25 jaar Arme Kant van Nederland. Jubileumspecial

25 jaar Arme Kant van Nederland Jubileumspecial

Jub

e

nt v

/E

Ar m

Ka

VA

um ile

25

an a n N e d er l

d

Jubileum

Colofon

Inleiding

Deze special is een uitgave van de werkgroep Arme Kant van Nederland/EVA (Economie, Vrouwen en Armoede) van de Raad van Kerken en het arbeidspastoraat DISK (Dienst in de Industriële Samenleving vanwege de Kerken).

De werkgroep Arme Kant van Nederland/EVA stond op 29 september 2012 stil bij het 25-jarig bestaan met een symposium ‘Rijk & Arm’. Hoewel de geschiedenis van de werkgroep meer ijkmomenten kent, beschouwen we toch de eerste kerkelijke conferentie ‘De arme kant van Nederland’ van 29 september 1987 als de startdatum.

Deze special is niet in druk verschenen. Hij is alleen in pdf-formaat te downloaden van www.armekant-eva.nl. Eindredactie en opmaak: Peter de Bie Auteurs: Hub Crijns, Peter de Bie, René Gabriëls, Erik Snel, Herman Noordegraaf en Ans Pelzer. Secretariaatsadres: Werkgroep Arme Kant van Nederland/EVA Luijbenstraat 17 5211 BR 's-Hertogenbosch Tel. 073 - 6121939 E-mail [email protected] Internet www.armekant-eva.nl

In dit katern brengen we een aantal eerder verschenen documenten bijeen waarmee de lezer een beeld krijgt van de geschiedenis van de werkgroep. We beginnen met een artikel over de ontstaansgeschiedenis en de verschillende campagnes tegen verarming en verrijking die we de afgelopen 25 jaar hebben gevoerd. Het tweede deel van deze special wordt gevormd door een bundeling van beschouwingen door gastschrijvers. We vroegen diverse mensen die in de loop van van de tijd betroken zijn geweest bij de ant-armoedebeweging om hun herinneringen aan en visies op een bepaalde periode op te schrijven. Deze bijdragen verschenen in de vier nummers van ons kwartaalblad ‘De Arme Krant van Nederland’ in het jubielumjaar 2012. Deze artikelen zijn voorzien van beeldmateriaal uit de afgelopen 25 jaar. Wij wensen u veel leesplezier. Coördinatiegroep werkgroep Arme Kant van Nederland/EVA

Inhoud GESCHIEDENIS Twee ontstaansgeschiedenissen..................................................................... Arme Kant van Nederland/EVA...................................................................... Campagnes...........................................................................................................

e

Ka

2

/E

Ar m

VA

BESCHOUWINGEN Tussen barmhartigheid en gerechtigheid..................................................... Herinneringen van een onderzoeker............................................................. Doorgaande verbouweing van de verzorgingsstaat.................................. De magere jaren..................................................................................................

nt v

a a n N e d er l

nd

25 jaar Arme Kant van Nederland | 2012

Jubileum

Geschiedenis

Beide werkgroepen werken vanaf 1995 en 1996 in de campagne ‘ArDe werkgroep ‘Economie, Vrouwen en Armoede’ (EVA) bestaat sinds 1984 en haar ontstaan komt voort uit de ontmoetingen tussen kerkvrouwen en bijstandsvrouwen. Deze ontmoetingen hebben geleid tot bondgenootschap vanuit de kerken met de armoedestrijd van vrouwen. Het EVA-netwerk richt vooral op het onder de aandacht brengen van en opkomen voor de positie van armgemaakte vrouwen. De werk25 jaar Arme Kant van Nederland | 2012

Ka

e

Arme Kant van Nederland/EVA

Ar m

De werkgroep ‘De Arme Kant van Nederland’ bestaat sinds 29 september 1987. Toen organiseerden de Raad van Kerken in Nederland en het Arbeidspastoraat DISK de eerste kerkelijke conferentie tegen verarming: ‘De arme kant van Nederland’. De werkgroep is de spil van de kerkelijke anti-armoedebeweging en heeft van daaruit contacten gezocht met andere netwerken, zoals die van zelforganisaties van ervaringsdeskundigen, van de directeuren van sociale diensten, wetenschappers, journalisten en ambtenaren. In de loop van de tijd is naast het proces van verarming ook dat van verrijking sterker in de aandacht komen te staan.

groep EVA organiseert o.a. landelijke ontmoetingsdagen KerkvrouwenBijstandsvrouwen/EVA (tussen 19891997), Open Deur vakantieweken voor bijstandsvrouwen (1989-1993), Strategietrainingen Kerkvrouwen Bijstandsvrouwen/EVA (1989-1997), Kadertrainingen Kerkvrouwen Bijstandsvrouwen/EVA (1989-1997) en weerbaarheidstrainingen voor bijstandsvrouwen (1990-1993).

VA

Twee ontstaansgeschiedenissen

moede is onrecht’ nauw samen, en zijn sinds 1 januari 1997 opgegaan in de werkgroep Arme Kant van Nederland/EVA.

/E

In dit artikel geven we een overzicht van de ontstaansgeschiedenis van de werkgroep en laten we zien wat de belangrijkste gebeurtenissen en beleidslijen zijn geweest in de verschillende campagneperioden van de laatste vijfentwintig jaar.

nt v

an N e

an d er l

d

De opdrachtgevers zijn de Raad van Kerken in Nederland en het Arbeidspastoraat DISK. In periodes van drie jaar geven de opdrachtgevers op grond van een beleidsnota een mandaat, dat na subsidiëring door kerken en fondsen, uitgewerkt wordt in jaarlijkse werkplannen. Kerken participeren, evenals religieuze instituten, allerlei fondsen en Cordaid Programma Nederland. Daarnaast vele donateurs en diaconale instellingen. Deze jarenlange aandacht voor de processen van verarming en verrijking in de samenleving hangt samen met het besef dat die aandacht voortkomt uit de eigen missie die kerken hebben. Deze inzet binnen de economische wereld komt wezenlijk voort uit de missionaire

Campagneperioden • • • • • • • • •

Project ‘De arme kant van Nederland’ (1988 – 1990) Project ‘De arme kant van Nederland II’ (1991 – 1992) Armoede raakt je (1993 – 1994) Armoede is onrecht (1995 – 1999) Om sociale gerechtigheid (2000 – 2002) Leven in waardigheid (2003 – 2005) Waardigheid in solidariteit (2006 – 2008) Roep om gerechtigheid (2009 – 2011) Deelnemen en meedelen (2012 – 2014)

3

Jubileum

1987

en diaconale hoofdtaken, die kerken zichzelf stellen. De landelijke werkgroep verzorgt communicatie en biedt service aan een netwerk van actieve groepen: Arme Kant-groepen, of EVA-groepen of Arme Kant/EVA-groepen. Tevens heeft de werkgroep via de werkorganisaties van de deelnemende kerken in de Raad van Kerken in Nederland werklijnen naar de diaconale groepen en instellingen van de plaatselijke kerken: gemeenten en parochies. Een donateurfonds ontstaat eind 1988 door de oprichting van de Stichting Niet voor Jezelf en de daarbij behorende actie ‘Niet voor Jezelf’.

Campagnes Project 'De arme kant van Nederland'(1988 – 1990) Na de eerste conferentie ‘De arme kant van Nederland’ is de gelijknamige werkgroep opgericht. Het erbij horende project is gefinancierd uit een subsidie van het toenmalige ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur (WVC), met als toenmalige minister Elco Brinkman. In 1988 is de vervolgconferentie ‘De arme kant van Nederland - Een jaar later’ georganiseerd. Daarna, vooral in de eerste helft van 1989, is een enorme stroom media-aandacht losgekomen, met o.a. een uitgebreide polemiek tussen de kerken en de toenmalige minister (De Koning) en staatssecretaris (De Graaf) van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Samen met het project ‘Kerkvrouwen - Bijstandsvrouwen’ wordt in september 1989 ‘Het huwelijk van 4

1988

1993

de eeuw’ georganiseerd; een actie gericht op juridische en economische gevolgen van het ondertekenen van het huwelijkscontract. In 1990 houdt de werkgroep een zestal studieberaden, als voorbereiding voor de manifestatie ‘Nederland tegen verarming’, die op 19 mei 1990 op het Malieveld in Den Haag is gehouden. Het Tribunaal ‘Vrouwen tegen de Staat’ vindt plaats op 16 november 1990. Deze projectperiode wordt afgesloten met het onderzoek Armoede opgelost? Vergeet het maar!, waarin een zo compleet mogelijk overzicht is opgenomen van alle activiteiten, die kerken hebben opgepakt. Het is naast een verantwoording tevens een belangrijk ideeëndocument voor de beweging zelf en voor de media.

Project 'De arme kant van Nederland II' (1991 – 1992) De landelijke campagne tegen verarming kan voortgezet worden met hulp van kerken, religieuzen en fondsen. Op 19 maart 1991 is onder veel media-aandacht het rapport Armoede opgelost? Vergeet het maar! aangeboden aan de minister van WVC (toen Hedy D'Ancona). In 1992 is de werkgroep onder meer betrokken bij het volgen van en het verzet tegen ingrepen in de WAO. Op 29 september wordt met een forumdebat ‘De arme kant van Nederland – 5 jaar later’ herinnerd dat de kerkelijke anti-armoedebeweging vijf jaar geleden is gestart. Het accent in deze periode ligt op het ondersteunen van het netwerk van groepen, kerken en andere organisaties die zich inzetten voor de belangenbehartiging van armen. Naast het kwartaalschrift Nieuwsbrief ontstaan allerlei handreikingen, zoals We doen

er hier iets aan! Begin 1993 bespreekt (na lange voorbereiding) de Tweede Kamer het rapport Armoede opgelost? Vergeet het maar!. Ter gelegenheid daarvan overhandigt de werkgroep een groot aantal handtekeningen onder een petitie ‘Armoede nog lang niet opgelost’.

Armoede raakt je (1993 – 1994) Op 24 april 1993 geeft een landelijke meeting ‘Armoede raakt je’ de aftrap aan een actie die nog vele jaren door zal lopen: Adoptie van Kamerleden. Op tal van plaatsen in het land ‘adopteren’ groepen een lid van de Tweede Kamer (en soms ook een wethouder of gemeenteraadslid) om deze d.m.v. werkbezoeken en andere activiteiten dicht bij de ervaringswereld van armoede in Nederland te brengen. Het Binnenhof in Den Haag is op 28 september 1993 de plek voor een tienurige ‘Preek – protestmarathon tegen verarming’. Het project ‘Kerkvrouwen - bijstandsvrouwen’ viert op 18 maart 1994 het tienjarig bestaan onder de titel ‘Aan het eind van mijn geld houd ik altijd een stukje maand over’.

Armoede is onrecht (1995 – 1999) Met de startdag ‘Arm & rijk’ begint op 18 februari 1995 de campagne ‘Armoede is onrecht – campagne tegen verarming en verrijking’. In deze periode is er stevige aandacht voor het verband tussen verrijking en verarming. Het debat zet al in tijdens de startdag en is op 18 december 1995 voortgezet in het Symposium ‘De rijke kant van Nederland’. Later krijgt het op 30 januari 1998 een vervolg in de Conferentie ‘Recht-


Jubileum

1993

vaardige belastingen in de 21e eeuw’, en in de Conferentie ‘Gelijker = Rijker’ op 29 januari 1999. Naar aanleiding van deze activiteiten wordt door beleggers die vinden dat hun winsten te laag worden belast t.o.v. bijvoorbeeld inkomstenbelasting een stichting gevormd: Beleggers vóór Belasting. Op 9 december 1995 ziet het eerste smartlappenfestival ‘Oplappen door Smartlappen’ het licht, hetgeen leidt tot een serie van inmiddels 16 Smartlappenfestivals. De Commissie Sociale Rechtsstaat van de Raad van Kerken in Nederland werkte sinds 1994 aan het boekje Deelnemen en Meedelen. Sociale zekerheid: van uitsluiting naar participatie, dat na uitgebreide consultatie in maart 1995 verschijnt. De manifestatie ‘Deelnemen en meedelen’ van 1 juni 1996 op het Malieveld in Den Haag is een mijlpaal in het werk van de werkgroep. Naar aanleiding van een interview van bisschop Muskens, die de Manifestatie opende, in het tijdschrift ‘Medezeggenschap’ van de FNV ontstaat in het najaar van 1996 een ware media-storm, waarin de bisschop de kerkelijke woordvoerder bij uitstek wordt over armoede en verrijking. Ten behoeve van een gesprek dat de toenmalige premier Kok met de bisschop en de algemeen secretaris van de Raad van Kerken in Nederland wilde, stelt de werkgroep een Dossier Armoede in Nederland samen. Dit zal het eerste overzicht van armoedethema's, feiten, cijfers en ervaringen worden in een reeks. Ze zullen na 1996 verschijnen in 1999, 2002, 2005 en 2009. De campagne richt zich ook op de plaatselijke gemeenten en parochies

1995

en de vele groepen, die daar actief zijn. De werkgroep verzorgt handreikingen, landelijke dagen waarin naast ontmoeting werkmodellen en werkmateriaal uitgewisseld worden. Sinds de start van de campagne ‘Armoede is onrecht’ in 1995 hebben plaatselijke gemeenten en parochies gesproken over armoede en rijkdom in hun eigen plaats. Er zijn medio 1997 bij het sluiten van dit campagne-onderdeel een kleine 1.000 brieven geschreven naar de landelijke synodes of bisschoppen. In een campagnegids worden de resultaten gepresenteerd. In april 1997 is vanuit het tweejaarlijkse overleg door de Raad van Kerken in Nederland, het Humanistisch Verbond en Humanitas en de vakcentrales FNV en CNV het Platform Armoedebestrijding KHV opgericht. De tiende verjaardag van de eerste armoedeconferentie wordt herdacht op 30 september 1997 met de beenkomst ‘De arme kant van Nederland - 10 jaar later’. De Conferentie ‘Rechtvaardige belastingen in de 21e eeuw’ van 30 januari 1998 zet de toon voor dit werkjaar en op 3 december 1998 biedt de werkgroep i.s.m. onder meer de vakbeweging 100.000 handtekeningen ‘Welvaart is van iedereen. Meer voor de minima’ aan minister Klaas de Vries van Sociale Zaken en Werkgelegenheid aan. Vanaf 1998 organiseert EVA elk jaar een landelijke bijeenkomst voor EVA-vrouwen met een ontmoetingskarakter en een trainingsdeel. Midden in het jaar wordt op 18 juni 1999 met de Jubileumbijeenkomst ‘Van EVA naar Vrouwe Fortuna in de 21ste eeuw’ herdacht dat de EVAbeweging 15 jaar bestaat.


2004

In september ontstaat uit de samenwerking binnen het Platform Armoedebestrijding KHV een Coalitieberaad Inkomensherverdeling ‘Welvaart is van iedereen. Meer voor de minima’, dat in voorbereiding op Prinsjesdag wordt gehouden op 7 september 1999. Op 5 september 2000 wordt het tweede Coalitieberaad ‘Welvaart is van iedereen. Meer voor de minima’ gehouden; naar later blijkt voor de laatste keer.

Om sociale gerechtigheid (2000 – 2002) De werkgroep zet in de periode 2000-2002 sterk in op de evaluatie van de Sociale Conferenties die het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid in de periode 1995 – 2000 heeft georganiseerd, en waaraan de (kerkelijke) anti-armoedebeweging actief heeft deelgenomen. Bij die evaluatie en de daaruit voortvloeiende beleidsalternatieven komt een nieuw samenwerkingsverband in beeld: de Alliantie voor Sociale Rechtvaardigheid (ook wel Sociale Alliantie genoemd). In december 1999 besluit het Platform Armoedebestrijding KHV (Kerken, Humanisten en Vakbeweging) samen met Sjakuus en Aanpak tot een gezamenlijk project, waarin een evaluatie wordt gemaakt van de armoedebestrijding in de afgelopen vijf jaar. Het project omvat verschillende stappen. De conferentie ‘Om Sociale Rechtvaardigheid’ op 9 mei 2000 presenteert verschillende conceptrapporten rond de evaluatie van vijf jaar armoedebestrijding. Interviews met betrokkenen geven weer hoe het leven op of rond de armoedegrens is. De resultaten zijn op 30 oktober 2000 gepresenteerd op een Conferentie in het boek Om sociale 5

Jubileum

rechtvaardigheid. De strijd tegen armoede en sociale uitsluiting. Op 1 mei 2000 houden de FNV, DISK, de werkgroep Arme Kant van Nederland/EVA, de Raad van Kerken in Nederland en Justitia et Pax een 1 Mei Conferentie, waarin met name de ethiek van de inkomensverdeling in Nederland aan bod komt. Het blijkt een serie van vijf 1 Mei Conferenties in te luiden. Kerken, humanisten en vakcentrales organiseren op 5 juni 2001 het debat ‘Rijkdom verarmt’ over de samenhang tussen verrijking en verarming. Tijdens deze bijeenkomst is het Platform Armoedebestrijding KHV opgeheven ten gunste van de Alliantie voor Sociale Rechtvaardigheid. Uit een katern, dat vanaf 2000 in het juninummer van de Arme Krant van Nederland te vinden was, is de Gids Betaalbare Vakanties, ontstaan, die sindsdien elk jaar einde december wordt verspreid. Ingaande het jaar 2001 is er twee keer per jaar een gestructureerd overleg van de Alliantie voor Sociale Rechtvaardigheid met overheden (ministers van diverse ministeries, Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG), Inter Provinciaal Overleg (IPO). De werkgroep ‘Arme Kant van Nederland/EVA’ participeert in de inhoudelijke voorbereidingen van dit overleg, zowel in het team, als in de Agendacommissie als in de Alliantieraad. De gebundelde samenwerking binnen de Alliantie voor Sociale Rechtvaardigheid komt naar buiten tijdens de manifestatie ‘Hoogste tijd voor sociale rechtvaardigheid’ op 18 april 2002. De altijd aanwezige aandacht voor zorgwerk en zorg leidt tot het debat ‘Zorg om de zorg’ van 14 maart 2002. De traditie om aan lustra sinds de eerste armoedeconferentie aandacht te geven, leeft voort in 6

de bijeenkomst ‘De arme kant van Nederland- 15 jaar later’ op 24 september 2002.

Leven in waardigheid (2003 – 2005) De aanstichter van de eerste Conferentie uit 1987 is industriepastor Ab Harrewijn geweest,. Hij overleed op 13 mei 2002. De DISK Prijs wordt gebundeld in de Ab Harrewijn Prijs, die op 13 mei 2003, de sterfdag van Ab Harrewijn, voor het eerst wordt uitgereikt. De Prijs wordt mede mogelijk gemaakt door de Arme Kant van Nederland/EVA. Tot op heden zijn er tien uitreikingen geweest. De aandacht voor ook rijkdom tijdens de campagne krijgt vorm in de Conferentie ‘Ethiek voor rijk en arm’, die op 28 april 2004 is gehouden. In deze campagneperiode neemt het project ‘Helpen onder protest’ een prominente plaats in. Dit thema van het verbinden van barmhartigheid en gerechtigheid loopt als een rode draad door de geschiedenis van de werkgroep. In 2004 geeft de werkgroep i.s.m. Kerk in Actie een handreiking Helpen onder protest uit voor plaatselijke vrijwilligers die de noden van mensen in de knel tegenkomen, en naast het bieden van de noodzakelijke hulp ook iets willen doen tegen achterliggende misstanden en onrechtvaardigheden. Op 22 januari 2005 is er een drukbezochte werkdag voor diakenen, pci-vrijwilligers e.a. over het thema ‘Helpen onder protest’. EVA-vrouwen hebben van meet af aan Smartlappen gezongen, vaak op bijeenkomsten van de Arme Kant van Nederland, van EVA of van anderen. Er is een traditie ontstaan en die wordt herdacht met een een 15-jarig jubileumviering op 25 november 2005.

2011

Waardigheid in solidariteit (2006 – 2008) Gedurende de jaren 2006-2008 is het beleidsplan ‘Waardigheid in solidariteit’ richtinggevend. Van daaruit worden de jaarlijkse werkplannen opgebouwd. “Wij vullen verantwoordelijkheid in als een begrip waarin verbondenheid met de samenleving centraal staat. In het begrip solidariteit komen de Bijbelse begrippen barmhartigheid en gerechtigheid samen. (...) Solidariteit mag niet functioneren als principe van uitsluiting en verworden tot een louter solidair zijn met zichzelf en de eigen groep. Solidariteit is meer dan de smeerolie die de samenleving draaiende houdt. Solidariteit, verbondenheid en wederkerigheid zijn waarden die aan de basis van onze samenleving staan. Deze samenleving met haar sterke sociale stelsel willen wij behouden en actief mee vorm geven. Dit omwille van de menselijke waardigheid en die van de samenleving in haar geheel. Een samenleving kan haar waardigheid immers alleen behouden wanneer de solidariteit gewaarborgd is en de zwakste leden van de samenleving gerechtigheid ervaren." Belangrijke elementen uit de werkplannen die voortkwamen uit het beleidsplan waren: • De conferentie en verklaring over de opkomende voedselbanken 'Meer dan voedsel alleen'. Deze verklaring ligt in het verlengde van de notie van 'helpen onder protest': het is heel goed werk,


Jubileum

maar daaraan gekoppeld moet ook worden gewerkt aan structurele verbeteringen voor een rechtvaardiger samenleving. • Op 29 september 2007 vindt de bijeenkomst 'De arme kant van Nederland – 20 jaar later' plaats. Bejegening en beeldvorming door de jaren heen rond mensen die tot de arme kant van Nederland horen is het centrale thema van deze bijeenkomst. • In 2006 verschijnt het onderzoeksrapport Armoede in Nederland, dat een vervolg vormt op eerdere rapporten De kerk als vangnet? (2002) en ‘Armoede in Nederland’ (2005). Het gaat hier om herhaald onderzoek naar de hoeveelheid en het karakter van hulp die door plaatselijke kerken gegeven wordt aan mensen die financieel in de knel zijn geraakt. Het vervolgonderzoek, dat in 2008 verschijnt, is op een brede oecumenische manier opgezet en geeft dus een nog beter beeld van hoe kerken diaconaal hulp geven in armoedesituaties.

Roep om gerechtigheid (2009 – 2011)

De rol van stemversterker voor mensen die slecht gehoord worden in onze samenleving vormt een rode draad in het werk van de campagne, gericht op het bevorderen van rechtvaardige verhoudingen. Onder het motto ‘Roep om gerechtigheid’ worden concrete activiteiten ontwikkeld. Natuurlijk komen ook in deze periode elk kwartaal de Arme

Krant van Nederland, elk jaar het Jaarbericht en de donateurfolder, en elke maand allerlei berichten op de website tot stand. Een nieuwe maatschappelijke problematiek, mede ontstaan als gevolg van de internationale kredietcrisis, komt naar voren bij de organisatie van het Symposium 'Kerk en schuldhulp' op 25 april 2009. De werkgroep ondersteunt die aandacht vanuit de kerken met de handreiking Eerste hulp bij schulden. Een jaar later kunnen de kerken met hulp van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid starten met een groot programma SchuldHulpMaatje. In het najaar van 2009 krijgt de positie van vrouwen weer nadruk door het Symposium 'Zij wil vooruit' op 11 november 2009, waar ook het interviewboek 'Zij wil vooruit - over jonge vrouwen op het minimum' gepresenteerd wordt. Het voortgaande motto van de campagne blijft ‘Helpen onder protest’. Op 8 juni 2010 wordt tijdens de werkdag 'Armoede en recht doen' tevens de tweede handreiking 'Armoede en recht doen – helpen onder protest in de praktijk' gepresenteerd. Het tweede lustrum van de Alliantie voor Sociale Rechtvaardigheid wordt in april kracht bijgezet met het manifest 'Nederland armoedevrij!' Met solidariteit en eigen kracht en op 23 september 2010 met de Conferentie ‘Nederland armoedevrij’. Een nieuw en nu heel breed oecumenisch onderzoek naar de diaconale inzet van kerken in armoedesituaties wordt op 4 november 2010 gepresenteerd onder de titel 'Armoede in Nederland 2010'. Kerken blijken aan materiële hulp iets meer dan 30 miljoen te besteden, terwijl de inzet aan onbetaalde vrijwilligersuren het meervoudige daarvan is.


Tijdens de Manifestatie ‘Stop de Stapeling’ op het Malieveld op 19 september 2011 neemt de Raad van Kerken in Nederland deel met de werkgroep en worden het 'Armoedesignaal 2011' en 'De Boodschappenmand' gepresenteerd.

Deelnemen en meedelen (2012 - 2014) De campagneperiode, waarmee de werkgroep nu aan het werk is, heeft als motto ‘Deelnemen en meedelen’. Tijdens deze campagne worden de gevolgen van de kredietcrisis en de daaruit volgende economische crisis steeds meer duidelijk. De Regering moet bovendien de schulden aflossen, die gemaakt zijn toen de kredietcrisis bezworen moest worden, en gaat sterk bezuinigen. Het kabinet Rutte legt de last van die bezuinigingen onevenredig zwaar neer bij de mensen die toch al zitten in de hoek waar de klappen vallen: werklozen, uitkeringsgerechtigden, ouderen, chronisch zieken en gehandicapten, mensen met beschermd werk. In deze periode werkt de werkgroep Arme Kant van Nederland/EVA meer samen met de Alliantie voor Sociale Rechtvaardigheid in de contacten met de regionale achterbannen en het aanbieden van de jaarlijkse serie van Alliantiedagen. Er is vanuit de kerken veel lobby rond de herziening van de wet op de schuldhulpverlening, die tot positieve resultaten leidt. Veel mindere resultaten worden bereikt met de lobby rond de zoveelste voorgenomen herziening en bezuiniging op de sociale zekerheid en de sociale werkgelegenheid. Uiteindelijk is de val van het kabinet Rutte I en het ontstaan van het zogenoemde ‘Lenteakkoord’ nodig om de scherpste kanten van deze herziening weg te halen. Hub Crijns en Peter de Bie 7

Jubileum

Tussen barmhartigheid en gerechtigheid

Terugblik

De Joodse filosoof Emmanuel Levinas (1905-1995) stelt dat met name de Westerse cultuur geen recht doet aan de ander. Het is een cultuur die de ander primair ziet als een bedreiging van de eigen vrijheid. Individuen en groepen zijn ertoe geneigd om de ander vanwege zijn vreemde gewoonten uit te sluiten, te doden of in het beste geval er een contract mee af te sluiten. Alleen wanneer de ander zijn vreemde gewoonten achterwege laat is hij welkom en wordt hij geholpen. Gastvrijheid en hulpvaardigheid zijn nooit onvoorwaardelijk. Geheel volgens de economische ruilgedachte (geven en nemen, rechten en plichten) wordt de ander alleen met open armen ontvangen of geholpen wanneer hij aan specifieke voorwaarden voldoet.

Er zijn in de ontstaansgeschiedenis van de werkgroep Arme Kant van Nederland/EVA meerdere cruciale momenten aan te wijzen. Maar de eerste conferentie ‘De arme kant van Nederland’ op 29 september 1987 beschouwen we toch als dé dies natalis. Het jaar 2012 is dus een zilveren jubileumjaar: op 29 september ‘vieren’ we het 25-jarig bestaan. Dit jaar hebben we daarom een speciale rubriek in de Arme Krant. In ieder nummer zal een gastschrijver terugblikken op een periode uit de geschiedenis. Daarin zal steeds gekeken worden naar de maatschappelijke en economische ontwikkelingen in die tijd, naar het beleid dat gevoerd werd en naar de manier waarop de (kerkelijke) anti-armoedebeweging zich opstelde. In dit nummer bijt Dr. René Gabriëls, als filosoof en sociaal wetenschapper verbonden aan de Faculteit Maatschappij- en Cultuurwetenschappen van de Universiteit Maastricht, het spits af met een beschouwing over de periode 1987 - 1993.

Levinas verzet zich tegen de dominante wijze waarop over de relatie tussen 'ego' en 'alter' wordt gedacht, en kritiseert ook het daarop geënte handelen. Daarvoor heeft hij een filosofie van het gelaat ontwikkeld die ervan uitgaat dat alter op ego een ethisch appèl doet. Dit appèl houdt in dat ego, indien nodig, onvoorwaardelijk steun behoort te

Het gelaat van de ander kan iemand bevrijden van zijn egocentrisme geven aan alter. Door het zien van het gelaat van alter wordt ego aangesproken op zijn verantwoordelijkheid. Verantwoordelijkheid dragen

betekent de ander iets geven zonder daarvoor iets terug te verlangen. Er zijn voor de ander geeft volgens Levinas zin aan het leven. Het gelaat van de ander kan iemand bevrijden van zijn egocentrisme en hem op het spoor van het goede brengen. Het gelaat van de ander zegt dat hij niet wil worden gedood, uitgesloten of slechts als een middel voor een hoger economisch doel te worden gebruikt. Vandaar dat militairen makkelijker doden als ze hun slachtoffers niet zien, de blik van de bedelaar op straat wordt ontweken en mensen zich verzetten tegen de economisering van allerlei bereiken in de samenleving (zorg, onderwijs,

gezin, etc.) die daar een lange tijd nog van gevrijwaard waren.

Recht doen aan ethisch appèl van de ander

Conferentie ‘De Arme Kant van Nederland’, 29 september 1987

8

De interkerkelijke werkgroep Arme Kant van Nederland/EVA onderschrijft, wellicht onbewust, Levinas’ gedachte dat recht moet worden gedaan aan het ethisch appèl van de ander. Met woord en daad geeft zij zich rekenschap van het appèl dat met name arme mensen doen op andere burgers. De werkgroep is het resultaat van een fusie op 1 januari 1997 tussen twee afzonderlijke werkgroepen: de werkgroep 25 jaar Arme Kant van Nederland | 2012

Jubileum

De jaren 1987-1993

25

Erkenning?

Herman Bode, voorzitter DISK 29 september 1987 29 september

‘De Arme Kant van Nederland’ en de werkgroep ‘Economie, Vrouwen en Armoede’ (EVA). Na een aantal ontmoetingen vanaf 1984 richtten geëngageerde vrouwen uit diverse

Armoede in Nederland, mensonterend en godgeklaagd! kerkelijke geledingen en bijstandsvrouwen de (voorloper van de) werkgroep EVA in 1989 op. Deze werkgroep ontleende alleen al haar bestaansrecht aan het feit dat significant meer vrouwen tot de armen hoorden dan mannen. Omdat dat nog steeds zo is, geldt - om met John Lennon te spreken - ‘Woman is the nigger of the world’. De werkgroep ‘De Arme Kant van Nederland’ zag op 29 september 1987 het levenslicht tijdens een conferentie van de Raad van Kerken en DISK. Ds. W.R. van der Zee, de secretaris van de Raad van Kerken, sloot zijn openingstoespraak af met de woorden: “Armoede in Nederland, mensonterend en godgeklaagd!” Deze conferentie trok veel aandacht in de media. Trouw presenteerde naar aanleiding daarvan een serie artikelen over moderne armoede. In

De werkgroep ‘De Arme Kant van Nederland’ werd financieel ondersteund door kerkelijke bronnen en subsidie van het toenmalige ministerie van Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur (WVC). Mede door een door haar georganiseerde vervolgconferentie besteedden de media ook in 1988 veel aandacht aan armoede. In tal van bladen verschenen daarover extra rapportages. Daardoor leek het erop dat iedereen in Nederland ervan overtuigd was geraakt dat er daadwerkelijk sprake is van armoede. Illustratief daarvoor is wat een vertegenwoordiger van de beweging Vierde Wereld in de bijlage ‘De adel van de armoede’ van Vrij Nederland zei: “Tien jaar geleden moesten ze nog uitleggen dat armoede in Nederland werkelijk bestaat. Nu, na vele strekkende meters beleidsnota’s, gemeentelijke rapporten, wetenschappelijke ver-


nt v

/E

e

Ka

VA

um ile

Ar m

juni van dat jaar hadden de sociologen Godfried Engbersen en Romke van der Veen ook al een veel besproken wetenschappelijke studie over armoede gepubliceerd.

Jub

an a n N e d er l

d

kenningen en na bijna maandelijkse congressen aangaande moderne, nieuwe en hedendaagse armoede, is dat zendingswerk overbodig.”

Armoede geen fabel Schijn bedriegt, want zoals nu premier Rutte glashard ontkent dat er in Nederland armoede is, deden dat destijds staatssecretaris De Graaf en minister De Koning. Pas in het begin van 1989 veranderden zij van mening. Tijdens het begrotingsdebat op 1 februari gaven zij toe dat er armoede is. De Volkskrant becommentarieerde het begrotingsdebat met de volgende woorden: “Armoede bestaat dus, óók in Nederland. Tot dat inzicht zijn de bewindslieden van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, De Koning en De Graaf, ook gekomen. In het begrotingsdebat deze week erkenden beiden dat

Conferentie ‘De Arme Kant van Nederland - één jaar later’, 4 oktober 1988

9

Jubileum

Bijeenkomsten 1987 – 1993 armoede geen fabel is. Eindelijk, want jarenlang heeft het kabinet de moderne armen ontkend. Sterker: onderzoek naar de financiële en sociale nood van uitkeringsgerechtigden werd als onhaalbaar en weinig zinvol afgedaan. Erkenning van een maatschappelijke fenomeen is één, inzicht hebben in de oorzaken is twee, en het opheffen van de nieuwe armoede is weer iets anders. Wat dat betreft is er weinig hoop op een kentering in het overheidsbeleid. Stuitend was de mededeling van minister De Koning dat voortaan de kerken en de liefdadigheidsinstellingen zich maar moeten ontfermen over de armen.” De houding van de minister was voor ‘De Arme Kant van Nederland’ provocerend. Ds. Ab Harrewijn, prominent lid van de werkgroep, schreef op 7 februari in Trouw een artikel waarin hij stelde: “De gevolgen van zeven jaren De Koning/De Graaf zijn toch merkbaar in een drastische verarming? (…) Met al hun economen achter zich geven De Koning en De Graaf dat nu pas schoorvoetend toe. Het idee dat economen en ministerie-ambtenaren ‘deskundig’ zijn en de stralenkrans van ‘feitelijk’ en ‘reëel’ mogen dragen klopt niet met de feiten. Veel dominees gaan al deze deskundigen vóór in het zien van de feiten van de verarming zelf. Hun feitelijke kennis is nog veel groter. (…) Trouwens, wie kennen hun eigen situatie beter dan de mensen zelf? De bewindslieden moeten eens ophouden met hun ergerlijke gewoonte er telkens een heel leger van economen, sociologen en andere deskundigen tussen te schuiven.”

Niet alleen óver, maar mét de armen De werkgroep ‘De Arme Kant van Nederland’ praatte niet alleen over maar ook met de armen, de erva10

• Conferentie 'De arme kant van Nederland', 29 september 1987 • Conferentie 'De arme kant van Nederland - één jaar later', 4 oktober 1988 • Mede-organiseren door Kerkvrouwen - Bijstandsvrouwen van 'Het huwelijk van de eeuw'; een actie gericht op juridische en economische gevolgen van het ondertekenen van het huwelijkscontract, september 1989 • Landelijke ontmoetingsdagen Kerkvrouwen-Bijstandsvrouwen/ EVA, 1989 - 1997 • Open Deur vakantieweken voor bijstandsvrouwen, 1989 - 1993 • Strategietrainingen Kerkvrouwen - Bijstandsvrouwen/EVA, 1989 - 1997 • Kadertrainingen Kerkvrouwen - Bijstandsvrouwen/EVA, 1989 - 1997 • Weerbaarheidstrainingen voor bijstandsvrouwen, 1990 - 1993 • Manifestatie 'Nederland tegen verarming', 19 mei 1990

Minister Bert de Vries, Manifestatie 19 mei 1990

• Mede-organiseren Tribunaal Vrouwen tegen de Staat, 16 november 1990 • Aanbieding aan minister WVC van rapport 'Armoede opgelost? Vergeet het maar!', 19 maart 1991

• Forumdebat 'De arme kant van Nederland – 5 jaar later', 29 september 1992 • Landelijke meeting 'Armoede raakt je', 24 april 1993 • Preek- en protestmarathon tegen verarming, 28 september 1993


Jubileum

daarmee van de media trok, kan niet verhelen dat politici sindsdien hun beleid niet noemenswaardig hebben veranderd. Zij trokken zich ook niets aan van de kritiek die de werkgroep in 1992 had geuit op de desastreuze ingrepen in de WAO.

Wim van der Zee, aanbieding petitie 1991

ringsdeskundigen, en verleende hen ook een stem. Zo organiseerde zij op 19 mei 1990 op het Malieveld de grote manifestatie ‘Nederland tegen verarming’. Deze manifestatie was zeer succesvol, omdat ze in de publieke opinie veel los maakte. Hetzelfde geldt voor het rapport ‘Armoede Opgelost…? Vergeet Het Maar!’ dat op 19 maart 1991 verscheen en aan de toenmalige minister Hedy D’Ancona van WVC werd aangeboden. Dit rapport is niet alleen rijk aan analyses van de armoedeproblematiek, maar biedt ook een goed overzicht van allerlei activiteiten tegen de armoede. In het begin van 1993 werd het rapport ook in de Tweede Kamer besproken. Bij die gelegenheid werd ook de petitie ‘Armoede nog lang niet opgelost’ aangeboden, die voorzien was van een groot aantal handtekeningen. De grote aandacht die ‘De Arme Kant van Nederland’

Barmhartigheid en gerechtigheid verbinden Toen en ook nu wijzen politici die aan het roer staan erop dat de oorzaak van armoede vooral bij de armen zelf gezocht moet worden. Zij maken niet gebruik van de bestaande regels, zijn niet actief bezig met het zoeken van een baan, etc. De werkgroep ‘De Arme Kant van Nederland’ wijst er terecht op dat armoede “mede het gevolg is van politieke keuzes.” Door te stellen dat niet zozeer de armen, maar armoede het probleem vormt, vraagt zij aandacht voor het verdelingsvraagstuk. En wie zich de vraag stelt of de koek eerlijk verdeeld wordt, zal het niet alleen over armoede moeten hebben, maar ook over rijkdom. Dat betekent dat hulp in geval van armoede eerder een zaak van gerechtigheid dan van barmhartigheid is. Voor arme mensen moet het niet een gunst zijn om geholpen te worden, want dat is dikwijls vernederend. Het is een recht. Barhartigheid is goed voor het lenigen van acute

mer Arie Kra n e r e s Hans Vis


28 september 1993

nood, maar niet voor het aanpakken van de structurele oorzaken van armoede. Het laatste betreft de eerlijke verdeling van de rijkdom in de wereld, en is dus een kwestie van gerechtigheid. Een van de meest uitdagende vragen voor de werkgroep ‘De Arme Kant van Nederland/EVA’ luidt: hoe moeten barmhartigheid en gerechtigheid met elkaar worden verbonden? Voor Levinas gaat het bij barmhartigheid en gerechtigheid om menselijke waardigheid. Dat houdt in dat de ander wordt gerespecteerd zoals hij is. Voor zowel barmhartigheid als gerechtheid geldt dat zoveel mogelijk vermeden moet worden dat de ander wordt geabsorbeerd in het eigen denken en handelen, dat de ander zich volledig dient aan te passen aan de door derden vastgelegde normen. Vanuit het perspectief van arme mensen is het beleid van de huidige regering onbarmhartig en onrechtvaardig. Nederland zou pas een beschaafd land zijn wanneer mensen ook geaccepteerd worden wanneer ze volgens de heersende economische criteria niet verdienstevol zijn, indien ze niet tot de zogenaamde ‘hardwerkende Nederlanders’ behoren. René Gabriëls

Gerry W issink

11

Jubileum

Herinneringen van een onderzoeker

Terugblik

Midden jaren negentig van de vorige eeuw vonden ingrijpende veranderingen plaats in het denken over armoede in Nederland en in het gevoerde armoedebeleid. Tot die tijd mocht eigenlijk niet over armoede gesproken worden. Hoewel het aandeel arme huishoudens in Nederland vooral in de tweede helft van de jaren tachtig vanwege de toenmalige economische crisis hoog opliep, was het woord ‘armoede’ in beleidskringen taboe. Dat is op zich wel begrijpelijk. Het woord ‘armoede’ is immers een normatief beladen begrip. Het verwijst niet zomaar naar huishoudens met een relatief gering inkomen, maar naar een verschijnsel dat in onze hoogontwikkelde verzorgingsstaat eigenlijk niet mag bestaan.

In het kader van het zilveren jubileumjaar van de werkgroep blikken we terug op armoede, armoedebeleid en anti-armoedebeweging in de afgelopen 25 jaar. In dit nummer aandacht voor de jaren 1994 – 1999. Dat waren jaren waarin er meer politieke erkenning en aandacht kwam voor armoede, onder meer in de vorm van vijf Sociale Conferenties en vijf Jaarrapporten Arm Nederland.

Als we erkennen dat er armoede is in het land, zo moet men indertijd hebben gedacht, dan erkennen we in feite dat de verzorgingsstaat heeft gefaald. En dus, dat er iets moet worden gedaan (wat uiteraard geld kostte, dat er nu juist niet was). Opeenvolgende ministers, staatssecretarissen en andere beleidsvoerders putten zich uit in eufemismen zoals

Erkenning Ad Melkert, minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid in het eerste paarse kabinet, was de eerste die midden jaren negentig de moed had om formeel te erkennen dat er ook in Nederland armoede is. Hij deed dat in de nota ‘De andere kant van Nederland - over preventie en bestrijding van stille armoede in Ne-

Ministers, staatssecretarissen en andere beleidsvoerders putten zich uit in eufemismen zoals ‘minima’, ‘echte minima’ en zelfs ‘meerjarige echte minima’ – alles om het woord armoede maar niet in de mond te hoeven nemen ‘minima’, ‘echte minima’ en zelfs ‘meerjarige echte minima’ – alles om het woord armoede maar niet in de mond te hoeven nemen.

derland’ (1995). In die nota werden vooral de individuele oorzaken van armoede genoemd: “werkloosheid, toename van vaste lasten, langdurig

Grafiek - Aandeel huishoudens in Nederland met een inkomen tot 105% van het sociaal minimum (blauwe lijn) en met een laag inkomenen (rode lijn) (als percentage van alle huishoudens in Nederland; 1977-2008)

25 20 15 10 5 0 1977

1981

1985

1990

huishoudens tot 105%

12

1994

1998

2002

2005

2008 8

huishoudens met laag inkomen

Dr. Erik Snel, socioloog en onderzoeker bij de Erasmus Universiteit Rotterdam, was er als medeorganisator van de conferenties en mede-auteur van de rapporten nauw bij betrokken. Hij blikt als gastschrijver terug op deze periode. We vullen de beschouwing aan met een overzicht van activiteiten van de werkgroep en foto’s uit deze periode. rondkomen van een minimuminkomen, ingewikkeldheid van regelingen, vaardigheden van mensen, sociaal-psychologische factoren of

De grafiek laat twee ‘armoedelijnen’ zien. De blauwe lijn betreft het aandeel huishoudens met een inkomen onder of rond het sociaal minimum (tot 105%), de rode het aandeel huishoudens met een laag inkomen (steeds als percentage van het totale aantal Nederlandse huishoudens). Het sociaal minimum (de hoogte van een bijstandsuitkering) wordt jaarlijks politiek vastgesteld. Deze armoedegrens (blauwe lijn) is in de loop der jaren hoger komen te liggen, zeker in jaren dat het economisch goed ging. Dat betekent dat er relatief meer huishoudens onder vallen. Hierdoor daalt het aantal minimumhuishoudens slechts zeer geleidelijk. De lage-inkomensgrens (rode lijn) is gerelateerd aan het sociaal minimum in 1979 en fluctueert sindsdien slechts met de inflatie. Deze armoedegrens is daarom door de jaren heen meer stabiel. Het gevolg is dat het aantal huishoudens dat beneden die grens valt, verhoudingsgewijs wat sneller daalt. Dit verklaart waarom in de grafiek het aandeel minimumhuishoudens (blauw) minder snel daalt dan het aandeel huishoudens met een laag inkomen (rood).


Jubileum

De jaren 1994 - 1999

Jub

e Theo Salemink (DISK), Ineke Bakker (Raad van Kerken) en bisschop Tiny Muskens lopen voorop bij de manifestatie ‘Deelnemen en meedelen’ in 1996

tegenslagen in de privé-sfeer." Structurele oorzaken van armoede (werkloosheid, stijging van vaste lasten) worden wel genoemd, maar het accent ligt toch bij individuele oorzaken waardoor mensen in financiële problemen komen. De nota kondigde diverse maatregelen af in de sfeer van inkomensondersteuning en gesubsidieerde werkgelegenheid (de ‘Melkertbanen’), want ook Melkert zag werk als belangrijkste oplossing voor armoede. Verder gaf Melkert opdracht voor wetenschappelijk onderzoek over armoede en sociale uitsluiting in Nederland, en voor jaarlijkse sociale conferenties over armoede en het gevoerde armoedebeleid. Het wetenschappelijk onderzoek leidde tot vijf Jaarrapporten armoede en sociale uitsluiting onder redactie van Godfried Engbersen, Cok Vrooman (SCP) en ondergetekende. Ik had tevens zitting in de Stuurgroep die de jaarlijkse Sociale Conferenties moesten voorbereiden. Hierbij mijn herinneringen aan die periode.

stem kunnen laten horen en kunnen meepraten over het gevoerde beleid. Arme mensen en bijstandsgerechtigden zijn geen passieve slachtoffers van armoede, maar mondige burgers die moeten worden gehoord! Achteraf is het echter wel de vraag of deze verwachtingen zijn uitgekomen

nt v

/E

Ar m

Ka

VA

um ile

25

an a n N e d er l

d

vele aanwezige landelijke en lokale politici en beleidsvoerders echt beïnvloedde? Ik betwijfel of de sociale conferenties tot echte beleidsveranderingen van de nationale of lokale overheden hebben geleid. Wel droegen ze bij tot grote media-aandacht en daarmee tot een publieke bewustwording van het armoedevraagstuk in Nederland. Dat begon in 1996, direct na de manifestatie 'Deelnemen en meedelen' van 'De arme kant van Nederland', meteen goed door de controversiële uitspraak van bisschop Muskens dat arme men-

Ik betwijfel of de sociale conferenties tot echte beleidsveranderingen van de nationale of lokale overheden hebben geleid bij de vijf sociale conferenties die tussen 1996 en 2000 op instigatie van Melkert en zijn opvolgers zijn georganiseerd. Zeker, anti-armoedeorganisaties zoals 'Sjakuus' en 'De arme kant van Nederland' waren aanwezig en konden hun zegje doen, maar of hun stem de mening van de

Sociale Conferenties Het idee achter het organiseren van grote Sociale Conferenties over armoede en het gevoerde armoedebeleid was zondermeer goed. De betrokkenen (‘stakeholders’ zouden we nu zeggen) moesten immers hun 25 jaar Arme Kant van Nederland | 2012

sen een brood mogen stelen. Voor- en tegenstanders van de stelende armen vulden de krantenkolommen.

Jaarrapporten Arm Nederland Onze jaarrapporten over armoede en sociale uitsluiting presenteerden enerzijds de jaarlijkse armoedecijfers

Arm Nederland Gerard Engbersen, Cok Vrooman en Erik Snel stelden tussen 1996 en 2000 vijf Jaarrapporten over armoede en sociale uitsluiting samen. De titels waren: • • • • •

Arm Nederland, 1996 De kwetsbaren, 1997 Effecten van armoede, 1998 Armoede en verzorgingsstaat, 1999 Balans van het armoedebeleid, 2000

13

Jubileum

Bijeenkomsten werkgroep en partners 1994 – 1999 en anderzijds wetenschappelijke analyses over armoede en evaluaties van het gevoerde beleid. Het eerste jaarrapport gaf een algemeen overzicht van armoede in Nederland (inclusief een beschouwing over de definities van armoede in een ontwikkelde samenleving als de Nederlandse), het tweede ging in op specifieke kwetsbare groepen, het derde op de effecten van armoede, het vierde op de spanningsverhouding tussen armoede en de verzorgingsstaat en het vijfde blikte afsluitend terug op de ontwikkeling van armoede in Nederland in de voorgaande periode en op het gevoerde armoedebeleid. Wat betreft de armoedecijfers waren we elk jaar in spanning of het aantal arme huishoudens (´sociale minima´) in Nederland was afgenomen. Hoewel het Nederland indertijd economisch zeer voor de wind ging (in de internationale literatuur werd zelfs gesproken van een ‘Dutch Miracle’) en er sprake was van een sterke banengroei, bleef de omvang van armoede in Nederland vrij constant. Pakweg één op de tien Nederlandse huishoudens had een inkomen onder of rond bijstandsniveau, en dat veranderde nauwelijks in de loop der jaren (grafiek vorige pagina). Met de jaarrapporten probeerden we ook media-aandacht te trekken en dat lukte vooral door een kleine controverse met de minister. Zo voorspelde collega Paul de Beer (SCP) in het eerste jaarrapport dat de ‘Melkertbanen’ niet of slechts beperkt tot doorstroming naar regulier werk zouden leiden. De naamgever van deze banen was niet gelukkig met deze (achteraf juiste) voorspelling. Het tweede jaar haalden we de media met enkele studies over de negatieve gevolgen van armoede voor opgroeiende kinderen – een 14

• • • • •

Campagne ‘Adoptie van Kamerleden’, 1993 - 1997 Tienjarig bestaan Kerkvrouwen-Bijstandsvrouwen, 1994 Hofvijveractie ‘De arme kant van Nederland verzuipt’, 7 april 1994 Startdag ‘Arm & Rijk’, 18 februari 1995 Oplappen door Smartlappen, eerste van een lange reeks jaarlijkse smartlappenfestivals, 9 december 1995 • Debat ‘De rijke kant van Nederland’, 18 december 1995 • Manifestatie ‘Deelnemen en meedelen’, 1 juni 1996

Manifestatie ‘Deelnemen en meedelen’, 1 juni 1996

• Oprichting van het Platform Armoedebestrijding KHV door de Raad van Kerken in Nederland, het Humanistisch Verbond en Humanitas en de vakcentrales FNV en CNV, april 1997 • Jubileumbijeenkomst ‘De arme kant van Nederland - 10 jaar later’, 30 september 1997 • Conferentie ‘Rechtvaardige belastingen in de 21ste eeuw’, 30 januari 1998 • Aanbieden van de 100.000 handtekeningen ‘Welvaart is van iedereen. Meer voor de minima’ aan minister Klaas de Vries van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, december 1998

Aanbieding petitie ‘Welvaart is van iedereen’, december 1998

• Conferentie ‘Gelijker = Rijker’, 29 januari 1999 • Jubileumbijeenkomst ‘Van EVA naar Vrouwe Fortuna in de 21ste eeuw’, 18 juni 1999 • Coalitieberaad Inkomensherverdeling ‘Welvaart is van iedereen. Meer voor de minima’, 7 september 1999


Jubileum

indertijd betrekkelijk nieuw thema in Nederland, dat ook door de antiarmoedebeweging al was opgepakt. Het is helaas nog steeds actueel! Ook onze herhaalde stelling dat werk niet per definitie een oplossing voor armoede is - we troffen immers steeds meer werkenden onder de armoedegrens - leverde de nodige politieke commotie op. Dit mocht eigenlijk niet worden gezegd!

dat echter in de praktijk niet is vastgesteld. Het toenemende aantal werkende armen bewijst immers dat mensen kennelijk bereid zijn om te werken, ook als ze er financieel weinig mee opschieten! Het idee van de armoedeval bleek echter hardnekkig en was er mede de oorzaak van dat het armoedevraagstuk geleidelijk aan van de publieke en politieke agenda verdween.

Armoedeval

Columbus-complex

Eind jaren ’90 veranderde het politieke klimaat rondom armoede

In het eerste jaarrapport spraken we van het ‘Columbus-complex’. Net

Onze stelling dat werk niet per definitie een oplossing voor armoede is, leverde de nodige politieke commotie op en armoedebeleid in Nederland. Melkert’s opvolgers (De Vries en Vermeend) zagen niet zozeer armoede op zich, maar de armoedeval als het centrale probleem. Dit is het (vermeende) verschijnsel dat mensen vanwege de inkomensvoorzieningen voor lage inkomens niet bereid zouden zijn om betaald werk te aanvaarden en daarmee hun inkomenspositie structureel te verbeteren. Met name de collega´s van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) stelden herhaaldelijk dat het idee van een armoedeval een theoretische notie is (we dénken dat mensen niet gaan werken als ze er financieel weinig op vooruit gaan),

zoals Amerika diverse malen werd ontdekt (eerst door de Vikingen, later door Columbus), zo lijkt dat ook Actie ‘Armoede bestrijding broo dnodig’ december 1998

tie’, 1994 j de ‘Hof vijverac Ab Harrewijn bi


het geval te zijn met armoede. De armen zijn vaak een verborgen categorie, die dan opeens herontdekt wordt. Midden jaren negentig werd armoede opeens herontdekt als urgent sociaal probleem, zowel in Nederland als elders. Dit ging gepaard met allerlei nieuwe termen. Zo werd gesproken van ‘nieuwe armoede’ en ‘sociale uitsluiting’ als het nieuwe gezicht van armoede in rijke landen. Na de millenniumwisseling verdween het armoedevraagstuk weer van ons collectieve netvlies en hadden we vooral aandacht voor andere vraagstukken (integratie, Islam, enz.). Het aantal minimumhuishoudens in Nederland daalde ook enigszins in deze jaren, zij het slechts zeer geleidelijk. Pas sinds de economische crisis van 2008 is er, zowel nationaal als lokaal, weer meer aandacht voor het armoedevraagstuk. Vooral vraagstukken zoals armoede bij kinderen (wat betekent opgroeien in armoede voor kinderen?) en werkende armen (zijn zij de slachtoffers van de dominante trends van globalisering en flexibilisering van de hedendaagse economie?) trekken daarbij de aandacht. Kortom, armoede is een blijvend onderwerp van zorg, ook in Nederland. Erik Snel

Enthousiast publiek

bij cabaret 10-jarig jubileum, 1997

15

Jubileum

Doorgaande verbouwing van de verzorgingsstaat

Terugblik

De periode 2002-2006 was een roerige periode. Paars (het kabinet van PvdA, VVD en D66) was in zijn nadagen en de stijgende welvaart versluierde een maatschappelijke onvrede. Het was de populist Pim Fortuyn die deze onvrede op provocerende wijze wist te verwoorden met gebruikmaking van een schema van ‘wij’ (het gewone volk) en ‘zij’ (de regenten in Den Haag, die los gezongen waren van de werkelijkheid). Ook werd een zondebok geïntroduceerd in de vorm van de islam.

In het kader van het zilveren jubileumjaar van de werkgroep blikken we terug op armoede, armoedebeleid en anti-armoedebeweging in de afgelopen 25 jaar. In dit nummer aandacht voor de jaren 2000 - 2006. Dat waren jaren van doorgaande verbouwing van de verzorgingsstaat.

De Tweede Kamerverkiezingen van 2002, kort na de moord op Pim Fortuyn, brachten de LPF een grote

alle WAO'ers die jonger waren dan vijftig jaar volgens aangescherpte criteria te herkeuren. Oorspronkelijk

Strenger, soberder en activerend naar betaald werk winst. Deze partij bleek echter een weinig stabiele factor: het kabinet Balkenende I ging door ruziënde bewindslieden van de LPF al in 2003 ten onder. Daarna volgden de kabinetten Balkenende II (2003-2006, CDA, VVD en D66) en III (2006-2007, CDA en VVD). Onder deze kabinetten, met als eerstverantwoordelijken de minister voor Sociale Zaken en werkgelegenheid Aart Jan de Geus, Mark Rutte en later Henk van Hoof, ging de verbouwing van de verzorgingsstaat onverminderd door: strenger, soberder en activerend naar betaald werk.

Veranderingen in de sociale zekerheid

was het de bedoeling om de leeftijdsgrens op 55 jaar te stellen, maar onder druk van massale protesten van onder meer de vakbeweging en de anti-armoedebeweging, waaronder de werkgroep Arme Kant van Nederland/EVA, werd de grens verlaagd. De WIA maakte een onderscheid tussen verschillende groepen arbeidsongeschikten, waarbij zij die niet volledig arbeidsongeschikt

Dr. Herman Noordegraaf, docent aan de Protestantse Theologische Universiteit en voormalig voorzitter van de werkgroep Arme Kant van Nederland/EVA blikt als gastschrijver terug op deze periode. We vullen de beschouwing aan met een overzicht van activiteiten van de werkgroep en foto’s uit deze periode. prikkels, ook naar werkgevers toe, wilde de regering meer arbeidson-

De nadruk op activering en sancties hadden een verzwakking van de rechtspositie van bijstandsontvangers tot gevolg verklaard waren, een slechtere uitkeringssituatie kregen. Via financiële

geschikten in de betaalde arbeid hebben.

Een belangrijke verandering in de uitvoering van de sociale zekerheid was de vorming van het UWV (Uitvoeringsinstituut Werknemersverzekeringen), dat bestuurlijk meer op afstand kwam van de sociale partners (vakorganisaties en werkgevers). Minister De Geus voerde een drastische hervorming in de WAO door met de Wet Werk en Inkomen naar Arbeidsvermogen (WIA), die de WAO verving. Het doel was het beperken van de instroom en de bevordering van de uitstroom. Al eerder was een traject ingezet om 16

Manifestatie ‘Om Sociale Rechtvaardigheid’, oprichting Sociale Alliantie, okt. 2000


Jubileum

De jaren 2000 - 2006

Wat betreft het specifieke armoedebeleid moet geconstateerd worden dat de monitoring van de situatie van mensen rond het minimum een verschraling onderging. De Jaarrapporten werden vervangen door afwisselend een meer uitgebreide Armoedemonitor en een Armoedebericht, beide verzorgd door het Sociaal en Cultureel Panbureau en het Centraal Bureau voor de Statistiek. Om armoede sterker te signaleren ging de Protestantse Kerk in Nederland over tot een onderzoek onder diaconieën, het eerste van een periodiek onderzoek waaraan meer kerken en ook de Evangelische

Ka

nt v

VA

/E

Alle ontwikkelingen werden kritisch gevolgd en actief bestreden door de anti-armoedebeweging, die vanaf 2000 vorm kreeg in de Alliantie voor Sociale Rechtvaardigheid (kortweg de Sociale Alliantie), die een paraplu vormde van een groot aantal organisaties, waaronder ook de Raad van Kerken en de werkgroep Arme Kant van Nederland/EVA.

25

um ile

Sociale Alliantie

e

Nog een wet die genoemd moet worden, is de Wet Maatschappelijke Ondersteuning, die de verantwoordelijkheid voor zorg en welzijn (onder meer onderdelen van de AWBZ, de WVG en nog enige andere regelingen) bij de gemeente legt. Deze wet zet de eigen verantwoordelijkheid voorop, alsmede de inzet van mantelzorgers, vrijwilligers en maatschappelijke organisaties. Hoewel het de bedoeling was om de wet

in 2006 in te voeren, gebeurde dat vanaf 1 januari 2007.

Ar m

Een andere belangrijke wet die ingevoerd werd, was de Wet Werk en Bijstand, die de Algemene Bijstandswet (ingevoerd in 1965) afloste. De gemeenten kregen de verantwoordelijkheid voor het beleid dat er allereerst op gericht zou moeten zijn om mensen in de bijstand te reïntegreren in de betaalde arbeid. De WWB leidde tot een verschuiving in de balans van rechten en plichten. De nadruk op activering en sancties had een verzwakking van de rechtspositie van bijstandsontvangers tot gevolg, omdat deze nu sterk ingekleurd werd door gemeentelijke regelgeving en door individuele beoordeling door bijstandsambtenaren.

Jub

an a n N e d er l

d

Alliantie gingen deelnemen. Ongeveer driekwart van de diaconieën gaf aan dat zij op één of andere manier betrokken was bij de ondersteuning van mensen die financieel in de knel waren geraakt. Van die groep gaf bijna 85% aan dat zij dit deed door middel van giften. Ruim de helft verstrekte (ook) leningen. Eenzelfde percentage gaf ook hulp in natura. Het verwijzen en begeleiden naar instanties en regelingen was een andere manier van ondersteuning, die ook door bijna de helft van de respondenten werd genoemd. De lijn doortrekkend die te zien was in de antwoorden van degenen

Het verschijnsel voedselbank riep uiteraard op tot bezinning die gereageerd hadden, kon met een voorzichtige schatting gesteld worden dat er ruim 8000 individuele vragen om financiële hulp gehonoreerd waren en dat het daarbij ging om een totaalbedrag van ruim 4,5 miljoen euro.

Voedselbanken

Herman Noordegraaf


Conferentie 21 april 2006

Een opvallend nieuw verschijnsel was de voedselbank. Deze nu niet meer weg te denken organisatie was in tegenstelling tot andere West-Europese landen tot 2002 in Nederland afwezig (behoudens enige particuliere activiteiten). Initiatiefnemers waren Sjaak en Clara Sies. In 2002 richtten zij in Rotterdam de eerste voedselbank in Nederland op. Deze is gevestigd in een voormalige loods 17

Jubileum

Bijeenkomsten werkgroep en partners 2000 – 2006 in het Rotterdamse havengebied die voor de symbolische prijs van 1 euro van het Havenbedrijf gehuurd wordt. De voedselbank nam een grote vlucht. In elke regio van Nederland is er wel één te vinden. Vanuit zo’n voedselbank worden dan weer diverse uitdeelpunten van voedselpakketten voorzien. De doelstelling van de voedselbanken is tweeledig. Allereerst hulpverlening aan mensen in nood. De tweede doelstelling is het tegengaan van verspilling van voedingsmiddelen. Het aantal gebruikers van de voedselbanken groeide snel. In 2007 maakten er dertienduizend huishoudens gebruik van. Dat was een stijging van dertig procent ten opzichte van het jaar daarvoor. Die stijging had te maken met de stijgende kosten van het levensonderhoud, terwijl de minimuminkomens daarbij zijn achtergebleven. Een andere reden was de groeiende bekendheid van de voedselbanken. Deze blijken ook te fungeren als punt van ontmoeting en hulpverlening. Mensen kunnen er hun verhaal kwijt en er wordt gesignaleerd naar hulpverleningsinstanties als deze langs elkaar heen werken of er anderszins knelpunten naar voren komen. Behalve voedsel verstrekken veel voedselbanken ook andere spullen, bijvoorbeeld luiers, shampoo, tandpasta en zeep. Het waren veelal bewogen kerkleden die het initiatief namen tot een voedselbank. Kerken raakten erbij betrokken via vrijwilligers, materiële ondersteuning, het beschikbaar stellen van een kerkruimte als uitdeelpunt, bestuurlijke deelname of anderszins. Het verschijnsel voedselbank riep uiteraard op tot bezinning: hoe heeft de anti-armoedebeweging zich ermee te verhouden? Daartoe belegden de werkgroep Arme Kant van Nederland/EVA en Kerk in Actie op 21 april 2006 een conferentie. 18

• Coalitieberaad Inkomensherverdeling ‘Welvaart is van iedereen. Meer voor de minima’ van 5 september 2000 • Manifestatie ‘Om sociale rechtvaardigheid’, 30 oktober 2000 samen met een brede Alliantie van organisaties

Manifestatie ‘Om Sociale Rechtvaardigheid’, 30 oktober 2000 Ineke Bakker, Willem Vermeend en Ploni Robbers

• Rijkdom verarmt, debat op 5 juni 2001 waarbij het Platform Armoedebestrijding KHV (kerken, humanisten en vakcentrales) wordt opgeheven, omdat er de Alliantie voor Sociale Rechtvaardigheid voor in de plaats is gekomen • Debat 'Zorg om de zorg', 14 maart 2002 • Hoogste tijd voor sociale rechtvaardigheid, manifestatie Alliantie voor Sociale Rechtvaardigheid, 18 april 2002 • Bijeenkomst 'De arme kant van Nederland – 15 jaar later', 24 september 2002 • Conferentie 'Waarden en sociale samenhang', 1 Mei Conferentie, 1 mei 2003 • Conferente 'Ethiek voor rijk en arm', 28 april 2004 • Werkdag helpen onder protest, 22 januari 2005 • Kerkendag, 23 april 2005 • Conferentie 'Arbeid, Levensloop en Solidariteit', 1 mei 2005 • 15-jarig jubileum EVA-Dienstbodenkoor, 25 november 2005

Vijftienjarig jubileum EVA-Dienstbodenkoor

• Conferentie 'Meer dan voedsel alleen', 21 april 2006 • Presentatie onderzoek ‘Armoede in Nederland’, 18 november 2006


Jubileum

In de verklaring die de conferentie opleverde en die binnen kerken een brede verspreiding kreeg, werd het belang van voedselbanken onderkend en waardering uitgesproken voor de velen die met grote inzet en volharding hun werk verrichtten. Het feit dat voedselbanken nodig zijn, is echter fundamenteel in strijd met de belangrijkste principes van de rechtsstaat. Daarom: “Voedselbanken mogen niet meer zijn dan een tijdelijke noodvoorziening waarbij ondertussen gewerkt wordt aan een structurele verbetering van de positie van mensen in armoede. Wij roepen (…) samenleving en politiek op om zich te verplichten tot intensief beleid en maatregelen om verarming tegen te gaan.”

Verrijking Vanuit de kerkelijke anti-armoedebeweging kreeg de andere kant van de medaille, de verrijking, ook aandacht, onder meer in de campagne ‘Gelijker = Rijker’. Via conferenties en publicaties werd geprobeerd om het publieke debat daarover op gang te brengen mede met het oog op de herziening van het belastingstelsel. Een initiatief dat hiermee verbonden was, was ‘Beleggers vóór Belasting’, die een hogere belasting bepleitte op beleggingswinsten. Op de eerste jaarvergadering gaf professor Nico Wilterdink de volgende cijfers: in 1994 bezaten de 200 rijksten op aarde samen 440 miljard dollar, in 1998 was dat gestegen tot 1024 miljard. Dat is meer dan de armste 40% van de

Smartlappenfestival 2002

wereldbevolking (2,5 miljard mensen) samen in een jaar verdienen. In Nederland bezat in 1939 de rijkste 1% van de Nederlanders 45% van al het vermogen. In 1980 was dat 24%, maar in 1996 was dat al weer gestegen tot 42%. Op een latere conferentie over ‘Globalisering en sociale rechtvaardigheid (1 mei 2001) kreeg de toenmalige voorzitter van de FNV, Lodewijk de Waal, de handen op elkaar voor zijn voorstel om een ‘kleptocratentax’ in te voeren om de buitensporig hoge salarissen van topmanagers af te romen.

In deze jaren kreeg in de praktische ondersteuning het gemeentelijk beleid meer aandacht. Dat werd immers door decentralisatie steeds belangrijker. Voorts was er aandacht voor het versterken Aysel Disbu da Ab Harrew k, eerste winnares van weerbaarheid en ijn Prijs 13 mei 2003 ‘empowerment’, opdat in een schraler wordende verzorgingsstaat mensen zich des te beter staande zouden kunnen houden, soms uit de armoede zouden kunnen komen en in ieder geval hun kracht in konden zetten. Herman Noordegraaf

Manifestatie ‘Keer het Tij’ 2003


, rentie 2004 1 Mei Confe e Waal Lodewijk d

Kerkendag 2005

19

Jubileum

De magere jaren

Terugblik

Op 14 november 2012 bereik ik met veel vertraging en omwegen vanuit Brussel weer mijn woonplaats. Treinstakingen in België. De mevrouw van de Thalys meldde eerder op de dag dat 'ze' nu op het spoor zitten. Acties van het Europees Verbond van Vakverenigingen. 'Voor banen en solidariteit in Europa. Nee tegen bezuinigingen'.

In het kader van het zilveren jubileumjaar van de werkgroep blikken we terug op armoede, armoedebeleid en anti-armoedebeweging in de afgelopen 25 jaar. In dit nummer aandacht voor de jaren 2007 - 2012. Dat waren jaren waarin armoede en schulden toenamen, ook onder nieuwe groepen. Het waren ook jaren van een terugtrekkende overheid, het toenemen van hulpverlening en een zoekende anti-armoedebeweging. Ans Pelzer, beleidsadviseur van FNV, blikt als gastschrijver terug op deze jaren. We vullen de beschouwing aan met een overzicht van activiteiten van de werkgroep en foto’s uit deze periode.

Bij datzelfde EVV heb ik vergaderingen en lezingen bijgewoond. Soms rijst een bijna apocalyptisch beeld op. Een econoom van het EVV schetst hoe in zijn visie een dominoeffect niet denkbeeldig is. "We are all Greek." Europese landen kegelen elkaar één voor één de afgrond van een nog diepere recessie in, door te concurreren met loonkosten en forse bezuinigingen. Hij laat zien hoe de geschiedenis herschreven wordt. Het zijn niet meer de financiële markten die de verantwoordelijkheid voor de crisis wordt toegeschoven. Die wordt nu gelegd bij de openbare uitgaven en de te hoge lonen. De slachtoffers worden verantwoordelijk gemaakt. Het weekend van 17 november reppen de Nederlandse kranten van een 'triple dip': de recessie zet door. De werkloosheid loopt op en het kersverse kabinet Rutte/Asscher weet dat Nederland krachtiger uit de crisis komt. Hoe? Dat zeggen ze er niet bij. Economen spreken elkaar als gewoonlijk tegen. Onderschrijft de één voortgaande crisis, dan roept

weer een ander op tot nuchterheid, want we redden het in Nederland wel. In Spanje en Griekenland zijn er huisuitzettingen en zelfmoorden. Hier hebben we een gedegen bestuurscultuur en zal het zo ver niet komen. Wel lijken vriend en vijand het er over eens dat de voorgestelde versoepeling van het ontslagrecht en verkorting van de WW-duur alleen maar slachtoffers zullen maken. Geen mens gelooft dat er meer banen komen door het ontslagrecht te versoepelen. Toch staat het in het regeerakkoord. Opnieuw realiseer ik me dat als je midden in het oog van de orkaan zit er moeilijk iets met zekerheid valt te voorspellen. Stekeblind voor iets als de tijdgeest zijn bij uitstek degenen die er midden in zitten.

Niet-gebruik In 2006 nam ik het beleidsterrein armoede over van collega Jan Schrauwen. De Sociale Alliantie liep het stramien van regionale Alliantiedagen, gesprek met de staatssecretaris, publicaties en wensenlijsten. Aan de positie van arme mensen verbeterde weinig.

Saskia Noorman en Nel de Boer bij de presentatie van ‘Zij wil vooruit - jonge vrouwen op het minimum’

20

De eerste staatssecretarissen die ik meemaakte (Aboutaleb en Klijnsma) waren wel begaan met het onderwerp en de mensen en maakten middelen vrij om wat heette het 'niet-gebruik' van voorzieningen tegen

te gaan. Huurtoeslag, zorgtoeslag, langdurigheidstoeslag, bijzondere bijstand, tegemoetkomingen voor schoolgaande kinderen, stadspassen enzovoorts. Steeds gebruikten maar weinig mensen die mogelijkheden en bleef er veel geld op de plank liggen. Dat ontlokte de toenmalige voorzitter van de Sociale Alliantie en de huidige FNV-voorzitter Ton Heerts eens de uitspraak: "Het lijkt er op dat het systeem expres zo ingewikkeld gemaakt wordt om mensen af te schrikken er gebruik van te maken." De ambtenaren keken geschokt. “En zo ontmoet ik alle dagen Figuren die maar blijven vragen Waar gaan we heen met de cultuur En waarom is de jam zo duur Is er nog hoop in deze tijd Dan moet ik zeggen, tot mijn spijt Pardon ik ben hier zelf vreemd.” Annie M.G. Schmidt


Jubileum

De jaren 2007 - 2012

De opmars van de voedselbanken is wellicht een van de opvallendste ontwikkelingen in dit tijdperk hebben we hier niet. Maar ook: het is niet goed voor de vakbeweging om zich al teveel met 'losers' te identificeren. Maar voorzitter Jongerius en bestuurder Hartveld dachten daar anders over. En met hun steun kregen we een project 'Werkende armen' van de grond waarvoor alle FNV-bonden de middelen bij elkaar brachten. Het gesprek over het voorwoord van het boek 'Onzeker bestaan' met Agnes Jongerius herinner ik me goed. Ik had iets opgeschreven naar aanleiding van het boek 'Die Ausgeschlossenen' van de Duitse socioloog Heinz Bude. Agnes zei: "Ik wil niet de socioloog Pelzer aan het woord. Ik wil dat wij ons als vakbeweging verbinden met die mensen." Zo is dat!

indrukwekkende boek van Marcel van Dam 'De onrendabelen'. Ook toen was er weer even veel publiciteit, maar ook ongeloof en spraakverwarring. Onophoudelijk leg ik uit dat 'werkende arme' niet gelijk staat aan 'mensen met een laag salaris'. Maar toch wordt het allemaal op een hoop gegooid en dan neemt de discussie vaker een totaal andere wending. Van Dam beschrijft ook de groep mensen

Onzeker bestaan De aanstormende bankencrisis merkte ik in 2008 en 2009 vooral 25 jaar Arme Kant van Nederland | 2012

nt v

/E

Ka

VA

um ile

Die jaren 2006, 2007 kregen we ook de eerste signalen over een groeiende groep werkende armen. Mensen met een loon uit arbeid of zelfstandigen die toch onder de armoedegrens terechtkwamen. Aanvankelijk was ongeloof mijn deel. Working poor? Da’s typisch Amerikaans. Dat

Overigens zijn de meeste van 'mijn' werkende armen nu werkloze armen. Boek en tentoonstelling 'Onzeker bestaan' werden in mei 2009 op het FNV-congres gepresenteerd. Toen leidde het nog tot vele geschokte reacties. "Dat zoiets bestaat in Nederland." Gepland waren een tiental locaties voor de tentoonstelling en het werden er 150. Ook nu, eind 2012 komen er nog aanvragen binnen. Kaderleden van FNV gaan overal met behulp van de tentoonstelling de discussie aan over armoede, het gemeentelijk armoedebeleid en de werkende armen. Wat later (november 2009) verscheen het

25

e

Werkende armen

doordat het steeds moeilijker werd om mensen te vinden die zich met naam en toenaam kenbaar wilden maken als 'werkende arme'.

Ar m

Er ontstond een kring dienstverleners om ingewikkelde regelingen te overzien en om mensen te helpen die voorzieningen ook daadwerkelijk aan te vragen. Kerken, Humanisten, Vakbonden en ook gemeenten gingen mensen helpen met aanvragen. De steeds grotere beleidsvrijheid van gemeenten maakte het er allemaal niet gemakkelijker op. Want de mogelijkheden verschillen per gemeente.

Jub

an a n N e d er l

d

die generaties lang in armoede leven. De wereldwijde organisatie ATD, ook actief in Nederland, wint mijn hart en respect met hun consequente en respectvolle wijze van steun verlenen aan juist deze groep mensen.

Voedselbanken en hulp door kerken De opmars van de voedselbanken is wellicht een van de opvallendste ontwikkelingen in dit tijdperk. Ze werden begroet met ongeloof en woede en het vaste voornemen er een einde aan te maken; ze overbodig te maken (Wouter Bos). Maar het tegenovergestelde gebeurde: de voedselbanken groeiden en groeien explosief. Daarnaast groeit ook de hulp door de kerken en andere organisaties. Bovendien stijgt het aantal huishoudens met problematische schulden razendsnel. De discussie die bij de eerste voedselbanken ontstond over de (on)wenselijkheid en het falen van armoedebeleid, verstomde snel. De Frogers maakten het onderwerp salonfähig en sindsdien hoeft niemand zich

Evelyn Schwarz en Hub Crijns tijdens de bijeenkomst ‘Armoe de Baas’ in 2009

21

Jubileum

Bijeenkomsten werkgroep en partners 2007 – 2012 meer te schamen om aan te kloppen bij de voedselbank. Iedereen helpt (er zit ook niet veel anders op) en de vraag waarom er dan toch

• EVA-ontmoetingsdag, 3 maart 2007 • De arme kant van Nederland – 20 jaar later, Jubileumbijeenkomst op 29 september 2007 • Training EVA 60-plus, 12-14 december 2007

Ook een ongelovige kan zien dat de kerk het laatste cement is in een uiteenvallende stad voedselbanken zijn in een nog steeds welvarend land als Nederland is naar de achtergrond geschoven. De kerkelijke anti-armoedebeweging maakte in 2010 de resultaten bekend van een onderzoek naar financiële hulp. Zichtbaar wordt dat de diaconale organisaties ruim twaalf miljoen aan individuele hulpverlening hadden besteed. De kerken helpen veelal onder protest. Het belang van die hulp moet niet onderschat worden. Of zoals Willem Pekelder het onlangs in Trouw omschreef: “Ook een ongelovige kan zien dat de kerk het laatste cement is in een uiteenvallende stad.” Rotterdam heeft dat in de gaten en experimenteert met nieuwe vormen van samenwerking tussen kerk en staat.

‘Additude’ tijdens ‘De arme kant van Nederland - 20 jaar later’

• EVA-ontmoetingsdag, 15 maart 2008 • Onderzoek ‘Armoede in Nederland 2008’, gepresenteerd op werkdag 26 juni 2008 • EVA-inspiratiedagen, 16-17 oktober 2008 • Armoe de baas, 28 februari 2009 • Symposium Kerk en schuldhulp, 25 april 2009 • Symposium 'Zij wil vooruit', 11 november 2009 • Presentatie- en werkdag 'Armoede en recht doen – helpen onder protest in de praktijk', 8 juni 2010 • Nederland armoedevrij – tienjarig jubileum Sociale Alliantie, 23 september 2010. • EVA-ontmoetingsdag 'Je eigen kracht', 2 oktober 2010 • Presentatie- en werkdag onderzoek 'Armoede in Nederland 2010', 4 november 2010

Laat ze niet vallen In 2010 neemt staatssecretaris De Krom het stokje over van Klijnsma. Dat hebben we geweten. Geniepige bezuinigingen op de bijstand. De Wajong en de Sociale Werkvoorziening gaan op de schop. April 2010 besluiten we samen met de bonden dat de WSW zo ernstig bedreigd wordt dat we daar volop aandacht aan willen besteden. We gaan nog eens een portrettenreeks maken nu van werknemers in de sociale werkvoorziening. Dat doen we onder de vlag van het armoedeproject. We vrezen vooral massale uitsluiting van mensen met een beperking. Nog tijdens het maken van dat boek 22

Aanbieding Armoedeonderzoek 2010 door Peter Verhoeff en Gerard de Korte

• Inspiratiedag 'Waar word ik blij van?', 9 april 2011 • Manifestatie Stop de Stapeling, Malieveld. Deelname met presentatie 'Armoedesignaal 2011' en 'De Boodschappenmand' aan grotere manifestatie van diverse organisaties, 19 september 2011 • Inspiratiedag 'Wat heb je nodig?', 2 juni 2012 • Symposium 'Rijk & Arm', 25-jarig jubileum, 29 september 2012


Jubileum Manifestatie ‘Stop de Stapeling’ / ‘Laat ze niet vallen’, september 2011

werden we overvallen door nieuwe bezuinigingsmaatregelen. Er volgt ruim een jaar van FNV-acties tegen het beleid onder het motto ‘Laat ze niet vallen’. Samen met de bonden werden tientallen actie- en discussiebijeenkomsten georganiseerd en werden massa-acties in samenwerking met enkele politieke partijen en het maatschappelijk middenveld op touw gezet. Het kabinet valt (april 2012) en de door ons gewraakte

het Kabinet Rutte/Asscher roept nu om saamhorigheid, nadat het eerste Kabinet Rutte jarenlang zo ongeveer iedere bevolkingsgroep tegen elkaar opgehitst had (zie de verkiezingsposter van de VVD met de tekst ‘Niet je hand ophouden, maar handen uit de mouwen’). Werkenden werden opgezet tegen niet-werkenden, zieken tegen gezonden, en jong tegen oud. Dan wordt solidariteit verdomd lastig.

Ook het Kabinet Rutte/Asscher roept nu om saamhorigheid, nadat het eerste Kabinet Rutte jarenlang zo ongeveer iedere bevolkingsgroep tegen elkaar opgehitst had Wet Werken naar Vermogen wordt controversieel verklaard. Heel even kunnen we achterover leunen.

Nieuwe ontwikkelingen De Sociale Alliantie trekt zo rond 2010 een andere jas aan. Verweer en vernieuwing heet het. Maar het verweer zit opgesloten in papier en over de vraag hoe die vernieuwing er uit moet zien worden we het nog niet meteen eens. De vakbeweging stond aan de wieg van de verzorgingsstaat en het is een doorleefde gedachte dat we middels collectieve arrangementen daar waar dat nodig is mensen willen beschermen. Het wenkend perspectief van de ‘civil society’ zien we als een noodverband en geen structurele oplossing. Ook

Last but not least: het kabinet propageert oplossingen als het terugvallen op eigen kring. Mantelzorgers moeten veel zorg over gaan nemen. Dat klinkt leuk neutraal, maar iedereen weet dat het in de praktijk vooral vrouwen zijn die dat doen.


Courage Als gezegd: midden in de orkaan is het moeilijk voorspellen welke kant de bal oprolt. Misschien lachen we ons over vijf jaar een kriek over mijn sombere begin van dit artikel. Ik hoop het! Voor ik Brussel verlaat neem ik afscheid van de oude Griekse dame die ingehouden, maar met groot verdriet sprak over de situatie in haar land. Eerder vertelde ze me dat iedereen in Brussel op haar reageert met een schouderklopje en de woorden “Courage!” Ze moet naar de luchthaven, maar de treinen staken. “Taxi?”, opper ik. “Maar dat kost vijftig euro en die heb ik niet.” “En de bond dan?” “Ook niet!” In luttele seconden overweeg ik of ik een briefje van vijftig in mijn tas heb en of het ja/nee een belediging zou zijn als ik het haar geef. Maar het moment is al voorbij. “Courage”, roep ik haar na. Ans Pelzer

1. ‘De Magere Jaren’ is de titel van het boek van J. Beishuizen en E. Werkman: een fraaie geschiedschrijving over de crisis in de dertiger jaren. ‘Nederland in crisistijd 1929-1939’. Tweede herziende druk 1976. 2. Heinz Bude, ‘Die Ausgeschlossenen - Das Ende vom Traum einer gerechten Gesellschaft’. Carl Hanser, Munchen 2008. 3. Boek en tentoonstelling: ‘Onzeker Bestaan, leven aan de rafelrand van de arbeidsmarkt’. FNV/Nieuw Amsterdam. Will Tinnemans, foto’s Chris de Bode. Tentoonstelling te bestellen bij de FNV. 4. Boek en tentoonstelling, ‘Bijzondere werknemers, verhalen uit de sociale werkvoorziening’. FNV 2010. Ans Pelzer/Marie Kiebert, foto’s Chris de Bode. Tentoonstelling en boek te bestellen bij de FNV.

23

Armoede is onrecht Wim van der Zee

Gerechtigheid is een kostbaar bijbels woord. Het betekent scheve verhoudingen recht zetten, recht doen aan misdeelde mensen, oprichten wat terneergeslagen is. Gerechtigheid is een van de werkwoorden van een God die niet boven de partijen staat maar die zeer partijdig is. Hij is het meest met de minsten. (…) Armoede is onrecht! Horen en roepen, dat kunnen we doen. Niet meer en niet minder. (…) Wellicht hebben we geen pasklare antwoorden en oplossingen. Maar we willen uitdrukkelijk de armoede in Nederland uit de onzichtbaarheid halen en in beeld brengen. En er ook nog bij zeggen: armoede in Nederland, mensonterend en godgeklaagd. Wim van der Zee, conferentie ’De arme kant van Nederland’, 29 september 1987

25 jaar Arme Kant van Nederland. Jubileumspecial

Recommend Documents