3D-printing in de grafische sector: hype of toekomst?
Lien Dierckx Promotor: Jens Versprille Luca, School of Arts, Gent 3BBV - Grafische Studio 15 april 2013
“Waarom zou de grafisch ontwerper tweedimensionaal blijven werken als er de mogelijkheid is om buiten deze dimensie te ontwerpen?”
De 3D-printer is bezig aan een heuse opmars en is in volle ontwikkeling. Er is niets actueler dan een printer die je zelf ontworpen juwelen, iPhone cases, naamkaartjes of zelfs schoenen kan printen. Met deze nieuwe Industriële Revolutie in aantocht kan dit niet anders dan een grote invloed hebben op onze toekomst, maar wat betekent dit dan voor de creatieve sector en vooral dan voor de grafische sector? Waarom zou de grafisch ontwerper tweedimensionaal blijven werken als er een mogelijkheid is om buiten deze dimensie te ontwerpen? Door middel van 3D-printing kan hij misschien eindelijk werken met verschillende materialen, maar wat met typografie? Kan men eindelijk een nieuw hoofdstuk breien aan deze interessante vorm van ontwerpen? Langs de andere kant moeten we nadenken over de opzet: is 3D-printing wel zo interessant voor het uitwerken van allerhande grafische concepten? Aan de hand van bedrijfs- en beursbezoeken, gesprekken, interviews en opzoekingswerk ben ik een onderzoek bekomen dat me heeft geholpen om na te denken over deze techniek en verder te kijken in de toekomst.
4
5
Hello London. Hello 3D.
"
Het is zaterdagochtend 20 oktober en ik zet mijn eerste stappen binnen in 'The Brewery', het gebouw waar dit weekend de 3D Printshow zal doorgaan. Nog geen twee weken geleden diende ik bij mijn docent het onderwerp van mijn scriptie in en hier sta ik dan, in London, met een 'two day ticket'. Rondom mij zijn 3D-printers in alle soorten en maten te zien, alsook kleurrijke objecten die ermee zijn geprint. De 3D Printshow is de eerste grote beurs die deze techniek in de kijker zet en laat de bezoekers kennis maken met allerhande producenten, kunstenaars en techniekers. Het hele gebeuren bevat twee luiken: enerzijds heb je de workshops en lezingen, anderzijds het deel waar bedrijven over de hele wereld hun 3D-producten voorstellen.
Links: Printscreen Tinkercad Onder: Reflectie van Cynthia Aldershof
Als complete leek in dit vak waag ik mezelf door de massa en zoek ik mezelf een plaatsje aan de tafel in 'The Workshop Room' waar ik de hele dag workshops zal volgen. Toen ik deze ochtend vertrok, maakte ik mezelf nog wijs dat ik na deze dag het ontwerpen in 3D wel onder de knie zou hebben en dat ik dit weekend met een prachtontwerp van eigen hand naar huis zou gaan. Niets is natuurlijk minder waar, want hoewel de workshop aantoont dat iedereen in 3D kan ontwerpen, blijkt toch snel dat er heel wat oefening aan vooraf gaat. De hele dag door ben ik verknocht aan het online 3D programma Tinkercad(1), waarbij je aan de hand van basisvormen een ontwerp kan maken. De website biedt ook heel wat tutorial-filmpjes aan, waarmee je allerhande voorwerpen kan maken (zoals manchetknopen, sleutels, etc.) al kan het de honger van een leergierige grafisch ontwerper jammer genoeg niet stillen. Ik probeer toch iets typografisch te ontwerpen, maar behalve een doodgewone Arial biedt het programma jammer genoeg ook geen fonts aan. Na deze eerste dag weet ik al meteen wat je met een 3D-printer kan bereiken en hoe het proces van ontwerp tot uitwerking gaat, al kan ik voor mezelf absoluut niet uitmaken hoe de grafische wereld op deze techniek zou reageren. De voorbije dag heb ik dan ook geen enkel raakpunt gezien met de grafische wereld, wat jammer is, aangezien de eerste stappen van onder andere typografie in 3D al gezet zijn.
"
Op de tweede dag van de 3D Printshow kon ik tijdens de beurs mijn blik verruimen. Ik zag hoe enkele beeldende kunstenaars en modeontwerpers met deze techniek omgingen en op welke manieren zij experimenteerden met de verschillende materialen. Door het bekijken van al deze ontwerpen werd het me al snel duidelijk dat 3D-printing ideaal is voor het uitwerken van complexe vormen. Ik zag slechts enkele grafische voorbeelden, welke mij hielpen om te brainstormen over het gebruik van 3D-printing binnen het grafisch ontwerp. Wat me vooral bijbleef, waren de inspirerende ontwerpen van Cynthia Aldershof(2). Door middel van 3D-printing was zij er in geslaagd een complexe vorm te kunnen uitwerken die, wanneer je er met licht op schijnt, een tekstuele schaduw vormt op de muur. De link met grafisch ontwerp was duidelijk zichtbaar.
1. Eenvoudig en online designprogramma waar je aan de hand van basisvormen je eigen 3D-object kan maken. De website biedt ook heel wat tutorial-video's aan om de bezoeker wegwijs te maken met hun programma. Je ontwerp kan je rechtstreeks laten printen door de partnerbedrijven van Tinkercad. 2. Nederlandse interieurarchitecte en ontwerper voor I.Materialise.
6
7
De geschiedenis in laagjes In 1984 vond Charless Hull de stereolitografie (rapid prototyping) uit. Deze printtechniek was oorspronkelijk bedoeld voor het maken van prototypes van een product voor het op de markt kwam. Sindsdien kende de 3D-printer een enorme technologische evolutie en wordt er vandaag de dag ook op andere manieren in 3D geprint. Naast de Industriële printers bestaan er nu ook gebruiksvriendelijke homeprinters(3) waarbij je in plastiek, op een goedkope en snelle manier, je eigen vormen kan afdrukken. Door het gebruik van betere en goedkopere materialen en de groeiende populariteit van 3D-print communities is dit voor de gewone man al zeer bereikbaar en bruikbaar. Websites zoals Tinkercad en Shapeways(4) stellen allerhande producten voor, ontworpen door ‘the community’, die je zelf kan personaliseren en laten afdrukken. Het is dus duidelijk dat 3D-printing alsmaar vaker wordt gebruikt voor het uitwerken van een finaal product. Het is een booming business.
3D-printproces van Jorge Manilla, juweelontwerper uit Antwerpen
Het proces van het 3D-printen komt sterk overeen met dat van een grafisch vormgever. Men begint vaak met een schets van een ontwerp. Zodra er een concrete vorm op het blad staat, wordt deze overgezet naar een Illustrator-bestand om verder te concretiseren in een vectoriële vorm. Vervolgens moet deze vorm worden omgezet naar een 3D-vorm. Hoewel je al een aantal degelijke en gratis 3D-programma’s op het internet vindt, is het niet evident om deze vorm verder te ontwikkelen tot een 3D-object. Er moet rekening gehouden worden met zoveel verschillende aspecten waardoor je jezelf als beginner zal moeten wagen aan een tijdrovend proces dat enkel door ervaring en oefenen verbetering zal brengen.
“3D-printing wordt alsmaar vaker gebruikt voor het uitwerken van een finaal product. het is een booming business geworden.” Hoewel het lijkt alsof 3D-printing slechts één soort proces heeft, waarbij laagjes op elkaar worden gelegd, is deze techniek veel complexer. Materialise(5) maakt gebruik van zes verschillende Industriële printers, elke met hun eigen proces van printen, waaronder de stereolithografie. Elk van deze printers heeft zijn eigen specificaties, zoals soorten materiaal en de printoppervlakte. Het is dan ook vanzelfsprekend dat je de homeprinters niet kan vergelijken met deze machines, die ontwerpen van zo’n twee meter lang kunnen printen. Hoewel homeprinters hoofdzakelijk in plastic (ABS en PLA) printen, kan je met een industriële 3D-printer al in keramiek, staal, goud, zilver, plastiek, hars en zelfs glas printen. De kostprijs hangt dan ook af van het soort materiaal, kleur, grootte en afwerking van je product. Industriële printers werken onder andere met materiaalpoeder (bv. metaal- of glaspoeder) die met laserstralen aan elkaar smelten op de plaatsen waar het voorwerp komt. Homeprinters werken met een printkop die het materiaal smelt tot een bepaalde temperatuur, waardoor het een soort kleverige pasta wordt. Deze pasta wordt laag per laag op elkaar gelegd (een beetje zoals het principe van een inktjet-printer) waardoor men uiteindelijk de gewenste vorm krijgt.
3. Compacte 3D-printer die je kan koppelen aan je eigen computer. Ze printen voornamelijk in plastiek en zijn handig voor het afprinten van speelgoed of kleine gadgets. Vandaag kan je al homeprinters kopen vanaf 2000 euro. 4. Grootste 3D-print community die gevestigd is in New York.
8
9
5. Innovatief 3D-printbedrijf met vestigingen over de hele wereld. Het hoofdkantoor is gevestigd in Leuven.
"
online zijn er zeer veel typografische ontwerpen beschikbaar waarbij de grafische kunde ver te zoeken is.
"
bereikbare ‘kunst’ De grens tussen ontwerper zijn en ontwerper willen zijn vervaagt alsmaar duidelijker. Dit komt deels door het stijgende aantal 3D-print communities en online 3D-printshops waar de klant zijn producten op verschillende manieren kan uploaden, delen en personaliseren. Het vergt dan ook geen uitgebreide kennis om een tekst te plaatsen op een object of aan het werk te gaan met één van de vele tutorial-video's of applicaties op het net. Hierdoor zijn er online zeer veel typografische ontwerpen beschikbaar waarbij de grafische kunde ver te zoeken is. Een bekende applicatie is 123D Catch, waarbij de app een foto omzet tot een 3D-vorm die je dan rechtstreeks kan doorsturen en kan laten printen. Interessant voor grafisch ontwerpers is het echter niet. Complexe vormen kan de app niet herkennen en er zijn niet veel opties om je ontwerp achteraf bij te werken. Het is natuurlijk jammer dat er zo weinig interessante (typo)grafische ontwerpen op het internet te vinden zijn die je kunnen inspireren om zelf te beginnen ontwerpen in 3D. Wat vooral opvalt, is de beperkte keuze aan fonts bij de ontwerp-programma's zoals Tinkercad, Sketchup en Blender(6). Hierdoor is de ontwerper vaak beperkt tot het werken met een klassieke schreefloze letter. Het ter beschikking stellen van fonts in 3D zou het ontwerpen in 3D al heel wat aantrekkelijker kunnen maken. Op die manier kan elke grafisch vormgever gebruik maken van zo'n programma, zonder een gefundeerde kennis van 3D-ontwerpen nodig te hebben.
6.Twee, gratis te downloaden, 3D-programma’s.
10
11
Wat reeds 3D is Hoewel het vaak wel zo wordt gezien, is het domein van grafisch ontwerp zeker niet altijd beperkt tot het tweedimensionale. Het ontwerpen van onder andere packaging en bewegwijzering in musea tonen dit aan. Het gebruiken van 3D-printing als uitwerking is dan ook eerder vanzelfsprekend dan bijvoorbeeld het omzetten van een affiche in 3D. Packaging wordt vaak in een zeer grote oplage geproduceerd. Het is dan ook zeer moeilijk om 3D-printing te gebruiken als finale uitwerking voor packaging, gezien het printen in 3D zeer traag gaat en vrij kostelijk is. Dit wil natuurlijk niet zeggen dat er absoluut geen toekomst is voor 3D-printing binnen de packaging-industrie. Het ontwerpen van exclusieve verpakkingen zou hierdoor letterlijk een nieuwe dimensie krijgen. Bij limited-edition packaging is er vaak wél het budget om het exclusieve aspect uit te spelen. We moeten ons dan alleen de vraag stellen of dit nog binnen het vak van de grafisch ontwerper valt, of dit eerder een productontwikkeling is. Het is mogelijk voor de ontwerper om verder te denken dan het tweedimensionale tracé van een verpakking, maar de ontwerper heeft vaak niet de kunde om dit ontwerp dan ook tot een juist 3D-ontwerp te vormen. Misschien, wanneer 3D-printing een deel van ons dagelijkse leven wordt, zal het ontwerpen met deze programma's deel uitmaken van het curriculum van de student-ontwerper.
Exhibition design wordt vandaag de dag zeer populair. Steeds meer musea willen hun exposities over de hele lijn op een sterke conceptuele manier communiceren naar de buitenwereld toe. Hierdoor doen ze tegenwoordig vaak beroep op grafische bureaus die een concept tot in de kleinste details kunnen doortrekken. Ze verzorgen print en web, maar ook de bewegwijzering in de musea. Als ontwerper is het dan ook zeer interessant om bij zo'n opdrachten eens buiten het tweedimensionale beeld te werken en te zoeken naar originele manieren om te communiceren met de bezoekers aan de hand van onder andere 3D-typografie. 3D-printing gaat hand in hand met exhibition design en zal het voor de ontwerper gemakkelijker maken om verder te gaan in zijn concepten. Bovendien zal de ruime keuze aan materialen ontwerpers veel mogelijkheden bieden bij de realisatie van hun ontwerpen. Voorbeeld van limited-edition packaging. Ontwerp van student London School of Fashion.
12
13
Grafisch in 3D
" Hoewel het moeilijk te vinden is, hebben toch al enkele grafische bureaus geëxperimenteerd met 3D-printing binnen het grafisch ontwerp. Het Londense bureau Johnson Banks(7) kwam naar buiten met een zeer sterk concept dat werd uitgewerkt in 3D. Het project, genaamd Arkitypo-Alphabet, omvat het volledige alfabet waarbij elke letter voor een ander font staat en welke conceptueel werden uitgewerkt in 3D. Het resultaat is dan ook verbluffend, zowel op grafisch vlak als op beeldend vlak. Deze vierentwintig complexe vormen vertellen op een sterke, beeldende manier een deel van de typografische geschiedenis. De serie is een uniek grafisch werk waarbij de uitwerking een deel van het concept werd. Het is eerder vanzelfsprekend dat 3D-printing wordt gebruikt als uitwerking van een typografisch gegeven. Like Minded Studios(8) uit Sydney bewees het tegendeel en werkte één van hun, deels illustratieve, posterontwerpen uit in 3D. Het ovale ontwerp is geprint in wit plastic. Hoewel in hun tweedimensionale posterontwerpen kleur een belangrijk aspect is, mis je dit niet in het 3D ontwerp omdat het illustratieve zo sterk naar voren komt. Het ontwerp is zelfs sterker in wit dan in kleur, deels omdat het spelen met schaduw dan een belangrijk gegeven wordt. Deze studio liet dus zien dat het uiteindelijk wel mogelijk is om een volledig illustratief ontwerp op een sterke manier om te zetten in 3D.
De serie is een uniek grafisch werk waarbij de uitwerking een deel van het concept werd.
"
Op het internet kan je nu al het Kasheeda-font(9) vinden. Dit is het eerste 3D-font dat automatisch je eigen tekst omzet in een eerder exotisch 3D-font. Hoewel men geprobeerd heeft om op een originele manier met dit concept om te gaan is het Kasheeda-font een eerder Lucida Handwriting(10) geworden onder de 3D-fonts. Het is speels en dynamisch maar maakt dat het ook typografisch interessant? Dat dan toch niet. Wat het font wél aantoont, is dat het mogelijk moet zijn om bestaande, klassieke fonts, om te zetten in 3D waar de grafisch ontwerper wel iets mee zal zijn. Denk aan de Indesign voor 3D-fonts. Op die manier zou 3D-printing veel meer bereikbaar kunnen worden voor de grafisch ontwerper.
B (Bodoni) van het Arkitypo-alfabet. 7. Design studio uit Londen. 8. Design studio uit Sydney. Ze staan bekend om hun typografische logo’s en ontwerpen. 9. 3D-font ontworpen door Yara Khoury en Melle Hammer in samenwerking met Freedom Of Creation in opdracht van de Khatt Foundation for Arabic Typography and Design Research.
14
15
10. Bekend script font ontworpen door Charles Bigelow en Kris Holmes in 1985.
Boven: ‘Steady as she goes’ van Like Minded Studio. Rechts: Voorbeelden Kasheeda-font.
16
17
Welke van de volgende onderdelen van grafisch ontwerp zouden kunnen worden uitgewerkt door middel van 3D-printing?
en wat denkt u? Als deel van het onderzoek startte ik een enquête(11) op. 90% van de ondervraagden dacht dat 3D-printing een grote invloed zal hebben op onze toekomst maar slechts enkelen weten wat deze techniek juist inhoudt en wat er mee bereikt kan worden. 3D-printing is vandaag de dag een vaak besproken onderwerp, maar er wordt nog zeer oppervlakkig naar gekeken. Zeer veel mensen beschouwen het als een apparaat dat eender welk voorwerp tevoorschijn kan 'toveren', anderen denken dat het slechts een hype is en laten het links liggen. Moeten we dan geloven dat binnen enkele jaren elk huishouden een eigen 3D-homeprinter zal hebben zoals menig producent beweert? Wanneer we kijken naar 3D-printing binnen het grafisch ontwerp beweert de helft van de respondenten in het onderzoek dat deze techniek een bepaalde invloed zal uitoefenen. Merkbaar is dat velen denken dat dit opportuniteiten zal bieden voor de grafisch ontwerper waarbij vooral experimenteren een belangrijke plaats zal innemen. Deze experimenten zullen dan weer zorgen voor nieuwe opportuniteiten. Concreet gesteld zijn veel ontwerpers geïnteresseerd in het ontwerpen van typische 2D-vormen in 3D zoals boekcovers, naamkaartjes en logo's. Het is duidelijk merkbaar dat er een bepaalde nieuwsgierigheid is die men graag wil invullen. “Als 3D-printing een structurele wijziging veroorzaakt, eerder dan een kortlopende hype, dan mogen ontwerpers deze opportuniteit niet onaangeroerd laten.”
Heeft u zelf al eens iets ontworpen in 3D?
“Grafisch ontwerpers en typografen experimenteren al een tijd met het ontwerpen van tweedimensionale letters naar 3D-lettertypes. Dit onder andere voor logo's waarbij Dexia een goed voorbeeld is.” zegt Luk Mestdagh(12), typograaf en ontwerper bij Catapult. “Vandaag de dag ziet men vaak monumentale blikvangers die deel uitmaken van bewegwijzering in musea of in het straatbeeld. In New York staat er onder andere een enorm grote, rode driedimensionale letter als aanduiding van een gebouw en in Antwerpen is een tijdje een grote A in 3D-uitwerking geplaatst bovenop enkele gebouwen. Voor de grafisch ontwerper is 3D-printing dus zeker een interessante techniek. Niemand weet hoe de creatieve sector hierop zal reageren maar als ik zie wie er vandaag mee bezig is en wat er gemaakt wordt vraag ik mij af: waar blijven bijvoorbeeld de beeldende kunstenaars ?”
11. Enquête opgesteld door Lien Dierckx waaraan 52 respondenten deelnamen. 38 respondenten waren student. 12. Typograaf en ontwerper bij Catapult. Ex-professor aan de PHL in Hasselt.
18
19
3D-printing in de grafische sector: hype of toekomst? “3D-printing is ‘hot right now’ en dat zal ook een tijdje zo blijven.” 3D-printing, een hype? Ja. De toekomst? Ja. 3D-printing is 'hot right now' en dat zal ook een tijdje zo blijven. Specialisten en geïnteresseerden zijn er misschien al enkele jaren mee bezig, maar voor de grote massa is de techniek haast nog onbekend, ook voor grafisch ontwerpers. Ze ontwerpen misschien al jaren in 3D, digitaal of in ‘real life’, maar té weinig ontwerpers werken vandaag de dag effectief hun ontwerpen uit met een 3D-printer. Vaak weten ze niet hoe, wat en waar dit kan of ze hebben er zelfs nog nooit over nagedacht. Dit kan echter snel veranderen. Eens 3D-printing een deel van ons dagelijkse leven wordt, zullen ontwerpers hierop moeten inspelen en beginnen te experimenteren. In dit opzicht kan je het zelfs vergelijken met de uitvinding van de letterpress: deze nieuwe manier van drukken zorgde er in het begin voor dat het experiment voor ontwerpers een zeer belangrijke fase was. Uiteindelijk zullen veel ontwerpers wachten tot 3D-printing hen in een schoteltje wordt opgediend, vooral op vlak van programmaontwikkeling. Wanneer een ontwerp automatisch kan worden omgezet tot een 3D-object zullen zeer veel ontwerpers hierop reageren, aangezien de drempel dan veel lager wordt. De kennis en het inzicht van het 3D ontwerpproces is dan niet langer nodig. Van het één zullen we dan in het andere vallen en zo zal, ook op grafisch vlak, 3D-printing een hype worden. Veel ontwerpers zullen deze techniek als uitwerking van hun ontwerp, zonder achterliggend concept gaan gebruiken. Gezien het speciale en innoverende karakter van zijn ontwerp, zal de klant in het begin erg enthousiast zijn. Maar wat als, na een tijdje, elke grafisch ontwerper een 3D-ontwerp in zijn portfolio heeft zitten? Dan zal noch het speciale, noch het innoverende karakter de klant kunnen overtuigen. Op dat moment zal het concept opnieuw centraal komen te staan, waarbij 3D-printing slechts één van de mogelijke technieken is om het grafische ontwerp uit te werken.
20
21
Bibliografie
De wereld draait door. (2011). 3D Printer. Geraadpleegd op 10 oktober 2012 via http://www.youtube.com/watch?v=LcDlod4in_U Ted. (2012). A primer on 3D Printing. Geraadpleegd op 10 oktober 2012 via http://www.ted.com/talks/lisa_harouni_a_primer_on_3d_printing.html Leapfrog. (z.j.). Geraadpleegd op 10 oktober 2012 via http://www.lpfrg.com/ Designregio-Kortrijk. (z.j.). Buda::lab bouwweekend Ultimaker. (2012). Geraadpleegd op 12 oktober 2012 via http://www.designregio-kortrijk.be/nieuws/budalab-bouwweekend-ultimaker
WEBSITES
De Invasie. (2012). The Battle. (2012). Geraadpleegd op 12 oktober 2012 via http://deinvasie.be/mini/index.php?invasie=thebattle
Hertoghs, J. (2011). 3D-printing: een nieuwe industriële revolutie?. Geraadpleegd op 24 september 2012 via http://www.humo.be/humo-archief/59516/3d-printing-een-nieuwe-industriele-revolutie Brad, H. (2012). Will 3D-printing change the world? Geraadpleegd op 26 september 2012 via http://www.forbes.com/sites/gcaptain/2012/03/06/will-3d-printing-change-the-world/ Shapeways. (z.j.). Geraadpleegd op 26 september 2012 via http://www.shapeways.com/ Minimaal. (z.j.). Geraadpleegd op 26 september 2012 via http://www.minimaal.eu/3dprinting.php Fablab Zuid-Limburg. (z.j.). Geraadpleegd op 26 september 2012 via http://www.fablabzuidlimburg.nl/ Nueveojos. (2010). Full Printed. Geraadpleegd op 24 september 2012 via http://vimeo.com/12768578#at=0 De Boer, J. (2011). The future of 3D-printing. Geraadpleegd op 26 september 2012 via http://popupcity.net/2011/09/the-future-of-3d-printing-an-interview-with-joris-van-tubergen-protospace/#content Tampa Web Design Company. (2012). Could 3D-printing turn us all into designers en makers? Geraadpleegd op 26 september 2012 via http://www.mdesignmedia.com/blog/graphic-design/ could-3d-printing-turn-us-all-into-designers-and-makers/ 3D-Printer. (z.j.). Wikipedia. Geraadpleegd op 29 september 2012 via http://nl.wikipedia.org/wiki/3D-printer 3D Printing. (z.j.). Wikipedia. Geraadpleegd op 29 september 2012 via http://en.wikipedia.org/wiki/3D_printing 3D Printer. (z.j.). Geraadpleegd op 29 september 2012 via http://www.3dprinter.nu/
Buda-Eiland. (2012). Buda::Lab (2012). Geraadpleegd op 12 oktober 2012 via http://www.buda-eiland.be/ Johnson Banks. (z.j.). Geraadpleegd op 17 december 2012 via http://johnsonbanks.co.uk/ Jorge Manilla. (z.j.). Geraadpleegd op 17 december 2012 via http://www.jorgemanilla.com/ Brain Pickings. (z.j.). Geraadpleegd op 18 december 2012 via http://www.brainpickings.org/index.php/2011/10/04/ the-innovators-cookbook-steven-johnson/ Like Minded Studio. (z.j.). Geraadpleegd op 25 februari 2013 via http://www.likemindedstudio.com/ Freedom of Creation. (2013). Geraadpleegd op 4 maart 2013 via http://www.freedomofcreation.com/for/ kasheeda-the-worlds-first-3d-printed-typeface-is-here Faberdashery. (2013). Geraadpleegd op 1 april 2013 via http://www.faberdashery.co.uk/tag/typography/ BlenderNation. (z.j.). Geraadpleegd op 7 april 2013 via http://www.blendernation. com/2013/02/20/3d-printed-typographic-cufflink-prototypes/
tijdschriften Vanslembrouck, M. (2012, oktober). Print zelf je pumps. Elle België.
3D Printshow. (2012). Geraadpleegd op 1 oktober 2012 via http://3dprintshow.com/ Lemereis, D. (2010). Zellufdoen. Geraadpleegd op 6 oktober 2012 via http://www.lemereis.com/wp-content/upLoads/2011/10/35-zellufdoen.pdf
boeken
Poelmans, A. (2010). .MGX by Materialise opent flagship store. Geraadpleegd op 9 oktober 2012 via http://nl.elle.be/Design2/Deco/MGX-by-Materialise-opent-flagship-store
Hood-Daniel, P., Floyd Kelly, J. (2011). Printing in plastic. New York: Apress
Jocik, S. (2012). Fabclay: robotic additive manufacturing processes. Geraadpleegd op 12 oktober 2012 via http://www.designboom.com/readers/fabclay-robotic-additive-manufacturing-processes/?utm_campaign=daily&utm_medium=e-mail&utm_source=subscribers
Pollefliet, L. (2011). Schrijven: van verslag tot eindwerk. Gent: Academia Press.
Fontanel. (z.j.). Je eigen mini-me. Geraadpleegd op 12 november 2012 via http://fontanel.nl/inspiration/ je-eigen-mini-me/
programma’s
Koppen XL. (2012). 3D Printing. Geraadpleegd op 10 oktober 2012 via http://www.een.be/programmas/ koppen/3d-printing
Blender (Apple versie 2.64a) [computerprogramma]. Free open source 3D content creation suite.
22
23
The Form 1. [brochure]. (2012). FormLabs
brochures
Open Bedrijvendag Made Different: The 3D Printshow London 2012:
Dimensional Metrology and Quality Control. [brochure]. (2012). K.U.Leuven, Department of Mechanical Engineering.
The jewellery collection that’s customised by you. [brochure]. (2012). Electrobloom. 3D Printshow London 2012. [brochure]. (2012). Team Awesome. From light to life. [brochure]. (2012). Selassi.
CAD/CAM, Process and Production Planning. [brochure]. (2012). K.U.Leuven, Department of Mechanical Engineering. Interieurbeurs Kortijk:
MakerBot Replicator 2. [brochure]. (2012). MakerBot.
David Huycke. [brochure]. (2012). David Huycke.
Ultimaker. [brochure]. (2012). Ultimaker.
Jorge Manilla. [brochure]. (2012). Jorge Manilla.
The Cube. [brochure]. (2012). 3D Systems.
Salima Thakker. [brochure]. (2012). Salima Thakker.
3DPCase. [brochure]. (2012). Sculpteo.
Peter Vermandere. [brochure]. (2012). Peter Vermanderre.
123Dapp, Make. [brochure]. (2012). Autodesk.
Haal een droomfabriekje in huis. Met een 3D-printen maak je zelf echte objecten. [brochure]. (2012). Design Vlaanderen i.s.m. Hogeschool Gent, Faculteiten Toegepaste Ingenieurswetenschappen, Natuur & Techniek.
123Dapp, Sculpt. [brochure]. (2012). Autodesk 123Dapp, Catch. [brochure]. (2012). Autodesk. 123D. [brochure]. (2012). Autodesk UP! 3D Plus Printer. [brochure]. (2012). Denford. Kickstarter Project. [brochure]. (2012). Brikstarter Make 3D. [brochure]. (2012). 3print.uk. Memphisto EX-Pro/ST Bodyscanner Set. [brochure]. (2012). Eurodac. Uformia. [brochure]. (2012). Uformia. Cloud9. [brochure]. (2012). Anarkik3D Think! Model! Make!. [brochure]. (2012). 3dprint.uk. Learn to use Tinkercad. [brochure]. (2012). Tinkercad. What is cb-printer.com?. [brochure]. (2012). CB Printer Call+Print. [brochure]. (2012). Call+Print. The National Centre for Additive Manufacturing. [brochure]. (2012). Research Pavalion. EPSRC Centre for Innovative Manufacturing in Additive Manufacturing. [brochure]. (2012). Nottingham, The University of. CAD is child’s play. [brochure]. (2012). Printcraft. Crossover 3D Scanner, Rexcan CS+. [brochure]. (2012). Solutionix. D2W. [brochure]. (2012). digit2widgets.com.
24
25
