Denummer1inBelgië - 32stejaargang -nr.287
M aart 2013 - €3, 50
Special Batibouw
Terug naar de stad
Verwarming Hoe kies je de beste ketel? Karaktervolle vloeren in gepolierd beton
voor & na Verbluffende renovatie van vervallen stadswoning
Wonen Natuur met de
WmdN 65
*
Kwartaaltijdschrift van het Vlaams Instituut voor Bio-Ecologisch Bouwen en Wonen
lente 2013
bijlage 48 p.
100 nieuwigheden van Batibouw verzameld paleis per paleis
Knappe bio-ecologische passiefwoning in Puurs DOSSIER HOUTBOUW ZONDER CHEMISCHE VERDUURZAMINGSMIDDELEN DECENTRAAL VENTILEREN: VENTILEREN ZONDER KANALEN 01 Vibe cover-65.indd 17
Welke isolatie gebruik je waar? Het volledige overzicht
5/02/13 10:03:23
58
wonen renovatie
Terug naar de
stad Tien jaar geleden was Antwerpen-Noord een wijk waar het afval gewoon op straat lag. Nu waait er een frisse wind door de buurt. Twee broers – allebei architect – zagen er toekomst in en gaven een suikerfabriek een nieuw leven.
N
iet
ver
van
de
Waaslandtunnel, in
wat in de volksmond “de Seefhoek” wordt
genoemd, ligt een Tekst Wim Deloof Foto’s Luc Roymans
project dat schittert in zijn eenvoud. Een binnenplein verscholen achter een moderne
poort in een voor de rest wat troosteloze
buurt. Daarachter het architectenbureau
van Carl en Nico Verdickt, vier lofts en tegen de zomer nog drie appartementen
en twee woningen. “Jaren geleden wilden de mensen weg uit de stad. Vandaag
keren ze terug. Aan ons om kwalitatieve
woonomgevingen te creëren. Bijvoorbeeld door het iets groter te zien en meerdere
kavels aaneen te rijgen. Net als wat we hier gedaan hebben”, zegt Carl.
beter bouwen & verbouwen maart
2013
59
60
wonen renovatie
“Alles lag vol suiker, er plakte stroop aan de grond en de patio was volledig volgebouwd.”
Interactie met de buurt Om contact te houden met de straat wilden Carl en Nico een transparante poort, zodat je het binnenplein en de gebouwen ook van buitenaf ziet. Geen gesloten, sectionale poort dus, maar een op maat gemaakte toegang met traliewerk. Het maakt toevallige passanten duidelijk dat de buurt heropleeft. En meteen is de poort een stuk minder interessant voor taggers en graffitispuiters.
Stadskankers De theorie klinkt goed, de praktijk is soms
anders. Veel steden zijn niet direct een
toonbeeld van gezelligheid. En waar het wel leuk wonen is, zijn de prijzen vaak onbetaalbaar. Carl en Nico kunnen erover meespreken. “We waren net afgestudeerd
en wilden ons architectenbureau graag in een pakhuis vestigen. Maar het hippe
stadscentrum was in 1998 iets te hoog
gegrepen”, zegt Nico. De “Seefhoek”
daarentegen was wel haalbaar. Het was jammer genoeg ook een buurt met een kwalijke reputatie: rommel op straat,
drugs, onveiligheid,... Toch hebben de broers doorgezet. “We zijn hier in
2000 terechtgekomen in de Oranje-
straat, in wat toen nog een graandepot was. In 2005 hebben we de woning aan
de voorkant van dat terrein verbouwd
tot twee appartementen. En in 2010 hebben we de gebouwen vlak achter
het graandepot gekocht, een suikerfabriek in de Oudesteenweg.”
Heropleving In de vergaderruimte bij Verdickt &
Verdickt hangen grote zwart-witfoto’s. Ze tonen hoe de gebouwen er in 2010
uitzagen: overal stof, een ruwe vloer en oude machines. Een uitdaging om
hier potentieel in te zien. “Alles lag vol suiker, er plakte stroop aan de grond
en de patio was volledig volgebouwd.”
Grondplan volledige site
Vandaag ziet het terrein er een stuk
beter bouwen & verbouwen maart
2013
61
62
wonen renovatie
gezelliger uit. De koterij is gesloopt, de
rommel is verwijderd. En als je door de
straten rijdt, zie je dat hier en daar ook andere huiseigenaars initiatief nemen.
“Het is op korte tijd een heel dynami-
sche buurt geworden”, gaat Nico verder. “Voor een deel hebben we dat te danken aan de stad Antwerpen. In 2009 bijvoor-
beeld is hier iets verderop Park Spoor Noord geopend. Een landschapspark
op een verlaten spoorwegterrein: 18 hectare groot, met ruimte voor sport en spel, met wandel- en fietsroutes, en met een grote waterpartij en heel veel
groen. Ideaal omdat de meeste huizen
hier geen tuin hebben. Al die dingen samen trekken meer jonge gezinnen en ondernemers aan.”
Dat de wijk opleeft, heeft ook andere gevolgen. “Ik vermoed dat de vastgoed-
prijzen in zowat tien jaar tijd verdubbeld
zijn. Onder meer door de heraanleg van
het Sint-Jansplein, de komst van Park Spoor Noord en de nabijheid van het Eilandje. Die hippe havenbuurt, die een
paar jaar geleden volledig is opgeknapt
en waar ook het MAS staat, ligt op maar vijf minuten stappen van hier”, aldus Nico.
Dat hij en zijn broer vol lof zijn over de
buurt is niet zomaar een statement, ze wonen er allebei ook zelf. “Carl heeft
een huis hier iets verderop. Ik heb een
loft in de suikerfabriek. De drie andere lofts verhuren we. Dat stond zo in ons financieel plan. Er was van bij het begin
Rond het binnenplein zijn verschillende wooneenheden geconcentreerd: kantoren, lofts, en binnenkort ook enkele huizen en appartementen. Je zou het kunnen beschouwen als een soort van cohousingproject.
al heel veel interesse. De bedoeling is om op dit terrein een gevarieerd aanbod van woningen te krijgen. Gezinnen worden
kleiner en mensen willen anders gaan leven. Om die reden gaan we binnen enkele maanden ook twee huizen en drie
appartementen aanbieden, met één tot drie slaapkamers.”
Ministad Heel bijzonder aan het project is dat
het wonen en werken combineert. Er is altijd leven. Overdag is er beweging in
het architectenbureau en ’s avonds zijn er de bewoners. Eigenlijk is het een soort
ministad: verschillende wooneenheden, geconcentreerd rond een binnenplaats.
beter bouwen & verbouwen maart
2013
63
wonen renovatie
“Onze filosofe is: laat een steen een steen zijn en laat beton beton zijn.”
“Onze woningen zijn ideaal voor jonge
gezinnen. De kinderen kunnen veilig
ravotten zonder op straat te moeten spelen. Maar even goed kunnen hier vier of vijf studenten een woning betrekken,
een soort van cohousing”, zegt Nico. “We
mikken echt op een gezonde sociale mix. Ongeacht waar de huurders vandaan
komen. Nu is er slechts één gezin met kinderen. Maar als de woningen aan de straatkant zijn afgewerkt, zullen er zeker gezinnen bijkomen.”
Interactie Het binnenplein is met kasseien aangelegd,
het terras is in hout. Grote plantenbakken maken er een gezellig hoekje van. Binnenkort komen er zelfs gemeenschap-
pelijke toiletten en een soort outdoor
“Af en toe stellen we de binnenplaats open voor een buurtfeest. Immers, het laatste wat we willen worden is een gated community.”
kitchen. “Alle bewoners mogen het terras gebruiken, wat ook effectief gebeurt. Er
worden vrienden en kennissen uitgenodigd. Dat versterkt de samenhorigheid. En mocht hier iemand een vernissage
willen organiseren: waarom niet? Af en
toe stellen we de binnenplaats ook open voor een buurtfeest. We gaan interactie met de straat niet uit de weg. Het laatste wat we willen worden is een gated
community.”
Opvallend: voor de auto’s is er rond het binnenplein maar een beperkt aantal
parkeerplaatsen voorzien. Het is een andere kijk op mobiliteit, ook dat maakt deel uit
van wonen in de stad. “De meeste verplaatsingen doe je best met het openbaar
vervoer of te voet of met de fiets. We
hebben gemeenschappelijke fietsstallingen. En we zitten op een kwartiertje stappen van de stadskern, en op nog
geen 500 meter van het centraal station. Als je dan toch de auto moet nemen, rij je zo de ring op. Maar je moet wel op
straat parkeren. We wilden deze ruimte maximaal benutten voor de bewoners zelf”, vertelt Carl.
64
beter bouwen & verbouwen maart
2013
wonen renovatie
Creatief met verlichting Verlichtingsarmaturen mogen volgens Carl en Nico niet te veel opvallen, en als het even kan ook niet te veel kosten. De verlichting in de vergaderruimte van Verdickt & Verdickt is gemaakt van een eenvoudig geplooid aluminium U-profiel, met daarin een buisvormige fluorescentielamp. Omdat de profielen de lijnen van het troggewelf volgen, vallen ze nauwelijks op.
66
Behouden wat goed is Aan spektakelarchitectuur hebben ze bij
Verdickt & Verdickt geen boodschap. Ze
doen hoofdzakelijk herbestemmingen en renovaties, projecten die ze benaderen met chirurgische precisie. “Het is een uitdaging
om met zo weinig mogelijk ingrepen oude
gebouwen een nieuwe functie te geven. De
magazijnen van de suikerfabriek bijvoorbeeld, zijn ruim 100 jaar oud. Er is geen architect aan te pas gekomen. En toch kun je ze gemakkelijk omvormen tot woningen
of iets anders. Wie weet wat het over 20
of 30 jaar zal zijn. Net dat is voor ons duurzaamheid: structuren die je kunt
hergebruiken. Diezelfde flexibiliteit zie je zelden bij vrijstaande woningen. Een villa kun je alleen maar gebruiken als villa.”
Loft In een van de lofts woont Nico. De keuken
is ondergebracht in het archief van de fabriek, de woonkamer was ooit een opslag-
Geen spektakelarchitectuur hier. “Het is een uitdaging om met zo weining mogelijk ingrepen oude gebouwen een nieuwe functie te geven.”
plaats. Vandaag zijn beide ruimtes verbon-
den. “We moesten alleen een stuk muur
weghalen. Die bakstenen wand, die over de hele zijkant van de loft doorloopt, hebben
we bewust ruw gelaten. Ook de houten roosters in het plafond hebben we laten zitten en hebben we gebruikt als verloren bekisting voor de betonnen vloerplaat. Idem
dito voor die stalen steunpilaren. Waarom moet je die wegstoppen? Onze filosofie is:
laat een steen een steen zijn en laat beton beton zijn. Hier en daar hebben we wel een modern accent, zoals de keuken. Maar wat goed is, moet je niet slopen”.
beter bouwen & verbouwen maart
2013
67
wonen renovatie
Nico’s loft ligt apart aan de zijkant van het terrein. De drie andere lofts boven het architectenbureau bereik je via de betonnen buitentrap achter de bakstenen
gevel. Interessant: de trap is ter plaatse gegoten en rust met de bovenkant op
een stalen ligger van het magazijn. Dat maakt een extra fundering overbodig. Ook
hier zijn de treden opzettelijk ruw gelaten. “Om de trap en de technische voorzie-
ningen aan te brengen was wel een iets zwaardere ingreep nodig. Alle leidingen
voor de badkamers en de keukens zitten
in een centrale schacht, in de buurt van die trap. We hebben dat zo gedaan om het ruwe kap- en breekwerk op één plaats te concentreren.”
Stabiele basis Oude magazijnen mogen dan al karakter in overvloed hebben, of je ze makkelijk kunt
aanpassen om in te wonen is een andere vraag. “Hier hebben we geen noemens-
waardige problemen gehad”, zegt Nico. “De gebouwen waren in goede staat. De buitenmuren zijn gezandstraald en we
konden de vloerplaat en het dragend gebinte van het dak gewoon recupereren.
In sommige wooneenheden reiken de plafonds tot in de nok, maar met de juiste technieken en een goede isolatie komt het EPC-cijfer overeen met dat van nieuwbouw.
Zaken die we wel vernieuwd hebben zijn
de dakbedekking, het buitenschrijnwerk – en dan specifiek in mijn loft, die betonnen
vloerplaat op het houten balkenrooster.” Ook al is de suikerfabriek gebouwd rond 1900, volgens Carl is er op het vlak van
stabiliteit geen enkel probleem. “Het zijn pakhuizen. Die zijn berekend op zware
lasten. En wat ze vandaag moeten dragen, is veel lichter dan toen.”
De broers wijzen met trots ook op het
energieverbruik van de wooneenheden. “Het is een vooroordeel dat een loft moeilijk
te verwarmen is. Zeker met de nieuwe
technieken. Elke loft heeft individuele centrale verwarming op aardgas: conden-
satieketels, waar mogelijk in combinatie
68
beter bouwen & verbouwen maart
2013
wonen renovatie
> Prijs keuken incl. toestellen
22.500 euro, excl. btw
Warme gietvloer In de loft ligt een parketvloer met op zijn kant gelegde eik. In de badkamer liggen tegels. In de keuken en de hal ligt er een naadloze gietvloer in polyurethaan. Zo’n vloer vergt weinig onderhoud en is ideaal in combinatie met vloerverwarming. met vloerverwarming, omdat je dan op
lagere temperaturen stookt. In sommige wooneenheden reiken de plafonds tot in de nok. Maar door ze goed te isoleren en door de juiste verwarming en ventilatie te
gebruiken, halen we het EPC-cijfer van nieuwbouw. Hier is dat 130 kWh/m².”
Hoewel je de muren normaal best aan de buitenkant isoleert, hebben Carl en Nico het opzettelijk anders aangepakt.
“Als je die bakstenen wegsteekt, verlies je veel van het historische karakter van het
gebouw. We hebben zoveel mogelijk aan de binnenkant geïsoleerd, waarbij je wel moet opletten voor damp en condensatie.”
Ook zonlicht binnenbrengen is in industri-
ële panden niet eenvoudig. De grootte van de raamopeningen mochten Carl en Nico niet aanpassen. In de plaats daarvan
hebben ze achter een deel van de bakstenen gevel een nieuwe muur gebouwd, vlak
naast de buitentrap. Hierin mochten wel grote ramen zitten. De lofts onder het dak krijgen extra licht via de dakvensters.
Ruwbouw is afbouw Nico’s loft is sober afgewerkt en heeft
een industrieel karakter, zonder daarom koud of ongezellig over te komen. In de woonkamer is hier en daar een stopcon-
beter bouwen & verbouwen maart
2013
71
wonen renovatie
In de loft van Nico werd de bakstenen wand bewust ruw gelaten en bleven ook de houten roosters in het plafond en de stalen steunpilaren zichtbaar. Uitgangspunt van de architecten is dat wat goed is, niet gesloopt moet worden.
72
Stopcontacten in de vloer In de woonkamer van Nico’s loft zitten stopcontacten in de vloer. Handig in een grote ruimte. Zeker als je wilt vermijden dat de vloer vol kabels ligt. Let wel op: met het oog op de elektrische veiligheid heb je in dit geval aangepaste stopcontacten nodig. tact in de vloer ingebouwd. In veel andere ruimtes zijn schakelaars, stopcontacten
en leidingen in opbouw. “Omdat inbouwen
absurd is”, zegt Carl. “Het zou zonde zijn om authentieke muren in baksteen om
die reden te beschadigen. Eigenlijk volgen we het liefst het ruwbouw-is-afbouwprincipe. We zoeken geen bepaalde
stijl, wel oplossingen en materialen die
in het geheel passen. Je moet dus al heel vroeg beginnen nadenken over hoe je het gebouw gaat afwerken.”
Afwerking Aan licht en sfeer geen gebrek in de loft.
En toch is er nauwelijks verlichting te
zien. Met uitzondering van de hangarmatuur boven de tafel in de woonkamer is alles weggewerkt. Achter de roostering in
het plafond zitten op bepaalde plaatsen
spots om accenten te leggen. Daarnaast
is er vooral indirecte verlichting. Zoals
de ledstrips onder de boekenbalk langs de bakstenen muur, of achter de stalen ligger in de slaapkamer. Handig is dat je
bij het binnenkomen in de keuken alle
verlichting kunt aansturen met domotica,
beter bouwen & verbouwen maart
2013
73
wonen renovatie
> Prijs stalen trap 12.000 euro, excl. btw
Staal en glas De trap naar Nico’s loft is één van de weinige “nieuwe” elementen. Een constructie van glas en warmgewalst staal, dat achteraf geboend is om de poriën te dichten. Het beschermt de trap tegen eventueel water dat erop staat.
zeker gezien de grootte van de loft.
Veel aandacht is er ook voor de buitenafwerking. Omdat er in de suikerfabriek
verschillende gezinnen samenleven,
komt het er voor de gemeenschappelijke delen op aan om zo weinig mogelijk
onderhoud te hebben. “De materialen die we gebruiken, gaan een leven lang mee. Ze worden zelfs mooier met de
jaren. Neem nu die plantenbakken op het binnenplein. Die zijn gemaakt van cortenstaal, een staalsoort die roest aan
De tweede verdieping van de loft is het domein van Nico’s dochter.
de buitenkant, waardoor de binnenkant beschermd wordt. Ook hier heb je weer dat authentieke, met dat bruin van die
plantenbakken dat perfect aansluit op de kleur van de bakstenen.”
Geen luxewoning Carl en Nico hebben voor de renovatie van het bureau en de vier lofts, en
voor het aanleggen van het binnenplein zowat één miljoen euro betaald. Een stevig
prijskaartje. Maar dat lofts luxewoningen zijn, ontkennen de broers. “Wonen in
een loft is volgens de klassieke definitie wonen in een industriële omgeving. Een loft hoef je niet te strak af te werken. Je
kunt dingen recupereren. Bijvoorbeeld die steunpilaren, die bakstenen muren,
dat dakgebinte,... Je krijgt dat er gewoon bovenop. In het verleden is er wel vaak gefocust op extreme projecten: oude
gebouwen aan de dokken, met oppervlaktes van 300 m² tot 500 m² en met zicht
op de Schelde. Natuurlijk heb je dan een
vertekend beeld. Maar dit project toont dat het ook anders kan.” n
74
beter bouwen & verbouwen maart
2013
2
3
5
De loft van Nico Verdickt ligt op de eerste en tweede verdieping, tussen het voor- en achtergedeelte van de gebouwen van de suikerfabriek. Als je boven komt, is er rechts van de trap een badkamer, een toilet en een berging. Links is er de keuken en daarnaast een terras dat uitkijkt over de patio. Achter de keuken ligt de woonkamer. Opvallend daar is de lange scheidingswand met twee schuifdeuren. De eerste schuifdeur geeft toegang tot het bureau, de tweede tot de slaapkamer. Naast de slaapkamer is er een tweede badkamer met inloopdouche en toilet. Achter de slaapkamer is er een dressing en een technische ruimte. De tweede verdieping is het domein van Nico’s dochter. Rechts van de trap zit de slaapkamer. Links is er de speelkamer en daarachter een berging.
Architect Carl en Nico Verdickt Verdickt & Verdickt ARCHITECTEN bvba Oudesteenweg 87.03 – 2060 Antwerpen 03 233 83 51, www.verdicktenverdickt.be
4 6
4
5 3 2 1 loft 2
1e verdieping loft nico : verdieping
5
4
4
loft 3
4 2
3
1
2 verdieping e
5
Het huis in 5 punten
1. keuken 2. eetkamer 3. woonkamer 4. slaapkamer 5. badkamer 6. dressing
wonen renovatie
1
loft Nico
Plannen
5
Info en budget
Technische fiche
4
3
jaar van de werken Eerste fase (= vier lofts + kantoor): maart 2011 – mei 2012 Tweede fase (= drie appartementen + twee woningen): februari 2013 – augustus 2013 (gepland) Maandelijkse huurprijzen Lofts/appartementen (Oranjetraat): 65 m2 tot 125 m2 = 665 tot 875 euro Lofts (Oudesteenweg): 100 m2 tot 150 m² = 790 tot 1.240 euro
2 1 loft 4
1. Wonen in de stad wordt weer aantrekkelijk. Het project toont dat architectuur ook een sociale dimensie heeft en meer is dan alleen een mooie vormgeving.
2. Oude gebouwen krijgen een nieuwe bestemming. De frisse kijk op
Bewoonbare oppervlakte loft nico: 260 m² totale perceeloppervlakte: 1.036 m2 n Ruwbouw, dak en buitenschrijnwerk n Bekleding, afwerking en binnenschrijnwerk n Elektriciteir en verlichting (eerste fase) n Verwarming en sanitair (eerste fase) n Ventilatie (eerste fase)
495.000 euro 237.500 euro 85.000 euro 80.000 euro 9.500 euro
duurzaamheid zit hem vooral in het hergebruiken van materialen en het vermijden van afbraakwerken.
Subtotaal (eerste fase) btw 6%
907.000 euro 54.420 euro
3. Alle materialen zijn afgestemd op het industriële karakter van het
Ereloon architect (10% op globale bouwwaarde) Totaal
96.142 euro
gebouw: kasseien op het binnenplein, hout voor het terras, staal voor de trap en voor de elektrische leidingen,...
1.057.562 euro
4. Met een minimum aan ingrepen wordt een maximum aan resultaten behaald. Originele balkenroosters, steunpilaren en bakstenen muren worden zoveel mogelijk behouden.
5. Huizen, appartementen en lofts moeten een divers publiek aantrekken. Wonen en werken worden gecombineerd op één locatie.
beter bouwen & verbouwen maart
2013
77
