellant sub 3], [appel-

[appellant sub 3] onder meer naar een advies

Scheldehavens en natuurlijkheid van het

lant sub 4], [appellant sub 5], [appellant sub

van de commissie Westerschelde uit 1997. In

fysieke en ecologische systeem. Naast afspra-

6] en [appellant sub 3] en [appellant sub 7]

de onderbouwing en onderliggende stukken

ken over natuurherstel zijn er in het verdrag

beroep ingesteld.

van het inpassingsplan wordt volgens hen

derhalve ook afspraken gemaakt over de vei-

het eigenlijke doel, te weten het nakomen

ligheid en de bereikbaarheid van de Wester-

(…)

van het Verdrag met Vlaanderen en het ver-

schelde.

Overwegingen

beteren van de bereikbaarheid van de Ant-

Uit het vorenstaande volgt dat de natuuront-

(…)

werpse haven, achter gehouden.

wikkeling als doelstelling aan het inpassings-

Het inpassingplan

8.1. Verweerders hebben uiteengezet dat het

plan ten grondslag is gelegd.

3. Het inpassingsplan voorziet in de ontpol-

op zichzelf juist is dat de Westerschelde

[appellant sub 6] en [appellant sub 3] hebben

dering van de Hertogin Hedwigepolder. Met

meerdere functies heeft. In het verdrag tus-

niet aannemelijk gemaakt dat met het plan

het plan wordt beoogd bij te dragen aan het

sen het Koninkrijk der Nederlanden en het

uitsluitend wordt beoogd een ander doel te

natuurherstel van de Westerschelde.

Vlaams Gewest betreffende de uitvoering

bereiken. Bovendien neemt de omstandigheid

4. Aan het grootste deel van het plangebied

van de ontwikkelingsschets 2010 Schelde-

dat met het inpassingsplan de bereikbaarheid

(…)

2285


3161

Rechtspraak

van de Antwerpse haven wellicht wordt verbe-

polder’, van Deltares van 14 november 2013.

de Afdeling in eerste instantie dient te wor-

terd, niet weg dat het natuurherstel door ver-

Estuariene natuur is gedefinieerd als alle

den gekeken of de kwaliteit van de natuur

weerders als doelstelling aan het plan ten

natuur die onder invloed staat van getij en

binnen het natuurgebied zelf kan worden

grondslag is gelegd. Het betoog faalt.

rivierafvoer en die minimaal vijf keer per

hersteld, hetgeen volgens hen in dit geval is

9. [appellant sub 6] en [appellant sub 3] beto-

jaar overstroomt. Morfologisch-ecologisch

nagelaten. [appellant sub 6] en [appellant

gen voorts dat de doelstelling van het inpas-

kenmerkt estuariene natuur zich door estua-

sub 3] betogen voorts dat geen noodzaak

singsplan tijdens de procedure is verruimd.

riene dynamiek, dat wil zeggen dat er varia-

bestaat tot het tot ontwikkeling brengen van

In het ontwerpplan was de doelstelling er

tie in ruimte en tijd is onder invloed van

schorren. Volgens hen volgt uit de stukken

volgens hen, mede gelet op de verplichtingen

aandrijvende krachten die kenmerkend zijn

dat er uitsluitend een noodzaak bestaat tot

op grond van artikel 6, tweede lid, van de

voor een estuarium. Waterbeweging en geo-

het realiseren van intergetijdengebied. In dit

Habitatrichtlijn, op gericht intergetijdenge-

metrie zorgen in samenspel voor voortdu-

verband wijzen [appellant sub 6] en [appel-

bied te realiseren. Het intergetijdengebied

rende ontwikkeling van geulen, slikken en

lant sub 3] er voorts op dat de staat van

bevat volgens [appellant sub 6] en [appellant

platen, pioniervegetatie en schorren.

instandhouding van het habitattype schor-

sub 3], anders dan estuariene natuur, niet het

Intergetijdengebied is gedefinieerd als het

ren en zilte graslanden, buitendijks (H1330A)

habitattype schorren en zilte graslanden, bui-

areaal tussen hoog- en laagwater. Het litoraal

matig is, terwijl het habitattype estuaria in

tendijks (H1330A). Volgens hen is de doelstel-

is het areaal tussen gemiddeld hoogwater

een zeer slechte staat van instandhouding

ling aangepast, omdat uit onderzoeken is

doodtij en gemiddeld laagwater springtij. Het

verkeert. Voorts voeren zij aan dat de relatie-

gebleken dat zich op den duur voornamelijk

intergetijdengebied is een onderdeel van

ve bijdrage van het Natura 2000-gebied Wes-

schorren zullen ontwikkelen in het gebied.

estuariene natuur. Intergetijdengebied

terschelde & Saeftinghe aan het habitattype

Nu een groot deel van de onderzoeken en de

bestaat uit slikken en platen, waarbij slikken

schorren zeer gering is.

motivering van het inpassingsplan volgens

in tegenstelling tot platen bij laagwater niet

[appellant sub 2], [appellant sub 4], [appel-

[appellant sub 6] en [appellant sub 3] zijn

aan alle kanten omgeven zijn door water.

lant sub 3] en de stichting betogen dat de

gebaseerd op het realiseren van intergetij-

Slikken, platen en schorren zijn een onder-

staatssecretaris onlangs aan de Tweede

dengebied en niet op het realiseren van estu-

deel van de estuariene natuur. In het aange-

Kamer heeft medegedeeld dat het areaal

ariene natuur met schorren en slikken, kun-

voerde ziet de Afdeling geen grond voor het

laagdynamisch intergetijdengebied niet lan-

nen deze motivering en onderzoeken niet

oordeel dat de doelstelling tijdens de proce-

ger vermindert en dat sprake is van een posi-

aan het plan ten grondslag worden gelegd.

dure is gewijzigd. Weliswaar zijn de verschil-

tieve trend. [appellant sub 6] en [appellant

[appellant sub 6] en [appellant sub 3] voeren

lende termen in de stukken door elkaar

sub 3] voeren in dit verband aan dat uit de

verder aan dat de doelstelling ten onrechte

gebruikt, maar de doelstelling is er steeds op

ecotopenkaarten volgt dat een verbetering

niet is gepreciseerd naar oppervlak van de

gericht geweest de habitattypen waarvoor in

optreedt van het habitattype estuaria waar-

verschillende habitattypen.

het Natura 2000-gebied Westerschelde &

mee verweerders ten onrechte geen rekening

9.1. Verweerders stellen zich op het stand-

Saeftinge een uitbreidingsdoelstelling geldt

hebben gehouden bij het beoordelen van de

punt dat de doelstelling van het inpassings-

te realiseren. Gelet hierop bestaat naar het

noodzaak.

plan niet is gewijzigd. De begrippen estuarie-

oordeel van de Afdeling geen grond voor het

10.1. Verweerders stellen zich op het stand-

ne natuur en intergetijdengebied zijn door

oordeel dat de aan het plan ten grondslag

punt dat natuurherstel in de Westerschelde

elkaar gebruikt. Het begrip intergetijdenge-

gelegde onderzoeken en motivering reeds

noodzakelijk is. De staat van instandhouding

bied is als synoniem voor estuarium

hierom niet toereikend zijn. Het betoog faalt.

van de betrokken habitattypen is ongunstig

gebruikt, maar soms ook is dit begrip gehan-

9.3. Ten aanzien van het betoog dat de doel-

tot zeer ongunstig. In het aanwijzingsbesluit

teerd om geulen en slikken zonder schorren

stellingen ten onrechte niet zijn gepreciseerd

voor het gebied Westerschelde & Saeftinghe

aan te duiden. Volgens verweerders is de

per habitattype, hebben verweerders uiteen-

is een uitbreidingsdoelstelling opgenomen

doelstelling vanaf het begin van de procedu-

gezet dat wordt beoogd een dynamisch

voor de habitattypen. In dit verband verwij-

re de realisatie van estuariene natuur inclu-

gebied te realiseren. De habitattypen waar-

zen verweerders naar de stukken “Schelde-

sief schorren geweest. Beoogd wordt zowel

voor een verbeterdoestelling is opgenomen,

estuarium: een ecologische beschrijving en

het habitattype estuaria (H1130) als het habi-

worden tot ontwikkeling gebracht. Wat de

een visie op de toekomst”, “Herstel natuur

tattype schorren en zilte graslanden, buiten-

verhouding tussen de verschillende habitat-

Westerschelde, projectenbundel” en de docu-

dijks (H1330A) tot ontwikkeling te brengen

typen precies zal zijn, is daarom niet in de

menten die aan het inpassingsplan ten

in de Hedwigepolder, nu voor beide habitat-

doelstelling vastgelegd. Gelet hierop zijn de

grondslag liggen. In het rapport “Natuurpro-

typen een uitbreidingsdoelstelling geldt.

verschillende doelstellingen niet gepreci-

gramma Westerschelde” wordt volgens ver-


seerd. De Afdeling acht dit standpunt van

weerders een onderbouwing gegeven van de

staat vermeld dat de te bereiken natuurdoe-

verweerders niet onredelijk. Het betoog faalt.

noodzaak tot het ontwikkelen van estuariene

len in verschillende documenten zijn

Nut en noodzaak

natuur. Volgens verweerders is het behalen

beschreven. De gebruikte formuleringen zijn


van de doelstellingen in het bestaande Natu-

gezien de lange geschiedenis van het dossier


ra 2000-gebied niet mogelijk.

in de documenten op onderdelen soms

stichting betogen dat de noodzaak voor de

10.2. Het Natura 2000-gebied Westerschelde &

anders omschreven. Volgens de toelichting

ontpoldering ontbreekt. [appellant sub 2],

Saeftinghe is onder meer aangewezen voor de

zijn de termen estuariene natuur en interge-


habitattypen estuaria (H1130), zilte pioniers-

tijdengebied altijd geplaatst in de context

stichting betogen dat niet is gemotiveerd

begroeiing (H1310A) en schorren en zilte gras-

van een gebied met schorren, slikken, geulen

waarom er volgens de herstelopgave 600 ha

landen, buitendijks (H1330A). Voor het habi-

en kreken. Om mogelijke verwarring te voor-

aan estuariene natuur dient te worden ont-

tattype estuaria (H1130) is een doelstelling

komen is Deltares verzocht eenduidige defi-

wikkeld. Volgens hen is er voorts geen enkele

tot uitbreiding van oppervlakte en verbete-

nities te formuleren. Deze definities zijn

urgentie bij de natuuropgave. Zij voeren ver-

ring van kwaliteit opgenomen. Uit de toelich-

neergelegd in de notitie ‘opslibbing Hedwige-

der aan dat op grond van jurisprudentie van

ting bij het aanwijzingsbesluit volgt dat de

3162


Rechtspraak

staat van instandhouding van dit habitattype

belangrijkste problemen voor de natuur in

10.4. Met betrekking tot het betoog dat uit

zeer ongunstig is. Als gevolg van menselijke

de Westerschelde aanpakt: het gebrek aan

de ecotopenkaarten volgt dat sprake is van

ingrepen is het oppervlak (hoogdynamisch)

ruimte, de hoge stroomsnelheden en het

een positieve trend in de ontwikkeling van

diep water sterk toegenomen en zijn de over-

afnemen van laagdynamisch slik en schor.

het habitattype estuaria (H1130), hebben ver-

gangen naar ondiepere delen steiler gewor-

Natuurontwikkeling in grote aaneengesloten

weerders uiteengezet dat een ecotopenkaart

den. Voor het habitattype zilte pioniersbe-

gebieden blijkt ecologisch het meest efficiënt

een foto van het gebied is. Het betreft derhal-

groeiing (H1310A) geldt een doelstelling tot

te zijn, omdat deze gebieden schaalvoordelen

ve een momentopname van het aanwezige

uitbreiding van oppervlakte en behoud van

opleveren, robuuster zijn en minder beheer

areaal van de verschillende habitattypen. Het

kwaliteit. In de toelichting bij het aanwijzings-

vergen, zo staat in het natuurprogramma

is een dynamisch gebied waarbinnen het are-

besluit staat vermeld dat dit habitattype in de

vermeld. De benodigde ruimte bestaat vol-

aal van de verschillende habitattypen fluctu-

afgelopen decennia sterk achteruit is gegaan.

gens het Natuurprogramma uit 600 a 770 ha

eert. Uit het feit dat de ecotopenkaart een

Voor het habitattype schorren en zilte gras-

nieuw intergetijdengebied. In het aangevoer-

toename van het oppervlak van het habitat-

landen, buitendijks (H1330A) geldt een doel-

de ziet de Afdeling gelet op het vorenstaande

type estuaria (H1130) laat zien ten opzichte

stelling tot uitbreiding van de oppervlakte en

geen grond voor het oordeel dat de natuur-

van de vorige ecotopenkaart, kan niet zonder

verbetering van de kwaliteit. In de toelichting

opgave gericht op uitbreiding van estuariene

meer worden afgeleid dat sprake is van een

bij het aanwijzingsbesluit staat vermeld dat

natuur onvoldoende is gemotiveerd.

structureel positieve trend in de ontwikke-

de verdeling van de schorren binnen het estu-

10.3. Ten aanzien van betoog dat geen nood-

ling van dit habitattype. Naar het oordeel

arium niet in evenwicht is. In het oostelijk

zaak bestaat tot het ontwikkelen van het

van de Afdeling hebben verweerders zich in

deel komen relatief grote oppervlakten voor,

habitattype schorren en zilte graslanden, bui-

redelijkheid op het standpunt kunnen stellen

terwijl in het westelijk deel de oppervlakte

tendijks (H1330A) stelt de Afdeling vast dat

dat uit de ecotopenkaart niet kan worden

veel geringer is.

voor dit habitattype in het Natura

afgeleid dat geen noodzaak bestaat tot het

In de toelichting bij het rijksinpassingsplan

2000-gebied Westerschelde & Saeftinghe een

ontwikkelen van het habitattype estuaria

staat vermeld dat onder leiding van de Tech-

doelstelling tot uitbreiding van het opper-

(H1130) in het plangebied. Het betoog faalt.

nische Scheldecommissie de Ontwikkelings-

vlak van dit habitattype is opgenomen. Uit


schets Schelde-Estuarium is opgesteld. In

het Profielendocument volgt dat dit habitat-


deze ontwikkelingsschets is onder meer uit-

type landelijk in een matig ongunstige staat

stichting voeren verder aan dat de ontpolde-

werking gegeven aan het voornemen tot het

van instandhouding verkeert. Uit het Doelen-

ring als instandhoudingsmaatregel onvol-

verbeteren van de natuurlijke kwaliteit van

document volgt dat het habitattype schorren

doende is uitgewerkt in een beheerplan als

de Westerschelde. Het uitgangspunt hierbij is

en zilte graslanden, buitendijks (H1330A) in

bedoeld in artikel 19a van de Natuurbescher-

dat optimalisatie van de fysische, chemische

de Oosterschelde en Westerschelde sterk ach-

mingswet 1998 (hierna: NB-wet 1998).

en ecologische processen zal leiden tot her-

teruit is gegaan en dat daarom een uitbrei-

Instandhoudingsmaatregelen moeten vol-

stel van de habitats. De belangrijkste factor

ding van het oppervlak wordt beoogd. Wat

doende concreet zijn en moeten ook op eco-

voor optimalisatie van bijna alle natuurlijke

betreft de landelijke bijdrage van het gebied

nomische, culturele en sociale aspecten wor-

processen in het estuarium is ruimte. Door

Westerschelde & Saeftinghe, waar [appellant

den beoordeeld. Nu de ontpoldering als

het toenmalige ministerie van LNV is een

sub 6] en Rotter op wijzen, volgt uit het Doe-

instandhoudingsmaatregel nauwelijks is uit-

verantwoording van de natuuropgave opge-

lendocument dat het grootste areaal van dit

gewerkt, kan de noodzaak van deze maatre-

steld. Deze verantwoording is neergelegd in

habitattype zich in de Waddenzee bevindt. In

gel volgens [appellant sub 6] en [appellant

het Natuurprogramma Westerschelde, ‘Ver-

het Doelendocument staat voorts vermeld

sub 3] niet worden beoordeeld. In het inpas-

antwoording realisering (minimaal) 600 hec-

dat de Deltagebieden van belang zijn voor dit

singsplan staat ten onrechte dat de Europese

tare estuariene nieuwe natuur en de relatie

habitattype. Dat de herstelopgave voor het

Commissie heeft geëist dat de ontpoldering

met de instandhoudingsdoelstellingen Vogel-

habitattype estuaria urgenter is, doet niet af

dient plaats te vinden, aldus [appellant sub

en Habitatrichtlijn’ van 15 september 2005

aan de omstandigheid dat er voor het habi-

6] en [appellant sub 3].

(hierna: het natuurprogramma). In het

tattypen schorren en zilte graslanden, bui-

11.1. Verweerders hebben uiteengezet dat de

natuurprogramma wordt geconcludeerd dat

tendijks (H1330A) ook een uitbreidingsdoel-

procedure voor de vaststelling van het

de Westerschelde steeds nauwer is geworden

stelling geldt. Verweerders hebben zich naar

beheerplan Deltawateren waar het beheer-

en de omvang van de ondiepe delen sterk is

het oordeel van de Afdeling in redelijkheid

plan voor het Natura 2000-gebied Wester-

afgenomen. Daardoor zijn de stroomsnelhe-

op het standpunt kunnen stellen dat er een

schelde & Saeftinghe deel van uitmaakt in

den van de getijdebeweging sterk toegeno-

noodzaak bestaat tot het ontwikkelen van

een ver gevorderd stadium is. De Vogelricht-

men, is er minder ruimte overgebleven voor

het habitattype schorren en zilte graslanden,

lijn en de Habitatrichtlijn verplichten vol-

de natuurlijke estuariene processen en staat

buitendijks (H1330A). Ten aanzien van het

gens verweerders niet tot het opstellen van

de balans tussen laagdynamische en hoogdy-

betoog dat ten onrechte niet is bezien of in

een beheerplan, maar vereisen dat maatrege-

namische gebieden sterk onder druk. Daar-

het bestaande Natura 2000-gebied Wester-

len worden getroffen ten behoeve van de

naast is volgens het natuurprogramma ook

schelde & Saeftinghe aan instandhoudings-

instandhoudingsdoelstellingen.

de kwaliteit van de habitattypen een pro-

doelstellingen voor de betrokken habitatty-

11.2. Ingevolge artikel 19a, eerste lid, van de

bleem door afname van zuurstof. In het

pen kan worden voldaan, hebben

NB-wet 1998 stellen gedeputeerde staten na

natuurprogramma wordt geconcludeerd dat

verweerders uiteengezet dat binnen het

overleg met de eigenaar, gebruiker en andere

zonder ingrepen om de achteruitgang te

bestaande gebied onvoldoende oppervlak

belanghebbenden, voor het op grond van

keren een en ander er toe kan leiden dat de

beschikbaar is om aan de uitbreidingsdoel-

artikel 10a, eerste lid, aangewezen gebied een

Westerschelde een diep kanaal wordt met

stellingen te kunnen voldoen. In het aange-

beheerplan vast waarin met inachtneming

hoge getijdenstromen. Voorts staat in het

voerde ziet de Afdeling geen grond voor het

van de instandhoudingsdoelstellingen wordt

natuurprogramma vermeld dat gerichte

oordeel dat dit standpunt onjuist is. Het

beschreven welke instandhoudingsmaatrege-

ruimtelijke uitbreiding van het estuarium de

betoog faalt.

len getroffen dienen te worden en op welke


3163

Rechtspraak

wijze.

poldering van de Hedwigepolder. In het rap-

van het Verdronken land van Saeftinghe. In

Op grond van artikel 19a, eerste lid, van de

port ‘Natuurherstel Westerschelde: de moge-

de Nota beantwoording zienswijzen staat ver-

NB-wet 1998 dienen de instandhoudings-

lijkheden nader verkend’ van Deltares van

meld dat de door de commissie Maljers voor-

doelstellingen te worden uitgewerkt in een

2011 (hierna: het rapport van Deltares 2011)

gestelde alternatieven na studie niet realis-

beheerplan. Voor het Natura 2000-gebied

wordt volgens hen geconcludeerd dat er

tisch zijn gebleken.

Westerschelde & Saeftinghe is als onderdeel

alternatieven zijn die gelijkwaardig of zelfs

In het rapport van Grontmij 2007 is de

van het gebied Deltawateren een concept-

beter zijn dan de ontpoldering. Volgens

geschiktheidsbeoordeling uitgevoerd vanuit

beheerplan vastgesteld. Het beheerplan is

[appellant sub 6] en [appellant sub 3] zijn

twee invalshoeken: de ecologische geschikt-

thans nog niet vastgesteld. Naar het oordeel

het alternatief van het waterschap en het

heid en de maatschappelijke geschiktheid. In

van de Afdeling biedt de NB-wet 1998 geen

alternatief dat door Boskalis naar voren is

de ecologische beoordeling scoort de Hedwi-

aanknopingspunten voor het oordeel dat het

gebracht geschikte en minder ingrijpende

gepolder positief ten aanzien van schor. In de

inpassingsplan niet kon worden vastgesteld

alternatieven voor de ontpoldering van de

Hedwigepolder kan met de minste inspan-

voordat een beheerplan was vastgesteld. Voor

Hedwigepolder. De afwijzing van de beschik-

ning de hoogste natuurkwaliteit worden

zover [appellant sub 6] en [appellant sub 3]

bare alternatieven is volgens hen een politiek

gerealiseerd. De Hedwigepolder scoort daar-

hebben verwezen naar de uitspraak van de

besluit dat niet wordt gedragen door een

naast vanwege een lage bevolkingsdichtheid,

Afdeling van 28 september 2011, in zaaknr.

kenbare motivering. In het door Grontmij

een gunstige kosteneffectiviteit en logische

201003091/1/R2, overweegt de Afdeling dat

opgestelde rapport ‘Locatiekeuze Hedwige-

begrenzing relatief hoger dan de andere pol-

in deze uitspraak is overwogen dat de

en Prosperpolder Geschiktheidsbeoordeling

ders. Daarnaast wordt geconcludeerd dat de

instandhoudingsdoelstellingen in een

van potentiële gebieden voor estuariene

Hedwigepolder aansluit bij de Vlaamse gebie-

beheerplan zullen worden uitgewerkt. Uit

natuurontwikkeling in het Schelde-estuari-

den en een verbindende schakel vormt, het-

deze uitspraak kan niet worden afgeleid dat

um tussen Hansweert en Antwerpen’ uit

geen een voordeel oplevert ten opzichte van

een planologisch besluit waarmee wordt

2007 (hierna: het rapport van Grontmij

overige alternatieven.

beoogd bij te dragen aan de instandhou-

2007), het rapport ‘Alternatieven ontpolde-

In het rapport van de commissie Nijpels zijn

dingsdoelstellingen pas kan worden geno-

ring Westerschelde’ van de commissie Maljers

voorts 78 potentiële alternatieven voor de

men nadat het beheerplan is vastgesteld. In

uit 2006 (hierna: het rapport van de commis-

Hedwigepolder onderzocht. De alternatieven

het inpassingsplan en de daaraan ten grond-

sie Maljers) en ‘Wennen aan de Westerschel-

zijn beoordeeld op natuurlijkheid, draagvlak,

slag gelegde onderzoeken is de maatregel

de’ opgesteld door de Commissie Nijpels

realisatietijd en kosten. De commissie con-

van ontpoldering uitgewerkt. In het aange-

(hierna: het rapport van de commissie Nij-

cludeert dat er vijf kansrijke alternatieven

voerde ziet de Afdeling geen aanleiding voor

pels) is volgens [appellant sub 6] en [appel-

zijn, maar dat ontpoldering van de Hedwige-

het oordeel dat de culturele, economische en

lant sub 3] geen sprake van een open locatie-

polder uiteindelijk de beste maatregel is.

sociale aspecten onvoldoende zijn beoor-

onderzoek. Nu is aangesloten bij de opgave

In het rapport van Deltares 2011 is bezien

deeld. Het betoog faalt.

uit het Verdrag stonden de kaders van te

wat de mogelijkheden zijn om met groot-

11.3. In het rijksinpassingsplan staat, anders

voren reeds vast. In het memo van Deltares

schalige fysische processen natuurherstel te

dan [appellant sub 6] en [appellant sub 3]

van 6 november 2008 wordt volgens [appel-

realiseren. Geconcludeerd wordt dat herstel

kennelijk veronderstellen, niet vermeld dat

lant sub 6] en [appellant sub 3] geconclu-

uiteindelijk mogelijk lijkt, maar dat hier veel

de Europese Commissie verplicht tot ontpol-

deerd dat de Hedwigepolder de meest ongun-

tijd overheen gaat. Gelet hierop kan deze wij-

dering, dan wel dat voor ontpoldering

stige plek is voor ontpoldering.

ze van natuurherstel geen gelijkwaardig

instemming van de Europese Commissie ver-

12.1. Verweerders hebben uiteengezet dat

alternatief vormen voor ontpoldering, zo

eist zou zijn. In de toelichting bij het inpas-

een uitgebreid onderzoek is verricht naar de

staat in dit rapport vermeld.

singsplan staat vermeld dat Nederland op

alternatieven. In het rapport ‘Ontwikkeling

In het MER worden de alternatieven voor

grond van de Vogelrichtlijn en Habitatricht-

van een intergetijdengebied in Hedwige- en

ontpoldering van de Hedwigepolder even-

lijn een resultaatsverplichting heeft en pas-

Prosperpolder: Besluit-MER/Plan-MER’ (hier-

eens besproken. In de paragrafen 2.4.4 en

sende maatregelen dient te nemen om te

na: het MER) zijn alle redelijkerwijs in

2.4.5 van het MER is uiteengezet op welke

waarborgen dat de instandhoudingsdoelstel-

beschouwing te nemen alternatieven bezien.

wijze de alternatieve locaties zijn beoordeeld.

lingen voor beschermde habitats en soorten

Bij het ontwikkelen van de alternatieven is

Deze conclusies zijn grotendeels gebaseerd

worden gehaald. De Europese Commissie ziet

rekening gehouden met de richtlijnen van de

op het hiervoor genoemde rapport van

erop toe dat deze maatregelen worden

commissie voor de milieueffectrapportage

Grontmij 2007. In het MER zijn voorts ver-

getroffen. Het is derhalve aan Nederland zelf

(hierna: commissie-mer) en met hetgeen

schillende varianten met duidelijke verschil-

om te bepalen welke instandhoudingsmaat-

door de provincie, het waterschap en andere

len ten aanzien van de ingreep in het plange-

regelen worden getroffen. [appellant sub 6]

belanghebbenden naar voren is gebracht.

bied beschreven met daaraan gerelateerd

en [appellant sub 3] hebben niet aannemelijk

12.2. Ten behoeve van het inpassingsplan is

verschillen ten aanzien van morfologische en

gemaakt dat verweerders in zoverre van een

een aantal onderzoeken gedaan naar alterna-

andere effecten. De alternatieven zijn

onjuist uitgangspunt zijn uitgegaan. Het

tieven voor ontpoldering van de Hedwigepol-

beschreven in de startnotitie en vervolgens

betoog faalt.

der. In het rapport van de commissie Maljers

in het MER nader uitgewerkt. Voorts wordt in

Locatiekeuze en alternatieven

zijn alternatieven onderzocht voor ontpolder-

paragraaf 4 een aantal alternatieven en vari-


locaties in het middengebied. De commissie

anten besproken. Deze alternatieven zijn


heeft een aantal maatregelen voorgesteld die

deels ontleend aan de hiervoor genoemde

stichting betogen dat onvoldoende onder-

een positief effect zouden kunnen hebben op

rapporten.

zoek is verricht naar alternatieven voor het

de natuurontwikkeling, zoals het creëren van

12.3. In het aangevoerde ziet de Afdeling

inpassingsplan. [appellant sub 6] en [appel-

een eiland in de Scheldemonding, het toela-

geen grond voor het oordeel dat in voor-

lant sub 3] betogen dat de onderzoeken niet

ten van het getij in een deel van de Braak-

noemde alternatievenonderzoeken van een

onderbouwen waarom is gekozen voor ont-

manpolder en het afplaggen van een deel

onjuist uitgangspunt is uitgegaan dan wel

3164


Rechtspraak

dat deze onderzoeken onvolledig zijn. In het

kunnen leggen. Evenmin ziet de Afdeling in

punt gesteld dat Waterwegen en Zeekanaal

rapport van de commissie Nijpels zijn,

het memo van Deltares aanleiding voor het

N.V. dient te worden aangemerkt als een bui-

anders dan [appellant sub 6] en [appellant

oordeel dat de raad de ontpoldering niet

tenlandse mogendheid. Ter zitting is door

sub 3] betogen, verschillende maatregelen

heeft kunnen verkiezen boven overige alter-

Waterwegen en Zeekanaal N.V. naar voren

beoordeeld, ook maatregelen die buiten de

natieven. Daarbij neemt de Afdeling in aan-

gebracht dat zij de waterwegen en een groot

afspraken in het kader van het verdrag val-

merking dat in het memo van Deltares geen

deel van de gronden langs de waterwegen

len. De ontpoldering is niet zonder meer als

alternatieven naar voren worden gebracht

beheert in het westen en het centrum van

uitgangspunt genomen. Dat de conclusie

die geschikter zouden zijn dan ontpoldering

Vlaanderen. Waterwegen en Zeekanaal N.V. is

wordt getrokken dat de Hedwigepolder het

van de Hedwigepolder. Het betoog faalt.

een publiekrechtelijk vormgegeven verzelf-

beste alternatief is, maakt dit niet anders.

(…)

standigd agentschap. Er is een zekere vorm

Ten aanzien van het betoog van [appellant

Natura 2000

van operationele autonomie, maar de minis-

sub 6] en [appellant sub 3] omtrent het door

18. Bij besluit van 10 februari 2014 heeft de

ter is verantwoordelijk, zo heeft Waterwegen

het waterschap naar voren gebrachte alterna-

staatssecretaris een vergunning als bedoeld

en Zeekanaal N.V. ter zitting naar voren

tief om met maatregelen buitendijks de ont-

in artikel 16 en artikel 19d van de NB-wet

gebracht. De minister heeft bevoegdheden

wikkeling van schorren en slikken te bevor-

1998 verleend voor het ontwikkelen van een

om invloed uit te oefenen op de besluiten

deren, staat in het rapport van Grontmij

intergetijdengebied (estuariene natuur) in de

van Waterwegen en Zeekanaal N.V. Gelet op

2007 vermeld dat dit alternatief netto geen

Hedwigepolder.

het vorenstaande is de Afdeling van oordeel

natuurwinst zal opleveren. Ter zitting heb-

19. Ingevolge artikel 19d, eerste lid, van de

dat Waterwegen en Zeekanaal N.V. behoort

ben verweerders toegelicht dat de ontwikke-

NB-wet 1998 is het verboden zonder vergun-

tot de Vlaamse overheid en als zodanig

ling van schorren in het bestaande Natura

ning, of in strijd met aan die vergunning ver-

onderdeel uitmaakt van een buitenlandse

2000-gebied bij dit alternatief ten koste zal

bonden voorschriften of beperkingen, van

mogendheid als bedoeld in artikel 2, onder a,

gaan van het habitattype estuaria. Ten aan-

het college van gedeputeerde staten of, ten

van het besluit vergunning NB-wet 1998. De

zien van het door [appellant sub 6] en [appel-

aanzien van projecten of andere handelingen

staatssecretaris was derhalve bevoegd om het

lant sub 3] naar voren gebrachte alternatief

als bedoeld in het vierde lid, van Onze Minis-

besluit te nemen. Het betoog faalt.

van Boskalis hebben verweerders uiteengezet

ter, projecten of andere handelingen te reali-

(…)

dat dit alternatief uitgaat van het vervangen

seren onderscheidenlijk te verrichten die

Financiële uitvoerbaarheid

van bestaande habitattypen door nieuwe

gelet op de instandhoudingsdoelstelling, met

32. Volgens [appellant sub 6] en [appellant

habitattypen. Gelet hierop is dit alternatief

uitzondering van de doelstellingen, bedoeld

sub 3] is onduidelijk of het inpassingsplan

als minder gunstig beoordeeld dan het alter-

in artikel 10a, derde lid, de kwaliteit van de

financieel uitvoerbaar is. In dit verband beto-

natief voor ontpoldering van de Hedwigepol-

natuurlijke habitats en de habitats van soor-

gen zij dat de gronden niet in eigendom zijn

der. De Afdeling ziet geen grond voor het

ten in een Natura 2000-gebied kunnen ver-

van de staat. De onteigeningskosten worden

oordeel dat verweerders de ontpoldering niet

slechteren of een significant verstorend

volgens hen onderschat. Voorts betogen

in redelijkheid hebben kunnen verkiezen

effect kunnen hebben op de soorten waar-

[appellant sub 6] en [appellant sub 3] dat

boven deze alternatieven.

voor het gebied is aangewezen. Zodanige pro-

verweerders ten onrechte geen rekening heb-

Ten aanzien van het betoog omtrent het

jecten of andere handelingen zijn in ieder

ben gehouden met de mogelijkheid van zelf-

memo van Deltares overweegt de Afdeling

geval projecten of handelingen die de

realisatie. Daarnaast is volgens hen ten

als volgt. In het memo van Deltares, dat is

natuurlijke kenmerken van het desbetreffen-

onrechte geen verklaring van het Vlaams

opgesteld in opdracht van onder meer ZLTO,

de gebied kunnen aantasten.

Gewest overgelegd waaruit volgt dat zij een

wordt geconcludeerd dat de Hedwigepolder

(…)

groot deel van de kosten daadwerkelijk voor

de meest ongunstige plek is voor ontpolde-

Ingevolge artikel 19d, vijfde lid, kunnen bij

haar rekening zal nemen. Voorts is geen reke-

ring. De voordelen van natuurontwikkeling

algemene maatregel van bestuur projecten

ning gehouden met de kosten voor onder-

zijn kleiner en op lange termijn zijn de nade-

of andere handelingen of categorieën van

houd en beheer, aldus [appellant sub 6] en

len groter dan bij een zeewaartse ontpolde-

gebieden worden aangewezen waarvoor een

[appellant sub 3]. Nu de polder volgens hen

ring. Alleen de ontwikkeling van schorgebie-

vergunning als bedoeld in het eerste lid

snel zal dichtslibben dient deze regelmatig te

den met cyclische successie leidt tot

wordt verleend door Onze Minister.

worden uitgebaggerd, hetgeen hoge kosten

duurzaam hoogwaardig natuurherstel. De

Ingevolge artikel 2, aanhef en onder a, van

met zich brengt.

belangrijkste conclusie is dat cyclische suc-

het besluit vergunning NB-wet 1998 worden

32.1. Verweerders hebben uiteengezet dat ten

cessie niet zal optreden. Het memo van Del-

als projecten of andere handelingen als

behoeve van het project kostenramingen zijn

tares bevat een zeer beknopte beoordeling

bedoeld in artikel 19d, vijfde lid, van de NB-

gemaakt. De kosten voor grondverwerving

van de hoofdconclusie van het rapport van

wet 1998 aangewezen: activiteiten waarvoor

zijn gebaseerd op taxaties. Uitgegaan is van

Nijpels. In het hiervoor reeds genoemde rap-

een vergunning op grond van artikel 16, eer-

grondverwerving en niet van zelfrealisatie.

port van Deltares 2011 heeft Deltares uitge-

ste lid, of 19d, eerste lid, van de Nb-wet 1998

Wel is rekening gehouden met beheerkosten.

breider onderzoek gedaan naar een alterna-

wordt gevraagd door buitenlandse mogend-

Volgens verweerders zullen de kosten in het

tief voor ontpoldering en de mogelijkheid

heden.

geval van zelfrealisatie lager uitvallen. Een

voor het ontwikkelen van cyclische successie.

20. [appellant sub 6] en [appellant sub 3]

verklaring van het Vlaams Gewest dat hij een

In dit rapport uit 2011 wordt geconcludeerd

betogen dat de staatssecretaris niet bevoegd

deel van kosten van het project zal dragen

dat er geen gelijkwaardige alternatieven zijn

is om de Nb-wet-vergunning te verlenen. Nu

achten zij gelet op het Verdrag niet noodza-

die tot cyclische successie zullen leiden. De

Waterwegen en Zeekanaal N.V., afdeling Zee-

kelijk.

Afdeling ziet in het memo van Deltares geen

schelde niet als buitenlandse mogendheid


grond voor het oordeel dat verweerders de

dient te worden aangemerkt, zijn provinciale

staat vermeld dat uit het MER volgt dat de

overige alternatievenonderzoeken niet aan

staten volgens hen het bevoegde gezag.

totale kosten voor het voorkeursalternatief

de besluitvorming ten grondslag hebben

20.1. Verweerders hebben zich op het stand-

ongeveer € 40 tot 49 miljoen zullen bedra-


3165

Rechtspraak

gen. Door maatregelen die mogelijk nog

dat moment de vordering wordt verhoogd

2012) is bepaald dat niet tot de middelen van

getroffen dienen te worden, kunnen deze

met wettelijke rente en incassokosten.

de belanghebbende worden gerekend inkom-

kosten nog stijgen. In het verdrag zijn tussen

1.4. Bij besluit van 29 mei 2012 heeft CAK

sten uit arbeid tot 25 procent van deze

Nederland en Vlaanderen afspraken gemaakt

het bezwaar van appellant tegen de brief van

inkomsten, met een maximum van € 192 per

over de kosten. Hieruit volgt dat Vlaanderen

3 april 2012 niet-ontvankelijk verklaard.

maand, voor zover hij algemene bijstand ont-

de planvoorbereidingskosten en de inrich-

2. Bij de aangevallen uitspraak heeft de recht-

vangt, waarbij voor een persoon jonger dan

tingskosten zal dragen. Daarnaast zal Vlaan-

bank het beroep ongegrond verklaard.

65 jaar geldt dat die inkomsten gedurende

deren de kosten voor de grondverwerving

3. Appellant heeft zich in hoger beroep

ten hoogste zes aaneengesloten maanden

vergoeden. Gelet op het Verdrag acht de Afde-

gemotiveerd tegen de aangevallen uitspraak

niet tot de middelen worden gerekend en dat

ling voldoende verzekerd dat Vlaanderen

gekeerd.

dit naar het oordeel van het college moet

deze kosten zal dragen. Bovendien hebben

4. De Raad komt tot de volgende beoordeling.

bijdragen aan zijn arbeidsinschakeling.

verweerders ter zitting uiteengezet dat de

4.1. De Raad stelt vast dat het schrijven van 3

4.2. In artikel 14 van de verordening is

staat over voldoende middelen beschikt om

april 2012 dient te worden aangemerkt als

bepaald dat de uitkeringsgerechtigde die

de kosten te kunnen dragen, ook in het geval

een aanmaning als bedoeld in artikel 4:112

arbeid verricht in deeltijd, waarmee een inko-

de onteigeningskosten hoger zouden uitval-

van de Algemene wet bestuursrecht (Awb).

men wordt verworven dat minder bedraagt

len. Voorts kan de Afdeling [appellant sub 6]

CAK heeft appellant immers gesommeerd

dan de voor de uitkeringsgerechtigde van

en [appellant sub 3] niet volgen in hun

het openstaande bedrag te betalen en met

toepassing zijnde bijstandsnorm, in aanmer-

betoog dat ten onrechte geen rekening is

invorderingsmaatregelen gedreigd die voor

king komt voor vrijlating van inkomsten als

gehouden met de zelfrealisatie, nu niet valt

rekening van appellant zullen komen als

bedoeld in artikel 31, tweede lid, onder o

in te zien dat de kosten voor de staat in dat

betaling uitblijft. Weliswaar heeft CAK daar-

(lees n), van de WWB, indien het college heeft

geval hoger zouden uitvallen. Gelet op het

bij een betalingstermijn van acht dagen

vastgesteld dat de uitkeringsgerechtigde bin-

vorenstaande hebben verweerders zich in

gehanteerd in plaats van de in artikel 4:112,

nen zes maanden volledig in de bestaanskos-

redelijkheid op het standpunt kunnen stellen

eerste lid, van de Awb genoemde termijn van

ten kan voorzien.

dat het plan financieel uitvoerbaar is. Het

twee weken, maar dat doet aan het aanma-

4.3. De rechtbank heeft geoordeeld dat arti-

betoog faalt.

ningskarakter van het schrijven niet af.

kel 14 van de verordening niet in strijd is

(…)

4.2. In artikel 8:4, eerste lid, aanhef en onder

met de in 4.1 weergegeven wettelijke bepa-

Conclusie

b, van de Awb is bepaald dat geen beroep kan

ling, mede gelet op geschiedenis van de tot-

36. De beroepen, voor zover ontvankelijk, zijn

worden ingesteld tegen een aanmaning als

standkoming van deze bepaling. Voorts heeft

ongegrond.

bedoeld in artikel 4:112 (zie ook CRvB 12

de rechtbank vastgesteld dat appellante

(…)

februari 2014, ECLI:NL:CRVB:2014:411). Gelet

heeft erkend dat zij door haar beperkingen

op artikel 7:1 van de Awb is tegen de

voor arbeid niet in staat is binnen zes maan-

genoemde aanmaning ook geen bezwaar

den door middel van arbeid volledig in haar

Centrale Raad van Beroep

mogelijk. Al wat appellant in hoger beroep

bestaanskosten te voorzien. Dit betekent vol-

Deze rubriek wordt verzorgd door mr. A.B.J.

heeft aangevoerd, treft geen doel.

gens de rechtbank dat het college terecht tot de conclusie is gekomen dat artikel 14 van de

van der Ham, vice-president van de Centrale Raad van Beroep, en mr. J.E. Jansen, hoofd Wetenschappelijk bureau van de Centrale

2287

tingsbepaling in de weg staat. 4.4. In het kader van de beroepsgrond dat

Raad van Beroep.

2286

verordening aan toepassing van de vrijla-

2 december 2014, nr. 13/3138 WWB

artikel 14 van de verordening in strijd is met

(Mrs. Van Viegen, Overbeeke, Hoogendijk)

de (bedoeling van de) wet overweegt de Raad

ECLI:NL:CRVB:2014:3989

allereerst als volgt. 4.4.1. Volgens de in 4.1 weergegeven bepaling

12 november 2014, nr. 13/734 AWBZ

Met artikel 14 van de verordening heeft de

is het aan het oordeel van het college overge-

(Mr. De Mooij)

gemeenteraad van Smallingerland regels

laten of de vrijlating van inkomsten bijdraagt


gesteld met betrekking tot deze door het

aan de arbeidsinschakeling van de betrokken

college te verrichten beoordeling. Noch in

uitkeringsgerechtigde. Met artikel 14 van de

Het CAK heeft een betalingstermijn van

artikel 8 noch in enige andere bepaling van

verordening heeft de gemeenteraad van

acht dagen gehanteerd in plaats van de in

de WWB kan daarvoor grondslag worden

Smallingerland regels gesteld met betrekking

art. 4:112 lid 1 Awb genoemde termijn van

gevonden. Daarmee heeft de gemeenteraad

tot deze door het college te verrichten beoor-

twee weken, maar dat doet aan het aanma-

de in artikel 8 van de WWB aan hem toege-

deling. Noch in artikel 8 noch in enige ande-

ningskarakter van het schrijven niet af.

kende verordenende bevoegdheid over-

re bepaling van de WWB kan daarvoor grond-

schreden.

slag worden gevonden. Daarmee heeft de gemeenteraad de in artikel 8 van de WWB

(Awb art. 4:112) (….)

(WWB art. 31 lid 2 onder n; Re-integratiever-

aan hem toegekende verordenende bevoegd-

ordening Wet werk en bijstand van de

heid overschreden. Artikel 14 van de verorde-

gemeente Smallingerland 2009 art. 14)

ning zal daarom in dit geval buiten toepas-

Overwegingen 1.3. Bij schrijven van 3 april 2012 heeft CAK

sing worden gelaten. (….)

4.4.2. Hoewel de verordening is vastgesteld op voorstel van het college, ziet de Raad geen

appellant gesommeerd dat hij thans de bij 1.2 genoemde factuur binnen acht dagen dient te

Overwegingen

aanleiding de inhoud van artikel 14 van de

betalen, dat anders de vordering zal worden

4.1. In artikel 31, tweede lid, aanhef en onder

verordening vervolgens aan te merken als de

overdragen aan de deurwaarder en dat vanaf

n, van de WWB (tekst geldend op 1 januari

verwoording van niet in een beleidsregel in

3166


Rechtspraak

de zin van artikel 1:3, vierde lid, van de Alge-

land leidt er onder de bijzondere omstan-

het hoger beroep. De aangevallen uitspraak

mene wet bestuursrecht neergelegd beleid

digheden van dit geval niet toe dat onver-

dient daarom te worden vernietigd. Doende

van het college. Daarvoor zijn voor het overi-

korte bijstandverlening in strijd zou komen

wat de rechtbank zou behoren te doen, zal de

ge in de gedingstukken geen aanknopings-

met het in de WWB neergelegde territoriali-

Raad het beroep gegrond verklaren, het

punten te vinden. Bij de verdere beoordeling

teitsbeginsel.

bestreden besluit vernietigen en het besluit van 30 oktober 2012 herroepen voor zover

is het volgende van belang. Het college heeft zowel in bezwaar als in beroep opgemerkt

(WWB art. 13 lid 1 onder e)

lastig is te hanteren omdat hetzij op het

die besluiten betrekking hebben op de herziening van de bijstand in verband met ver-

dat de bepaling van artikel 14 in de praktijk (….)

blijf in het buitenland en de terugvordering (geheel). Het terugvorderingsbesluit, dat

moment van toekenning van de bijstand aan degene die al parttime werkzaam is, hetzij in

Overwegingen

tevens verband houdt met de door appellant

het geval een bijstandsgerechtigde parttime

4.1. Op grond van artikel 13, eerste lid, onder

in de te beoordelen periode genoten inkom-

werkzaamheden aanvaardt al een inschatting

e, van de WWB heeft, voor zover hier van

sten en een overschrijding van het voor

moet worden gemaakt van de mogelijkheid

belang, geen recht op bijstand degene die per

appellant geldende vrij te laten vermogen,

van volledige uitstroom na zes maanden. Het

kalenderjaar langer dan vier weken verblijf

moet immers als één geheel worden

college heeft evenwel bij het bestreden

houdt buiten Nederland. Appellant voert in

beschouwd, omdat dit is uitgemond in één

besluit zonder meer verwezen naar de tekst

de eerste plaats aan dat dit artikel in zijn

bedrag aan teruggevorderde bijstand. Het

van artikel 14 van de verordening. Een deug-

geval geen toepassing vindt.

college zal een nieuwe berekening moeten

delijke, zelfstandige motivering met betrek-

4.2. Niet in geschil is dat appellant in de te

maken om vast te stellen welk terugvorde-

king tot de vraag of de vrijlating bijdraagt

beoordelen periode van 18 april 2010 tot en

ringsbedrag gemoeid is met de inkomsten en

aan de arbeidsinschakeling van appellante

met 30 oktober 2012 van maandag tot en

de overschrijding van het voor appellante

als bedoeld in artikel 31, tweede lid, aanhef

met zaterdagochtend in Nederland verbleef

geldende vrij te laten vermogen. De Raad

en onder n, van de WWB ontbreekt. Het colle-

en daar betaalde werkzaamheden verrichtte,

heeft onvoldoende financiële gegevens om

ge heeft immers slechts opgemerkt dat

en dat hij telkens op zaterdag na afloop van

zelf in de zaak te voorzien. Omdat het nog

appellante geen informatie heeft overgelegd

die werkzaamheden naar zijn partner en kin-

slechts gaat om een financiële uitwerking

waaruit blijkt dat zij binnen zes maanden

deren in België vertrok, om dan datzelfde

acht de Raad toepassing van de zogeheten

volledig in de bestaanskosten kan voorzien.

weekend op zondag weer terug te keren in

bestuurlijke lus om te komen tot - volledige -

Het college heeft ook niet onderzocht of er in

Nederland.

definitieve geschilbeslechting niet aangewe-

dit geval reden was om niet vast te houden

4.3. Zoals de Raad in zijn uitspraak van 22

zen. De Raad zal het college op dit punt een

aan het bepaalde in artikel 14 van de veror-

juli 2008 (ECLI:NL:CRVB:2008:BD8765) heeft

opdracht geven om een nieuw besluit te

dening. Appellante heeft naar voren gebracht

overwogen, zijn de in artikel 11, eerste lid, en

nemen.

dat vrijlating van inkomsten in haar geval

13, eerste lid, aanhef en onder d (sinds 1

leidt tot een vermindering van haar afhanke-

januari 2011 onder e), en vierde lid, van de

lijkheid van de bijstand. Naast de hiervoor al

WWB gestelde eisen inzake woon- en verblijf-

genoemde beperkingen voor arbeid - appel-

plaats, in de wet opgenomen om de inschake-

College van Beroep voor het bedrijfsleven

lante is door het college vrijgesteld van de

ling van betrokkenen in het arbeidsproces

Deze rubriek wordt verzorgd door mw. mr.

arbeidsverplichtingen - heeft appellante

niet te frustreren en om controle op de recht-

J.M.M. Bancken, mw. mr. M.B.L. van der Weele

gewezen op de kosten die zij voor de verwer-

matigheid van het verlenen van de bijstand

en mw. mr. A.G.J. van Ouwerkerk, allen

ving van haar inkomen moet maken.

mogelijk te maken. Het college betwist niet

gerechtsauditeur bij het College.

4.5. Uit 4.4.1. en 4.4.2. volgt dat het bestreden

dat deze doelstellingen in het geval van

besluit niet in stand kan blijven. De recht-

appellant niet in het gedrang zijn gekomen.

bank heeft dat niet onderkend. Doende wat

Appellant werkte van maandag tot en met

de rechtbank zou behoren te doen, zal de

zaterdagochtend in Nederland. Hij nam deel

Raad het beroep gegrond verklaren en het

aan het arbeidsproces en was beschikbaar

21 november 2014, nrs. 12/530, 12/532,

bestreden besluit vernietigen wegens strijd

voor verdere inschakeling. De omstandigheid

12/537, 12/538

met de wet. Het college zal worden opgedra-

dat hij een deel van het weekend in België

(Mrs. Kerkmeester, Eggeraat, Van Duuren)

gen een nieuw besluit te nemen op het

verbleef, stond niet in de weg aan controle

ECLI:NL:CBB:2014:422

bezwaar tegen het besluit van 15 maart 2012.

door het college op de rechtmatigheid van

Omdat een geheel nieuwe beoordeling zal

het verlenen van de bijstand. Appellant heeft

Beroep niet-ontvankelijk wegens het ont-

moeten plaatsvinden, los van artikel 14 van

zich niet onttrokken aan een juiste uitvoe-

breken van procesbelang. Reguleringsperio-

de verordening, wordt afgezien van toepas-

ring van de WWB (Kamerstukken II 2002/03,

de is inmiddels verstreken, achteraf kan

sing van de bestuurlijke lus als bedoeld in

28870, 3, p. 44). Het periodieke, korte verblijf

geen overtreding worden geconstrueerd.

artikel 21, zesde lid, van de Beroepswet.

buiten Nederland leidt er onder de bijzondere omstandigheden van dit geval niet toe dat

2288

2289

(Telecommunicatiewet hfdst. 6A)

onverkorte bijstandverlening strijd zou komen met het in de WWB neergelegde terri-

ACM heeft een Aanvullend besluit Marktana-

torialiteitsbeginsel. Dit betekent dat het col-

lyse Vaste Telefonie 2008 genomen, en een

2 december 2014, nr. 13/4304 WWB

lege appellant ten onrechte met toepassing

besluit tot wijziging van dat besluit. Met

(Mrs. Van Viegen, Van Straalen, Rombouts)

van artikel 13, eerste lid, onder e, van de

deze twee besluiten heeft ACM beoogd te


WWB voor een dag in de week heeft uitgeslo-

voldoen aan de opdracht die het CBb haar

ten van het recht op bijstand.

heeft gegeven bij uitspraak van 19 december

4.4. Gelet op wat in 4.3 is overwogen, slaagt

2008 (ECLI:NL:CBB:2011:BT6098). Bij de twee

Het periodieke, korte verblijf buiten Neder-


3167

Rechtspraak

besluiten heeft ACM geconcludeerd dat de

Vastgesteld moet worden dat de regulerings-

KPN dus in die periode in overtreding was,

zakelijke retailmarkt voor vaste telefonie niet

periode waarop het Aanvullend besluit en

hetgeen voor haar van belang is in de proce-

daadwerkelijk concurrerend is, en heeft zij

het Wijzigingsbesluit zien, inmiddels is ver-

dures over de aanbesteding van vaste telefo-

KPN aangemerkt als onderneming met aan-

streken. Op 1 mei 2012 is immers het besluit

nie door de Staat der Nederlanden onder de

merkelijke marktmacht op deze markt. ACM

Marktanalyse Vaste Telefonie 2012 in wer-

naam OT2010. Het CBb volgt TPE hierin niet.

heeft aan KPN ondergrenstariefregulering

king getreden. De door TPE beoogde verzwa-

Ook als achteraf zou worden geoordeeld dat

opgelegd. Op grond daarvan is KPN verplicht

ring van de verplichtingen van KPN kan niet

voor KPN zwaardere verplichtingen hadden

tot het hanteren van een ondergrens voor de

achteraf in de contractuele relaties met haar

moeten gelden, hoefde KPN op het moment

retailtarieven op dienstniveau voor alle

zakelijke eindgebruikers worden doorge-

zelf uiteraard alleen aan de verplichtingen te

typen zakelijke telefoniediensten die niet

voerd. In zoverre kan TPE met haar beroepen

voldoen die ACM haar daadwerkelijk had

middels VoB worden geleverd. TPE heeft in

dus niet bereiken wat zij beoogt. Daarmee ter

opgelegd. Niet kan achteraf een overtreding

beroep betoogd dat vanwege potentiële

zitting geconfronteerd, heeft TPE betoogd dat

worden geconstrueerd.

mededingingsproblemen verdergaande ver-

zij er belang bij heeft dat achteraf wordt vast-

Volgt niet-ontvankelijkverklaring van de

plichtingen voor KPN nodig waren. Volgens

gesteld dat ACM aan KPN zwaardere verplich-

beroepen van TPE wegens het ontbreken van

TPE heeft ACM deze ten onrechte niet aan

tingen had moeten opleggen, dat KPN niet

procesbelang.

KPN opgelegd.

aan die verplichtingen heeft voldaan, en dat

AANWIJZINGEN VOOR AUTEURS Het verdient aanbeveling vóór het inzenden van artikelen contact op te nemen met het redactiebureau; dit kan dubbel of vergeefs werk voorkomen.

• Opinies zijn in beginsel gebonden aan de omvang van één pagina. Dit is 800 woorden. • Bijdragen voor de rubriek O&M omvatten maximaal 1200 woorden. • Bijdragen voor de rubriek Reacties blijven binnen de 600 woorden

Het NJB kent verschillende soorten hoofdartikelen. Voor alle artikelen

en een naschrift binnen de 300 woorden.

geldt dat de auteur in de eerste alinea’s duidelijk maakt aan de NJBlezers waarom dit artikel interessant is om verder te lezen.

- Noten kunnen alleen bij artikelen worden geplaatst; daarin geen meningen, toelichtingen of andere uitweidingen, maar alleen

• Wetenschappelijke artikelen: omvang inclusief notenapparaat 3 000 tot maximaal 5 000 woorden. Uitgebreidere versies kunnen op de NJB-site worden geplaatst. Deze artikelen voldoen aan de maatstaven van het wetenschappelijk forum. Zij vermeerderen de

vindplaatsen. - Meestal ontvangt de auteur binnen 1 maand bericht of de inzending zal worden geplaatst. - Artikelen of andere bijdragen die elders in dezelfde of vrijwel dezelf-

bestaande kennis met relevante nieuwe inzichten die methodisch

de vorm zijn of worden gepubliceerd worden niet aanvaard.

worden verantwoord.

Bij inzending dient vermeld te worden of en waar het artikel of de

Auteurs van wetenschappelijke artikelen kunnen de redactie verzoeken hun artikel aan peer review te laten onderwerpen. Meer informatie op www.njb.nl onder Voor Auteurs • Lessen voor de praktijk: indicatie van de omvang inclusief notenapparaat 2 500 woorden. Dit is een analyse van een expert met als doel de praktijk te informeren over ‘best practices’. • Focus: indicatie van de omvang inclusief notenapparaat 2500 woor-

andere bijdrage eveneens ter plaatsing is aangeboden. - Auteurs die bij een zaak of onderwerp waarover zij in het NJB willen schrijven, betrokken zijn of zijn geweest, dienen dat in een voetnoot te vermelden met een korte uitleg van de aard van hun betrokkenheid. - Het al dan niet op verzoek van de redactie aanbieden van artikelen aan het NJB impliceert toestemming voor openbaarmaking en verveelvoudiging t.b.v. de elektronische ontsluiting van het NJB.

den. Deze artikelen geven een schets en ordening van interessante actuele ontwikkelingen in een deelgebied. • Essays: indicatie van de omvang 3 000 woorden. Dit is een prikkelende beschouwing over een breder onderwerp. Verwijzingen staan bij voorkeur in de tekst zelf.

3168


Een uitgebreide toelichting op het bovenstaande is te lezen in de brochure Schrijven voor het NJB, te vinden op www.njb.nl onder Voor Auteurs

Boeken

International Law and Child Soldiers This book commences with an analysis of the current state of child soldiering internationally. Thereafter the proscriptive content of contemporary norms on the prohibition of the use and recruitment of child soldiers is evaluated, so as to determine whether these norms are capable of better enforcement. An ‘issues-based’ approach is adopted, in terms of which no specific regime of law, such as international humanitarian law (IHL), is deemed dominant. Instead, universal and regional human rights law, international criminal law and IHL are assessed cumulatively, so as to create a mutually reinforcing web of protection. Ultimately, it is argued that the effective implementation of child soldier prohibitive norms does not require major changes to any entity or functionary engaged in such prevention; rather, it requires the constant reassessment and refinement of all such entities and functionaries, and here, some changes are suggested. International judicial, quasijudicial and non-judicial entities and functionaries most relevant to child soldier prevention are critically assessed. Ultimately the conclusions reached are assessed in light of a case study on the use and recruitment of child soldiers in the Democratic Republic of the Congo. Gus Waschefort Studies in International Law Hart Publishing 2014, 233 p., £ 50 ISBN 978 18 4946 520 5

Samenlevers-erfrecht? Waar een wil is, is een wet Naar een aangepast erfrecht voor de ongehuwde niet-geregistreerde samenlevingspartner – Preadvies voor de vergadering van de Christen Juristen Vereniging 2014 Op 1 januari 2003 werden we verblijd met een nieuw erfrecht. De focus lag op positieverbetering van de langstlevende echtgenoot, zij het dat er ook aandacht was voor erfrechtelijke positie van de samenlevingspartner in een samenlevingsrelatie. De vraag is of het huidige erfrecht in voldoende mate rekening houdt met deze

samenlevingsrelatie. In dit preadvies wordt deze vraag ontkennend beantwoord, doet de auteur een voorstel voor aanpassing van de erfrechtelijke positie van de samenlevingspartner en laat hij zien wat hem bewogen heeft om tot een voorstel te komen om tot slot de bouwstenen aan te reiken voor een nieuw regime. Prof. mr. F.W.J.M. Schols

Integriteit in politiek en bestuur

De president van de Hoge Raad over de rol van de rechter In dit boek wil de voormalige president van de Hoge Raad de rol van de rechter in de democratische rechtsstaat laten zien. Door veel voorbeelden te geven van concrete zaken, wil hij inzichtelijk maken wat de rechter doet, waarom hij dat zo doet en waarom dat belangrijk en waardevol is. De werkwijze van de rechter en zijn verhouding tot andere staatsmachten wordt belicht, waarbij van alles aan bod komt. Zo wordt in het eerste hoofdstuk ingegaan op de vraag wat een democratische rechtsstaat is, voor de beantwoording waarvan ‘pinguïnmishandeling’ relevant is, alsook Montesquieu en Berlusconi. Vervolgens wordt de rol van de rechter in onze democratische rechtsstaat besproken, waarbij onder meer eigenrichting, Europese rechters, Magna Carta en Apple vs. Samsung de revue passeren. Daarna wordt aan de hand van onder andere Lilian Janse (gemeenteraadslid van de SGP), pedo’s en dieven de verhouding van de rechter tot de Grondwet en het internationale recht onder de loep genomen. De verhouding van de rechter tot de uitvoerende macht wordt geanalyseerd met behulp van woelmuizen, Hirsi Ali, een ligplaats aan het Apeldoorns kanaal en het Pikmeer. Tot slot komen aan de orde de verhouding van de rechter tot de samenleving (mooie Mandy en turbobeleggingen, stakingen en krulsla, Kennedy en Obama, griffierechten en attitude) en waarborgen van de kwaliteit van rechtspraak (aan de hand van onder meer Lucia de B. en een meppende rechter, Kafka, Jip & Janneke en de Schipholbrand). Geert Corstens en Reindert Kuiper

De (on)mogelijkheden van het recht Deze bundel bevat de bijdragen aan de Staatsrechtconferentie 2013, die werd georganiseerd door de afdeling Staatsen bestuursrecht van de Vrije Universiteit te Amsterdam. Het thema van de conferentie, integriteit in politiek en bestuur, staat de laatste jaren volop in de belangstelling. Niet zelden vormen specifieke incidenten daarvoor de aanleiding. Daarbij gaat het bijvoorbeeld om het declaratiegedrag van bestuurders, de hoogte van hun inkomens en hun nevenfuncties, maar ook om belangenverstrengeling bij gemeenteraadsleden en corruptie binnen het ambtelijk apparaat. De groeiende aandacht voor integriteitsschendingen bij politieke en bestuurlijke ambtsdragers heeft inmiddels geleid tot een hausse aan integriteitscodes en -richtlijnen, die erop gericht zijn inzichtelijk te maken wat integer gedrag is en hoe niet-integer gedrag binnen een bepaalde overheidsorganisatie kan worden voorkomen. Het lijkt er dan ook op dat het thema integriteit de laatste jaren bezig is te juridiseren. Vergeleken met bijvoorbeeld de bestuurskunde en de politieke wetenschappen, waar integriteit al geruime tijd een belangrijk onderzoeksthema vormt, is de aandacht voor dit onderwerp binnen de rechtswetenschap echter nog relatief beperkt en tamelijk fragmentarisch van aard. Centraal tijdens deze Staatsrechtconferentie stond dan ook de vraag welke rol het recht speelt of zou moeten spelen in integriteitskwesties. Welke belangen kunnen in besluitvormingsprocessen een rol spelen en hoe moet deze belangenbehartiging organisatorisch worden gewaarborgd? Moet integriteit eerst en vooral worden benaderd als een bestuurlijk of moreel vraagstuk – een kwestie van fatsoen of goede taakvervulling – of is er behoefte aan (meer) dwingende kaders en procedureregels? Hoe kan integriteit worden genormeerd? Welke rol spelen actoren als de media in het aan de kaak stellen van integriteitskwesties? S.C. Loeffen, S.A.J. Munneke, A.R. Neerhof en A.E. Schilder

Uitgeverij Prometheus Bert Bakker 2014, 160 p., € 17,95

Wolf Legal publishers 2014, 221 p., € 30

ISBN 978 90 3514 305 0

ISBN 978 94 6240 147 1

Uitgeverij Paris 2014, 48 p., € 19,50 ISBN 978 94 6251 058 6

De Rechtsstaat moet je leren


3169

2290

Tijdschriften

2291 Burgerlijk (proces)recht Maandblad voor Vermogensrecht 24e jrg., 2014, nr. 11 Mr. E.M. van Orsouw, mr. A.M. Morssinkhof Stuiting van verjaring per e-mail – De praktijkjurist is geneigd vast te houden aan de oude gewoonte om verjaring per brief te stuiten. In dit artikel wordt onderzocht in hoeverre dat noodzakelijk is. Daarnaast worden enkele vragen opgeworpen die in het geval van stuiting van de verjaring spelen in het kader van art. 3:37 BW. Geconcludeerd wordt dat het niet nodig is om e-mail bij stuiting links te laten liggen, mits goed wordt nagedacht over het veiligstellen van bewijs dat de schuldenaar is bereikt. Mr. drs. W. Jansen Verkoop van een gemeenschap-pelijke woning: de mogelijkheden in kort geding – In deze bijdrage worden de mogelijkheden in kort geding onderzocht om te komen tot verkoop en levering van een gemeenschappelijke woning aan een derde. De dwangsom volstaat vaak niet als executiemiddel en het is raadzaam een machtiging tot reële executie te vorderen. Wanneer sprake is van een gewichtige reden kan in kort geding met succes een machtiging tot te gelde maken als bedoeld in art. 3:174 BW worden gevorderd. In andere gevallen moet het verkoopproces worden opgeknipt en per onderdeel een executiemiddel worden gevorderd.

WPNR 145e jrg., nr. 7042, 6 december 2014 W. Snijders Erfpacht van woningen met een particuliere erfverpachter – Erfpachtwoningen met een particuliere erfverpachter zijn vaak onverkoopbaar, omdat de banken in de erfpachtvoorwaarden een beletsel zien om aan een koper hypothecair krediet te geven. Kan de erfpachter van zo’n woning iets aan de erfpachtvoorwaarden doen, zodat zijn woning voor een

3170


eventuele koper financierbaar wordt en dus weer verkoopbaar? Bij de beantwoording van Kamervragen wordt uiteengezet dat dit inderdaad kan, omdat de erfverpachter verplicht kan worden hieraan mee te werken. Gewezen wordt op het belang van redelijkheid en billijkheid als maatstaf voor het gedrag dat erfpachter en erfverpachter van elkaar kunnen eisen. J.E. Jansen Over de rechtsvordering van de retentor. Gaat een retentierecht teniet als de schuldenaar of een rechthebbende de macht over de zaak herkrijgt? – Een retentierecht heeft enkele goederenrechtelijke trekken. Zo werkt het niet alleen tegen de schuldenaar, maar op grond van art. 3:291 lid 1 BW ook tegen derden die een recht op de zaak verkrijgen nadat het retentierecht ontstond. Gaat een retentierecht teniet als de retentor de macht onvrijwillig verliest aan de schuldenaar of een rechthebbende? In deze bijdrage wordt betoogd dat de artt. 3:291 en 3:125 daarbij richtinggevend zijn. B. Snijder-Kuipers, M.F. Eliëns Praktische vraagstukken bij beëindiging van overblijvende aansprakelijkheid (2:404 BW) Schrs. bespreken in deze bijdrage enkele praktische vraagstukken bij beëindigen van overblijvende aansprakelijkheid, waaronder de vraag of het groepsverband eindigt indien de dochtermaatschappij door ontbinding na vereffening ophoudt te bestaan.

2292 Fiscaal recht Nederlands-Vlaams tijdschrift voor Mediation en conflictmanagement 18e jrg., 2014, nr. 3 R. Vos Mediation van belastinggeschillen in Nederland – In deze bijdrage wordt aandacht besteed aan de praktijkontwikkeling van mediation in Nederland bij geschillen tussen de Belastingdienst en de belastingplichtige(n). Sinds 2005 heeft mediation in belastingza-

ken inmiddels een zeer bescheiden plekje veroverd als alternatieve geschillenbeslechting. In dit artikel wordt ook een tweetal casusposities behandeld. J. Kuiper Het initiatiefwetsvoorstel mediation in Nederland en belastinggeschillen – In dit artikel wordt uiteen gezet wat in het initiatiefwetsvoorstel van Ard van der Steur wettelijk wordt geregeld voor mediation in belastinggeschillen in Nederland. Ook wordt aandacht besteed aan wat nu in de praktijk wordt geregeld in de mediationovereenkomst die tussen de medewerker van de Belastingdienst namens de inspecteur, de belastingplichtige (en zijn of haar (belasting)adviseur) en de mediator aan het begin van de mediation gesloten wordt. W. Hensen Fiscale bemiddeling in België: een curiosum? – In deze bijdrage wordt de huidige regeling van de fiscale bemiddeling in België geanalyseerd vanuit het perspectief van de bemiddelingsleer. Hierbij staat de volgende vraag centraal: kan het fiscaal bemiddelingstraject gebracht worden onder de gangbare invulling die men geeft aan het concept ‘bemiddeling’? Er wordt met andere woorden onderzocht hoe er in het kader van een fiscale bemiddeling wordt omgesprongen met kernvereisten die gewoonlijk gekoppeld worden aan het bemiddelingstraject. Het betreft met name de principes van de vrijwilligheid van deelname, de vertrouwelijkheid van het traject, de autonomie van de partijen, de tussenkomst van een onafhankelijke en onpartijdige derde en het gebruik van bepaalde bemiddelingsmethoden of -technieken. P. Nias, N. Popplewell The use of mediation in tax disputes - UK position – The article looks at the background to the use of mediation as a tool for resolving tax disputes between the UK tax authorities (HMRC) and UK taxpayers. It explains HMRC’s litigation and settlement strategy which comprises the broad structure within which HMRC must operate to resolve such disputes. It then looks at specific guidance published by HMRC dealing with ADR and mediation in par-

Tijdschriften

ticular. The operational elements of this guidance, and the authors practical experience of them are then described, as are their views, with the limitations of the process. Finally the authors look at the application of ADR in the international arena.

Weekblad Fiscaal Recht 143e jrg., nr. 7075, 4 december 2014 Dr. W. Bruins Slot Gezamenlijk waarderen na het jongste Marketmakerarrest – De Hoge Raad heeft een belangwekkend arrest gewezen dat ziet op de vraag wanneer ondernemers hun activa en passiva gezamenlijk moeten waarderen: het Marketmakerarrest. De beursgenoteerde en zeer courante activa en passiva mogen in beginsel op kostprijs (opbrengstprijs) of lagere (hogere) beurswaarde worden gewaardeerd. Om niet in strijd te komen met het realiteitsbeginsel is onder omstandigheden echter gezamenlijke waardering geboden. De op dit punt gestelde voorwaarden zijn verder verduidelijkt. Ook maakt de Hoge Raad inzichtelijk wat er naar zijn oordeel moet gebeuren wanneer een hedge verbroken wordt. De wijze waarop de Hoge Raad zijn bedoelingen vervolgens in voorschriften vastlegt, maakt dat - in de visie van schr.: deels bedoeld en deels onbedoeld - slechts in een beperkt aantal gevallen een winstcorrectie zal plaatsvinden. Mr. P.J.J.M. Denissen Wat is een gebouw in de zin van art. 3.30a Wet IB 2001? – En wanneer is sprake van een uitgezonderd werktuig of een aanhorigheid? Deze vragen die van cruciaal belang zijn voor de afschrijvingsmogelijkheden in de winstsfeer worden door schr. in dit artikel behandeld. S. Durlinger, R.T.M.E. Prinsen Fiscale boeten in relatie tot interne beheersing en horizontaal toezicht – In deze bijdrage besteden schrs. aandacht aan de bestuurlijke verzuim- en vergrijpboeten in relatie tot fiscale interne beheersing en horizontaal toezicht. Zij stellen hierbij de vraag wat de invloed is van fiscale interne beheersing in de vorm van een Tax Control Framework en een eventuele deelname aan horizontaal toezicht op de beboetbaarheid van belastingplichtigen.

2293 Gezondheidsrecht Tijdschrift voor gezondheidsrecht 38e jrg., 2014, nr. 8 Mr. dr. A.G.H. Klaassen Bestuurderstoets voor de zorg (of niet)? – In deze bijdrage wordt onderzocht of een bestuurderstoets voor de zorg wenselijk is, gezien de huidige en voorgestelde instrumenten, zoals het strafrechtelijk en civielrechtelijk bestuursverbod en de vergewisplicht, om (potentieel) disfunctionerende bestuurders uit de zorg te weren. Schr. is van mening dat de bestuurderstoets een aanvullend instrument kan zijn. Daarmee is het antwoord op de wenselijkheidsvraag nog niet gegeven omdat er een aantal nadelen verbonden is aan een bestuurderstoets. Daarnaast wordt een alternatieve oplossing onderzocht om disfunctionerende bestuurders te weren, namelijk een bepaling in de herziene Woningwet. Daaraan zitten ook de nodige haken en ogen. De drempels voor het weren van bestuurders mogen in elk geval niet te laag zijn. Mr. dr. M.C. Ploem, prof. mr. J.C.J. Dute Het juridische kader voor ‘health checks’: balanceren tussen vrijheid en bescherming – Het (commerciële) aanbod van tests of ‘health checks’ die gezondheidsrisico’s aan het licht kunnen brengen, neemt in rap tempo toe. De overheid dient consumenten die daarvan gebruik willen maken in principe vrij te laten dat te doen. Tegelijkertijd dient zij hen te beschermen tegen de (fysieke en psychische) schade die ze daarbij kunnen oplopen. In dit artikel wordt het juridische kader dat dit soort schade moet tegengaan, onder de loep genomen. Uit een analyse hiervan komt naar voren dat er aanleiding is dit, ter bescherming van consumenten, aan te scherpen. Prof. mr. J. Legemaate Hulp bij zelfdoding in de psychiatrie – Verzoeken van psychiatrische pati-

enten om hulp bij zelfdoding moeten behoedzaam worden beoordeeld, maar inwilliging ervan past binnen de geldende regels. Na jarenlange terughoudendheid neemt de bereidheid onder psychiaters om verzoeken om hulp bij zelfdoding van psychiatrische patiënten serieus te nemen toe. Sommige juristen bepleiten een aanpassing van de toetsingsprocedure in deze gevallen. Daarvoor is echter geen reden. Prof. mr. J.G. Sijmons Kroniek rechtspraak Wet marktordening gezondheidszorg – Deze kroniek bevat een overzicht van de jurisprudentie inzake de Wet marktordening gezondheidszorg vanaf juni 2012 tot september 2014. De jurisprudentie betreft geschillen over de budgettering, de kapitaallasten, procedurele aspecten en handhavingsbeslissingen. De jurisprudentie in deze kroniek markeert het einde van de budgetfinanciering.

2294 Handels- & economisch recht Ars Aequi Afl. 12, december 2014 B. Smit De mislukte redding van een vallende ster. Over de verschillende fases rondom het faillissement – In deze tijd van economische crisis spelen faillissementen een belangrijke rol. Zowel vanuit civielrechtelijk perspectief als vanuit een fiscaalrechtelijk perspectief is de dynamiek rondom een dergelijk faillissement interessant. Zeker omdat de verhouding tussen de zekerheidshouder enerzijds en de fiscus anderzijds recentelijk op verschillende manieren is gewijzigd. Met name het Belastingplan 2013 en het programma Herijking Faillissementsrecht zorgen rondom het faillissement voor tegenstrijdige krachten tussen deze twee betrokken partijen. Deze bijdrage gaat dan ook over de discrepantie die bestaat tussen de doelstelling van beide projecten.

Bedrijfsjuridische berichten 2 december 2014, nr. 24 Mr. C.P.M. van de Wiel, Bb 2014/77 Zorgplicht makelaar jegens nietcontractspartij


3171

Tijdschriften

– Dient een door de verkoper ingeschakelde makelaar ten behoeve van de koper (‘de wederpartij’) te onderzoeken of het onroerend goed bezwaard is dan wel de koper te waarschuwen voor de mogelijkheid hiervan? Het antwoord io deze vraag is afhankelijk van de omstandigheden van het geval, aldus de Hoge Raad in zijn arrest van 17 oktober 2014 (ECLI:NL:HR:2014:2987, Bb 2014/77.1). Alvorens dit arrest wordt besproken worden de verplichtingen van de bij aan- en verkoop van een onroerend goed betrokken partijen kort belicht. Mr. R. Chetouani, Bb 2014/78 Over het executoriale karakter van een (impliciet) overeengekomen uitverkoop van bedrijfsvoorraden door de pandgever en de toepasselijkheid van art. 54 Fw – Is de bank als pandhouder bevoegd om bij een overeengekomen executoriale uitverkoop door de pandgever met voorrang verhaal te nemen op opbrengsten die op een bij haar aangehouden bankrekening worden gestort of bijgeschreven? En zo ja, in hoeverre maakt het voor het executoriale karakter van deze uitverkoop uit dat deze uitverkoop niet uitdrukkelijk en schriftelijk is overeengekomen door partijen? En hoe verhoudt zich dit tot de toepasselijkheid van art. 54 Fw inzake verboden verrekening door de bank en de daarbij behorende jurisprudentie van de Hoge Raad aangaande de ‘vrijwillige’ verkoop voor de zekerheidsgever? Mr. B.I. Kraaipoel, Bb 2014/79 Bestuurdersaansprakelijkheid na een leveraged buyout, of hoe Barbertje moest hangen – In deze bijdrage wordt ingegaan op het arrest Sansto/Reiziger q.q. (HR 24 januari 2014, ECLI:NL:HR:2014:153, NJ 2014/177, Bb 2014/79.1). Een arrest van Hof Leeuwarden gaat op vrijwel alle punten onderuit. Waarschijnlijk had het hof aanstoot genomen aan de structuur die is gekozen bij de overname van Magista BV en de rol die de overnemende partij (Sansto BV) daarbij heeft gespeeld. Het heeft er de schijn van dat het hof de overtuiging was toegedaan dat Sansto op onbetamelijke wijze en ten koste van de vennootschap en haar schuldeisers zichzelf (royaal) zou hebben bevoordeeld. Het hof lijkt

3172


zich ‘schuldig’ te hebben gemaakt aan een doelredenering met daarin enkele (denk)foutjes. Deze leiden tot een groot aantal slagende cassatieklachten.

Maandblad voor Vermogensrecht 24e jrg., 2014, nr. 11 Mr. R.J. Philips Pre-auction agreement: mag dat? Ja, dat mag (onder voorwaarden) – Als een geschikte koper is gevonden voor een te executeren onroerend goed, is het doorlopen van het wettelijke executietraject vaak nog nodig om het goed te bevrijden van rechten van derden of omdat de hypotheekgever weigert mee te werken. Een pre-auction agreement biedt dan uitkomst. Beschreven wordt de inhoud en toelaatbaarheid van een pre-auction agreement en pleit voor een regeling die onderhandse executoriale verkoop buiten het stramien van Rechtsvordering mogelijk maakt. Mr. M. Raas, mr. J.E. Polet Buitencontractuele opzegging duurovereenkomst voor bepaalde tijd. Knelt het keurslijf van Mondia/ Calanda? – Schrs. bespreken een recente beschikking van het Hof ArnhemLeeuwarden over een buitencontractuele opzegging van een duurovereenkomst voor bepaalde tijd. Ze vergelijken de sterk verschillende opzeggingsregimes die gelden voor duurovereenkomsten voor bepaalde tijd en onbepaalde tijd en gaan in op de vraag of het regime voor bepaalde tijd nog houdbaar is.

Ondernemingsrecht Afl. 16, 2014 Mr. R.A.F. Timmermans, Ondernemingsrecht 2014/136 De beëindiging van het uitstaan van preferente beschermingsaandelen – Een in Nederland veelvuldig gehanteerde maatregel om zich te beschermen tegen ongewenste invloeden van derden is die waarbij de vennootschap preferente beschermingsaandelen uit kan geven aan een stichting continuïteit. Over die uitgifte is het nodige geschreven. Dat geldt niet voor het beëindigen van het uitstaan

van de beschermingprefs. Die beëindiging staat centraal in deze bijdrage. T. Arons, G. Koster, Ondernemingsrecht 2014/137 Voorontwerp wet afwikkeling massaschade in een collectieve actie. Het sluitstuk van de collectieve actie? – Schrs. bespreken het Ambtelijk Voorontwerp zoals genoemd in de titel. Met de beoogde, toekomstige collectieve schadevergoedingsactie kunnen 305a-organisaties, mits zij aan strenge ontvankelijkheidscriteria voldoen, op collectief niveau schadevergoeding vorderen van degene die jegens hun achterban onrechtmatig heeft gehandeld en aansprakelijk is voor de door hen geleden schade. Daarna schetsen schrs. enkele mogelijkheden voor de uitvoering in de praktijk en doen suggesties ter verbetering. Prof. mr. R.H. Maatman, Ondernemingsrecht 2014/138 Het FTK en de Nationale Pensioendialoog. Of: hoe alles met elkaar samenhangt – Het vertrouwen in het pensioenstelsel moet worden versterkt door een nieuw solvabiliteitskader voor pensioenfondsen en door een algehele herziening van het pensioenstelsel. Met het oog daarop is een wetsvoorstel tot aanpassing van het financieel toetsingskader aanhangig en voeren wij de Nationale Pensioendialoog.

Rechtskundig Weekblad 78e jrg., nr. 13, 29 november 2014 G. Jocqué De Wet Landverzekeringovereenkomst en de Verzekeringswet 1874 in de nieuwe Wet Verzekeringen – (België) Op 1 november 2014 is de nieuwe wet betreffende de verzekeringen van 4 april 2014 in werking getreden. Deze wet wijzigt het verzekeringsrecht grondig. De oorspronkelijke bedoeling van de wetgever was een een reorganisatie van het toezicht op het verzekeringsbedrijf. De wetgever heeft evenwel van de gelegenheid gebruik gemaakt om in de nieuwe wet ook het verzekeringscontractenrecht op te nemen. Deel 4 en 5 van de wet bevatten bepalingen van de Wet Landverzekeringsovereenkomst en de Verzekeringswet 1974. Verschillende bepalingen van deze wetten werden ook gewijzigd. Deze bijdrage analyseert de codificatie en

Tijdschriften

de wijzigingen van het verzekeringscontractenrecht in de Wet Verzekeringen.

Tijdschrift voor Bouwrecht nr. 12, december 2014 Mr. H.P.C.W Strang Kroniek rechtspraak aanneming van werk 2013 – In 2013 is een groot aantal arbitrale en rechterlijke uitspraken op dit gebied verschenen. De in deze kroniek opgenomen uitspraken zijn gerangschikt naar de volgende onderwerpen: bevoegdheid en toepasselijkheid van algemene voorwaarden, ontwerpverantwoordelijkheid, waarschuwingsplicht, garanties, verval en verjaring, bouwtijd en vertragingsschade, opzegging en beëindiging in onvoltooide staat, meerwerk, bouwstoffen en verborgen gebreken.

Tijdschrift voor financieel recht 16e jrg., nr. 11, november 2014 Themanummer: Single Supervisory Mechanism – In dit nummer komen in het kader van het Europese toezicht op banken onder meer aan de orde vragen die zien op de verdeling van taken en verantwoordelijkheden tussen de betrokken toezichthouders, op toezichts- en handhavingsbevoegdheden van die toezichthouders, op hun interne organisatie en de wijze waarop zij hun toezichttaken feitelijk uitvoeren en op de rechtsbescherming van onder toezicht staande instellingen. Zo beschrijft een van de bijdragen onder meer de opzet van de Bankenunie en het in dat kader ingerichte Single Supervisory Regime. Gaan medewerkers van DNB en AFM in op de vraag wat het Europese bankentoezicht voor hun taken en verantwoordelijkheden betekent, voor hun bevoegdheden en hun toezichtpraktijk, waarbij zij ook aandacht besteden aan hun onderlinge samenwerking en aan hun samenwerking met de ECP die m.i.v. 4 november jl. met het Europese bankentoezicht is belast. In de laatste bijdrage komt de rechtsbescherming aan de orde aan de hand van de vraag: is helder tegen welke handelingen betrokkenen worden

beschermd en op welke wijze? In het nummer de volgende bijdragen: Mr. B. Bierman, mr. L.J. Silverentand De juridische en praktische gevolgen van het SSM: van het Frederiksplein naar... Mr. K. Holtring, dr. G.J.S. ter Kuile LLM, mr. L. Wissink De taken van DNB in het SSMtijdperk Mr. A.A. van Gelder, mr. P. Teule Gedragstoezicht en het SSM: op weg naar een nieuwe balans Mr. S.M.C. Nuijten Rechtsbescherming bij toezicht onder het SSM

Tijdschrift voor insolventierecht 20e jrg., nr. 6, november 2014 Mr. K. Rutten, TvI 2014/38 De curator, de Wcam en de redelijkheid van de vergoeding – Sinds 1 juli 2013 is de Wcam zo aangepast dat deze wet tegemoetkomt aan de behoefte om in faillissment op efficiënte en voortvarende wijze tot afwikkeling van massaschade te komen. Of heeft het Gerechtshof Amsterdam met zijn wijze van toetsing van de redelijkheid van de toegekende vergoeding onder Wcamovereenkomst in de tussenbeschikking van 13 mei 2014 in de DSB-zaak deze wet ten grave gedragen? In deze bijdrage staan de wenselijkheid van de toepasbaarheid van de Wcam in faillissement en de consequenties van de wijze van toetsing van het Gerechtshof Amsterdam centraal. Mr. dr. J. Barneveld en mr. F. Corpeleijn, TvI 2014/39 Financiering met risicomijdend vermogen? Over de aandeelhouderslening in faillissement – In dit artikel wordt besproken of onder thans geldend recht ruimte bestaat voor de buitencontractuele achterstelling van aandeelhoudersleningen. Vervolgens gaan schrs. uitvoerig in op de vraag welke argumenten een bijzondere behandeling van aandeelhoudersleningen zouden kunnen rechtvaardigen, waartoe ook aandacht wordt besteed aan de behandeling van aandeelhoudersleningen in andere jurisdicties. Mr. dr. R.R. Verkerk, mr. M. Windt, mr T.L. Rozendal, TvI 2014/40 Pre-packs: transparantie en verantwoording achteraf – De ‘pre-pack’ is in de Nederlandse

rechtspraktijk in zwang geraakt en de wettelijke verankering is aanstaande. Het fenomeen is niet onomstreden, getuige de heisa rondom Estro. Deze bijdrage richt zich op de verantwoording achteraf. Juist bij een in stilte voorbereide doorstart hebben schuldeisers en andere stake-holders er belang bij dat achteraf daadwerkelijk verantwoording wordt afgelegd over het handelen van de (beoogd) curator. Transparantie kan de transactie aanvaardbaar maken voor de stake-holders en de mogelijkheden om alsnog op te komen tegen onregelmatigheden vergroten. Aan deze verantwoording moeten hoge eisen worden gesteld, juist in het geval van partijen met tegenstrijdige belangen. Mede op basis van een genomen steekproef concluderen schrs. dat hier bepaald ruimte bestaat voor verbetering en reiken zij op dat punt enkele suggesties aan.

2295 Intellectuele eigendom, mediarecht & informatierecht Berichten industriële eigendom 5e jrg., november 2014 C. Vrendenbarg Proceskostenveroordeling volgens “de glijdende schaal van Verkade” Het ongeldigheidsverweer in IEzaken en de (niet-)toepasselijkheid ban art. 1019h Rv – In deze bijdrage wordt ingegaan op de conclusie van A-G Verkade bij het recent gewezen arrest in de octrooizaak Leo Pharma/Sandoz. In het deel van zijn conclusie over klachten gericht tegen de proceskostenveroordeling onderzoekt Verkade welke verschillende processuele varianten op het conventionele ongeldigheidsverweer in IE-zaken bestaan en in hoeverre art. 1019h Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering (Rv) daarop van toepassing is. Het resultaat van het onderzoek is een helder, voor de praktijk zeer nuttig overzicht dat als handvat kan dienen bij de vaststelling van de (niet-)toepasselijkheid van art. 1019h Rv op verschillende procedures waarin het bestaan of de geldigheid van IE-rechten ter discussie wordt gesteld. Tevens laat Verkade zich kri-


3173

Tijdschriften

tisch uit over het in de Nederlandse rechtspraak ontwikkelde ‘alles-ofomgekeerd-alles’ volledige proceskostenveroordelingssysteem, waarvoor een legitimatie lijkt te ontbreken.

Mediaforum 26e jrg. nr. 11/12, november/ december 2014 P. Waszink Rechtsbescherming bij de verdeling van schaarse radiofrequenties: tweede deel van een tweeluik (aanbevelingen voor veranderingen) – De verdeling van vergunningen voor mobiele communicatie en voor commerciële radio-omroep leidt tot complexe en lange juridische procedures. Dit steevast terugkerend fenomeen is niet alleen het gevolg van de grote belangen die zijn gemoeid met een dergelijke frequentieverdeling, maar ook van het juridisch kader. In het eerste deel werd toegelicht dat een dergelijke verdeling gepaard gaat met diverse besluiten, ten aanzien waarvan niet altijd duidelijk is welke rechtsvraag nu precies in het kader van welk besluit aan de orde kan worden gesteld. Rechtszekerheid onstaat daardoor steevast pas lange tijd nadat de vergunningen verdeeld en in werking getreden zijn, veelal na diverse complexe procedures met betrekking tot die verschillende beslismomenten. In dit tweede deel van het tweeluik worden een aantal suggesties gedaan die tot vereenvoudiging van het juridisch kader en, als gevolg daarvan, tot snellere rechtszekerheid kan leiden.

2296 Internationaal publiekrecht Leiden Journal of International Law Vol. 27, nr. 4, december 2014 K. Obse The Arab Spring and the question of legality of democratic revolution in theory and practice: a perspective based on the African Union normative framework – Focusing on the Arab spring and the normative framework of the African Union, this article argues that the existing (emerging) human rights and democratic norms do not

3174


necessarily provide any distinct normative justifications for democratic revolutions beyond the legality that could be possibly established on the basis of traditional norms of international law. While the study recognizes emerging norms that represent a shift away from the effectiveness doctrine, it is observed that the pro-revolutionary implications of the norms are not as obvious as their importance as an (anti-revolutionary) injunction against the forcible ouster of democratically elected governments. The article concludes with the observation that the premium placed on democratic elections in the various normative instruments underscores the centrality of elections – and, alas, not revolutions – as the primary means through which the people’s constitutive power (pouvoir constituant) is to be expressed. N. Schrijver A portrait of judge P. H. Kooijmans – A passionate advocate of the rule of law in international affairs – In 2013 the Netherlands lost its standard bearer in international law. After a short period of illness, Pieter Hendrik Kooijmans died at the age of 79 on 13 February 2013. Some time before his illness author had an extensive and frank interview with Judge Kooijmans who reflected on his life and work, especially on his intellectual formation, his understanding of the essence and core functions of law, his experiences as UN special rapporteur on torture, his ideas on reform of the International Court of Justice, and the great changes that have taken place in international law. This portrait shows a fine man with a strong sense of justice who was fully dedicated to the substance of public international law without turning a blind eye to its shortcomings and relative influence in international and domestic affairs. The interview is preceded by an introduction and concludes with some observations on his long and productive life in the service of peace, justice, and respect for human rights through the law. P.C.W. Chan China’s approaches to international

law since the opium war – International law is an amalgam of the past, present, and future. The past is important in itself not only because the vast majority of rules and principles of international law have come into being through decades, if not centuries, of deviation, crystallization and consolidation, but also because the past, and one’s perspectives of the past, underlie, inform and explain a state’s perspectives of a particular order or particular norms or values, and its approaches to the perspectives and actions of other states. The importance of understanding China’s historical approaches to international law cannot be understated. China’s interactions with international law began to take place in the context of its interactions with Western powers that culminated in the Opium War. This article then examines China’s approaches to international law during its republican, communist, and contemporary socialist-market eras. M.H. Loja Who owns the oil that traverses a boundary on the continental shelf in an enclosed sea? Seeking answers in natural law through Grotius and Selden – The principle of sovereign rights under UNCLOS countenances competition among littoral states for ownership of a common oil deposit through the unilateral exploitation of their continental shelf. This leads to conflict, wastage, and resource sterilization. However, rather than apply the principle of sovereign rights, states seem to turn to natural law principles as a more reasonable regulation of their activities on the continental shelf. Two sources of natural law principles are relevant. One source consists of a priori principles of sociableness and necessity which prescribe that, for their own preservation, states ought to act pursuant to the common good. These principles underlie energy security policies which espouse interdependence. Another source of natural law principles are international agreements and national laws in which states temper their sovereign rights and interests and recognize the co-existence of the rights and interests of other states in a common deposit. These practices constitute a posteriori intervenient or secondary

Tijdschriften

law of nations, which appears similar to customary law. Adherence is not dictated by conviction that these principles are obligatory. Rather, adherence seems to be based on discernment that, while permissible under the principle of sovereign rights, unilateral appropriation is impermissible under natural law. T. Rodenhäuser Beyond state crimes: non-state entities and crimes against humanity – Recent cases before the ICC raise the question of on behalf of which entities crimes against humanity can be committed. Interpreting the ‘organizational policy’ requirement in its context, this article argues that in principle crimes against humanity can be committed pursuant to or in furtherance of a policy of any organization that has the capacity to orchestrate a widespread or systematic attack against a civilian population. It is shown that this does not broaden the scope of the crime indefinitely but that concrete requirements defining such entities are found in the contextual elements of crimes against humanity.

2297 Mediation en alternatieve geschillenbeslechting

worden in deze bijdrage nader besproken, mede in het licht van de groeiende tendens van geschilbeslechting op maat die ook van de rechter (en arbiter) lijkt te vragen dat hij/zij inzicht heeft in conflictdiagnose en -managementtechnieken. Is het verder mogelijk en wenselijk om ADR/mediation in te zetten bij dreigende insolventie en wat is de verhouding tot bijvoorbeeld stille bewindvoering? Ook dat komt aan de orde in deze bijdrage. Mr. M. van Leeuwen, mr. S. den Hartog, TvA 2014/52 Paris Arbitration Rules - de nieuwe standaard in ad hoc arbitrage? – In een poging de aantrekkelijkheid van Parijs als plaats voor internationale arbitrages te bevorderen en ervaren partijen een modern en flexibel arbitragereglement te bieden, heeft de non-profit organisatie Paris, the Home of International Arbitration op 15 april 2013 de Paris Arbitration Rules vastgesteld. Deze Paris Rules behelzen een volledig nieuwe set procedureregels voor gebruik in ad hoc arbitrages. De Paris Rules bieden daarmee een alternatief voor de UNCITRAL Arbitration Rules. Dit arbitragereglement is in meerdere opzichten innovatief en dit artikel dient ertoe kort de belangrijkste onderscheidende kenmerken van de Paris Rules te signaleren.

Tijdschrift voor Bouwrecht Tijdschrift voor Arbitrage afl. 4, november 2014 Prof. dr. J.A.A. Adriaanse, mr. dr. E.J.M. van Beukering-Rosmuller, TvA 2014/51 ADR/mediation bij (dreigende) insolventie – Door de Rechtbank Amsterdam is medio 2012 een pilot mediation in faillissementszaken geïnitieerd. Hoe is het nu gesteld met de resultaten van die pilot? Tonen ook andere gerechten interesse in mediation bij insolventie? En hoe is dit instrument te zien in relatie tot het instrument van forensische mediation - een deskundigenbericht met toepassing van mediation - dat door de Nederlandse rechter soms ook bij insolventie wordt ingezet? Beide instrumenten

nr. 12, december 2014 Mr. J.W. Bitter Modernisering van het arbitragerecht (Deel 1). De wet van 2 juni 2014; wijzigingen in Boek IV Rv. (de Arbitragewet). En in bepalingen de arbitrage betreffende in de boeken 3, 6 en 10 BW – In het eerste deel van dit artikel wordt de historie van de herziening kort besproken, waarna een selectie van de wijzigingen in Boek IV aan de orde komt. In het tweede deel van dit artikel worden de wijzigingen buiten Boek IV besproken. Ook de evaluatie, een aantal algemene opmerkingen en arbitrages volgens de ARRvA komen in dit deel aan bod.

2298 Omgevingsrecht Ars Aequi Afl. 12, december 2014 T. Nijmeijer Naar een stelselherziening in het omgevingsrecht: het wetsvoorstel Omgevingswet. De hoofdlijnen en de belangrijkste doelstellingen op een rij – Het omgevingsrecht is veel te complex geworden, volgens de regering. De weten regelgeving binnen dit rechtsgebied moeten ‘eenvoudig beter’. Daartoe is medio 2014 een wetsvoorstel Omgevingswet bij de Tweede Kamer ingediend. Dat wetsvoorstel belooft grote veranderingen in het omgevingsrecht teweeg te brengen. Volgens schr. moet het wetsvoorstel worden gezien als een eerste stap op weg naar de door de regering beoogde stelselherziening in het omgevingsrecht. R. Ligtvoet Mitigeren en compenseren in het milieurecht: snel weg met de snelweg?! – Op 15 mei 2014 heeft het Europese Hof van Justitie de prejudiciële vragen van de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State beantwoord inzake de wegverbreding van de Rijksweg A2. De uitspraak van het Hof zorgt voor een milieurechtelijke landverschuiving en heeft grote gevolgen voor de praktijk en waarschijnlijk ook voor de A2. Schr. analyseert in deze bijdrage de uitspraak van het Hof en zet de mogelijke gevolgen voor de praktijk uiteen.

Milieu & Recht 41e jrg., nr. 9, 2014 Mr. drs. J.H.K.C. Soer, M en R 2014/131 Van Externe veiligheid naar Omgevingsveiligheid en Omgevingswet – De laatste decennia is ingezet op het optuigen van een formeel juridisch kader voor externe veiligheid en de harmonisering en uniformering van beleid. Recente evaluaties en doorlichting van het beleid bevestigen de waarde hiervan voor de uitvoeringspraktijk. Tegelijkertijd legden deze ook enkele terugkerende vragen en dilemma’s bloot, die een opgave vormen voor het nieuwe


3175

Tijdschriften

Omgevingsveiligheidsbeleid en de ontwikkeling van de Omgevingswet.

Tijdschrift voor Agrarisch recht 74e jrg., nr. 11, november 2014 Mr. F.H. Damen Wetsvoorstel dieraantallen en volksgezondheid: nodig of overbodig? – Op 16 juni 2014 maakte Staatssecretaris Dijksma het concept voorstel van wet Wijziging van de Wet dieren houdende bepalingen betreffende de regulering van aantallen productiedieren in relatie tot de volksgezondheid bekend. Het wetsvoorstel kent aan provincies en gemeenten bevoegdheden toe tot regulering van aantallen dieren. De vraag is echter of het wetsvoorstel uitvoerbaar is en of de hierin voorgestelde bevoegdheden een toegevoegde waarde hebben ten opzichte van het al bestaande instrumentarium. Om tot een beantwoording van deze vraag te komen, wordt in dit artikel eerst ingegaan op de achtergrond van het wetsvoorstel en de doelstelling ervan. Vervolgens wordt ingegaan op onderzoeken die de afgelopen jaren zijn uitgevoerd omtrent het al dan niet bestaan van een verband tussen veehouderijen en risico’s voor de volksgezondheid. Daarbij wordt tevens ingegaan op de wijze waarop de volksgezondheid binnen het huidige instrumentarium wordt beoordeeld en de jurisprudentie hieromtrent. Vervolgens worden verschillende onderdelen uit het wetsvoorstel besproken en wordt een aantal kanttekeningen bij het wetsvoorstel geplaatst. Tot slot wordt afgesloten met een conclusie. Mr. I.M. van der Heijden De Omgevingswet: ruimte voor maatwerk? – Op 16 juni 2014 heeft de regering het voorstel voor de Omgevingswet aangeboden aan de Tweede Kamer. In dit artikel worden de wijzigingen die de Omgevingswet met zich mee brengt besproken voor zover die zijn gelegen in de instrumenten die burgers en bedrijven rechtstreeks zullen binden: decentrale algemene regels in het omgevingsplan, de omgevingsverordening en de waterschapsverordening en de algemene rijksregels. Daarbij wordt in het bijzonder aandacht besteed aan de wijze waarop uitwerking is gegeven aan het verbeterdoel van flexibiliteit of, in de

3176


woorden van de memorie van toelichting, ‘het vergroten van de bestuurlijke afwegingsruimte, door een actieve en flexibele aanpak mogelijk te maken voor het bereiken van doelen voor de fysieke leefomgeving’. De programmatische aanpak komt ook kort aan bod. De inzet van deze nieuwe instrumenten zal de grootste invloed (kunnen) hebben op de uitoefening van (agrarische) activiteiten in het landelijk gebied. Wat schr. betreft is de belangrijkste vraag die deze wijzigingen oproepen, of de Omgevingswet daarmee daadwerkelijk ruimte biedt voor lokaal en regionaal maatwerk. Ten slotte wordt stil gestaan bij de voorgenomen aanvulling van de Omgevingswet op het punt van grondverwerving; de vestiging van voorkeursrechten, onteigening en landinrichting.

Tijdschrift voor Bouwrecht nr. 12, december 2014 Mr. B.A.J. Haagen, mr. A.R. Klijn Van inrichting naar milieubelastende activiteit: een eerste verkenning van de Omgevingswet – Met invoering van de Omgevingswet wordt een significante wijziging doorgevoerd in het milieurecht. Het begrip ‘inrichting’ wordt namelijk losgelaten als aangrijppunt voor de vergunningplicht. In de Omgevingswet vloeit de vergunningplicht voortaan voort uit de ‘milieubelastende activiteit’. De wet komt hiermee tegemoet aan de wens van het bedrijfsleven om de normen meer te richten op handelen. In deze bijdrage gaan schrs. nader in op deze nieuwe ontwikkeling.

2299 Rechtshulp Ars Aequi Afl. 12, december 2014 M. Laemers Advocaten en een wankelend juridisch fundament? – Moet een advocaat rechten hebben gestudeerd? In de media verschenen berichten dat veranderingen in de opleiding voor aankomend advocaten wenselijk zijn omdat er behoefte is aan advocaten met een (gedeeltelijk) niet-juridische achtergrond.

Daarom zouden ook studenten met een andere vooropleiding tot de rechtenmaster toegelaten moeten worden. Als breed opgeleide advocaten gewild zijn, mag dat echter niet betekenen dat het juridisch fundament van toekomstige advocaten zodanig ondergraven wordt dat ze niet in staat zijn het juridisch systeem te doorgronden en ingewikkelde juridische kwesties te analyseren.

2300 Staats- & bestuursrecht Ars Aequi Afl. 12, december 2014 H. Broeksteeg Het bestaansrecht van de Eerste Kamer De Eerste Kamer ligt onder vuur; zij zou te veel een doublure zijn van de Tweede Kamer. Uit rechtsvergelijkend onderzoek blijkt dat senaatskamers op velerlei wijzen zijn vormgegeven en dat het, in eenheidsstaten, vaker voorkomt dat deze kamers sterk lijken op de kamer van volksvertegenwoordigers. Een terugzendrecht, zoals in sommige landen bestaat, kan de verhouding tussen de Tweede en de Eerste Kamer vergaand veranderen. Een rechtsplicht tot terughoudendheid kan, volgens de auteur, juridisch niet staande worden gehouden. Zo’n rechtsplicht vloeit voort uit het geschreven noch uit het ongeschreven recht. B.M.J. van der Meulen Levensmiddelenrecht. Een functioneel rechtsgebied in opkomst In de Rode draad ‘Voedsel & recht’ is het afgelopen jaar een grote verscheidenheid aan bijdragen verschenen. In deze bijdrage beziet de auteur of er in deze verscheidenheid ook eenheid in de rechtsstof valt te ontwaren. Hij doet dit vanuit het perspectief van het concept ‘functioneel rechtsgebied’.

De Gemeentestem 164e jrg. nr. 7413, 8 december 2014 Mr. C.W.M. van Alphen, Gst. 2014/113 Horeca en geluid: geluidshinder en/ of geluidsoverlast? – De aanwezigheid van horecabedrijven draagt bij aan een aantrekkelijk gemeentelijk woon- en leefklimaat.

Tijdschriften

Het geluid dat afkomstig is van horecabedrijven kan echter verworden tot een bron van ergernis voor omwonenden van horecabedrijven. Zoals de titel aangeeft, maakt schr. onderscheid tussen ‘geluidhinder’ en ‘geluidsoverlast’. Het geluid dat afkomstig is van horecabedrijven wordt namelijk beheerst door twee verschillende wettelijke regimes, respectievelijk de Wet milieubeheer in het bijzonder het Activiteitenbesluit milieubeheer en de Algemene Plaatselijke Verordening (APV). Het geluid van horecabedrijven kent bovendien verschillende oorzaken. Zo is er het geluid van gaande en komende bezoekers, het geluid van bezoekers van een bij het horecabedrijf behorende terras en het geluid van muziekinstallaties al dan niet in samenhang met een slechte isolatie van de gebouwen, waarin het horecabedrijf is gevestigd. Deze problematiek wordt in dit opstel besproken. Schr. gaat daarbij als volgt te werk. In eerste instantie worden de wettelijk kaders toegelicht. Vervolgens komen achtereenvolgens aan de orde de sluitingstijden van horecabedrijven, de relatie van geluidhinder met het begrip ‘woon- en leefklimaat’ in de APV en de handhaving van de geluidsnormen op grond van het Activiteitenbesluit. Aandacht wordt ten slotte besteed aan de vraag in hoeverre geluidsaspecten een rol kunnen spelen bij het toekennen van horecabestemmingen in een bestemmingsplan. Het blijkt namelijk dat de Afdeling bestuursrechtspraak in toenemende mate, gelet op de rechtszekerheid, de maximale planologische ruimte van geluidsproducerende bestemmingen ten opzichte van nabij gelegen geluidsgevoelige bestemmingen in de bestemmingsplanregels verankert wenst te zien en op grond daarvan de rechtstreekse opname van geluidsnormen in het bestemmingsplan in sommige gevallen noodzakelijk acht. De vraag is of dit ook voor horecabestemmingen geldt. Prof. mr. Gio ten Berge, Gst. 2014/114 Ombudsmanwijzers voor behoorlijke communicatie en dejuridisering – In de ambtsperiode van Alex Bren-

ninkmeijer als Nationale ombudsman is een nieuwe lijst met behoorlijkheidsvereisten opgesteld en aangevuld met zeven communicatiewijzers. Die wijzers hebben ten doel de persoonlijke en organisatorische interactiviteit van burger en openbaar bestuur te omschrijven in termen van menselijke communicatie. Het gaat om aanwijzingen en suggesties voor correspondentie, voeren van telefoongesprekken, optreden in de bezwaarprocedure, aanpak van schadeclaims en dergelijke met de achterliggende gedachte: door professionalisering van de omgang van ambtenaren en ambtsdragers met burgers kunnen misverstanden en daaruit voortvloeiende sociaal-emotionele spanningsvelden met hun geschillen worden voorkomen en/of opgelost. Deze spanningsvelden zijn niet zelden het motief van burgers om (door) te willen procederen. Een behoorlijke communicatie kan dan ook dejuridisering van het verkeer tussen overheid en burger bereiken. Niemand zit immers op formele juridische procedures te wachten. In de literatuur worden de wijzers niet of nauwelijks besproken. Deze bijdrage haalt de wijzers uit de schaduw en bespreekt hun inhoud en bijdrage aan de kwaliteitszorg tegen de achtergrond van de persoonsgerichte taak van de ombudsman en de zoektocht naar ambtelijke moraal. De wijzers zijn verspreid te vinden op de site van de Nationale ombudsman onder folders en brochures en opvraagbaar bij diens bureau.

Juridisch up to Date Nr. 22, 4 december 2014 Mr. J.H.W. Koster Eerste ervaringen met de bestuursrechtelijke ‘grote kamer’ – Per 1 januari 2013 trad de Wet aanpassing bestuursprocesrecht in werking. Deze wet bracht een aantal belangrijke vernieuwingen voor het bestuursprocesrecht, waaronder de introductie van de bestuursrechtelijke ‘grote kamer’ en de mogelijkheid om in bestuursrechtelijke zaken een conclusie te vragen aan een ‘advocaat-generaal’. In dit artikel wordt een overzicht gegeven van de eerste uitspraken van de grote kamer. Tevens wordt een korte beschrijving gegeven van de rechtsvragen die in de nog bij de grote kamer aanhangi-

ge zaken aan de orde zijn. De onderwerpen die aan de grote kamer zijn voorgelegd blijken van principiële betekenis voor de ontwikkeling van de bestuursrechtspraak te zijn.

Klachtrecht Afl. 4, 2014 L. Mol Een klacht of een (klokkenluiders) melding? – Aan de hand van voorbeelden uit de praktijk van het Adviespunt Klokkenluiders gaat schr. in op de vraag welke weg een werknemer moet bewandelen als er op het werk sprake is van onoorbare zaken: de klachtenprocedure of een klokkenluidersmelding? Hierbij wordt het verschil tussen een klacht een een melding van een vermoeden van een misstand besproken, wanneer er sprake is van een klokkenluiderszaak en de verwachtingen die mensen hebben rondom een melding. Volgens schr. is het voor de werknemer zaak om de juiste insteek te kiezen. Als door de werknemer echter al een klacht is ingediend, kan de klachtbehandelaar, wanneer tijdens het behandelen van de klacht het vermoeden bestaat dat een klacht niet de juiste weg is, de werknemer adviseren de klacht ‘on hold’ te zetten en eerst een advies bij het Adviespunt Klokkenluiders in te winnen. R. Zijlstra De basisregistratie personen: een uitkomst voor burgers en instanties? – De Gemeentelijke Basisadministratie Personen (GBA) is door de basisregistratie Personen (BRP) vervangen. Door de basisregistratie personen worden alle mensen in Nederland geregistreerd. Hierbij zijn de akten van de burgerlijke stand belangrijke bronnen voor de BRP. De gegevens van de burgerlijke stand moeten dan ook juist zijn. Schr. bespreekt de aangifteplicht van burgers voor wat betreft het adres waar zij wonen en de problemen die zich kunnen voordoen. Hoofdregel is dat iemand maar één officieel adres mag hebben en dus maar op één adres mag zijn ingeschreven. Het willens en wetens ingeschreven zijn op meerdere adressen


3177

Tijdschriften

om er voordeel mee te behalen is fraude. Als een burger meent dat zijn aangifte of verzoek niet juist is behandeld door de ambtenaar van de Gemeente dan is het mogelijk om een klacht in te dienen. Daarnaast staat tegen een genomen besluit bezwaar en beroep open.

StAB Afl. 4, 2014 J. Teters Beschermde stads- en dorpsgezichten – In dit artikel wordt enige jurisprudentie rondom het beschermde stads- en dorpsgezicht besproken. In het bijzonder wordt ingegaan op de vraag tot hoever de bescherming zich uitstrekt. Daarnaast wordt aandacht besteed aan het bij het beschermde gezicht behorende bestemmingsplan. Vervolgens komen de mogelijkheden voor wijzigingen van het beschermde gezicht aan de orde. Het artikel sluit af met een beschouwing over de keuze tussen een beschermd gezicht en/ of monumentenstatus.

Tijdschrift voor Bouwrecht nr. 12, december 2014 Drs. J. Teters Toevallige archeologische vondsten bij bouwprojecten – De onverwachte ontdekking van archeologische vondsten (‘toevalsvondsten’) tijdens bouwprojecten is een niet onbekend fenomeen. Voor ontwikkelaars, maar ook voor de betrokken overheden kan dit de nodige hoofdbrekens opleveren: moet het werk worden stilgelegd, is verder onderzoek nodig en (zeker niet in de laatste plaats) wie draait voor de kosten op? Een soms duistere erfgoedwetgeving, gecombineerd met onvoldoende juridische en archeologische kennis maakt dat met name ontwikkelaars en gemeenten kunnen worstelen met deze materie. In dit artikel wordt ingaan op de regelgeving omtrent ‘toevalsvondsten’, waarbij bijzondere aandacht wordt gegeven aan de rol van ontwikkelaars en gemeenten.

Tijdschrift voor Veiligheid 13e jrg, afl. 3, 2014 R. Spithoven Een terughoudende praktijk. Over de praktische vraagtekens bij

3178


het bestrijden van onveiligheidsgevoelens – Het terugbrengen van het gevoel van onveiligheid staat hoog op de agenda bij de huidige minister van Veiligheid en Justitie. Het daadkrachtig doelen stellen is makkelijk, maar aanpak van een complex fenomeen als gevoelens veiligheid vergt volgens schr. praktische handvatten en ondersteuning. Aan de hand van de resultaten van een interview met 36 lokale practitioners wordt geprobeerd om eventueel in de praktijk bestaande impliciete kennis over het bestrijden van onveiligheidsgevoelens te expliciteren. Daarnaast wordt de praktijkkennis gekoppeld aan internationale wetenschappelijke inzichten op dit gebied om zodoende input te kunnen leveren aan de politiek en het bestuur. De conclusie is dat de praktijk versnipperd is en praktische handvatten veelal ontbreken. Als er handvatten zijn dan sluiten die matig aan bij internationaal wetenschappelijke inzichten. De aanpak van onveiligheidsgevoelens moet volgens schr. op lokaal niveau worden aangepakt, maar de (gunstige) resultaten van deze aanpak zullen op nationaal niveau niet worden teruggezien. H. Duijnhoven, K van Buul-Besseling & N. Vin De samenhang tussen fysieke en sociale veiligheid in theorie en praktijk – In de afgelopen jaren is veel onderzoek gedaan naar fysieke veiligheid. De resultaten van dit onderzoek zouden ook van belang kunnen zijn voor de sociale veiligheid. Doorgaans zijn de werelden van de fysieke en sociale veiligheid echter gescheiden. Schrs. bespreken de resultaten van een onderzoek naar de samenhang tussen beide velden en beargumenteren dat het zinvoller is om vanuit theoretisch en organisatorisch oogpunt de werkvelden fysieke en sociale veiligheid niet te scheiden, maar om te spreken over één veiligheidsdomein. Binnen dat veiligheidsdomein kan dan of vanuit een fysiek perspectief of vanuit een sociaal perspectief naar het

domein worden gekeken. Hiertoe worden de begrippen fysieke en sociale veiligheid besproken en wordt uiteengezet hoe het onderscheid tussen beide werelden zich in de praktijk manifesteert. Voorts worden de resultaten van interviews en workshops met actoren die actief zijn in het veiligheidsdomein besproken. Schrs. sluiten af met een schets van de mogelijkheden die er zijn om tot meer samenwerking te komen.

2301 Straf (proces)recht, penitentiair recht & criminologie Tijdschrift voor Veiligheid 13e jrg, afl. 3, 2014 D. Roodenburg, H. Boutellier Weet wat je tweet. Het gebruik van Twitter door de wijkagent en het vertrouwen in de politie – De politie gebruikt al enige tijd social media. Welke invloed heeft het gebruik van Twitter op het vertrouwen van de burger in de politie? Schrs. onderzoeken het gebruik van Twitter door de wijkagent waarbij wordt gekeken op welke wijze tweets kunnen bijdragen aan de verbetering van het vertrouwen van de burger in de politie en welke factoren bepalend zijn voor dit vertrouwen. Het door schrs. verrichtte onderzoek bestond uit een literatuurstudie en een empirisch onderzoek (interviews en inhoudsanalyse tweets). De conclusie is dat de agent moet weten wat hij tweet. Volgens schrs. kan op grond van deze studie geen betrouwbare uitspraken worden gedaan over de mate waarin het tweet-gebruik het vertrouwen van de burger in de politie beïnvloedt. Het onderzoek bevestigt volgens schrs echter wél dat het gebruik van social media betekenis kan hebben voor de nieuwe verhoudingen tussen overheid en burgers. De theoretische voorspelling dat de betrokkenheid van de politie bij de buurt van cruciaal belang is, wordt door de resultaten van het onderzoek bevestigd.

Wetgeving

Voortgezette tenuitvoerlegging

stukken II, 2013/14, 33 750 XVI, nr. 8, p. 17–18) aan het Besluit ex artikel 162, vierde lid, Sv, een aantal instanties toe te voegen, te weten de indicatieorganen, bedoeld in artikel 9a, eerste lid, van de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (het Centrum indicatiestelling zorg), de zorgverzekeraars, bedoeld in artikel 1, onderdeel b, van de Zorgverzekeringswet (zorgverzekeraars) en de private rechtspersonen, bedoeld in artikel 40 van de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (zorgkantoren). Inwerkingtreding m.i.v. 05-12-2014.

Inwerkingtreding

Besluit van 25-11-2014, Stb. 2014, 465

Een overzicht van aanhangige wetsvoorstellen en gepubliceerde staatsbladen met links naar de integrale Kamerstukken is opgenomen op de NJB-site www.njb.nl

Staatsblad

2302 - Besluit tot vaststelling van het tijdstip van inwerkingtreding van de Wet van 25 juni 2014 tot wijziging van de Wet overdracht tenuitvoerlegging strafvonnissen in verband met aanvulling van de bepaling over de procedure van voortgezette tenuitvoerlegging (Stb. 2014, 240) – De wet treedt in werking met ingang van 1 januari 2015. Inwerkingtredingsbesluit van 26-11-2014, Stb. 2014, 463

Aangifteplicht zorgfraude 2303 - Besluit tot wijziging van het Besluit van 31 maart 1987, houdende vaststelling van een algemene maatregel van bestuur ter uitvoering van artikel 162, vierde lid, van het Wetboek van Strafvordering, in verband met verduidelijking aangifteplicht bij zorgfraude – Op basis van artikel 162, eerste lid, onderdeel c, van het Wetboek van Strafvordering, zijn openbare colleges en ambtenaren die in de uitoefening van hun bediening kennis krijgen van een misdrijf met de opsporing waarvan zij niet zijn belast, verplicht daarvan onverwijld aangifte te doen indien door het misdrijf inbreuk of onrechtmatig gebruik wordt gemaakt van een regeling waarvan de uitvoering of de zorg voor de naleving aan hen is opgedragen. Onduidelijkheid over het al dan niet hebben van een aangifteplicht bij zorgfraude voor instanties, niet zijnde openbare colleges of ambtenaren, acht de regering onwenselijk. Het besluit beoogt deze onduidelijkheid weg te nemen door, conform de toezegging van de regering aan de Tweede Kamer (Kamer-

ring is echter bij nota van wijziging uit het voorstel geschrapt. Reden daarvoor is, dat is gebleken dat de discussie met de Tweede Kamer over dit onderdeel meer tijd vergt dan verwacht, terwijl de aanpassingen aan het gewijzigde fiscale kader voor pensioenopbouw die ook in het voorstel zaten, noodzakelijkerwijs op 1 januari 2015 in werking moeten treden om nadelige effecten te vermijden. De resterende wijzigingen in de wet kunnen worden beschouwd als louter technische wijzigingen. Inwerkingtreding m.i.v. 01-01-2015, m.u.v. artikel I, onderdeel D, dat in werking treedt m.i.v. 01-01-2016. Wet van 26-11-2014, Stb. 2014, 467 (Kamerstukken

Aanpassingen Wgr

33 946)

Inwerkingtreding 2304 - Besluit tot vaststelling van het tijdstip van inwerkingtreding van de wet tot wijziging van de Wet gemeenschappelijke regelingen en een aantal andere wetten in verband met de dualisering van het gemeente- en provinciebestuur en de invoering van een bedrijfsvoeringsorganisatie met rechtspersoonlijkheid, alsmede regeling van diverse andere onderwerpen (Stb. 2014, 306) – De wet treedt in werking met ingang van 1 januari 2015. Inwerkingtredingsbesluit van 19-11-2014, Stb. 2014, 466

Verkorting duur voortgezette uitkering Appa 2305 - Wet tot wijziging van de Algemene pensioenwet politieke ambtsdragers en van de Wet schadeloosstelling leden Tweede Kamer in verband met een verkorting van de duur van de voortgezette uitkering en in verband met enkele wijzigingen van technische aard (Wet verkorting duur voortgezette uitkering Appa) – Het wetsvoorstel strekte er aanvankelijk toe de duur van de voortgezette uitkering die gedurende maximaal tien jaar voorafgaande aan de pensioengerechtigde leeftijd aan een gewezen politieke ambtsdrager kan worden verstrekt, terug te brengen tot een maximale duur van vijf jaar. Daardoor kwam ook de ingangsleeftijd voor de voortgezette uitkering op maximaal vijf jaar vóór de pensioengerechtigde leeftijd te liggen. Deze verkorting van de duur van de uitke-

Opzegging Haags Erfrechtverdrag 2306 - Wet tot goedkeuring van het voornemen tot opzegging van het op 1 augustus 1989 te ‘s-Gravenhage tot stand gekomen Verdrag inzake het recht dat van toepassing is op erfopvolging – Met ingang van 17 augustus 2015 zullen voor Europees Nederland gelden de regels van verordening (EU) nr. 650/2012 betreffende de bevoegdheid, het toepasselijke recht, de erkenning en de tenuitvoerlegging van beslissingen en de aanvaarding en de tenuitvoerlegging van authentieke akten op het gebied van erfopvolging, alsmede betreffende de instelling van een Europese erfrechtverklaring (PbEU 2012, L 201). Die Europese regelgeving noopt tot aanpassing van de nationale regelgeving, die daarmee strijdig zal zijn met de bepalingen van het Haags erfrechtverdrag. Om deze strijdigheid met het verdrag, mocht het ooit in werking treden, te voorkomen, is de goedkeuring gevraagd – en verkregen – van het voornemen tot opzegging ervan. Inwerkingtreding m.i.v. 06-12-2014. Wet van 19-11-2014, Stb. 2014, 468 (Kamerstukken 33 854)


3179

Wetgeving

Instellingswet RVS 2307 - Wet tot instelling van een vast college van advies op het terrein van volksgezondheid en samenleving (Wet op de Raad voor volksgezondheid en samenleving) – Op dit moment zijn op het beleidsterrein van het Ministerie van VWS twee strategische adviesraden werkzaam, te weten de Raad voor maatschappelijke ontwikkeling (RMO) en de Raad voor de volksgezondheid en zorg (RVZ). Deze beide adviesraden worden met deze wet vervangen door de Raad voor volksgezondheid en samenleving (RVS). De belangrijkste reden om nu tot het samenvoegen van de RMO en RVZ (het is eerder ook wel overwogen maar nooit zover gekomen) over te gaan is dat het klassieke onderscheid tussen preventie, zorg en welzijn vervaagt; de herzieningen van de verschillende (zorg) stelsels spelen hierbij een belangrijke rol. In dit verband kunnen worden genoemd de transitie van de jeugdzorg, de herziening van de langdurige zorg, maar ook de organisatie van de zorg dichtbij. Deze herzieningen spelen een belangrijke rol in het integreren van het sociale domein (het domein van de RMO) en het gezondheidszorgdomein (het domein van de RVZ). Zeker op lokaal niveau ontmoeten de bestaande adviesterreinen van RMO en RVZ elkaar. Inwerkingtreding op een bij kb te bepalen tijdstip. Wet van 26-11-2014, Stb. 2014, 469 (Kamerstukken 34 040)

Wijzigingswet financiële markten 2015 2308 - Wet tot wijziging van de Wet op het financieel toezicht en enige andere wetten op het terrein van de financiële markten (Wijzigingswet financiële markten 2015) – Deze wet bevat wijzigingen van de Wet op het financieel toezicht (Wft) en van andere wetgeving op het terrein van de financiële markten. De wet maakt onderdeel uit van een jaarlijkse wijzigingscyclus, waarbij als uitgangspunt wordt gehanteerd dat daarin alle nationale weten regelgeving op het terrein van de financiële markten wordt opgenomen. De wet geeft uitvoering aan twee

3180


onderdelen uit het regeerakkoord: de uitbreiding van de geschiktheidsen betrouwbaarheidstoetsing alsmede de uitbreiding van de eed of belofte voor personen werkzaam in de financiële sector. De Wet op het financieel toezicht (Wft) kent thans een geschiktheidsen betrouwbaarheidstoetsing voor beleidsbepalers (bestuurders en andere beleidsbepalers) en interne toezichthouders (leden van de raad van commissarissen of raad van toezicht) van financiële ondernemingen. Deze geschiktheidsen betrouwbaarheidstoetsing wordt thans uitgebreid naar personen die werkzaam zijn bij een bank of verzekeraar en daar grote invloed uit kunnen oefenen op het risicoprofiel van de financiële onderneming. Naast de beleidsbepalers en de interne toezichthouders van een financiële onderneming zullen voortaan ook personen die werkzaam zijn bij een bank of verzekeraar en daar verantwoordelijk zijn voor degenen die het risicoprofiel van de financiële onderneming wezenlijk (kunnen) beïnvloeden een eed of belofte moeten afleggen. Ook medewerkers van een financiële onderneming die (zelfstandig) het risicoprofiel van de onderneming wezenlijk beïnvloeden of kunnen beïnvloeden, alsmede medewerkers van een financiële onderneming die zich rechtstreeks bezighouden met het verlenen van financiële diensten, zullen voortaan een eed of belofte moeten afleggen. Daarnaast wordt de bevoegdheid geïntroduceerd voor DNB om ten behoeve van haar financiële stabiliteitstaak gegevens op te vragen bij (semi)overheidsinstellingen, ondernemingen, vrije beroepsbeoefenaren, instellingen en rechtspersonen. In de Bankwet 1998 wordt een nieuw hoofdstuk IIB ingevoegd op grond waarvan DNB de bevoegdheid krijgt om deze gegevens op te vragen bij (semi)overheidsinstellingen, ondernemingen, vrije beroepsbeoefenaren, instellingen en rechtspersonen. DNB krijgt hiermee de bevoegdheid om gegevens op te vragen voor het maken van statistieken en economische analyses ten behoeve van haar financiële stabiliteitstaak, haar statistiekentaak of om te voldoen aan informatieverzoeken van internationale organisaties. DNB behoeft, om

voornoemde doelen te bereiken, geen persoonsgevens te krijgen van de (semi)overheidsinstellingen ondernemingen, vrije beroepsbeoefenaren, instellingen en rechtspersonen, bedoeld in art. 9d, eerste en tweede lid, vandaar dat die gegevens zijn uitgezonderd in art. 9d, eerste lid, aanhef, en tweede lid. De reikwijdte van instellingen en ondernemingen waarbij gegevens kunnen worden opgevraagd is ruimer dan alleen ondernemingen die op grond van de Wft onder toezicht staan. Bij nota van wijziging is verder een verbod op manipulatie van benchmarks aan het oorspronkelijke voorstel toegevoegd. Ook is langs die weg een wijziging van de Wet op het financieel toezicht (Wft) opgenomen ter ondersteuning van het initiatief van de bancaire sector om per 2015 te voorzien in tuchtrecht als sluitstuk op de door de sector opgestelde gedragsregels voor medewerkers van banken. In die Wft wordt een publiekrechtelijke verplichting voor banken geïntroduceerd tot het onderwerpen van hun medewerkers aan een tuchtrechtelijke regeling die voor bankmedewerkers langs privaatrechtelijke weg wordt opgelegd en gehandhaafd. Verder is bij nota van wijziging voorzien in een aanpassing van artikel 4:67 Wft naar aanleiding van een recente uitspraak van het Hof van Justitie van de Europese Unie over vrije advocaatkeuze bij rechtsbijstandsverzekeringen, alsmede in een (technische) wijziging van de Wet toezicht trustkantoren. Ook bevat de wet nog een aantal kleinere wetswijzigingen op het terrein van de financiële markten. Inwerkingtreding op een bij kb te bepalen tijdstip. Wet van 19-11-2014, Stb. 2014, 472 (Kamerstukken 33 918)

Dierproeven 2309 - Wet tot wijziging van de Wet op de dierproeven in verband met implementatie van richtlijn 2010/63/EU – Met deze wet wordt voorzien in de implementatie van Richtlijn 2010/63/EU van het Europees Parlement en de Raad van 22 september 2010 betreffende de bescherming van dieren die voor wetenschappelij-

Wetgeving

ke doeleinden worden gebruikt (PbEU 2010, L 276). Het uitgangspunt van de richtlijn is dat dieren een intrinsieke waarde hebben die moet worden geëerbiedigd. Bij het brede publiek bestaat (ethische) bezorgdheid met betrekking tot het gebruik van dieren die voor wetenschappelijke doeleinden worden gebruikt. Dieren moeten altijd worden behandeld als wezens met gevoel en het gebruik van dieren moet worden beperkt tot gebieden die uiteindelijk van nut kunnen zijn voor de gezondheid van mensen of dieren of voor het milieu. Het gebruik van dieren voor wetenschappelijke doeleinden mag alleen worden overwogen als een alternatief voor dierproeven niet voorhanden is. De richtlijn is van toepassing wanneer dieren worden gebruikt of bestemd zijn om te worden gebruikt in procedures, of wanneer zij specifiek worden gefokt opdat hun organen of weefsels voor wetenschappelijke doeleinden kunnen worden gebruikt. De richtlijn is van toepassing totdat de dieren gedood of geadopteerd zijn, of opnieuw in hun habitat of een geschikt dierhouderijsysteem zijn geplaatst. Naast gewervelde dieren vallen ook koppotigen binnen de werkingssfeer van de richtlijn. Verder is de richtlijn ook van toepassing op de foetale vormen van zoogdieren. Bij algemene maatregel van bestuur kunnen ongewervelde diersoorten worden aangewezen waarop de wet ook van toepassing is. De richtlijn streeft een aantal doelen na. Allereerst gaat het om het versterken van de bescherming van dieren die voor wetenschappelijke doeleinden worden gebruikt. Een ander doel van de richtlijn is het herstellen van gelijke concurrentievoorwaarden voor het bedrijfsleven en het wetenschappelijk onderzoek in de EU. Verder zijn op de behandeling en het gebruik van dieren voor wetenschappelijke doeleinden de beginselen van de drie V’s – vervanging, vermindering en verfijning – van toepassing. Hoewel de implementatie noopt tot een uitgebreide wijziging van de Wet op de dierproeven, wordt de wet niet integraal vervangen door een nieuwe wet omdat de huidige wet ook diverse nationale bepalingen kent waarvan het wenselijk is dat die gehandhaafd blijven. De implementatie van

de richtlijn leidt met name op het punt van de te volgen procedure bij de aanvraag van een projectvergunning tot een ingrijpende wijziging van de Wod. Met betrekking tot de gebruikte terminologie en het beschermingsniveau van proefdieren is zoveel mogelijk aangesloten bij de bestaande situatie. De richtlijn biedt, onder strikte voorwaarden, de mogelijkheid om mensapen in dierproeven te gebruiken. Nederland houdt echter vast aan het absolute verbod op het gebruik van mensapen in dierproeven dat is neergelegd in het huidige artikel 10e van de wet. Een aantal eisen uit de richtlijn leidt, naast de wijziging van de wetgeving zelf, tot wijziging van de Nederlandse situatie met betrekking tot het verrichten van dierproeven. Hierbij gaat het om de volgende eisen: • projecten voor dierproeven moeten vooraf worden goedgekeurd door de bevoegde autoriteit, resulterend in de vergunningverlening voor dat project; • lidstaten moeten een ‘nationaal comité voor de bescherming van dieren die worden gebruikt voor wetenschappelijke doeleinden’ instellen; • elke fokker, leverancier en gebruiker beschikt over voldoende personeel dat deskundig en bekwaam is met betrekking tot de hun toegekende taken; • elke fokker, leverancier en gebruiker moet een instantie voor dierenwelzijn instellen; • het publiceren van niet-technische samenvattingen. Inwerkingtreding m.i.v. 18-12-2014. Wet van 03-07-2013, Stb. 2014, 473 (Kamerstukken 33 692) en inwerkingtredingsbesluit van 26-11-2014, Stb. 2014, 476

Proeven met in het wild gevangen dieren 2310 - Wet (26-11-2014) tot wijziging van de Wet op de dierproeven in verband met implementatie van richtlijn 2010/63/EU – Richtlijn 2010/63/EU van 22 september 2010 betreffende de bescherming van dieren die voor wetenschappelijke doeleinden worden gebruikt had op 10 november 2012 geïmplementeerd moeten zijn. De implementatiewet is hiervóór opgenomen (Stb. 2014, 473). Deze wet voorziet in een aanpassing van arti-

kel 10f zoals opgenomen in artikel I, onderdeel R, van de implementatiewet. In de nota naar aanleiding van het verslag, die op 3 oktober 2014 naar de Eerste Kamer is gezonden (Kamerstukken I 2014/15, 33 692, I), is aangekondigd dat een wetsvoorstel in procedure zal worden gebracht om het hiervoor genoemde artikel 10f weer in lijn te brengen met de richtlijn. De onderhavige wet geeft hier gevolg aan. Het artikel 10f gaat over het gebruik van in het wild gevangen dieren in dierproeven. Door een amendement was dit artikel gewijzigd. De regering acht die wijziging onwenselijk omdat zij vreest dat hierdoor een belangrijk deel van het huidige fundamenteel biologisch veldonderzoek niet meer mogelijk zal zijn en de positie van Nederland in het fundamenteel en fundamenteel- strategisch onderzoek met in het wild gevangen dieren hiermee in gevaar zou komen. Bovendien is de wijziging niet in lijn met de richtlijn. Met deze wet komt artikel 10f weer te luiden zoals oorspronkelijk aan de Tweede Kamer was voorgelegd. Inwerkingtreding m.i.v. 18-12-2014. Wet van 26-11-2014, Stb. 2014, 474 (Kamerstukken 34 062)

(Aanpassingen) Warmtewet Inwerkingtreding 2311 - Besluit van 24 november 2014, houdende vaststelling van het tijdstip van inwerkingtreding van een onderdeel van de Warmtewet (Stb. 2013, 326) – Artikel 8, zesde lid, van de Warmtewet treedt in werking met ingang van 1 januari 2015. Inwerkingtredingsbesluit van 24-11-2014, Stb. 2014, 478

Wederverkoop kabelaanbod 2312 - Wet tot Wijziging van de Telecommunicatiewet en de Mediawet 2008 omtrent verplichtingen voor aanbieders van programmadiensten – Deze wet strekt tot het schrappen van artikel 6a.21a van de Telecommunicatiewet en artikel 6.14a van de Mediawet 2008, teneinde voornoemde wetten in overeenstemming te brengen met het Europese recht. Bij wet van 10 mei 2012 tot wijziging


3181

Wetgeving

van de Telecommunicatiewet ter implementatie van de herziene telecommunicatierichtlijnen (Stb. 2012, nr. 235) zijn artikel 6a.21a van de Telecommunicatiewet en artikel 6.14a van de Mediawet 2008 vastgesteld. Deze artikelen zijn bij amendement opgenomen in het betrokken wetsvoorstel (zie Kamerstukken II 2010/11, 32 549, nrs. 18 en 28). Deze amendementen hebben tot doel de kabelmaatschappijen te verplichten hun televisiedienst (inclusief de aansluiting) te laten wederverkopen door concurrenten. De Europese Commissie is op 24 oktober 2012 een inbreukprocedure tegen Nederland gestart, omdat zij van oordeel is dat beide bepalingen strijdig zijn met het Europese recht. Voorts is in januari 2013 een civiele procedure bij de rechtbank Den Haag gestart om deze bepalingen onverbindend te laten verklaren wegens strijd met het Europese recht. Inmiddels heeft de rechtbank Den Haag bij vonnis van 29 januari 2014 de artikelen 6a.21a van de Telecommunicatiewet en artikel 6.14a van de Mediawet 2008 onverbindend verklaard wegens strijd met het Europees recht. De met toegang verbandhoudende verplichtingen waar artikel 6a.21a van de Telecommunicatiewet en artikel 6.14a van de Mediawet 2008 op zien kunnen uitsluitend aan aanbieders van deze diensten worden opgelegd na een marktanalyse en voorts bepaalt de toezichthouder of een verplichting noodzakelijk is en zo ja welke verplichting geschikt is. Hieraan wordt voorbijgegaan doordat in de artikelen 6a.21a Telecommunicatiewet en 6.14a van de Mediawet 2008 is bepaald dat een bepaalde toegangsverplichting opgelegd kan worden aan, respectievelijk van toepassing is op bepaalde aanbieders van programmadiensten op groothandelsniveau. Deze artikelen zijn niet in overeenstemming met richtlijnbepalingen. Gelet daarop komen de artikelen 6a.21a Telecommunicatiewet en 6.14a van de Mediawet 2008 te vervallen. Inwerkingtreding m.i.v. 11-12-2014. Wet van 26-11-2014, Stb. 2014, 480 (Kamerstukken 33 991)

3182


Nieuwe wetsvoorstellen Werktijden rechterlijke ambtenaren 2313 - Wetsvoorstel (28-11-2014) tot wijziging van de Wet rechtspositie rechterlijke ambtenaren in verband met het verrichten van werkzaamheden op zondagen en feestdagen – De huidige rechtspositieregelingen van de rechterlijke ambtenaren en rechterlijke ambtenaren in opleiding bepalen dat het opdragen van werkzaamheden op zaterdagen, zondagen en de bij of krachtens de Algemene termijnenwet aangemerkte algemeen erkende feestdagen niet mogelijk is, tenzij het dienstbelang dit naar het oordeel van de functionele autoriteit onvermijdelijk maakt. Voor het werken op zondagen en feestdagen is dit neergelegd in artikel 40 van de Wet rechtspositie rechterlijke ambtenaren, voor het werken op zaterdagen in artikel 8c, vijfde lid, van het Besluit rechtspositie rechterlijke ambtenaren. Zoals hiervoor al is aangegeven behoort binnen de ZSM-dienst het werken op zaterdagen, zondagen en feestdagen tot het normale werkproces bij alle arrondissementsparketten. In deze context is voor het opdragen van werkzaamheden in de weekeinden en op feestdagen feitelijk dan ook geen sprake meer van een bijzondere omstandigheid waarvoor een beroep op het dienstbelang aangewezen is. De voor het OM werkzame rechterlijke ambtenaren en rechterlijke ambtenaren in opleiding die in het werkproces van ZSM inzetbaar zijn, draaien mee in de 7 x 14-uursdiensten, ook op zaterdagen, zondagen en feestdagen. In de vergadering van het Sectoroverleg Rechterlijke Macht van 27 juni 2013 is daarom overeengekomen dat de Wet rechtspositie rechterlijke ambtenaren en het Besluit rechtspositie rechterlijke ambtenaren in die zin worden gewijzigd dat het mogelijk wordt om de in de ZSM-diensten in te zetten rechterlijke ambtenaren werkzaamheden op te dragen op zaterdagen, zondagen en feestdagen zonder dat een expliciet beroep op

het dienstbelang hoeft te worden gedaan. Met de onderhavige wet wordt hieraan invulling gegeven voor zover deze zien op de aanpassing van de Wet rechtspositie rechterlijke ambtenaren. Het Besluit rechtspositie rechterlijke ambtenaren wordt gewijzigd met het Besluit rechtspositie ZSM. Kamerstukken II 2014/15, 34096, nrs. 1-4

Normen en handhaving Schiphol 2314 - Wetsvoorstel (01-12-2014) tot wijziging van de Wet luchtvaart in verband met de invoering van een nieuw normen- en handhavingstelsel voor de luchthaven Schiphol en enige andere wijzigingen – Met het onderhavige wetsvoorstel wordt de basis voor een nieuw normen- en handhavingstelsel voor de luchthaven Schiphol in de Wet luchtvaart opgenomen. Het nieuwe stelsel gaat uit van strikt preferentieel baangebruik. Hierdoor is een betere verdeling van de beschikbare geluidruimte voor Schiphol mogelijk dan onder het huidige stelsel dat uitgaat van handhaving van vastgestelde grenswaarden in handhavingspunten. Het huidige geluidstelsel is in 2003 in de Wet luchtvaart opgenomen door middel van de Wet tot wijziging van de Wet luchtvaart inzake de inrichting en het gebruik van de luchthaven Schiphol. Sindsdien is in de praktijk gebleken dat het stelsel te complex is en weinig inzichtelijk. De Tweede Kamer heeft daarom tijdens het Algemeen Overleg van 6 februari 2008 aangedrongen op een nieuw normen- en handhavingstelsel voor Schiphol, dat meer flexibel, transparant en beter uitlegbaar is. Over een nieuw stelsel zijn vervolgens diverse adviezen uitgebracht door de zogenoemde Alderstafel, waarin betrokken bestuurders, luchtvaartsector, omwonenden van Schiphol en het Rijk vertegenwoordigd zijn. Het eindadvies van 8 oktober 20134 vormt het uitgangspunt voor het wetsvoorstel. Met het wetsvoorstel vervalt de vaststelling van grenswaarden voor geluid in handhavingspunten voor de luchthaven Schiphol en wordt in de Wet luchtvaart een basis opgenomen voor het vaststellen van regels voor strikt preferentieel baangebruik

Wetgeving

in het Luchthavenverkeerbesluit Schiphol (LVB). Dat wil zeggen dat de geluidpreferente baancombinaties zoveel mogelijk gebruikt worden en dat daarbinnen het verkeer zoveel mogelijk op de meest preferente baan wordt afgehandeld. Strikt geluidpreferent vliegen leidt, binnen de mogelijkheden van operationele uitvoerbaarheid, tot de minste geluidhinder voor de omgeving. Op grond van de huidige wetgeving moet ieder volgend besluit voor Schiphol een gelijkwaardig beschermingsniveau bieden ten opzichte van het eerste besluit. Het wetsvoorstel brengt hierin geen verandering met dien verstande dat die bescherming in het huidige stelsel wordt geboden via de handhavingspunten en in het nieuwe stelsel via een norm en regels voor de maximale hoeveelheid geluid (MHG). Deze MHG wordt vastgesteld met inachtneming van de criteria voor gelijkwaardige bescherming. Het wetsvoorstel biedt een basis voor de vaststelling van de MHG en het opnemen van de gelijkwaardigheidscriteria in het LVB. De regels van het nieuwe stelsel kunnen door middel van het ter beschikking staande handhavingsinstrumentarium effectief worden gehandhaafd. De instrumenten van rechtsbescherming (bezwaar en beroep) zijn toereikend om rechtsbescherming te bieden tegen onjuiste toepassing van de nieuwe normen.

bij het wetsvoorstel tot wijziging van de Gemeentewet in verband met de verruiming van de bevoegdheid van de burgemeester tot de inzet van cameratoezicht. Kamerstukken I 2014/15, 33 582, B

Belastingverdrag NL-D Memorie van antwoord (10-12-2014) bij het wetsvoorstel houdende goedkeuring van het op 12 april 2012 te Berlijn tot stand gekomen Verdrag tussen het Koninkrijk der Nederlanden en de Bondsrepubliek Duitsland tot het vermijden van dubbele belasting en het voorkomen van het ontgaan van belasting met betrekking tot belastingen naar het inkomen (Trb. 2012, 123) Kamerstukken I 2014/15, 33 615, nr. C

Uitzondering cookiebepaling Memorie van antwoord (05-12-2014) bij het wetsvoorstel tot wijziging van de Telecommunicatiewet (wijziging artikel 11.7a). Kamerstukken I 2014/15, 33 902, C

Elektronische vispas Nadere memorie van antwoord (1112-2014) bij het wetsvoorstel tot wijziging van de Visserijwet 1963 om de mogelijkheid op te nemen om gegevens van de schriftelijke toestemming voor sportvisserij op de binnenwateren elektronisch te kunnen verstrekken in plaats van uitsluitend op schrift.

Kamerstukken II 2014/15, 34 098, nrs. 1-3

Kamerstukken I 2014/15, 33947 nr. D

2315

Financieel toetsingskader pensioenen

Vervolgstukken Wet Natuurbescherming Brief van de Staatssecretaris van EZ (02-12-2014) over het wetsvoorstel houdende regels ter bescherming van de natuur (Wet natuurbescherming). – Brief bij de aanbieding van het afschrift van de brief aan ACTAL over de regeldrukeffecten van het gewijzigde wetsvoorstel natuurbescherming.

Verslag van een deskundigenbijeenkomst (28-11-2014) en brief van de Minister van EZ (05-12-2014) over het wetsvoorstel tot wijziging van de Pensioenwet, de Wet verplichte beroepspensioenregeling en de Invoerings- en aanpassingswet Pensioenwet in verband met aanpassing van het financieel toetsingskader voor pensioenfondsen (Wet aanpassing financieel toetsingskader). – Brief minister ter aanbieding van de doorrekening van generatie- en premie-effecten van alle wijzigingen tezamen rond pensioenen (F).

het wetsvoorstel strekkende tot Implementatie van de Richtlijn 2013/11/EU van het Europees Parlement en de Raad van 21 mei 2013 betreffende alternatieve beslechting van consumentengeschillen en tot wijziging van Verordening (EG) nr. 2006/2004 en Richtlijn 2009/22/EG en uitvoering van de Verordening (EU) nr. 524/2013 van het Europees Parlement en de Raad van 21 mei 2013 betreffende onlinebeslechting van consumentengeschillen en tot wijziging van Verordening (EG) nr. 2006/2004 en Richtlijn 2009/22/EG (Implementatiewet buitengerechtelijke geschillenbeslechting consumenten). Kamerstukken II 2014/15, 33 982, nr. 7

Quotum arbeidsbeperkten Brief van de regering (09-12-2014) bij het wetsvoorstel tot wijziging van de Wet financiering sociale verzekeringen in verband met een heffing bij het niet voldoen aan de quotumdoelstelling (Wet banenafspraak en quotum arbeidsbeperkten). – Brief met adere informatie over aanvullende gegevens over het aantal mensen dat in staat is het wettelijk minimumloon (WML) te verdienen maar voor wie wel een werkvoorziening is ingezet. Kamerstukken II 2014/15, 33 981 nr. 25

Belastingwet 2015 Memorie van antwoord (05-12-2014) en brief van de voorzitter van de vaste commissie voor Financiën (bij het wetsvoorstel tot wijziging van enkele belastingwetten en enige andere wetten (Belastingplan 2015). – Brief inzake rappel toezeggingen juli 2014 (E). Kamerstukken I 2014/15, 34 002, D-E

Medezeggenschap bij grensoverschrijdende fusie Nota n.a.v. het verslag (04-12-2014) over het wetsvoorstel tot Wijziging van Boek 2 van het Burgerlijk Wetboek in verband met de wijziging van de regels voor werknemersmedezeggenschap in geval van grensoverschrijdende fusie van kapitaalvennootschappen. Kamerstukken II 2014/15, 34 012, nr. 5

Kamerstukken I 2014/15, 33 972, B en F

Maritieme ongevallen

Kamerstukken II 2014/15, 33 348, nr. 8

Flexibel cameratoezicht

Buitengerechtelijke geschillenbeslechting consumenten

Memorie van antwoord (09-12-2014)

Nota van wijziging (02-12-2014) over

Verslag (05-12-2014) over het wetsvoorstel houdende regels ten aanzien van de bestrijding van maritie-


3183

Wetgeving

me ongevallen, met inbegrip van wijziging van Boek 8 van het Burgerlijk Wetboek en enige andere wetten, ter uitvoering van het op 18 mei 2007 tot stand gekomen Verdrag van Nairobi inzake het opruimen van wrakken (Wet bestrijding maritieme ongevallen). Kamerstukken II 2014/15, 34 069, nr. 5

2316

Nota’s, rapporten & verslagen Verblijfstitel slachtoffer mensenhandel Brief van de Minister van BuZa (2811-2014) met een fiche inzake een Mededeling Evaluatie richtlijn 2004/81 verblijfstitel slachtoffer mensenhandel. – Deze mededeling bevat een evaluatie over de toepassing van richtlijn 2004/81. Deze richtlijn bevat de voorwaarden voor het verlenen van een tijdelijke verblijfsvergunning aan onderdanen van derde landen die het slachtoffer zijn van mensenhandel. De Commissie geeft aan dat er onvoldoende gebruik wordt gemaakt van de mogelijkheid om onderdanen van derde landen in ruil voor samenwerking met de autoriteiten een tijdelijke verblijfstitel te verstrekken. Bovendien is volgens de Commissie onduidelijk hoe vaak tijdelijke verblijfstitels daadwerkelijk worden verstrekt en op welke basis de kwetsbaarheid en persoonlijke omstandigheden worden beoordeeld. De Commissie stelt daarnaast dat wellicht minder strikte voorwaarden voor het verlenen van een tijdelijke verblijfstitel bevorderlijk kunnen zijn voor het herstel van de slachtoffers en hun bereidheid tot samenwerking met de autoriteiten. De richtlijn hangt nauw samen met richtlijn 2011/36 inzake de voorkoming en bestrijding van mensenhandel en de bescherming van slachtoffers daarvan, en ter vervanging van Kaderbesluit 2002/629/JBZ van de Raad en de uitvoering van de mensenrech-

3184


tenstrategie. De Commissie zal dan ook pas na analyse van de omzetting van richtlijn 2011/36 kunnen beoordelen of het nodig en nuttig is toepassingsrichtsnoeren aan te reiken of richtlijn 2004/81 te wijzigen. In de tussentijd wil de Commissie via bilaterale gesprekken met lidstaten komen tot volledige en correcte uitvoering van richtlijn 2004/81. Naast wetgeving vindt de Commissie praktische maatregelen van belang voor een doeltreffende toepassing van de richtlijn. Kamerstukken II 2014/15, 22 112, nr. 1932

Verhoging aantal rechters Gerecht van de EU Brief van de Minister van BuZa (2811-2014) met een fiche inzake een verhoging van het aantal rechters in het Gerecht van de EU. – Het Hof van Justitie van de EU heeft een brief geschreven aan het Italiaanse voorzitterschap van de Raad waarin het voorstellen doet om te komen tot verdubbeling van het aantal rechters bij het Gerecht van de EU, van 28 rechters nu naar 56 rechters in 2019. Aanleiding voor deze voorstellen is de hoge werklast van het Gerecht. Onderdeel van het plan is de integratie van het Gerecht voor ambtenarenzaken (Ambtenarengerecht) in het Gerecht. Eerder, in 2011, stelde het Hof de Raad voor het aantal rechters in het Gerecht te verhogen met 12. Dit voorstel werd gedaan in het kader van de aanpassing van het Statuut van het Hof. Het Hof wijst in zijn brief opnieuw op de hoge werklast bij het Gerecht. Het aantal aanhangige zaken zal volgens het Hof op 1600 zaken uitkomen (ter vergelijking: in 2011 was dit nog 1300) en het aantal nieuw aanhangig gemaakte zaken stijgt elk jaar. Dit betekent dat de looptijd van zaken erg lang is. Combinatie van deze feiten heeft ertoe geleid dat de eerste beroepen tot schadevergoeding wegens overschrijding van de redelijke termijn zijn ingesteld, nadat die overschrijding door het Hof is vastgesteld. De gevorderde schadevergoeding bedraagt naar verluidt in totaal ruim 23 miljoen euro. Kamerstukken II 2014/15, 22 112, nr. 1933

Europese Rekenkamer Brief van de Minister van Financiën (24-11-2014) met een reactie op het

feit dat de Europese Rekenkamer wederom een afkeurende verklaring heeft afgegeven in het jaarverslag over de EU-begroting. – Het uitblijven van een goedkeurende verklaring voor de uitgaven is een gevolg van de geconstateerde materiele fouten. De Europese Rekenkamer concludeert op basis van een EU-brede steekproef dat 4,7% van de EUbegroting 2013 (afgerond zeven miljard euro aan EU-middelen) niet rechtmatig is besteed. Het gaat dan niet over fraude, maar over kosten of projecten die bijvoorbeeld niet voor financiering in aanmerking hadden mogen komen (subsidiabiliteit) of waarbij fouten zijn gemaakt in de aanbesteding. Dit percentage is meer dan twee keer zo hoog als de tolerantiegrens van 2%. Het foutenpercentage van het voorgaande begrotingsjaar was vergelijkbaar (4,8%). De fouten bij met name plattelandsbeleid en cohesie/regionaal beleid blijven persistent hoog. Dit zijn EUfondsen in zogenoemd ‘shared management’ waarbij lidstaten verantwoordelijk zijn voor het financieel beheer (ongeveer 80% van de EU-begroting). Deze relatieve stabiliteit in het foutenpercentage kan wat de minister betreft niet gezien worden als ontwikkeling in de goede richting. Daarvan is pas sprake als er echt grote stappen worden gezet in het verminderen van fouten door lidstaten en het vergroten van transparantie daarover. Hij zal daarom blijven pleiten voor betere en slimmere verantwoording door lidstaten en voor meer inzicht in landenspecifieke data. Kamerstukken II 2014/15, 24 202, nr. 30

Internationale belastingontwijking Brief van de Staatssecretaris van Financiën (01-12-2014) over de voortgang van de in internationaal verband te nmen maatregelen tegen agressieve belastingplanning door multinationals. – Dankzij de inspanningen van de OESO en de EU zijn enkele concrete voorstellen uitgewerkt die een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan het voorkomen van belastingontwijking door oneigenlijk gebruik van de EU-Moederdochterrichtlijn. Daarnaast is binnen de OESO en de EU gesproken over de eisen waaraan

Wetgeving

patent- of innovatieboxen zouden moeten voldoen. Op basis van een Duits-Brits compromisvoorstel is daarover binnen de OESO een akkoord bereikt waarop Nederland een politiek voorbehoud heeft gemaakt. Over deze voorstellen wordt in de Ecofin-Raad van 9 december gesproken. Het voorstel voor de wijziging voor de Moeder-dochterrichtlijn ligt ter goedkeuring voor. Tevens zal worden gevraagd het Duits-Britse compromisvoorstel te omarmen. Het kabinet hecht eraan dat de Tweede Kamer haar steun uitspreekt voor de Nederlandse instemming met het voorstel tot wijziging van de Moeder-dochterrichtlijn en de Nederlandse inzet voor de uitwerking van het compromisvoorstel over het substance-criterium bij patentboxen dat binnen de OESO op basis van het Duits-Britse voorstel is opgesteld. De voorstellen kunnen in hun huidige vorm gevolgen hebben voor de aantrekkelijkheid van het Nederlandse vestigingsklimaat. Het kabinet realiseert zich dat het op peil houden c.q. verbeteren van het vestigingsklimaat, een blijvende opgave is. Voor zover het Duits-Britse compromis ook na de door Nederland gewenste uitwerking leidt tot een beperking van de innovatiebox, dan zal een vrijval ingezet worden voor het aantrekkelijk houden van het Nederlandse vestigingsklimaat voor het innovatieve bedrijfsleven. Kamerstukken II 2014/15, 25 087, nr. 80

Mensenrechtenraad Brief van de Minister van BuZa (0212-2014) met een afschrift van de tussenrapportage 2014 in het kader van de Universal Periodic Review (UPR) van de Mensenrechtenraad van de Verenigde Naties. – Deze rapportage is in november aangeboden aan het kantoor van de Hoge Commissaris voor de Mensenrechten in Genève. De UPR is het instrument van de Mensenrechtenraad van de VN waarmee elke vier jaar de mensenrechtensituatie in alle lidstaten onder de loep wordt genomen. Nederland rapporteerde in maart 2012 als één van de eerste landen in de tweede cyclus van de UPR. Deze rapportage diende vervolgens als basis voor de hoorzitting van de Mensenrechtenraad, die plaatsvond op 31 mei 2012. Het ‘landenexamen’

van Nederland resulteerde uiteindelijk in 119 aanbevelingen. In september 2012 werd door Nederland op alle aanbevelingen een reactie gegeven. In de rapportage van 2012 werd aangekondigd dat Nederland (op vrijwillige basis) een tussenrapportage zou uitbrengen in 2014, net zoals in 2010 is gebeurd tijdens de eerste cyclus van de UPR. In de huidige tussenrapportage wordt per aanbeveling nader ingegaan op de initiële reactie van 2012 en wordt aangegeven welke stappen zijn gezet ter implementatie van de aanbevelingen die door Nederland zijn geaccepteerd. Kamerstukken II 2014/15, 26 150, nr. 142

Internationaal Strafhof Brief van de Ministers van BuZa en VenJ (21-11-2014), in aanloop naar de Vergadering van verdragspartijen van het International Strafhof die dit najaar zitting heeft van 8 tot en met 17 december in New York, over de laatste stand van zaken met betrekking tot het Strafhof en met de Agenda van de Vergadering. – Sinds de laatste toetreding van Ivoorkust in februari 2013, zijn geen nieuwe landen toegetreden. Het Strafhof telt derhalve momenteel 122 verdragspartijen. Tijdens de herzieningsconferentie van Kampala in 2010 is overeenstemming bereikt over de definitie van het misdrijf agressie en toekomstige uitoefening van rechtsmacht van het Strafhof hierover. De wetsvoorstellen ter goedkeuring en uitvoering van de amendementen zijn in februari van dit jaar bij de Kamer ingediend (Kamerstukken 33 865 (R2024) en 33 866). Het kabinet hoopt de ratificatie zo snel mogelijk af te kunnen ronden om bij de eerste dertig landen te behoren die de amendementen ratificeren. Zodra dertig landen geratificeerd hebben zal na 1 januari 2017 door de verdragspartijen een besluit worden genomen over inwerkingtreding van de amendementen. Op dit moment hebben 18 verdragspartijen de amendementen geratificeerd. Behalve Nederland is momenteel naar schatting nog een dertigtal landen actief bezig met het ratificatieproces. In lijn met het complementariteitsbeginsel van het Statuut van Rome dat voorschrijft dat nationale en internationale rechtsordes elkaar dienen te versterken streeft Neder-

land samen met Argentinië, België, Senegal en Slovenië naar een multilateraal instrument voor wederzijdse rechtshulp in strafzaken voor genocide, misdrijven tegen de menselijkheid en oorlogsmisdrijven. Tijdens de vorige Vergadering van verdragspartijen is door middel van een gezamenlijke verklaring steun gevraagd voor dit initiatief. Tijdens de komende Vergadering zal opnieuw worden gelobbyd. Doordat het Strafhof geen grondgebied heeft of autoriteit om opvolging te geven aan de beslissingen van de rechters, is vrijwillige samenwerking met staten van groot belang. In 2014 heeft Nederland met Noorwegen en het Strafhof net als in 2013 seminars georganiseerd gericht op de bevordering van samenwerking van verdragspartijen met het Strafhof. De drie seminars met deelnemers op ministerieel en hoog ambtelijk niveau waren gericht op Afrikaanse en Zuid-Amerikaanse landen. Een ander belangrijk punt van samenwerking met het Strafhof betreft de uitvoering van aanhoudingsbevelen. Op dit moment staan er 12 aanhoudingsbevelen open. Tijdens de Vergadering zal een nieuwe voorzitter van het Bureau van de Vergadering worden verkozen. Namens de groep van Afrikaanse verdragspartijen is Sidiki Kaba, Minister van Justitie van Senegal, voorgedragen voor deze functie voor de komende drie jaar. Nederland steunt zijn kandidatuur. Er zijn 17 kandidaten voor de functie van rechter voor het Strafhof genomineerd. Het verkiezen van gekwalificeerde rechters is cruciaal voor het goede functioneren van het Strafhof. Om die reden zal Nederland zorgvuldig en nauwkeurig afwegen op welke kandidaten voor de functie van rechter gestemd zal worden. Om de effectiviteit van het Strafhof te vergroten, doet de zogeheten study group on governance aanbevelingen aan de Vergadering en voorstellen voor amendementen op de verschillende procedureregels. De bouw van het nieuwe pand van het Strafhof op het terrein van de voormalige Alexanderkazerne in Den Haag verloopt voorspoedig en binnen het beoogde tijdsschema. Het Strafhof is voornemens eind 2015 naar de nieuwbouw te verhuizen. Het gebouw zal naar verwachting in het


3185

Wetgeving

voorjaar van 2016 officieel worden geopend. De brief sluit af met een weergave van de positie van een aantal (voornamelijk Afrikaanse) landen tegenover het Strafhof. Kamerstukken II 2014/15, 28 498, nr. 34

Alcoholslotprogramma Brief van de Minister van I&M (0212-2014) met de, wettelijk voorgeschreven, evaluatie van het alcoholslotprogramma. – De effecten op de verkeersveiligheid van het alcoholslotprogramma kunnen nu nog niet worden vastgesteld, aangezien er nog geen recidivecijfers beschikbaar zijn van deelnemers aan het alcoholslotprogramma. In 2017 worden de eerste cijfers van het Wetenschappelijk Onderzoek en Documentatiecentrum (WODC) verwacht over de recidive van bestuurders die in 2012 een alcoholslot hadden. Het WODC voert een uitgebreid recidiveonderzoek uit, waarin alle maatregelen (alcoholslotprogramma, LEMA, EMA, onderzoek naar rijgeschiktheid en de EMG) worden meegenomen. In 2022 wordt het eindrapport hiervan opgeleverd. In de komende jaren worden tussentijdse rapportages uitgebracht. Belangrijkste conclusie uit deze evaluatie is dat alle betrokken instanties erin zijn geslaagd het alcoholslotprogramma in de praktijk goed tot uitvoering te brengen. Uit de evaluatie van het alcoholslotprogramma komen enkele aandachtspunten naar voren. Zo kan de gegevensuitwisseling tussen de uitvoerende organisatie op een enkel punt worden verbeterd, zijn de informatiefolders over het alcoholslot niet voor iedereen even gemakkelijk te begrijpen en is de samenloop met het strafrecht nog niet volledig opgelost. Een deel van de deelnemers wijst op de hoge kosten en lange duur van het programma, de invloed van niet-alcohol producten op het blaasresultaat van het alcoholslot, storingen die worden ondervonden met het alcoholslot en het afgeleid zijn van het verkeer bij gebruik van het alcoholslot tijdens het rijden. De resultaten van de evaluatie zullen worden betrokken bij wijzigingen van het alcoholslotprogramma in de toekomst. Zoals aan de Kamer is gemeld per brief van 10 oktober jongstleden (Kamerstuk 29 398, nr. 425) is de minister in afwachting van

3186


een uitspraak van de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State die mogelijk consequenties heeft voor de uitvoering van het alcoholslotprogramma. In deze brief is gemeld dat onderzoek wordt gedaan naar de mogelijkheden te komen tot een stelsel waarbij een individuele belangenafweging kan worden gemaakt bij de oplegging van het alcoholslotprogramma. Hierbij wordt gekeken naar mogelijkheden zowel in het strafrecht als in het bestuursrecht. Kamerstukken II 2014/15, 29 398, nr. 430

Doping en privacy Brief van de Minister van VWS (01-122014) over de in voorbereiding zijnde wetgeving op het gebied van doping. – De aanleiding voor het wetsvoorstel bestaat uit een standpunt van de Groep gegevensbescherming artikel 29, (de Groep), een adviesgroep die is ingesteld bij richtlijn 95/46/EG, beter bekend als de Europese privacyrichtlijn. De Groep heeft een aantal standpunten gepubliceerd over de grondslag voor dopingcontroles. Daarin stelt zij zich op het standpunt dat de in het kader van dopingcontroles gegeven toestemming van topsporters voor de verwerking van persoonsgegevens niet aan het vereiste van «in vrijheid gegeven» voldoet, vanwege de grote gevolgen (i.e. uitsluiting van deelname aan de betreffende wedstrijd of competitie) die een eventuele weigering zou hebben voor de betrokken sporter. Het uitgangspunt in Nederland is altijd geweest dat de toestemming van sporters wel een voldoende grondslag biedt voor de beperking van de persoonlijke levenssfeer die bestaat uit het verwerken van persoonsgegevens in het kader van dopingcontroles. Dit uitgangspunt was gebaseerd op de verenigingsrechtelijke grondslag voor de verwerking van persoonsgegevens: de sporter bindt zich door het lidmaatschap van een vereniging of door deelname aan een (eenmalige) competitie aan de geldende antidopingregels. Maar de minister onderschrijft de opvatting van de Groep dat toestemming door sporters in vrijheid gegeven moet worden alvorens zij als grondslag voor de verwerking van persoonsgegevens kan dienen. Het aangekondigde wetsvoorstel ziet op het

verschaffen van een juridische basis voor de uitvoering van dopingcontroles in het licht van de relevante weten regelgeving op het gebied van de bescherming van de persoonlijke levenssfeer. De gegevensverwerking bij dopingcontroles heeft deels betrekking op, naast ‘gewone persoonsgegevens’ zeer gevoelige, medische gegevens over de betrokken sporter. De Wet bescherming persoonsgegevens (Wbp) vereist een grondslag voor de verwerking van persoonsgegevens. Voor de verwerking van medische persoonsgegevens gelden extra waarborgen. Een alternatieve grondslag wordt in het wetsvoorstel uitgewerkt door te voorzien in de oprichting van de Dopingautoriteit als een publiekrechtelijk zelfstandig bestuursorgaan (zbo). Door het wetsvoorstel krijgen sport- en evenementenorganisaties de mogelijkheid om dopingcontroles te laten uitvoeren door de Dopingautoriteit in overeenstemming met de Wbp voor die gevallen waarin de toestemming niet voldoende is voor de verwerking van persoonsgegevens. Voor die gevallen waarin die toestemming wel volstaat, behouden zowel de commerciële uitvoerders als de Dopingautoriteit de mogelijkheid om -uiteraard binnen de grenzen van de Wbp- dopingcontroles uit te voeren. Het in te stellen zbo, dat de opvolger moet worden van de reeds bestaande stichting Dopingautoriteit, wordt belast met in elk geval drie taken: de uitvoering van dopingcontroles, de uitvoering van de zogenaamde intelligence & investigation -activiteiten en het geven van voorlichting over dopinggebruik in de sport. Kamerstukken II 2014/15, 30 234, nr. 117

Patiëntenrechten Brief van de Minister van VWS (2711-2014) over de ingebrekestelling van Nederland voor het niet volledig implementeren van de Patiëntenrichtlijn. – Op 26 november 2014 heeft de Europese Commissie een met redenen omkleed advies (MROA) uitgebracht waarin Nederland in gebreke wordt gesteld voor het niet volledig implementeren van de Richtlijn 2011/24/EU betreffende de toepassing van de rechten van patiënten bij grensoverschrijdende gezondheids-

Wetgeving

zorg (Patiëntenrichtlijn). De Patiëntenrichtlijn diende op 25 oktober 2013 te zijn omgezet in nationale wetgeving. De Patiëntenrichtlijn beoogt in de kern de voorwaarden vast te leggen waaronder personen ten laste van hun wettelijke sociale ziektekostenstelsel gebruik kunnen maken van zorgaanbieders in een andere EU-lidstaat. De Patiëntenrichtlijn bevat hiertoe onder andere bepalingen over de omvang van de aanspraken, de hoogte van de vergoedingen en over informatieverplichtingen van lidstaten met betrekking tot grensoverschrijdende zorg. Bij de Zorgverzekeringswet (hierna: Zvw), die in 2006 is geïntroduceerd, is volledig rekening gehouden met de Europese jurisprudentie over grensoverschrijdende zorg. Op grond van de Zvw kunnen verzekerden aanspraak maken op het Nederlands verzekerdenpakket in andere EU-lidstaten tot maximaal het Nederlands marktconform tarief. Doordat de in de Patiëntenrichtlijn gecodificeerde jurisprudentie al was verwerkt in de Nederlandse wetgeving, was een afzonderlijk wetsvoorstel tot implementatie van de Patientenrichtlijn niet nodig. Enkele nieuwe bepalingen, die niet direct voortvloeien uit de Europese jurisprudentie zoals de aanwijzing van een nationaal contactpunt voor grensoverschrijdende zorg en de erkenning van recepten uit andere lidstaten zijn afzonderlijk geïmplementeerd. In het MROA geeft de Europese Commissie desalniettemin onder meer aan dat: 1) Nederland onvoldoende heeft aangetoond dat er een nationaal contactpunt (NCP) is aangewezen om verzekerden informatie te verschaffen over grensoverschrijdende zorg. 2) Een aantal verplichtingen uit de Patiëntenrichtlijn dat betrekking heeft op het verstrekken van informatie aan patiënten niet zijn omgezet in nationale wetgeving, en 3) Een aantal verplichtingen tot het beschikbaar stellen van informatie over onder andere de kwaliteits- en veiligheidsnormen en -richtsnoeren niet is geregeld in Nederlandse wetgeving. Kamerstukken II 2014/15, 31 476, nr. 10

Herziening Grondwet Brief van de Minister van BZK (28-112014) met een overzicht van lopende

voorstellen tot herziening van de Grondwet, waarin alsmede de samenhang daartussen wordt aangegeven en waar mogelijk een opvatting van het kabinet daarbij. – De periode 1814–1815 was het startpunt van een constitutionele evolutie die heeft geleid tot een Grondwet die thans fungeert als ankerpunt van onze democratische rechtsstaat. In de tussentijd werd de Grondwet van 1814 vele malen herzien. Meest in het oog lopend waren de financiële gelijkstelling van het openbaar en het bijzonder onderwijs in 1917, de invoering van het stelsel van evenredige vertegenwoordiging voor de verkiezingen van de Tweede Kamer, de uitbreiding van het algemeen kiesrecht voor mannen met dat voor vrouwen in 1922 en hoofdstuk 1 van de Grondwet van 1983: de grondrechten. Na 1983 is voor het eerst op een meer structurele en samenhangende wijze naar meerdere onderdelen van de Grondwet gekeken door de staatscommissie Grondwet, onder voorzitterschap mevrouw mr. W.M.E. Thomassen, die advies uitgebracht in 2010. Dit heeft ertoe geleid dat thans twee voorstellen tot herziening van de Grondwet in voorbereiding zijn en één voorstel is ingediend bij de Tweede Kamer. Daarnaast zijn er nog diverse andere voorstellen tot herziening van de Grondwet aanhangig in de Tweede of Eerste Kamer. De meeste daarvan betreffen initiatiefvoorstellen. Deze notitie biedt een overzicht van voornoemde lopende voorstellen tot herziening van de Grondwet, alsmede de samenhang daartussen en waar mogelijk een appreciatie van het kabinet daarbij. Het overzicht heeft betrekking op voorstellen tot wijziging van de Grondwet die in voorbereiding zijn, zijn ingediend door de regering of aanhangig zijn gemaakt door de Tweede Kamer, dan wel in afwachting zijn van tweede lezing. De vermelding van de voorstellen vindt plaats in volgorde van de hoofdstukindeling van de Grondwet. Daaraan voorafgaand wordt kort ingegaan op de functie en het karakter van de Grondwet in relatie tot grondwetsherzieningen en de grondwetparadox die zich daarbij voordoet. Aan het einde volgen enkele slotoverwegingen.

‘Ver van huis’



Brief van de Minister van WRD (0112-2014) met de kabinetsreactie op op het eindrapport ‘Ver van huis’ van de Parlementaire Enquête Woningcorporaties. – Het kabinet herkent in de analyse van de enquêtecommissie de diverse oorzaken die hebben geleid tot problemen in het huidige corporatiestelsel. In de loop der tijd zijn corporaties steeds groter geworden en is het werkdomein van de corporaties gewijzigd. Daar waar vroeger de kerntaak beperkt was tot het bouwen en exploiteren van sociale huurwoningen, zijn de activiteiten in de loop der jaren uitgebreid met commerciële huurwoningen, koopwoningen, maatschappelijk en commercieel vastgoed en een breed palet aan activiteiten onder de noemer leefbaarheid. De in de afgelopen twintig jaar nauwelijks gewijzigde weten regelgeving heeft niet kunnen waarborgen dat dit allemaal in goede banen is gebleven. Ook is gebleken dat het interne toezicht onvoldoende in staat is geweest om het handelen van de corporaties bij te houden en bestuurders van corporaties bij te sturen. Daarnaast is in individuele gevallen gebleken dat het externe toezicht onvoldoende heeft gefunctioneerd. Dit alles heeft ertoe geleid dat er incidenten hebben plaatsgevonden die ten koste zijn gegaan van het maatschappelijk gebonden vermogen. Het kabinet erkent dan ook de noodzaak om verbeteringen aan te brengen in de door de enquêtecommissie gesignaleerde knelpunten rond de doeltreffendheid en doelmatigheid van de corporatiesector. Daarnaast omarmt het kabinet de aanbevelingen van de commissie die betrekking hebben op een betere publieke en democratische controleerbaarheid van het functioneren van het stelsel en individuele woningcorporaties. Het kabinet vindt ook dat een cultuuromslag in de corporatiesector nodig is, waarin de sector zich weer richt op zijn kerntaken in plaats van het voortdurend opzoeken en bediscussiëren van de grenzen van de regelgeving. Voordat uitgebreider wordt ingegaan op de aanbevelingen van het rapport wordt eerst kort ingegaan op de aanleiding voor deze enquête.


3187

Wetgeving

‘Gericht op Europa’ Brief van de vaste commissie voor Europese zaken (03-12-2014) bij de aanbieding van een evaluatieonderzoek naar het Verdrag van Lissabon. – Het onderzoek is uitgevoerd door de Radboud Universiteit Nijmegen en bestaat uit een bestuurlijk rapport en een rapport van bevindingen. De rapporten zijn als bijlagen bij deze brief te vinden. Zie over deze rapporten de rubriek Nieuws van de vorige aflevering: NJB 2014/2259, afl. 43, p. 3114. Kamerstukken II 2014/15, 33 901, nr. 2

Borgsom als alternatief voor de voorlopige hechtenis Brief van de Minister van VenJ (2411-2014) over de voortgang m.b.t. de aangenomen motie Van Tongeren (GroenLinks), die de regering verzoekt om ‘in nauw overleg met vertegenwoordigers van de rechterlijke macht en het College van procureurs-generaal te komen tot een frequentere toepassing van de borgsom als alternatief voor de voorlopige hechtenis’. – De alternatieven voor de toepassing van de voorlopige hechtenis bestaan in de voorwaarden die de rechter verbindt aan de opschorting of schorsing van de voorlopige hechtenis. De rechter is vrij in de voorwaarden die hij daarbij stelt. Uit cijfers blijkt dat rechters in toenemende mate gebruik maken van deze mogelijkheid. Ten opzichte van het aantal voorgeleidingen wordt ca. 24% geschorst onder bijzondere voorwaarden (cijfer september 2014). De vraag of de borgsom in Nederland meer zou moeten worden toegepast en zo ja, hoe dat dan kan worden bereikt wordt betrokken bij de modernisering van het Wetboek van Strafvordering. Ter uitvoering van de motie Van Tongeren heeft overleg plaatsgevonden met vertegenwoordigers van het College van procureurs-generaal en de Raad voor de rechtspraak over de mogelijkheden om alternatieven voor de toepassing van voorlopige hechtenis, waaronder de borgsom, verder te bevorderen. Binnen OM en ZM wordt als uitvloeisel daarvan bezien op welke wijze hier invulling aan kan worden gegeven en hoe het instrument van de borgsom in aanvulling op de genoemde alternatieven van toegevoegde waarde kan zijn. Kamerstukken II 2014/15, 34 000 VI, nr. 59

3188


Bekostiging Rechtspraak en kwaliteitseisen Verslag van een schriftelijk overleg (vastgesteld 05-12-2014) met de Minister van VenJ over de (voortgang van de) uitvoering van de motieFranken (CDA) c.s. die de regering verzoekt kwaliteitseisen, die de onafhankelijke rechter zelf stelt, als uitgangspunt te nemen bij beslissingen over de bekostiging van de rechterlijke macht in Nederland. – De Minister antwoordt dat het bekostigingssysteem van de Rechtspraak een getrapt systeem is. Zijn financiële bijdrage aan de Raad is gebaseerd op een akkoord met de Raad ten aanzien van 10 verschillende prijzen voor 10 verschillende hoofdproducten. Vervolgens verdeelt de Raad mijn bijdrage over de gerechten op basis van een verfijnder systeem van diverse producten en bijbehorende prijzen en kan daarbij accenten leggen, naar gelang de specifieke behoeften van de gerechten. Een gerecht verdeelt de financiële bijdrage van de Raad vervolgens naar eigen inzicht over de diverse sectoren en ook daar kunnen eigen accenten worden gelegd. Het bekostigingssysteem is in die zin niets meer en niets minder dan een verdeelsysteem. Naar aanleiding van de berichten over de werkdruk is de Raad gevraagd na te gaan of, en zo ja op welke wijze, de verdeling van het budget over gerechten, en binnen de gerechten over de afdelingen en teams, kan worden verbeterd, opdat die verdeling zo goed mogelijk aansluit bij de werklast. De Raad zal dit samen met de gerechten bezien en toezien op de uitvoering daarvan. De Rechtspraak behandelt circa 1,7 miljoen zaken per jaar. Geen enkele zaak is hetzelfde. Het is dan ook onontkoombaar om enige ordening hierin aan te brengen en voor dezelfde zaaksoorten eenzelfde prijs te betalen. Een financieringssysteem waarin met alle mogelijke varianten en procesbeslissingen rekening wordt gehouden, zou immers onwerkbaar zijn. De minister is er al met al van overtuigd dat er meer dan voldoende waarborgen in het systeem zitten die mogelijke imperfecties van het systeem adresseren en ondervangen. Kamerstukken I 2014/15, 34 000 VI, G

Bijstand en EU-burgers Brief van de Minister van SZW (2611-2014) met een gedetailleerde uitleg over de uitspraak van het Hof van Justitie EU in de zaak Dano (C-333/13). – Het Hof van Justitie EU heeft op 11 november 2014 uitspraak gedaan over de vraag of economisch nietactieve EU-burgers zoals mevrouw Dano die naar een andere lidstaat gaan om een bijzondere non-contributieve uitkering voor levensonderhoud te ontvangen of om werk te zoeken, uitgesloten mogen worden van die uitkering. Het Hof van Justitie EU verklaart voor recht dat op bijzondere non-contributieve uitkeringen de gelijke behandelingsbepaling (artikel 4) van Verordening (EG) nr. 883/2004 van toepassing is. Maar het Hof van Justitie EU overweegt verder dat een burger van de Unie zich er alleen op kan beroepen gelijk te worden behandeld als een onderdaan van het gastland, indien zijn verblijf op het grondgebied van het gastland voldoet aan de voorwaarden van de Burgerschapsrichtlijn 2004/38/EG. Bijzondere noncontributieve uitkeringen zijn ‘bijzonder’ omdat ze zowel kenmerken van bijstand als van socialeverzekeringen hebben. Er wordt voor deze uitkeringen geen premie betaald (non-contributief). Dit arrest draagt bij aan het voorkomen van een beroep op uitkeringen door niet- actieve EU-burgers. Het recht op een bijzondere non-contributieve uitkering mag volgens het Hof voor een niet-actieve EU-burger afhankelijk gesteld worden van een verblijfsrecht op grond van de Burgerschapsrichtlijn. Hoewel de uitspraak van het Hof van Justitie EU alleen betrekking heeft op een bijzondere non-contributieve uitkering geldt hetzelfde voor een bijstandsuitkering. Voor de bijstandsuitkering is dit geregeld in de Burgerschapsrichtlijn. Er is geen sprake van een verblijfsrecht op grond van de Burgerschapsrichtlijn, als een niet-actieve EU-burger over onvoldoende middelen van bestaan beschikt. De uitspraak van het Hof in de zaak Dano is in lijn met het bij de bijstand gevoerde beleid. Op dit moment worden de mogelijkheden voor een effectievere inzet van de beoordelingsprocedure bij een aanvraag voor bijstand door een EU-burger onderzocht. De voorliggende uitspraak van

Wetgeving

het Hof zal hierbij worden betrokken. Tevens zullen de consequenties van de uitspraak worden bezien voor de beoordelingsprocedure bij een aanvraag voor de bijzondere non-contributieve uitkering. Kamerstukken II 2014/15, 34 000 XV, nr. 55

Suïcide en beroepsgeheim Brief van de Minister van VWS (18-112014) over de positie van direct nabestaanden bij suïcide in relatie tot het medisch beroepsgeheim. – Veel nabestaanden blijven na het overlijden van hun kind of echtgenoot zitten met vragen. Deze nabestaanden vermoeden dat het medisch dossier op die vragen – gedeeltelijk – antwoord zal kunnen geven of ten minste kan die inzage helpen bij de verwerking van het verlies van kind of echtgenoot. Behandelend artsen en psychiaters weigeren in veel gevallen inzage in het dossier te verlenen, waarbij zij zich beroepen op hun beroepsgeheim. De wettelijke hoofdregel die hier van toepassing is, is helder: het beroepsgeheim van de hulpverlener eindigt niet bij het overlijden van de patiënt. Die hoofdregel bevestigt ook het wezen van het medisch beroepsgeheim: patiënten moeten er – zelfs na hun overlijden – op kunnen vertrouwen dat alles wat zij gedeeld hebben met hun hulpverlener tussen de patient en de hulpverlener blijft. Toch zijn er binnen het wettelijke kader wel mogelijkheden voor hulpverleners om nabestaanden inzage te geven in het medisch dossier. Dat is bijvoorbeeld het geval als de patiënt bij leven toestemming heeft gegeven informatie uit het dossier te delen met nabestaande(n). In sommige gevallen kan de toestemming verondersteld worden als de nabestaande daarnaast een rechtmatig belang heeft bij inzage of als er sprake is van een zwaarwegend belang van de nabestaande. Op dit moment wordt gewerkt aan de wettelijke vastlegging van de regels rond het inzagerecht van nabestaanden. Deze moeten een plaats krijgen in de Wet op de Geneeskundige Behandelingsovereenkomst (WGBO). Kamerstukken II 2014/15, 34 000 XVI, nr. 93

Medisch beroepsgeheim Brief van de Minister van VWS (28-112014) over de resultaten van het gesprek met de KNMG van 29 oktober

jl. over het medisch beroepsgeheim. – Het gesprek stond in het teken van het medisch beroepsgeheim. De KNMG heeft in het gesprek aangegeven zich zorgen te maken over het feit dat het beroepsgeheim toenemend onder druk staat. Politici en bewindslieden, maar ook anderen zijn steeds vaker van mening dat het beroepsgeheim wel opgerekt kan worden, zo stelt de KNMG. De minister heeft aangegeven dat er geen discussie bestaat over het belang van het medisch beroepsgeheim: het geheim borgt immers de toegang tot zorg. De overheid als wetgever doet er alles aan om bij nieuwe wetgeving de noodzakelijkheid van eventuele doorbrekingen toe te lichten en de proportionaliteit (hoeveel is nodig) en de subsidiariteit (is er geen andere mogelijkheid) een plaats te geven. Het College Bescherming Persoonsgegevens, de Raad van State en ook de KNMG wordt in voorkomende gevallen gevraagd dit mede te beoordelen. Dat neemt niet weg dat nabestaanden de publiciteit zoeken, omdat zij het gevoel hebben met lege handen te staan en zich voelen afgescheept onder het mom van het medisch beroepsgeheim. In het gesprek is vastgesteld dat patienten, hun nabestaanden, hulpverleners, de overheid en de maatschappij verschillende belangen kunnen hebben ten aanzien van het beroepsgeheim. Afgesproken is dat de KNMG en het Ministerie van VWS gezamenlijk gaan werken aan een notitie cq factsheet waarin die belangen en de rechten en plichten van de partijen binnen de hiervoor genoemde ‘vijfhoek’ in kaart worden gebracht. Het gaat dan onder meer om elementen als: • de privacy en het zelfbeschikkingsrecht van patiënten, • de gerechtvaardigde bestrijding van fraude en criminaliteit, • de correcte vaststelling van de aanspraak op sociale voorzieningen, • de bescherming van de toegang tot zorg, • wensen van nabestaanden ten aanzien van kennis over de behandeling van hun overleden geliefden, • de kennis van het beroepsgeheim bij hulpverleners. Met de totstandkoming van het overzicht hoop ik beter inzichtelijk te maken wat de belangen, rechten en plichten binnen de vijfhoek zijn. Dat kan dan een basis vormen voor gesprekken over het medisch

beroepsgeheim in de toekomst en een referentie zijn voor alle actoren. Kamerstukken II 2014/15, 34 000 XVI, nr. 94

Datawet Geleidende brief en Initiatiefnota (03-12-2014) van de leden Recourt en Oosenbrug ‘Op weg naar de Datawet’. – Burgers en bedrijven moeten weten dat hun gegevens in Nederland veilig zijn. Transport opslag en verwerking van data raakt iedere Nederlander in zijn dagelijks leven. Email, sms maar ook reisgegevens en lokatiebepalingen landen als data in servers. Die data zijn niet goed genoeg beschermd. Daarom wil de PvdA een algemene Datawet. Deze wet geeft vertrouwen én duidelijkheid. Door de vluchtige aard van data en het steeds onbelangrijker en onduidelijker worden van de exacte locatie waar apparatuur en gegevens zich bevinden is het niet meer toereikend om daar wetgeving op toe te passen die daar in beginsel geen rekening mee houdt. Zo is het voor een goede werking van het internet, de vrijheid van meningsuiting en voor het stimuleren van innovatie en de toegang van nieuwe bedrijven erg belangrijk dat de netneutraliteit gewaarborgd wordt, de verzekering dat internetproviders alle data op gelijke manier behandelen en ongefilterd doorgeven aan hun abonnees. Dit is nu geregeld als een aanvulling op de Telecommunicatiewet, maar er is veel extra afbakening nodig om duidelijk te maken wat de eisen zijn en zelfs dan moet er in de uitvoering nog veel uitgewerkt worden. Bij de opsporing van strafbare feiten is het lastig dat de meeste gebruikte kaders hun oorsprong hebben in de fysieke omgeving, waar de plaats en de echtheid van wat je aantreft veel duidelijker zijn. Hoewel het relevant kan zijn om de parallellen te zoeken tussen de fysieke en de digitale wereld is het bij de uitwerking van het grootste belang dat dit naadloos aansluit op de realiteit van het internet. In de Datawet is het belangrijk dat aangesloten wordt bij de manier waarop de rollen op ‘het internet’ verdeeld zijn. Dit kan op een manier die aansluit bij de moderne realiteit, maar zich wel bewezen heeft als robuust in de ruim twintig jaar dat het internet zich aan het ontwikke-


3189

Wetgeving

len is. Daarbij zijn grofweg de volgende rollen te onderscheiden: • Gebruikers. Dit zijn zowel individuen, bedrijven maar ook steeds meer slimme apparaten die zelfstandig gegevens uitwisselen via het internet. • IP-apparaten, de computers, tablets, telefoons en randapparatuur waarmee we gebruik maken van het internet. • Infrastructuur – downstream. De infrastructuur, die nodig is om de informatie bij de gebruikers te krijgen. Dit bestaat uit de infrastructuur van de internetproviders en de telecombedrijven, inclusief de toegang tot internet door middel van kabel, glasvezel of mobiele netwerken. • Transport. De ruggengraat van het internet, waar het vervoer van de data plaatsvindt tussen gebruikers en aanbieders. Dit gebeurt voor een belangrijk deel via de zogenaamde internet-exchanges waar internetbedrijven informatie met elkaar uitwisselen. • Infrastructuur – upstream. Dit is de infrastructuur waar de aanbieders van diensten en informatie gebruik van maken om hun informatie een plek op het internet te geven en de verbinding te verzorgen richting het transport. • Platforms. Dit zijn de uiteindelijke toepassingen of diensten van de informatie-economie. Dit kunnen interactieve websites zijn, toepassingen die ‘in de cloud’ draaien, een webwinkel, een nieuwssite of wat je maar zou kunnen bedenken. • De eigenaren van de platforms beheren en gebruiken de data die voortkomt uit het gebruik van hun diensten. Door deze rollen te definiëren kan voor alle actoren helder worden bepaald wat hun verantwoordelijkheden zijn en waar die eindigen. De Datawet moet in ieder geval zaken regelen op het gebied van: Privac, Opsporing en vervolging, Verwijderen inhoud, Netneutraliteit en Databeveiliging en meldplicht datalekken. Er liggen dan de volgende beslispunten: 1) Betrokken partijen moeten in overleg een framework voor een

3190


Datawet ontwerpen. Daarbij dienen de belangen van alle stakeholders te worden vertegenwoordigd. Dat zijn partijen uit de ‘digitale economie’, consumentenorganisaties, privacybewakers, justitiële autoriteiten, juridische experts en anderen. 2) Vervolgens dient te worden bezien welke van de bestaande Nederlandse wetgeving onder het framework past en waar aanpassing of aanvulling nodig is. 3) Het framework dient te worden getoetst aan Europese regelgeving en desnoods daaraan worden aangepast. Het framework kan ook gebruikt worden bij de Nederlandse inbreng om Europese regels vorm te geven of aan te passen. 4) De Datawet moet aansluiten bij de hierboven genoemde rollen op het internet. 5) Er wordt een wetsvoorstel voor een Datawet gemaakt. 6) Vanwege de nauwe samenhang tussen de diverse belangen die in de Datawet terug moeten komen is het de taak van het Ministerie van VenJ om bovenstaande stappen te coördineren en te faciliteren. 7) De Minister van VenJ is de eerst verantwoordelijk bewindspersoon voor het maken van de Datawet. Kamerstukken II 2014/15, 34 099 nr. 2

Semipublieke sector Brief van de Minister van EZ (28-112014) het verbeteren van de prestaties in de semipublieke sector. – Op het snijvlak van de publieke en private sector leveren talrijke instellingen, zoals woningcorporaties, zorginstellingen en scholen, belangrijke maatschappelijke diensten. Vele semipublieke instellingen bieden de Nederlandse burger hoogwaardige en complexe diensten, zoals goed en passend onderwijs. Toch kan het beter. En moet het beter. De afgelopen jaren hebben verschillende incidenten plaatsgevonden. Deze blijken symptomen van onderliggende problemen. De governance van instellingen in de semipublieke sectoren blijkt geen gelijke tred te hebben gehouden met de professionalisering van de dienstverlening, de schaal van instellingen en de complexiteit van de omgeving. Het overheidsbeleid is

bovendien niet altijd dienstig geweest aan een effectieve borging van publieke belangen. Veel problemen hadden voorkomen kunnen worden indien de sturing op publieke belangen beter was geweest, de verantwoordelijkheidsverdeling scherper was afgebakend en actoren zich anders hadden gedragen. Omdat het kabinet streeft naar een optimaal presterende semipublieke sector worden de geconstateerde gebreken zeer serieus genomen. In het Regeerakkoord heeft het kabinet een samenhangende aanpak aangekondigd, die een belangrijke bijdrage moet leveren aan het verbeteren van de prestaties in de semipublieke sector. Deze aanpak ziet op drie fronten: ordening en sturing, toezicht en governance, en cultuur en gedrag. In de ogen van het kabinet is de discussie over semipublieke sectoren geen ideologisch debat over marktwerking versus overheidssturing: het is een zoektocht naar een antwoord op de vraag hoe de dienstbaarheid van instellingen aan de burger kan worden vergroot. De oorzaken van de problemen kennen onderlinge verschillen, maar ook gemeenschappelijke kenmerken. Daarom heeft het kabinet de problematiek opgepakt in een aparte ministeriële commissie Vernieuwing Publieke Belangen. Dit maakte een diepgaande analyse mogelijk over grenzen van sectoren en departementen heen. In deze brief deelt het kabinet de inzichten uit de ministeriele commissie met de Kamer. De brief geeft eerst aan waarover we het hebben als we spreken over publieke belangen in de semipublieke sector (2.1). Hierna wordt ingegaan op de vraag hoe ordening en sturing (2.2), toezicht en governance (2.3), en cultuur en gedrag (2.4) van belang zijn voor het functioneren van semipublieke sectoren. Op elk van deze fronten worden de lijnen uitgezet waarlangs verbeteringen mogelijk zijn. Daarbij wordt steeds aangegeven hoe het kabinet concreet op verschillende terreinen met de inzichten uit de Commissie aan de slag is gegaan. Kamerstukken I 2014/15, C, W

Universitair Nieuws

Wilt u dat uw (juridische) proefschrift of dat van iemand die u kent aangekondigd wordt in deze rubriek dan kunt u het proefschrift en een samenvatting sturen naar het redactiebureau; zie colofon.

Oraties Op vrijdag 9 januari 2015 om 16.00 uur zal prof. dr. M.J. (Job) Cohen, hoogleraar gemeenterecht/gemeentekunde (Thorbeckeleerstoel) aan de Universiteit Leiden, ter gelegenheid van de aanvaarding van zijn ambt, zijn oratie uitspreken. De oratie is getiteld: Juridische en bestuurskundige aspecten van decentraal bestuur in Nederland - De vierde D. Plaats: Academiegebouw, Rapenburg 73 te Leiden

Promoties De effectiviteit van terrorismebestrijding Door de plotselinge opkomst van de jihadreiziger, de islamistische extremist die afreist naar Syrië en Irak om zich daar aan te sluiten bij de Islamitische Staat of een andere jihadistische strijdgroep, is de discussie over de aanpak van terrorisme opnieuw hoog opgelaaid. Moeten we terroristen hard aanpakken, of is het verstandiger om te proberen om ze op andere gedachten te brengen door ze bij de maatschappij te betrekken? Wat deze discussie bemoeilijkt, is het gegeven dat er nog maar weinig onderzoek is gedaan naar de effectiviteit van terrorismebestrijding. Deze leemte wordt voor een deel opgevuld door het proefschrift ‘The science of fighting terrorism: the relation between terrorist actor type and counterterrorism effectiveness’, waarmee Teun van Dongen op 18 november 2014 aan de Universiteit Leiden is gepromoveerd. Zijn promotor was prof. dr. Rob de Wijk, tevens directeur van The Hague Centre for Strategic Studies, en zijn co-promotor was prof. mr. dr. Erwin Muller, tevens vice-voorzitter van de Onderzoeksraad voor Veiligheid.

In zijn proefschrift onderzoekt Van Dongen welke antiterrorismemaatregelen werken tegen welke soorten terrorisme. Om dit verband tussen de aard van de dreiging en de effectiviteit van de maatregelen te onderzoeken, is voor een tiental maatregelen nagegaan of ze zijn toegepast en, zo ja, of ze hebben gewerkt tegen nationalistisch, revolutionair en jihadistisch terrorisme. Elke soort terrorisme is in dit onderzoek vertegenwoordigd door twee organisaties of bewegingen, te weten de ETA en de IRA (nationalistisch terrorisme), de Rote Armee Fraktion en de Weather Underground (revolutionair terrorisme) en de jihadistische bewegingen in Nederland en het Verenigd Koninkrijk (jihadistisch terrorisme). De bevindingen van het onderzoek bieden zeker aanknopingspunten voor de huidige discussie tussen vooren tegenstanders van de harde aanpak. Zo is een van de belangrijkste bevindingen dat repressie, oftewel het arresteren en berechten van terroristen en het verstoren van de activiteiten van hun organisaties en bewegingen, de enige maatregel is die tegen alle drie de soorten terrorisme goed uit heeft gepakt. De exacte effecten verschillen per soort terrorisme, maar in alle zes bestudeerde gevallen is de terroristische dreiging als gevolg van repressie, onder meer door middel van het strafrecht, ingeperkt. Daarmee is echter niet gezegd dat minder harde benaderingen geen zin hebben. Een ander patroon dat uit het onderzoek naar voren komt, is namelijk dat maatregelen om terroristen in de maatschappij te integreren beter werken naarmate de greep van een organisatie op haar leden zwakker wordt. Passen we deze bevinding toe op de dreiging die uitgaat van de jihadreizigers, dan zien we dat maatregelen gericht op integratie wel degelijk effectief kunnen zijn. Eenmaal terug in Nederland is de greep van de Islamitische Staat op de jihadreizigers immers een stuk zwakker, en gezien het feit dat sommige jihadreizigers teleurgesteld zijn over de manier waarop de jihad in Irak en Syrië wordt uitgevochten, is er zeker een kans dat ze vatbaar zullen zijn voor ‘zachtere’ maatregelen. Terrorismebestrijding, zo wijst het onderzoek van Van Dongen uit, is pas effectief als goed wordt ingespeeld op

de aard van de dreiging. Dit betekent dat het niet gaat om een simpele keuze tussen een harde en een zachte benadering, maar om het ontwikkelen van een strategische visie op basis van een gedegen en gedetailleerde analyse van de dreiging. Teun van Dongen The science of fighting terrorism: the relation between terrorist actor type and counterterrorism effectiveness Universiteit Leiden 2014, 580 p., te downloaden via https://openaccess.leidenuniv.nl/handle/1887/29742

Islamitische echtscheidingen Vanwege de omvangrijke migratie van moslims naar Europa komen Europese autoriteiten en juridische professionals, zoals wetgevers, beleidsmakers, ambtenaren Burgerlijke Stand, rechters, advocaten, notarissen en consulair medewerkers met name sinds de jaren zestig van de vorige eeuw in aanraking met ‘Islamitische’ echtscheidingen, waaronder de verschillende modaliteiten van de op verstoting gebaseerde echtscheidingen. Niet-erkenning van zo’n echtscheiding leidt tot een situatie van hinkende rechtsverhoudingen: iemand wordt als gescheiden beschouwd in het ene, maar als nog gehuwd in het andere land. Een dergelijke situatie heeft allerlei ingrijpende gevolgen, zoals het niet opnieuw kunnen trouwen of het moeten doorlopen van een nieuwe echtscheidingsprocedure – met extra kosten voor partijen en een extra belasting van de rechterlijke macht tot gevolg – of geen aanspraak kunnen maken op bepaalde (sociale) voorzieningen vanwege de gehuwde staat. Een situatie van hinkende rechtsverhoudingen schendt voorts het recht op ‘family life’, en tast de rechtszekerheid, rechtsgelijkheid en gerechtvaardigde verwachtingen van mensen over continuïteit van hun burgerlijke staat, aan. Een dergelijke situatie kan ook leiden tot een belemmering van het vrij verkeer van ingezetenen binnen Europa. Kortom, de eenheid, stabiliteit en continuïteit van iemands personele staat – en dus een adequaat en correct erkenningsbeleid – vertegenwoordigen een maatschappelijk en econo-


3191

2317

Universitair Nieuws

misch belang. De vraag is derhalve hoe Europa of Europese autoriteiten met de verschillende modaliteiten van ‘islamitische’ echtscheidingen kunnen en moeten omgaan. Dit onderzoek van Pauline Kruiniger verschaft inzicht in het – soms moeilijk toegankelijke – echtscheidingsrecht en de echtscheidingspraktijk van vier landen met een op islamitisch recht gebaseerd familierecht (Egypte, Iran, Marokko en Pakistan) en in het onderliggende klassieke islamitisch echtscheidingsrecht door gedetailleerde uiteenzettingen daarvan. Het onderzoek laat zien dat ‘de’ verstoting niet bestaat en dat er een grote rechtsverscheidenheid bestaat binnen het ‘islamitische’ echtscheidingsrecht. Er dient onderscheid gemaakt te worden tussen bijvoorbeeld de op verstoting gebaseerde echtscheidingen waarbij gerechtelijke tussenkomst wettelijk verplicht is (Iran en Marokko), dergelijke echtscheidingen waarbij de wetgeving alleen voorziet in een verplichte registratie- of kennisgevingsprocedure (Egypte en Pakistan) en dergelijke echtscheidingen waarbij enige wettelijke procedure zelfs ontbreekt. Het onderzoek legt ook verschillende problemen in de Engelse, Franse en Nederlandse erkenningspraktijk bloot: onvoldoende kennis van het ‘islamitische’ echtscheidingsrecht en dientengevolge kwalificatieproblemen; een verschillende beoordeling van een en dezelfde op verstoting gebaseerde echtscheiding door diverse autoriteiten; de keuze voor een abstracte erkenningsbeleid; en het instrumenteel gebruik van het erkenningsbeleid ten behoeve van bijvoorbeeld migratiedoeleinden. Het toont tevens de grote diversiteit aan erkenningsbeleid tussen Europese staten en de consequenties daarvan, aan. De erkenning van een echtscheiding in de ene en de niet-erkenning daarvan in een andere EU-lidstaat leidt immers tot hinkende rechtsverhoudingen en dientengevolge mogelijk tot een belemmering van het recht op vrij verkeer van ingezetenen. Van alle onderzochte instrumenten ter oplossing van de geconstateerde problemen zoals handboeken, juridische trainingen, Principles of verdragen, blijkt een Europese verordening die ziet op de wederzijdse erkenning

3192


van beslissingen, documenten of certificaten uit een EU-lidstaat over de erkenning van derde-staat echtscheidingen in andere EU-lidstaten, op dit moment het meest haalbaar en doeltreffend te zijn. Omdat dit instrument het probleem van de discontinuïteit van de personele staat ten gevolge van migratie binnen Europa van mensen na een ‘islamitische’ echtscheiding tegengaat, bevordert het ook het recht op vrij verkeer van ingezetenen. Ten slotte wordt de mogelijkheid van een ander juridisch instrument, een EU verordening die ziet op de erkenning van derde-staat echtscheidingen inclusief op verstoting gebaseerde echtscheidingen, besproken. Hoewel momenteel niet haalbaar, zou een dergelijke verordening in de toekomst het antwoord kunnen vormen op alle tekortkomingen en problemen rond de erkenning van de op verstoting gebaseerde echtscheidingsmodaliteiten. Het zou immers situaties van hinkende rechtsverhoudingen en de juridische, sociale en financieel/economische gevolgen daarvan (kunnen) voorkomen. Derhalve is het een instrument dat de meeste rechtszekerheid zal bieden en het meeste recht zal doen aan de gerechtvaardigde verwachtingen van betrokkenen. Kruiniger promoveerde op 17 december 2014 aan de Universiteit Maastricht. Haar promotor was prof. mr. G-R. de Groot. Pauline Kruiniger Islamic divorces in Europe. Bridging the gap between European and Islamic legal orders

mogelijk toesnijdt op elke concrete dader. In veel andere landen is de rechterlijke vrijheid minder ruim. Men probeert een balans te creëren tussen rechtszekerheid en rechtsgelijkheid enerzijds en rechterlijke vrijheid anderzijds. De rechtsstatelijke beginselen van machtenscheiding en democratie legitimeren de wetgever om de strafwaardigheid van feiten in regelgeving te verankeren. Hij is bevoegd om de strafmaat, zowel met boven- als met ondergrenzen, in te kaderen. Maatschappelijke opvattingen over genoegdoening en normbevestiging kunnen op die manier vertaald worden in delictspecifieke minima. Door het stellen van een strafminimum wordt uiting gegeven aan de mate van afkeurenswaardigheid van het delict zoals die op enig moment in de samenleving wordt beleefd. Daarmee krijgen straffen een grotere democratische legitimatie: essentieel voor overheidsoptreden dat zo ingrijpend van aard is. Daarnaast bevorderen minima het maatschappelijk debat over de (relatieve) strafwaardigheid van feiten, kunnen zij leiden tot meer consistentie in de straftoemeting en zijn er, afhankelijk van de wijze van invoering, aantoonbare resultaten te bereiken op het gebied van speciale preventie en de beveiliging van de maatschappij. Johan Huizenga Minimumstraffen - Stoelendans tussen rechter en wetgever Masterscriptie Strafrecht & Criminologie, Rijksuniversiteit Groningen, beoordeling: 9, begeleider: prof. dr. N.J.M. Kwakman De gehele scriptie is te lezen op www.njblog.nl.

Eleven International Publishing 2014, 477 p., € 95 ISBN 978 94 6236 501 8

Scriptie Minimumstraffen In deze scriptie van Johan Huizenga staat de vraag centraal of het instellen van wettelijke strafminima de democratische legitimatie van de straftoemeting kan bevorderen. Het Nederlandse strafrecht kenmerkt zich door een grote mate van vrijheid voor de rechter, onder meer waar het gaat om de straftoemeting. De individualiseringsgedachte staat centraal, waarbij het uitgangspunt is dat de rechter de straf zo nauwkeurig

Overig De Erasmus Universiteit Rotterdam gaat, onder leiding van prof. dr. Bram Steijn, onderzoek doen naar de gevolgen van de decentralisatie van de jeugdzorg voor de jeugdzorgprofessional. Het onlangs gestarte onderzoek wordt uitgevoerd samen met de University of Southampton en ESADE Business School in Barcelona. De uitkomsten moeten bijdragen aan kennis over het succesvol invoeren van grootschalige hervormingen in de publieke sector, en zullen daarnaast worden gebruikt om de jeugdzorg te verbeteren.

Personalia

Hoofdofficier van justitie De heer mr. A.C. Maan wordt de nieuwe hoofdofficier van justitie van Sint Maarten. De Rijksministerraad heeft op voorstel van Minister Opstelten van Veiligheid en Justitie besloten hem voor te dragen voor benoeming. Maan begint 1 januari 2015 in zijn nieuwe functie en volgt de heer mr. E.W. Noordhoek op, die eervol ontslag wordt verleend. Hij is op dit moment plaatsvervangend hoofdofficier van justitie bij het parket Oost-Nederland. Eerder was hij onder meer landelijk officier van justitie terrorismebestrijding, landelijk officier van justitie getuigenbescherming en zaaksofficier zware georganiseerde criminaliteit in Amsterdam.

Gemeenschappelijk Hof van Justitie De heer mr. P.A.H. Lemaire wordt de nieuwe vice-president van het Gemeenschappelijk Hof van Justitie van Aruba, Curaçao, Sint Maarten en van Bonaire, Sint Eustatius en Saba. De Rijksministerraad heeft op voorstel van Minister Opstelten van Veiligheid en Justitie besloten hem voor te dragen voor benoeming. Lemaire volgt per 1 augustus 2015 de heer mr. J.J. Verhoeven op, die weer aan de slag gaat bij de rechtbank Limburg. Lemaire is op dit moment afdelingsvoorzitter strafrecht van het Gerechtshof Arnhem-Leeuwarden. Eerder was hij al lid van het Gemeenschappelijk Hof. Van 2002 tot 2005 werkte hij als rechter op Aruba. De Rijksministerraad heeft er ook mee ingestemd mevrouw mr. M.Th. Paulides voor te dragen voor benoeming tot lid van het Gemeenschappelijk Hof per 1 januari 2015. Paulides gaat werken als rechter op Sint Maarten. Op dit moment is zij nog rechter in de Rechtbank Den Haag. Tussen 2007 en 2013 heeft zij ook als rechter op Curaçao gewerkt

voor het Gemeenschappelijk Hof. Verder is de Rijksministerraad akkoord gegaan met de herbenoeming van de heer mr. F.E. Richards tot lid van de Raad voor de rechtshandhaving namens Sint Maarten per 29 december 2014.

Onderzoeksraad voor Veiligheid De heer mr. Tjibbe Joustra wordt voor een tweede termijn benoemd tot voorzitter van de Onderzoeksraad voor Veiligheid. De Rijksministerraad heeft op voorstel van Minister Opstelten van Veiligheid en Justitie besloten hem voor te dragen voor herbenoeming per 1 februari 2015 voor de duur van vier jaar. Joustra is in februari 2011 prof. mr. Pieter van Vollenhoven opgevolgd als voorzitter van de Onderzoeksraad voor Veiligheid. Daarvoor was Joustra onder meer Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding, secretaris-generaal van het Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij en voorzitter van de raad van bestuur van het UWV. De Onderzoeksraad voor Veiligheid doet onderzoek naar oorzaken en mogelijke gevolgen van rampen, ongevallen en incidenten.

Max van der Stoel Human Rights Awards Ter gelegenheid van de Wereld Mensenrechtendag op 10 december zijn aan Tilburg University de Max van der Stoel Human Rights Awards 2014 uitgereikt aan twee promovendi en een masterstudent voor respectievelijk hun proefschriften en hun Masterthesis. De eerste prijs ging naar Etienne Ruvebana van de Universiteit Groningen. Hij schreef een dissertatie over de verplichtingen van staten om genocide te voorkomen.

2318

Voor het plaatsen van berichten in deze rubriek kunt u uw tips en informatie sturen naar [email protected].

Ruvebena won 2250 euro voor zijn dissertatie, die de titel droeg ‘Prevention of Genocide under International Law; an analysis of the obligations of States and the United Nations to prevent genocide at the primary, secondary and tertiary levels’. De tweede prijs voor beste dissertatie (1750 euro) ging naar Ilse Griek van Tilburg University voor haar proefschrift ‘Human Rights in Translation; dispute resolution in the Bhutanese refugee camps in Nepal’. De prijs voor beste masterthesis (1000 euro) was voor de Tilburgse masterstudent Omar Sheira. Hij bestudeerde de noodzakelijke voorwaarden voor de implementatie en handhaving van mensenrechten in Egypte. Max van der Stoel (1924-2011) was naast politicus en minister van Buitenlandse Zaken onder meer Hoge Commissaris inzake Nationale Minderheden van de OVSE en VN Rapporteur inzake Mensenrechten.

Advocatuur Per 1 november 2014 is Kees Hooft toegetreden als partner bij Orange Clover. Hooft heeft veertien jaar ervaring op het gebied van financiering, financiële herstructurering, ondernemingsrechtelijk werk en publieke en private fusies & overnames, opgedaan vanuit de Amsterdamse en Parijse vestigingen van Loyens & Loeff, het kantoor waar hij sinds 2001 werkzaam was, onder meer in het Islamic Finance Team.


3193

2319

Agenda

15 en 16 01 2015 VSR Congres De Vereniging voor de sociaalwetenschappelijke bestudering van het recht (VSR) biedt ruimte aan tal van disciplines. Zo is het de missie van het Recht der Werkelijkheid (het tijdschrift van de VSR) om “een platform te zijn voor reflectie op het gebied van rechtssociologie, rechtsantropologie, bestuurskunde, rechtseconomie, rechtspsychologie en rechtsgeschiedenis”. De Universiteit Antwerpen kent reeds een lange traditie in het onderzoek naar de functie van het recht in

000

de samenleving. De jarenlange onderzoekservaring van het Centrum voor Rechtssociologie wordt thans verdergezet in de schoot van de Faculteit Rechten. Daarom heeft men dit moment gekozen om een status quaestionis op te maken van de rechtssociologie in Europa. De keynote speakers geven hiertoe een aanzet. Vanuit een Angelsaksische en een continentale invalshoek schetsen zij de stand van zaken binnen de rechtssociologie in Europa. Een panelgroep bestaande uit Jacques Commaille (Frankrijk), Bert Niemeijer (Neder-

land), Erhard Blankenburg (Duitsland), Frédéric Schoenaers en Bernard Hubeau (België) reflecteren op het thema en de uiteenzettingen van de keynote speakers. In de daarop volgende sessies is er ruimte om de hedendaagse rechtssociologische topics verder uit te diepen. Tijd: donderdag 15 januari van 10.00 tot 19.30 uur en vrijdag 16 januari van 9.30 tot 12.30 uur Plaats: Hof van Liere (Universiteit Antwerpen), Prinsstraat 13 te Antwerpen Aanmelding: via: http://rechtensamenleving.org/jaarvergadering

Agenda kort

12 12 2014 eHealth Law conference

Mensenrechten NJB 2014/1722, afl. 32, p. 2284

NJB 2014/1415, afl. 27, p. 1914

12 12 2014 Najaarsvergadering NVvP

NJB 2014/1957, afl. 37, p. 2692

17 12 2014 Jurisprudentielunch octrooirecht 2014 NJB 2014/2054, afl. 39, p. 2837

NJb 2014/1902, afl. 36, p. 2622

12 12 2014 Privacy in het bestuursrecht

NJB 2014/2054, afl. 39, p. 2837

12 12 2014 Procesrecht op de schop

NJB 2014/2205, afl. 42, p. 3044

NJB 2014/1902, afl. 36, p. 2622

16 01 t/m 19 06 2015 Fraude, Compliance & Onderneming bijeenkomsten

15 en 16 01 2015 VSR congres

NJB 2014/2205, afl. 42, p. 3044

NJB 2014/2319, afl. 44/45, p. 3194

21 01 2015 Werkcollege CAOP: veiligheidsonderzoeken

29 01 2015 De rechtspraak van morgen NJB 2014/2154, afl. 41, p. 2974

NJB 2014/2262, afl. 43, p. 3119

06 02 2015 IFR jaarsymposium

22 01 2015 Advocatenblad Live!

NJB 2014/2205, afl. 42, p. 3045

NJB 2014/2054, afl. 39, p. 2837

12 12 2014 Erfenisvakdag najaar 2014

12 01 en 27 04 2015 Studiemiddagen Europees burgerlijk procesrecht

19 12 2014 Staatsrechtconferentie 2014

NJB 2014/2054, afl. 39, p. 2836

12 12 2014 Rechtsvinding en de evolutie van het recht

21 t/m 23 01 2015 Interaction between legal systems

NJB 2014/2262, afl. 43, p. 3120

NJB 2014/2107, afl. 40. p. 2914

15 12 2014 VU Symposium Grensdoden en

3194


Een uitgebreide versie van deze agenda is te raadplegen op www.njb.nl.

Erasmus School of Law (ESL) biedt vooraanstaand universitair onderwijs en onderzoek in Rechtsgeleerdheid, Fiscaal recht en Criminologie. Het innovatieve onderwijsmodel ‘active academic learning’ biedt studenten de ideale omgeving voor academische ontwikkeling. Internationalisering en multidisciplinariteit zijn zowel in het onderwijs als in het wetenschappelijk onderzoek vanzelfsprekend. ESL is een ondernemende faculteit met medewerkers die energiek, meedenkend en initiatiefrijk zijn. Er werken meer dan 350 medewerkers met plezier in het onderwijs, het onderzoek en de ondersteuning. ESL is de afgelopen jaren sterk gegroeid en telt momenteel ruim 4.000 studenten.

Erasmus Universiteit Rotterdam

Hoogleraar bestuursrecht 0,2 - 1,0 fte De leerstoel betreft het vakgebied bestuursrecht en vormt daarmee een van de kernleerstoelen binnen Erasmus School of Law. Als hoogleraar bestuursrecht speelt u een actieve rol in de verdere ontwikkeling van de faculteit in het algemeen en van het onderwijs en onderzoek op het terrein van het bestuursrecht in het bijzonder. De faculteit werkt toe naar een multifaceted bestuursrecht, dat breder en dieper insteekt op het publieke domein dan het reguliere bestuursrecht pleegt te doen. Daarvoor is een sociaalwetenschappelijke verrijking van het bestuursrecht een vereiste. Als hoogleraar bestuursrecht draagt u zorg voor de verbinding van het bestuursrecht met de sociale wetenschappen en de reflectie op het bestuursrecht in een internationale context. U draagt wezenlijk bij aan de uitbouw van de profielen in het onderzoek en onderwijs waarmee Erasmus School of Law zich van andere faculteiten wil onderscheiden: kleinschalig kwalitatief hoogwaardig onderwijs en multidisciplinair onderzoek. U bent een vooraanstaand en ervaren gepromoveerd wetenschapper met een excellent academisch profiel. U beschikt over een brede en grondige kennis van het positieve bestuursrecht, waaronder het bestuursprocesrecht, en van sociaalwetenschappelijke theorieën in de context van het openbaar bestuur. Om deze twee disciplines met elkaar te verbinden beschikt u tevens over een brede en grondige kennis van multidisciplinaire technieken. Gegeven de meervoudige en pluriforme academische identiteiten waarover de leerstoelhouder dient te beschikken, wordt er rekening mee gehouden dat de leerstoel wordt opgeknipt en verdeeld over meerdere personen met afzonderlijke specialisaties in bepaalde deelgebieden. Voor nadere informatie over de functie kunt u zich wenden tot dr. H. Bolk, HR-manager a.i., e-mail: [email protected], telefoon 010 - 408 16 03 of 06 - 54 75 70 32. Een uitgebreide functieomschrijving kunt u vinden op https://www.academictransfer.com/25772. Acquisitie n.a.v. deze advertentie wordt niet op prijs gesteld.

kluwer.nl/strafrecht

De snoepwinkel voor iedere strafrechtspecialist

MELD JE NU AAN VOOR DE GRATIS NIEUWSBRIEF

Nieuws # Vakinformatie # Blogs # Opleidingen Voor ieder wat wils. Alle kennis en informatie die je nodig hebt als strafrechtspecialist vind je nu op één plek: kluwer.nl/strafrecht. Hét platform met nieuwsberichten, (online) vakliteratuur, jurisprudentie en wetgeving, opleidingen en blogs. Gratis snoepen van de meest complete website voor strafrechtspecialisten? Ga nu naar kluwer.nl/strafrecht

Volg @KluwerStrfRecht ook op Twitter

ACADEMIE VOOR

GEZONDHEIDSRECHT

AGENDA VOORJAAR 2015

Donderdag 29/1

Toezicht op zorginstellingen

Donderdag 26/3

Mededinging in de gezondheidszorg

Dinsdag

Wet BOPZ, Wet verplichte GGZ en Wet Zorg en dwang

14/4

Donderdag 16/4

Zorginkoop en aanbesteding

Dinsdag

21/4

Privacy en gegevensuitwisseling in de gezondheidszorg

Dinsdag

19/5

Transities sociaal domein en zorgstelsel

www.avgr.nl

45 GASWINNING IN GRONINGEN NEDERLANDS JURISTENBLAD. Bescherming van de verdachte van terrorisme: VN en EU Meer over herziening strafvordering

Recommend Documents