jaarverslag 2012
J
a a r v e r s l a g
RGV Holding B.V. Kermisland 110 Postbus 2108 6802 CC Arnhem Telefoon (026) 384 88 00 E-mail
[email protected] www.rgv.nl KvK centraal Gelderland 08080175
2012
2
Inhoud BESTUURS- EN ADVIESORGANEN......................................................................................................... 5 MISSIE VAN RGV HOLDING B.V............................................................................................................... 6 KERNGEGEVENS....................................................................................................................................... 7 BERICHT VAN DE RAAD VAN COMMISSARISSEN................................................................................. 9 VERSLAG VAN DE DIRECTIE OVER 2012.............................................................................................. 10
In het kort........................................................................................................................................... 10 Onze strategie.................................................................................................................................... 11 Corporate Governance..................................................................................................................... 13 Toelichting.......................................................................................................................................... 16 Recreatieterreinen............................................................................................................................ 16 Onroerend goed............................................................................................................................... 25 Interhuis........................................................................................................................................... 28 RGV Holding..................................................................................................................................... 30 Risicoparagraaf................................................................................................................................. 38 Resultaten........................................................................................................................................ 40 Vooruitzichten.................................................................................................................................. 41 JAARREKENING 2012.............................................................................................................................. 43
Geconsolideerde balans..................................................................................................................... 43 Geconsolideerde winst- en verliesrekening.................................................................................... 44 Geconsolideerd kasstroomoverzicht............................................................................................... 44 Toelichting op de geconsolideerde balans en winst- en verliesrekening................................... 46 Toelichting op de geconsolideerde balans..................................................................................... 49 Niet in de balans opgenomen rechten en verplichtingen............................................................ 52 Toelichting op de geconsolideerde winst- en verliesrekening.................................................... 53 Enkelvoudige balans.......................................................................................................................... 55 Enkelvoudige winst- en verliesrekening......................................................................................... 55 Toelichting op de enkelvoudige balans en winst- en verliesrekening........................................ 56 Niet in de balans opgenomen rechten en verplichtingen............................................................ 58 OVERIGE GEGEVENS.............................................................................................................................. 59
Controleverklaring van de onafhankelijke accountant................................................................. 59 Statutaire regeling omtrent bestemming winst en voorstel tot bestemming van het resultaat 2012.................................................................................. 60 Persoonlijke gegevens Directie en Raad van Commissarissen
N.B. Alle bedragen zijn vermeld in duizenden euro’s, tenzij anders vermeld.
3
4
Bestuurs- en adviesorganen RGV Holding B.V. Raad van Commissarissen De heer J.G.H. Heijmen De heer J. van Lidth de Jeude De heer J. Wegstapel, voorzitter
Directie De heer E.M.J.C. Droogh
Ondernemingsraad Mevrouw D.M.C.W. Berlage
voorzitter vanaf 20 maart 2012
De heer R.B. Knippenberg Mevrouw D. J.C. Thijssen
Juridische structuur van actieve vennootschappen
Zweminrichtingen B.V.
SchatEiland
5
Missie van rgv holding b.v. RGV is een bedrijfsmatige, duurzame aanbieder van vrijetijdsbesteding voor een breed publiek. Dit doet zij middels grondgebonden recreatievoorzieningen met groen als decor. Zij ontwikkeld daartoe voor zichzelf en anderen grondgebonden exploitaties. Zij wil daarmee direct en indirect een bijdrage leveren aan de leefbaarheid en vrijetijdsbesteding in de regio waar zij actief is.
Activiteiten RGV
6
Recreatiegebieden
Gelegen in de gemeente(n)
Berendonck
Wijchen
Bussloo
Voorst
Groene Heuvels
Beuningen
Heerderstrand
Heerde
Kievitsveld
Epe
Mookerplas
Mook en Middelaar
Nieuw Hulckesteijn
Nijkerk
Rhederlaag
Zevenaar
Strand Nulde
Putten
Strand Horst
Harderwijk, Ermelo
Surfoever Hoge Bijssel
Nunspeet
Wylerbergmeer
Ubbergen
Zandenplas
Nunspeet
Zeumeren
Barneveld
Passantenhaven Hattem
Hattem
Kerngegevens
2008
2009
2010
2011
2012
Bezoekersaantallen recreatiegebieden (x 1.000)
3.363
3.782
3.515
3.150
3.589
100
112
105
94
107
1.204
1.249
1.312
1.397
1.438
100
104
109
116
119
Omzet parkeergelden
940
1.188
1.102
938
1.167
Index
100
126
117
100
124
9.444
10.376
10.615
10.931
9.730
Index Bezoekersaantallen exploitaties recreatiegebieden (x 1.000) Index
Aantal parkeerabonnementen Aantal evenementen Externe omzet uit verhuur en verpachting
520
586
682
750
654
1.474
1.531
1.562
1.606
1.686
Index
100
104
106
109
114
Overige opbrengsten, zoals evenementen
668
741
628
1.081
752
100
111
94
162
113
-3.027
-2.891
-1.767
-470
-448
-16.112
1.955
2.295
744
2.279
26
28
35
18
26
(incl. kioskexploitatie en sponsorinkomsten) Index Operationeel resultaat Netto resultaat Aantal dagen boven 25°C
14
14
14
14
14
Totale oppervlakte in ha
Aantal gebieden
1.715
1.713
1.710
1.707
1.765
Oppervlakte water in ha
692
695
697
700
702
17
16
18
18
Personeelsgegevens / situatie per 31 december* Aantal personeelsleden kantoor
17
Aantal personeelsleden buitendienst
17
14
13
13
10
3
12
10
11
11
Aantal personeelsleden eigen exploitaties
37
43
39
42
39
Aantal personeelsleden in fte’s kantoor
Totaal aantal personeelsleden
15,3
15,3
16,0
16,6
16,8
Aantal personeelsleden in fte’s buitendienst
15,5
13,1
12,1
11,6
9,3
Aantal personeelsleden 2,5
9,7
18,7
15,8
17,8
Totaal aantal personeelsleden in fte’s
eigen exploitaties in fte’s
33,3
38,1
46,8 **
43,9 **
45,3 **
Gemiddelde leeftijd
42,9
43,4
44,7 **
43,9 **
45,0 **
8,0
7,9
9,4
8,4
9,2
5.597
5.228
1.151
1.184
2.850
Gemiddeld aantal dienstjaren Investeringen in recreatieve en ondersteunende voorzieningen * exclusief oproepkrachten, stagiairs etc. ** inclusief oproepkrachten exploitaties
7
8
Bericht van de Raad van Commissarissen Aan de Aandeelhouders Het is ons een genoegen u bij dezen het jaarverslag over 2012, met daarin opgenomen het verslag van de directie en de jaarrekening, aan te bieden. De jaarrekening is gecontroleerd door onze accountant en voorzien van een goedkeurende verklaring. Deze verklaring is opgenomen in het verslag op bladzijde 59. Wij stellen u voor de jaarrekening over 2012 vast te stellen en decharge te verlenen aan de directie voor haar gevoerde beleid en aan de Raad van Commissarissen voor het gedurende verslagjaar gehouden toezicht. Het jaar 2012 is voor RGV een gedenkwaardig jaar geweest. De onderneming stond uitgebreid stil bij haar vijftig jarig bestaan. Hiervoor had zij tal van activiteiten georganiseerd die goed bezocht werden. In het verslagjaar kwam de Raad acht keer bijeen. Tijdens onze ontmoetingen met directie hebben wij naast de gebruikelijke onderwerpen als financiële gang van zaken, strategie, governance, beleggingen en marktomstandigheden ook stil gestaan bij de relatie met onze aandeelhouders en het beloningsbeleid van de directie. Deze onderwerpen hebben ook aandacht gekregen in de twee aandeelhoudersvergaderingen die wij mochten houden. Om hierover uitvoerig te spreken, is er naast de Algemene vergadering van Aandeelhouders op 21 juni 2012 een extra aandeelhoudersvergadering gehouden op 14 november 2012. Dit heeft geresulteerd in een notitie "Toekomstig beloningsbeleid directie", die is vastgesteld door de Raad van Commissarissen op 4 april 2013. De heer Wegstapel werd herbenoemd als lid van de Raad van Commissarissen voor een periode van 4 jaar. In recreatief opzicht was 2012 een iets boven gemiddeld jaar en kon de lijn van groei van bezoekers aantallen weer worden voortgezet. Op het gebied van nieuwe ontwikkelingen zien we, net als voorgaande jaren, een vertraging optreden. Dit is gezien het economisch tij waarin we verkeren niet verwonderlijk. Daarom zijn wij uitermate tevreden dat er desondanks fors is geïnvesteerd in en op de terreinen van RGV. Hierdoor nam de werkgelegenheid op de terreinen verder toe. Het nettoresultaat van de onderneming nam toe tot € 2,3 miljoen. Het operationeel resultaat verbeterde licht. Hierdoor is de financiële basis van de onderneming, ondanks de lastige omstandigheden, verder versterkt. In het jaar 2013 staat de heer van Lith de Jeude op het rooster van aftreden als lid van de Raad van Commissarissen. De heer van Lidth de Jeude heeft, gezien zijn drukke werkzaamheden, aangegeven niet voor herbenoeming in aanmerking te willen komen. Wij respecteren dit besluit en zijn de heer van Lidth de Jeude erkentelijk voor zijn bijdrage aan de vennootschap. Uit zijn inbreng in de vergaderingen gaf hij blijk van zijn grote inzicht in bestuurlijke verhoudingen en van het belang dat hij hecht aan het maatschappelijk rendement van de onderneming RGV. Wij danken de medewerkers en directie voor hun geleverde prestaties en de grote inzet in dit voor de vennootschap bijzondere jaar. Raad van Commissarissen Arnhem, 11 april 2013
9
Verslag van de directie over 2012 In het kort De vrijetijdsmarkt De vrijetijdsmarkt in Nederland kent de laatste jaren een grote dynamiek. Zowel aan de vraagkant als aan de aanbodkant. Markten verschuiven. De vrijetijdsmarkt wordt sterk beïnvloed door: - de hoeveelheid vrije tijd die mensen hebben; - het besteedbaar inkomen dat mensen hebben; - hoe mobiel mensen zijn. Alle drie deze componenten staan in deze tijd onder druk. Dit zorgt ervoor dat mensen minder op vakantie gaan naar het buitenland en dat het aandeel van binnenlandse vakanties toeneemt. Maar dat wil niet zeggen dat het absolute aantal binnenlandse vakanties toeneemt. Herstel prijzen en marges blijft uit Het verminderen van het totaal aantal genoten vakanties heeft ook invloed op de dagattracties. Veel consumenten die niet op vakantie gaan, zoeken enige compensatie door meer dagattracties te bezoeken. Maar de kritische houding van de consument en zijn vraag naar een product van hoog niveau met een lage prijs blijven onverminderd aanwezig. Die druk zorgt er in de verzadigde markt voor dat veel producten onder de kostprijs worden aangeboden. Dat leidt tot faillissementen van aanbieders. Een aantal van hen wordt (tijdelijk) uit de markt gehaald. Maar de meeste kennen een doorstart. Hierdoor wordt het overaanbod onvoldoende uit de markt gehaald waardoor geen sprake is van het herstel van prijzen en marges dat zo nodig is. Dit heeft de komende jaren voor de markt de volgende gevolgen: - Het investeringsniveau blijft de komende jaren laag. - De kwaliteitsverbetering die nodig is, wordt onvoldoende gerealiseerd. - Het innovatiebeleid in onze sector krijgt niet de stimulans die het nodig heeft.
RGV in 2012 Voor RGV was 2012 een bewogen jaar. We hebben in dat jaar weer een aantal bijzondere zaken gerealiseerd. Ook had 2012 een bijzonder tintje, omdat we ons 50-jarig jubileum hebben gevierd.We hebben het fundament van onze onderneming versterkt, ondanks de externe omstandigheden. Het totaal aantal bezoekers van de exploitaties op onze terreinen en van onze dagrecreatieterreinen zelf groeide bij elkaar naar meer dan vijf miljoen. Op onze terreinen vestigden zich twee nieuwe ondernemers en werd voor meer dan veertien miljoen euro geïnvesteerd. Het aantal grondverpachtingen nam toe. Onze eigen exploitaties konden ook in 2012 weer hun bijdrage leveren aan het resultaat. We maakten vorderingen bij de afbouw van onze camping in Nijkerk. De zandafzet bleef gelijk. Omzet en resultaat stegen De omzet van de groep steeg licht in een krimpende markt. Bij de omzet rekenden we de verkoop van activa niet mee. Ook het operationeel resultaat verbeterde in 2012 enigszins. Daarbij laten we bijzondere baten en lasten buiten beschouwing. Het resultaat op onze beleggingen verbeterde sterk, ondanks de grote hoeveelheid liquiditeiten en het afgebouwde risicoprofiel. Het eindresultaat verbeterde substantieel. Gemeenschappelijke Regeling gestopt In 2012 hebben wij de laatste handelingen verricht die nodig waren om de Gemeenschappelijke Regeling definitief leeg te maken. Na vijftig jaar kwam er een einde aan de Gemeenschappelijke Regeling.
10
Onze strategie RGV heeft na haar verzelfstandiging in 1999 als private partij een marktgerichte strategie gevoerd die past bij die positie. Het overgangsproces dat we zowel in onze eigen organisatie als op de externe markten moeten voeren, verloopt voortvarend. Dit proces is nog niet helemaal afgerond en krijgt op enkele terreinen nog een vervolg. Eén van die terreinen is het creëren van een markt waarop de aandeelhouders hun bezit, indien zij dat wensen, kunnen verkopen nadat de aandeelhoudersovereenkomst vervalt in 2016. Twee andere aandachtsgebieden blijven de schaal van onze onderneming en ons verdienmodel. We creëren graag een schaal waarbij de kennis is gewaarborgd die nodig is voor onze organisatie. Het verdienmodel dat we hebben gekozen en ontwikkeld, heeft zich de laatste jaren bewezen. Maar het moet nog bewezen worden of dit model op lange termijn houdbaar is. We gaan het model in de komende jaren verder verfijnen.
Trends De marktontwikkelingen in de vrijetijdssector worden bepaald door drie externe factoren: vrije tijd, mobiliteit en inkomen. Alle factoren kennen hun eigen dynamiek. Was het de laatste jaren vanzelfsprekend dat inkomen en mobiliteit stegen, nu zitten we in een tijd dat beide dalen. De komende jaren zal deze daling doorzetten. Hierbij is het mogelijk dat in enig jaar de daling stabiliseert. De hoeveelheid vrije tijd is de laatste jaren al aan het dalen. Wij verwachten ook nog een lichte afname van de hoeveelheid vrije tijd. Deze trends zullen hun gevolgen hebben voor onze sector. We zien meer trends die van invloed zijn op onze sector en onze bedrijfsvoering. We staan er hier bij stil, van wereldwijde trends tot trends die we in onze directe omgeving zien.
11
Dalende energieprijzen De grootschalige winning van schaliegas en olie in de Verenigde Staten heeft op termijn invloed op de werkgelegenheid en de ontwikkeling van duurzame energie. Het heeft ook invloed op de geopolitieke verhoudingen. De Verenigde Staten worden de komende jaren zelfstandig in hun energievoorziening en worden misschien exporteur in plaats van importeur van olie en gas. De aanwezigheid van de Verenigde Staten in het Midden-Oosten is daardoor niet meer nodig. Europa zal haar belangen daar zelf moeten vertegenwoordigen. De Amerikaanse productiekosten van schaliegas en schalieolie liggen op minder dan de helft van de huidige inkoopprijzen van olie en gas. Dit zal leiden tot daling van de energieprijzen in de hele wereld. Dat geeft in eerste instantie de industrie in de Verenigde Staten exportkansen, met als gevolg extra druk op de werkgelegenheid in Europa. De lagere energieprijzen vertragen de ontwikkeling van duurzame energievormen in Europa en Nederland en maken de subsidies daarop onbetaalbaar. Dit zou ervoor kunnen zorgen dat ook in Europa schaliegas en olie gewonnen gaat worden. Het effect hiervan op onze sector zal beperkt zijn. Het zal wel leiden tot een dalend bruto nationaal product en een hogere werkeloosheid. De kwaliteit van het landelijk gebied kan er wel door onder druk komen te staan, omdat hout en andere duurzame energieproducten een lagere opbrengstwaarde hebben. Minder subsidie Omdat overheden hun uitgaven en inkomsten in balans willen brengen, zullen ze hogere lasten heffen en minder uitgeven. Dat heeft gevolgen voor de economische ontwikkeling. Er is een nieuwe balans nodig om het systeem toekomstbestendig te houden. Onze sector zal daar op termijn van profiteren. Overheden hebben namelijk een ongelijk speelveld gecreëerd op de markt van vrijetijdsaanbieders. De geldstroom, die de laatste tientallen jaren naar de kwaliteitsontwikkeling van het buitengebied is gegaan, zal dalen. Dit dwingt de vier partijen, die verantwoordelijk zijn voor de kwaliteit van het buitengebied, om keuzes te maken en samen te werken. Die vier partijen zijn de landbouw, terreinbeherende organisaties, landgoedeigenaren en recreatieondernemers. De grote subsidiebedragen die drie van de vier partijen kregen, hebben ervoor gezorgd dat die partijen intern gericht zijn geworden en minder de samenwerking hebben gezocht. Omdat onze sector meer naar buiten gericht is geweest, kan onze sector hiervan profiteren. Andere verhoudingen We zien ook twee verschuivingen in onze samenleving. De rol van de nieuwe media zorgt er mede voor dat de verhoudingen tussen overheden, inwoners en bedrijven verschuiven. Deze trend is al enige tijd gaande, maar nog niet altijd zichtbaar. De band tussen inwoners en bedrijven wordt aangehaald en de behoefte aan een andere rol van de overheden neemt toe. De rol van de overheden gaat volgens ons afnemen. Hoe en wanneer dat gaat gebeuren is nog onduidelijk. Nieuwe generatie De samenleving verandert ook in samenstelling en gedrag. De huidige generatie van 40-plussers heeft nog een grote affiniteit met bezit. Zij werken hard en kopen daarmee een huis, tweede huis, boot, caravan of andere materiële zaken waarvan ze volop kunnen genieten. De nieuwe generatie wil meer huren en leasen en meer gevarieerd genieten zonder eigenaar te zijn. Dit leidt tot een grote verschuiving van eigendom in onze sector. Hoe dit wordt ingevuld en welke tijdelijke kwaliteitseffecten dit heeft, is nog niet te voorspellen. Moeilijke financiering De producten die onze sector aanbiedt, hebben een steeds kortere levenscyclus en worden steeds kapitaalintensiever. Dit vraagt ruime marges om te kunnen blijven investeren. De sector kan door diverse omstandigheden de gewenste marges niet meer realiseren. De banken - de grootste financiers van onze sector
12
- zijn daarom erg terughoudend om nog te financieren in onze sector. Sterker nog, een aantal grootbanken bouwt hun posities af. Bedrijven die geen financiering meer kunnen krijgen, moeten andere wegen zoeken om aan geld te komen. Lukt dat niet, dan zal hun product snel verouderen en worden ze uit de markt geduwd. Het onroerend goed in onze sector is maar voor weinig andere functies te gebruiken. Daarom hebben banken nog wel de neiging bedrijven kunstmatig in leven te laten in afwachting van een nieuwe eigenaar of betere tijden. Het moeilijk kunnen financieren van vrijetijdsbedrijven zorgt ervoor dat er weinig nieuwe toetreders zijn. Dat kan gunstig zijn voor de marges. Maar aan de andere kant zorgt het ervoor dat de sector geen jonge startende ondernemers meer kent en daardoor vergrijst.
Deze trends geven ons kansen Deze trends zorgen ervoor dat er veel dynamiek is in de vrijetijdssector. Deze dynamiek zorgt voor kansen, als de basis van de bedrijfsvoering tenminste in orde is. Wij willen een aantal van die kansen benutten. Daarbij proberen we de huidige schaal van onze organisatie te vergroten door groei in kwantitatieve zin. Daardoor wordt het draagvlak groter.We willen ook groeien in kwalitatieve zin om zo onze geïntegreerde bedrijfsvoering te ondersteunen. Daarvoor zoeken we gericht activiteiten die grenzen aan onze corebusiness. Daarnaast willen we bewust participeren in onze sector om die te versterken en te ontwikkelen. Daarvoor hebben we drie redenen. - We willen de sector niet verder laten afglijden. - We willen onze bedrijfsvoering versterken door allianties. - We willen de sterk fluctuerende beleggingsresultaten omzetten in meer stabiele beleggingsresultaten met synergie. We hebben in 2012 al een eerste aanzet gegeven voor de omvorming van onze beleggingsportefeuille.
Corporate Governance RGV Holding is een besloten vennootschap. Het bestuur van de onderneming is in handen van de directie. Zij is verantwoordelijk voor de strategie en het beleid. De Raad van Commissarissen ziet daarop toe. Naast deze twee vennootschapsorganen kent de vennootschap de Algemene vergadering van Aandeelhouders. Binnen dit orgaan kunnen de aandeelhouders hun rechten uitoefenen op de zeggenschap over RGV Holding B.V. Als laatste kent RGV Holding B.V. de ondernemingsraad. Deze treedt op als overlegpartner van de directie, als sparringpartner voor de directie bij besluitvorming en als vertegenwoordiger van de werknemers. De manier van werken en de bevoegdheden van deze organen van onze vennootschap zijn geregeld in: - de wet; - de statuten van RGV Holding B.V.; - reglementen; - toegesneden beleid.
13
Relaties met belanghebbenden In de keten van het leveren van diensten en het in stand houden van de recreatieterreinen zijn onze belangrijkste relaties: - klanten - gebruikers - medewerkers - aandeelhouders - overheden - andere belanghebbenden zoals omwonenden en leveranciers. We willen graag verbindingen leggen met deze partijen. Die verbindingen zijn ook nodig om in onze markten succesvol te kunnen opereren. Daarom is dit een belangrijke pijler van ons beleid. Hieronder geven we een beeld van de relaties met onze belanghebbenden. Onze relatie met klanten We willen voor onze klanten een betrouwbare leverancier van diensten zijn. Een klant is een persoon of organisatie die tegen betaling een dienst of product afneemt. Klanten mogen verwachten dat wij hen ten minste marktconform bedienen. En dat we verder goed communiceren en heldere informatie geven, met een professioneel klachtenmanagement. Door de contacten die we met onze klanten hebben, kunnen we onze dienstverlening steeds verder verbeteren. Onze relatie met gebruikers De groep gebruikers van onze producten en diensten is groter dan de groep klanten. Gebruikers zijn personen die diensten en producten afnemen zonder ervoor te betalen. Het is een eenzijdige relatie, waardoor er geen balans is in de relatie. Ondanks dat gaan wij zorgvuldig om met de belangen van deze groep. We hebben een professioneel klachtenmanagement en treden direct en indirect in contact met deze groep. Ook via onze klanten krijgen we veel belangrijke informatie over de groep gebruikers. Informatie die wij meewegen in onze dienstverlening. Onze relatie met onze medewerkers Medewerkers die zich ontwikkelen en ontplooien en meebewegen met onze organisatie, binden we graag aan ons. Wij vinden het belangrijk dat onze medewerkers werk verrichten dat ze op hun niveau kunnen doen. We stimuleren dat medewerkers opleidingen volgen en vaardigheden ontwikkelen om bij te blijven in hun vakgebied. Wij bieden onze medewerkers een veilige en betrouwbare werkomgeving en bevorderen hun gezondheid. We streven naar een personeelsbezetting die op de eerste plaats past bij onze omgeving en diensten en daarnaast een afspiegeling is van de maatschappij. We houden periodiek eindejaargesprekken die een tweezijdig karakter hebben. De ondernemingsraad overlegt periodiek met de directie. Onder meer over: - de cultuur van onze onderneming; - (maatschappelijke) veranderingen; - hoe het personeel daarmee kan omgaan. Via interne communicatie houden we het personeel op de hoogte van de belangrijkste gebeurtenissen. Onze relatie met aandeelhouders We willen waarde voor onze aandeelhouders creëren op een manier die de belangen van alle stakeholders meeweegt. Lokale overheden zijn onze aandeelhouders. Wij zorgen voor een laagdrempelig en breed vrijetijdsaanbod.We betrekken de aandeelhouders bij de vennootschap. Naast de officiële ontmoetingen tijdens aandeelhoudersvergaderingen hebben we ook informele contacten met individuele of groepen aandeelhouders.
14
Die zijn dan niet gebaseerd op de aandeelhoudersrol, maar op actuele onderwerpen die partijen raken. Bij het geven van informatie aan onze aandeelhouders laten we ons leiden door: - wettelijke regels; - wat in het algemeen gebruikelijk is voor marktgerichte ondernemingen. Onze relatie met overheden We hebben diverse contacten met overheden in hun functie van toezichthouder in het kader van ruimtelijk beleid en wet- en regelgeving. Deze contacten liggen op landelijk, provinciaal, regionaal en lokaal niveau. Het niveau hangt af van de controlerende taak die de verschillende overheden hebben. Behalve contacten in het kader van hun controlerende taak hebben we ook contact met de overheden in hun rol van verstrekker van vergunningen. Ook voor informatie om beleid te ontwikkelen kunnen de diverse overheden een beroep op ons doen. Wij stellen het op prijs goede contacten met diverse overheden te onderhouden. Als duurzaam en innovatief recreatiebedrijf, die midden in onze samenleving staat, zijn wij positief-kritisch en is onze grondhouding positief en realistisch. Onze relatie met andere belanghebbenden Deze relatie zien wij breder dan de relatie met de lokale, regionale of landelijke samenleving. Wij staan voor duurzaam ondernemen. Op dat punt kunnen we een belangrijke voortrekkersrol vervullen op de gebieden die ons raken. Onder meer daarom hebben we relaties met: - brancheorganisaties
en
belangenbehartigers,
waaronder
Overleg
Samenwerkingsorganen
Openluchtrecreatie (OSO), RECRON, Federatie Particulier Grondbezit (FPG), Gelders Particulier Grondbezit (GPG) en Koninklijke Horeca Nederland (KHN); - organisaties die innovatie en ondernemerschap stimuleren, waaronder Stichting Innovatie Recreatie en Ruimte (STlRR) en Kamer van Koophandel (KvK); - kennisinstellingen op diverse niveaus, waaronder Landbouw-Economisch Instituut (LEI), Wageningen University & Research centre (Wageningen UR), Saxion, Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN), Hogeschool Van Hall Larenstein en Radboud Universiteit; - certificerende instanties, waaronder TÜV Nederland. We onderhouden ook goede contacten met: - leveranciers; - mensen die rondom onze recreatiegebieden wonen; - niet-gouvernementele organisaties (NGO’s); - pers; - andere partijen die in het maatschappelijk speelveld een rol spelen. We vinden het van groot belang dat onze producten breed gedragen worden binnen de organisatie en al haar medewerkers en alle belanghebbenden. Arbeidsvoorwaarden Wij belonen onze medewerkers op basis van onze eigen marktconforme cao. We hebben die cao omgebouwd tot een cao die vergelijkbaar is met de cao van de horeca en Recron.Voor de exploitaties die we zelf uitvoeren, gebruiken we de cao van de horeca en Recron. Het beloningsbeleid voor de bestuurder van de vennootschap en de Raad van Commissarissen wordt gebaseerd op marktconformiteit op het moment dat de verplichtingen worden aangegaan. Uitgaande van de huidige aandeelhoudersstructuur zal in de toekomst het beloningsbeleid gebaseerd worden op een referentiegroep van bedrijven die op dat moment in de buurt komt van de kerntaken van RGV; ontwikkelen en ondernemen, beheer en beleggen. RGV sluit dan aan op het beleid dat de rijksoverheid voor haar staatsdeelnemingen kent.
15
Toelichting Recreatieterreinen Het verduurzamen van onze recreatieterreinen begint steeds meer haar vruchten af te werpen. Onder verduurzamen verstaan we dat we per gebied of regio een concept ontwikkelen waardoor: - het gebied of de regio voor bezoekers aantrekkelijk blijft om er de vrije tijd door te brengen; - voldoende verdiencapaciteit wordt ontwikkeld om dat te financieren; - een positieve spin-off wordt gerealiseerd voor leefbaarheid, werkgelegenheid en welzijn. En dat alles zo, dat er zorgvuldig omgesprongen wordt met omgevingswaarden, materialen en grondstoffen. De grote stroom bezoekers die elk jaar naar onze terreinen komt, hebben we mede te danken aan het geïntegreerde concept dat we hebben ontwikkeld. De traditionele recreant die op mooie dagen komt, is welkom. Maar ook de wandelaar die het hele jaar door naar de terreinen komt om rond de plas te wandelen. Deze stromen zorgen er samen met de stroom bezoekers die de exploitaties op onze terreinen bezoeken, voor dat de maatschappelijke impact en het rendement van onze terreinen steeds groter worden. Een extra voordeel van het concept dat we hebben ontwikkeld, is dat de naamsbekendheid van de terreinen steeds groter wordt. We kunnen namelijk meeliften op de marketinginspanningen van de exploitanten. Ook wordt de sociale veiligheid groter, omdat de exploitaties het hele jaar open zijn en er daardoor ook het hele jaar gebruikers aanwezig zijn op onze terreinen. Meer mooie dagen In 2012 waren er 26 dagen boven de 25 graden, waarvan er 2 tropisch waren (boven de 30 graden). Dat waren er meer dan in 2011 toen er 18 dagen boven de 25 graden waren, waarvan 3 tropisch. Het moment waarop deze mooie dagen vallen en of zij ook voorspeld zijn door de media, is mede bepalend voor de bezoekersaantallen. De start in mei was veelbelovend met 6 mooie dagen. Juli begon mooi en de laatste week van augustus was uitzonderlijk. Maar daartussenin werden we geconfronteerd met veel neerslag. De laatste weken van augustus zorgden er toch nog voor dat we onze bezoekersaantallen in 2012 konden laten stijgen ten opzichte van 2011. De laatste weken van augustus lagen de gebieden gezellig vol, maar niet meer met de aantallen uit het verleden. Genoten in het verleden op een topdag bijvoorbeeld op Bussloo 50.000 tot 55.000 mensen van het mooie weer op een mooi terrein, nu is een mooie dag op Bussloo goed voor 30.000 tot 35.000 mensen. Ondanks deze daling van de piekmomenten kunnen wij toch de bezoekersaantallen op jaarbasis vasthouden. We konden ze zelfs in de loop van de jaren weer laten groeien. We deden dat door de seizoenen op te rekken door in het voor- en naseizoen activiteiten toe te voegen en de gebieden aantrekkelijker te maken. Daardoor nam het gebruik in het voor- en naseizoen en de winter toe. Meer bezoekers Het aantal bezoekers steeg van 3.150.000 in 2011 naar 3.589.000 in 2012. Een stijging van 13,9 procent. Alle gebieden trokken meer bezoekers dan het jaar ervoor. Het aantal bezoekers aan de exploitaties op onze terreinen steeg van 1.397.000 naar 1.438.000, een stijging van 2,9 procent. In totaal trokken onze terreinen 5.027.000 bezoekers, ten opzichte van 4.547.000 in 2011. Een stijging van in totaal 10,6 procent.
16
Bezoekersaantallen totaal 6.000
Aantal bezoekers recreatieterreinen x 1000 Aantal bezoekers voorzieningen x 1000
5.000
4.000
3.000
2.000
1.000
0
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Figuur 1. In 2012 trokken de recreatieterreinen 14% meer bezoekers dan in 2011 ( blauw). Recreatiegebied Zandenplas en Wylerbergmeer lieten een grote stijging zien. De exploitaties op de recreatiegebieden trokken 1.438.000 bezoekers (geel).
17
Meer werkgelegenheid De ontwikkelingen op het gebied van het verduurzamen van onze terreinen heeft er ook toe geleid, dat de werkgelegenheid op onze terreinen jaar op jaar toeneemt. Ondanks de crisis, die in 2008 zichtbaar werd, weten de ondernemers op onze terreinen nog steeds goede zaken te doen. Daardoor kunnen ze hun werkgelegenheid vasthouden en zelfs laten groeien. De groei in percentage vlakt wat af, maar in absolute zin stijgt hij nog steeds. En dat in een tijd dat de werkloosheid oploopt. De directe werkgelegenheid op onze terreinen, exclusief evenementen, wordt voor een groot deel ingevuld door parttimers. Teruggerekend naar fulltimers is de werkgelegenheid gegroeid van 648 FTE naar 665 FTE. We zijn er trots op dat het onze huurders en pachters lukt zo succesvol zaken te doen op onze terreinen.
Ontwikkelingen directe werkgelegenheid in FTE exclusief evenementen 700 600 500 400 300 200 100 0
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Figuur 2. De directe werkgelegenheid steeg in 2012 naar 665 FTE. In 2011 was dit 648 FTE. Minder evenementen Het aantal evenementen op onze terreinen daalde in 2012. Deze daling ontstond niet doordat wij
zoals
in 2009 - ingrepen bij ondernemers die zich niet hielden aan onze normen. De daling ontstond dit keer doordat de markt is teruggevallen. Het totaal aantal evenementen daalde met 11 procent en in geld met 16 procent. Bij een nadere analyse zien we dat scholen en overheidsinstellingen minder activiteiten organiseerden. Ook het aantal verenigingen dat activiteiten op onze terreinen organiseerde, nam af. Verder daalde het aantal watersportactiviteiten. Dit sluit aan bij de landelijke trend dat het voor verenigingen steeds lastiger wordt bestuurders en vrijwilligers te vinden om iets te organiseren. Ten slotte worden er op onze terreinen geen fourwheeldrive-activiteiten meer georganiseerd. De zanddepots waar die activiteiten plaatsvonden, zijn
18
namelijk opgeruimd. Op dit moment lopen er initiatieven om op één van onze terreinen een fourwheeldriveterrein aan te leggen. Als dat lukt, hopen wij deze doelgroep in 2014 weer te kunnen ontvangen. Tegenover deze afnames staat dat het aantal kinderfeestjes toenam, net als het aantal publieksevenementen. Ook als we kijken naar de schaal van de evenementen, zien we dat alle drie de categorieën in aantal teruglopen. Het aantal middelgrote evenementen daalde het sterkst met 65 procent. Het aantal kleine evenementen daalde het minst met 10 procent. We verdelen evenementen in drie categorieën: - kleine evenementen, met minder dan 500 bezoekers; - middelgrote evenementen, met tussen 500 en 1.500 bezoekers; - grote evenementen, met meer dan 1.500 bezoekers. Voor de jaren 2013 en 2014 zijn we volop in gesprek met organisaties om op diverse terreinen van ons een aantal grote evenementen te organiseren. Dit is mede mogelijk doordat de onduidelijkheid over het aantal te houden evenementen op Bussloo weggenomen is. Mede door haar geografische ligging en schaal was Bussloo het terrein waarop we in 2012 de meeste evenementen hebben gehouden. Berendonck liet in aantallen de grootste stijging ten opzichte van 2011 zien.
Aantal evenementen 800 700 600 500 400 300 200 100 0
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Figuur 3. Het aantal evenementen daalde in 2012 met 12,8 procent ten opzichte van 2011. In 2011 werden er 750 evenementen op onze recreatiegebieden georganiseerd en in 2012 waren dit er 654. Deze daling werd veroorzaakt door een terugvallende markt.
19
Minder deelnemers natuureducatie In 2002 introduceerden wij het Natuureducatieproject op drie van onze terreinen. In de jaren erna hebben we het project uitgebreid naar vijf terreinen. Elk jaar nodigen wij alle basisscholen in het verzorgingsgebied van onze terreinen uit om gebruik te maken van dit gratis leerprogramma. De laatste jaren zien we een lichte daling van het aantal scholen en groepen dat meedoet. Dit is voor ons een overweging om het aantal terreinen waarop we het Natuureducatieproject aanbieden, terug te brengen van vijf naar vier. De grootste gebruikersgroep is groep 6 van de basisschool. Sinds 2002 hebben bijna 43.000 kinderen gebruikgemaakt van dit leuke en leerzame pakket.
Natuureducatieproject 250
Natuureducatieproject aantal groepen Natuureducatieproject aantal scholen Natuureducatieproject aantal leerlingen x 100
200
150
100
50
0
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Figuur 4. De laatste jaren is er een lichte daling te zien van het aantal scholen en groepen, dat deelneemt aan het Natuureducatieproject. Door deze daling is het aantal terreinen waarop we het Natuureducatieproject aanbieden, teruggebracht van vijf naar vier. Meer parkeergeld Minder jaarparkeerkaarten Door het slechte seizoen in 2011 en de matige start in 2012 hebben wij in 2012 1.200 jaarkaarten minder verkocht dan in 2011. Het aantal jaarkaarten voor lange voertuigen groeide wel licht. Het is erg jammer dat het totaal aantal verkochte jaarkaarten dit jaar daalde. Jaarkaarthouders zijn een belangrijke groep klanten van ons. Ze bezoeken vaak onze terreinen en zorgen ervoor dat wij al een belangrijk deel van onze parkeergelden hebben veiliggesteld, voordat het seizoen begint. Een ander voordeel voor ons is dat jaarkaarthouders hun kaarten via de mail bestellen. Meestal geven ze aan dat wij hen ook per mail informatie mogen sturen. Het bestand dat wij daarmee opbouwen voor onze nieuwsbrieven, is in 2012 maar weinig gegroeid tot ruim 17.000. Meer geparkeerde auto’s Het aantal automobilisten dat hun auto bij ons parkeerde buiten het seizoen en na 17.00 uur daalde met 14,8 procent. Het aantal auto’s met een aanhanger en bussen steeg met 6,9 procent. Het aantal auto’s dat in het hoogseizoen hun auto bij ons parkeerde om onze terreinen te bezoeken steeg met 62 procent. Het totaal aantal voertuigen, dat bij ons parkeerde zonder jaarkaart steeg met 25,5 procent.
20
Meer parkeergeld Het totale bedrag dat wij aan parkeergelden ontvingen steeg met 24,3 procent. De btw-verhoging van 2 procent, die in oktober van dit jaar werd ingevoerd, hebben wij niet doorbelast. Ook voor 2013 verhogen wij onze parkeergelden niet. In 2014 en 2015 komen we met veranderingen van onze tarieven.
Aantal verkochte parkeerjaarkaarten 12.000 10.000 8.000 6.000 4.000 2.000 0
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Figuur 5. In 2012 werden er 9.730 parkeerjaarkaarten verkocht. Dit waren er minder dan in 2011, toen er 10.931 parkeerjaarkaarten verkocht. Deze daling had te maken met het slechte seizoen in 2011 en de matige start in 2012. Veiligheid en kwaliteit Voor de gebruikers van onze terreinen is veiligheid een belangrijk motief om naar onze terreinen te komen. De gebieden moeten schoon zijn, er moet geen vuil, glas en dergelijke liggen. Maar ook sociale veiligheid is van belang. Ondanks de schaal van onze terreinen lukt het ons onze gebruikers het juiste gevoel te geven en een goede kwaliteit te bieden. Mede dankzij de hulp van onze vele huurders en pachters! Inzet boa’s kost veel geld Onze buitendienstmedewerkers zijn bijna allemaal buitengewoon opsporingsambtenaar (boa). Ze treden op als dat nodig is. Ze doen dat naast hun primaire taak als gastheer en onderhoudsmedewerker. De wetgever stelt steeds meer eisen aan onze boa’s en verscherpt de exameneisen elk jaar. Ze stelt ook steeds meer eisen aan de werkgever. Sinds kort wil de wetgever dat wij zelf de bekeuringen die onze boa’s uitschrijven, invoeren in het CIJB-systeem. Dat bezorgt ons een extra administratieve lastendruk. De kosten daarvan komen bovenop het bedrag van € 120.000 dat het hebben van boa’s ons nu al elk jaar kost. Daarom hebben wij - samen met andere particuliere organisaties die ook boa’s in dienst hebben - de Minister van Veiligheid en Justitie gevraagd om overleg over de kosten die het hebben van boa’s met zich meebrengt. Het zou bespreekbaar moeten zijn dat we een reële vergoeding krijgen voor de inzet van onze medewerkers. Onze boa’s schreven in 2012 660 processenverbaal uit tegen 430 in 2011. Het aantal aangiftes dat onze medewerkers deden was twintig. Dit waren bijna allemaal zaken van vandalisme, zoals brandstichting en vernielingen.
21
Onze gebruikers denken mee We nemen zo veel mogelijk suggesties voor veiligheid en kwaliteit mee, die we van anderen krijgen. Die suggesties krijgen we van gebruikers als reactie op onze nieuwsbrieven, maar ook via directe contacten met onze buitendienstmedewerkers en indirecte contacten met onze huurders, pachters, omwonenden en andere stakeholders. Met hen evalueren we elk jaar het seizoen en blikken we vooruit op het nieuwe jaar. We krijgen elk jaar suggesties, opmerkingen en verbeterpunten. Dat komt omdat onze organisatie en onze terreinen steeds bekender worden en de nieuwe media het steeds makkelijker maken om met ons te communiceren. Ook in 2012 steeg het aantal verbeterpunten. Dit kwam ook doordat wij nu ook alle telefonische reacties en suggesties in de registratie hebben betrokken. Bij nadere analyse zien we dat er verschillende momenten waren waarop we veel opmerkingen kregen. Dat was het geval bij de start van het seizoen. Er waren al vroeg in het seizoen enkele mooie dagen, en nog niet al onze terreinen waren toen zomerklaar. Dat gaf aanleiding tot nogal wat opmerkingen. Dat was ook het geval tijdens de piekdagen met Pinksteren en eind augustus. We zagen ook een opvallende stijging van het aantal opmerkingen bij het versturen van de jaarkaarten. Daarbij was het vooral de servicegraad van de postbezorging die ons parten heeft gespeeld. We kregen ongeveer honderd suggesties rondom ons besluit om onze terreinen om te vormen en de extensieve gedeelten te laten begrazen door runderen.We namen dat besluit omdat de terreinen te groot worden nu het aantal bezoekers op piekdagen is afgenomen. We hebben alle suggesties, opmerkingen en verbeterpunten die bij ons binnen kwamen, naar behoren beantwoord. Intern bespreekt onze operationeel manager ze met de beheerders. Gaat het om zaken die op kantoor spelen, dan behandelen de afdelingshoofden de reacties. De verbeterpunten krijgen aandacht binnen ons managementteam. Hieronder ziet u een overzicht van het aantal reacties dat we per categorie kregen.
Aantal suggesties en verbeterpunten
22
2011
2012
Parkeren
60
117
Waterkwaliteit
3
13
Honden
23
36
Evenementen
4
16
Sanitaire voorzieningen
33
43
Onderhoud
43
53
Personeel
5
2
Schade
6
9
Lichamelijk letsel
2
0
Bebording
1
5
Naturisten
4
9
Geluidsoverlast
9
9
Botenhelling
11
14
Ganzen
4
7
Ruiters
3
9
Duikers
0
0
Invaliden
0
0
Vissers
4
1
Overig
38
102
Totaal
253
445
Informatieverstrekking Communicatie wordt in onze samenleving steeds belangrijker. Dit realiseren we ons erg goed. Daarom proberen we zo goed mogelijk contact te hebben met onze groep gebruikers en klanten. Voor onze klanten is dat eenvoudiger dan voor de groep gebruikers. Die laatste groep maakt namelijk anoniem gebruik van onze diensten en terreinen, terwijl onze klanten zich bij ons bekend hebben gemaakt. Het kunnen particulieren zijn, maar ook verenigingen, andere nonprofitorganisaties en profitorganisaties. Voor onze communicatie zetten we veel soorten media in. Persberichten Het aantal persberichten steeg van 48 in 2011 naar 93 in 2012. Daarvan hadden er 13 betrekking op activiteiten die te maken hadden met ons jubileum. Website Onze website werd ruim 182.000 keer bezocht door unieke gebruikers tegen 156.000 in 2011.Van die 182.000 bezoeken vond 16 procent zijn weg naar onze site via een smartphone of tablet. Bij deze aantallen tellen we de bezoekers van de sites van onze dochterondernemingen niet mee. Het bezoek op de site duurde 2,17 minuten tegen 2,16 minuten in 2011. Er werd gemiddeld 3,86 pagina’s bezocht. Dit is een lichte daling ten opzichte van 2011. Toen werd er gemiddeld 3,95 pagina’s bezocht. Social media We begonnen in 2011 als experiment met social media. Ook via die weg weet men ons inmiddels te vinden. Nieuwsbrieven We verzonden 7 e-nieuwsbrieven naar ruim 17.000 mailadressen om onze gebruikers te informeren over activiteiten en andere wetenswaardigheden op onze terreinen. Visueel Ook in 2012 gaven wij ons blad Visueel uit, gericht op onze stakeholders. Visueel verscheen 4 keer en werd naar 1.100 adressen verzonden. Gebiedsfolders Ondanks dat het medium verouderd lijkt, hebben wij weer 150.000 gebiedsfolders verspreid. Ze vonden gretig aftrek bij onze gebruikers. Gebiedsoverleg De jaarlijkse gebiedsoverleggen waren weer nuttig en inspirerend. Ze zorgden voor de nodige input en contacten met onze buren, huurders, pachters, wijkagenten en andere stakeholders.
23
Exploitatie van onze terreinen en toekomst Het operationeel resultaat van onze recreatieterreinen was ook in 2012 negatief. Maar het resultaat verbeterde wel sterk, van € 1.835.731,- verlies in 2011 tot € 1.348.843,- verlies in 2012. Deze resultaatsverbetering kwam tot stand door hogere opbrengsten uit parkeren en lagere onderhoudskosten. Dagrecreatieterreinen zoals wij die exploiteren, zullen altijd verlieslatend zijn door hun aard en door de manier waarop wij ons product aanbieden. Ons product lijkt op dat van een openluchtzwembad of bosbad.Wij bieden ook zwemwaterkwaliteit, ligweiden, kiosken, speelobjecten en toiletten. Maar
anders dan openluchtzwembaden - hebben wij geen toezicht en
kleedhokjes. En vragen wij geen entreeprijs. De tarieven van openluchtzwembaden variëren van € 4,- tot € 6,- per persoon. Op basis van onze bezoekersaantallen kun je dan stellen, dat wij een waarde generen van tussen € 10 en € 20 miljoen per jaar waarvoor wij de gebruiker geen vergoeding vragen. Lokale lasten blijven beheersbaar De laatste jaren voeren wij periodiek procedures met gemeenten over de hoogte van de WOZ-waarde voor de Onroerendezaakbelasting. We hebben namelijk met verschillende gemeenten verschil van inzicht over de waarde van onze terreinen die wij gratis aanbieden aan het publiek. Wij krijgen van de rechter steeds weer gelijk. Ook in 2012 wonnen we een aantal procedures bij de rechtbank en het hof. Dat we gelijk krijgen van de rechter zorgt ervoor dat de lokale belastingen - en de daaraan gekoppelde waterschapslasten - voor ons beheersbaar blijven. Aanbod actualiseren Wij verwachten dat de trend die is ingezet in de vrijetijdsbesteding, zich in de komende jaren zal versterken. Door een lager besteedbaar inkomen, minder mobiliteit en minder vrije tijd gaan mensen minder op vakantie in het buitenland en hebben ze minder en kortere vakanties in het binnenland. Hun vrije tijd vullen ze in met meer losse dagactiviteiten. Die moeten wel op dat moment passen bij het weer en de behoefte die ze dan voelen. In dat kader is de in gang gezette ontwikkeling van onze terreinen naar een vrijetijdsontmoetingsplaats erg gunstig. Er is voor ieder wat te vinden. Maar onze terreinen zijn niet uitontwikkeld. Er is nog actualisering van het aanbod en productverbreding nodig. We willen niet dat op elk terrein hetzelfde wordt aangeboden wat we in elke winkelstraat zien. We willen dat onze klanten op onze terreinen een divers lokaal, regionaal en bovenregionaal aanbod van vrije tijdsproducten vindt. Dat aanbod zullen we samen met ondernemers moeten ontwikkelen. Meer ontwikkelruimte We willen onze terreinen herontwikkelen om te zorgen dat zij hun maatschappelijke rol kunnen blijven vervullen, Daarbij blijven we ook in deze tijd belemmeringen tegenkomen. Toch merken we ook dat de overheden bereid zijn ontwikkelingsruimte te bieden. Zij zien ook in dat het gevoerde beleid voor het buitengebied op termijn niet houdbaar is. In onze zoektocht naar meer ontwikkelruimte hebben wij in 2012 een Green Deal afgesloten met het Rijk en de provincie Gelderland. Deze Green deal is een pilot om te zien waar we tegenaan lopen in onze gezamenlijke zoektocht. Onze ervaring tot nu toe is dat de wil tot versoepeling er bestuurlijk wel is, maar dat het systeem, het handhavend denken en de communicatie tussen partijen processen vertragen of frustreren. We praten daar op een open manier over met elkaar op basis van vertrouwen in plaats van wantrouwen. Daarom hebben wij het gevoel en het vertrouwen dat de ingezette weg leidt tot anders denken en meer ontwikkelruimte. Dat kan zorgen voor stimulering van de duurzaamheid die we willen.
24
Onroerend goed In het exploitatiemodel dat wij voor van onze terreinen hebben ontwikkeld is het in erfpacht geven van gronden een van de pilaren. We geven vooral gronden in erfpacht aan exploitanten in de vrijetijdseconomie, maar ook aan agrariërs. In (erf)pacht geven van gronden aan agrariërs geeft ons mogelijkheden om kosten te verlagen en opbrengsten te verhogen, en het biedt de agrariërs schaalvoordelen en extra verdiencapaciteit. Zo zorgen we er allebei voor dat het landelijk gebied kwalitatief overeind blijft en dat we kunnen blijven ondernemen. In 2012 hebben wij een aantal grondtransacties uitgevoerd. We verkochten ongeveer 22 hectare. Over 8,8 hectare maakten we al melding in ons vorige jaarverslag. Bij 2,8 hectare ging het om de verkoop aan gemeenten van de ondergrond van fietspaden die we in 2010 aan hen hebben overgedragen. We kochten ruim 80 hectare aan gronden, in typisch agrarische gebieden. We hebben die gronden direct langlopend in pacht uitgegeven. Met deze transacties kunnen vijf agrariërs hun bedrijfsactiviteiten versterken. Deze gronden kregen we via een kavelruil met een inbreng van 9,5 hectare van onze kant. De grootste aanbieder van de gronden was het Bureau Beheer Landbouwgronden. Bij deze grondtransacties ging het bij elkaar om een netto investeringsbedrag van ongeveer 2,3 miljoen euro. Wij hebben in de loop van het jaar 72 hectare in erfpacht uitgegeven.
Aantal hectare in eigendom 1.900 1.800 1.700 1.600 1.500 1.400 1.300 1.200 1.100 1.000
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Figuur 6. Het aantal hectare dat RGV in eigendom heeft is in 2012 gestegen naar 1.765 ten opzichte van 1.707 in 2011. Deze stijging heeft te maken met een aantal grondtransacties, die in 2012 zijn uitgevoerd.
25
Minder nieuwe ondernemers Ook in de vrijetijdsmarkt hebben wij een aantal zaken gedaan. Wij konden een nieuwe ondernemer aantrekken voor de exploitatie van een paintballstrand, Hotel Thermen Bussloo opende zijn deuren en een recreatieondernemer op Bussloo vergrootte zijn bedrijf. In verhouding tot voorgaande jaren kwamen er minder nieuwe ondernemers en activiteiten bij op onze terreinen. Ondanks deze daling zijn wij blij en tevreden dat wij in een stilgevallen markt nog steeds ondernemers weten te vinden om op onze terreinen activiteiten te ontplooien. Voor de komende jaren hebben wij elf projecten in onze portefeuille, met een waarde van ongeveer zestig miljoen euro. We hopen er in 2013 en 2014 zes te realiseren. Lager operationeel resultaat De omzet uit huur en pacht van onze onroerendgoedvennootschap steeg met 5,4 procent, ondanks dat de huurder van de eerste etage van ons kantoorpand de huur opzegde. De interne omzet die we factureerden aan onze dochters, steeg licht. De omzet uit verkoop van onroerend goed daalde van € 578.573,- in 2011 naar € 204.579,- in 2012. In beide jaren ging het om verkoop van onroerend goed dat niet meer gewaardeerd was. De daling had daardoor direct effect op het resultaat van de vennootschap. Het effect van de lagere verkoopopbrengsten ten opzichte van vorig jaar werd bijna helemaal gecompenseerd door een daling van de kosten vanwege minder extra afschrijvingen op de onroerendgoedportefeuille en vrijval van een voorziening. Het operationeel resultaat daalde licht van € 1.269.290,- naar € 1.236.684,-.
Omzet uit verhuur en verpachting 1.800 1.600 1.400 1.200 1.000 800 600 400 200 0
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Figuur 7. De omzet uit verhuur en verpachting steeg met 5%. De komende jaren gaan we door met het kopen van gronden om die vervolgens weer in erfpacht uit te geven. Bij die aankopen kan het ook gaan om recreatieve bedrijven. Voor 2013 hebben we al een aantal grondaankopen voor bij elkaar enkele miljoenen euro’s gepland.
26
27
Interhuis Interhuis B.V. is een tussenholding. Onder Interhuis valt een aantal vennootschappen waarin we zelf exploitaties uitvoeren. Deze exploitaties richten zich op de vrijetijdsmarkt en op markten die daaraan grenzen. Binnen Interhuis realiseren we ongeveer de helft van onze omzet. De omzet van Interhuis over 2012 is ligt gedaald ten opzichte van 2011. Het resultaat was bescheiden en positief. SchatEiland Zeumeren SchatEiland Zeumeren exploiteert op recreatieterrein Zeumeren een overdekte kinderattractie voor de doelgroep 4 tot 12 jaar. Het is een attractiepark rondom het thema Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC). Het trok in 2012 meer bezoekers dan in 2011, ondanks de neergaande markt.Vooral de markt van de schoolreisjes deed het erg goed. In deze competitieve markt ging de gerealiseerde groei niet vanzelf. We moesten alle registers opentrekken. De kosten stegen in verhouding met die activiteiten. En door die kostenstijgingen daalde het operationeel resultaat. Maar als we de huuropbrengsten en parkeergelden meewegen, is de totale bijdrage van ons attractiepark binnen de groep nog steeds positief. Het aantal aanbieders in de markt van kinderattracties neemt nog steeds toe. In 2012 openden ruim twintig nieuwe aanbieders een attractie, ondanks het afnemend aantal kinderen in Nederland. Ondanks deze toenemende concurrentie hebben wij het volste vertrouwen dat de groei van SchatEiland zich de komende jaren voortzet en de resultaten zullen toenemen. Golf Zeumeren In deze vennootschap exploiteren wij een kleine golfbaan, midgetgolfbaan en voetgolfbaan. Al deze activiteiten staan in de markt sterk onder druk. Het aantal grote en kleine golfbanen in Nederland neemt bijna niet meer toe. De markt krimpt en wachtlijsten zijn verdwenen.Verenigingsbanen komen in grote financiële problemen omdat zij inleggelden en entreefees moeten terugbetalen aan vertrekkende leden. Ook de commerciële banen hebben het zwaar. Leden kunnen de kosten van hun bedrijfslidmaatschap niet meer aftrekken bij hun belastingaangifte. Het aantal bedrijfsuitjes loopt terug, activiteiten waar de exploitaties van deze banen sterk op leunen. Beide ontwikkelingen eisen hun tol. Dat geldt ook voor de kleine golfbanen. Ook onze exploitatie heeft daar last van. Dat wil niet zeggen dat wij geen mogelijkheden meer zien om daar groei te realiseren. In 2013 nemen we de waterskibaan die we dan openen, op in deze exploitatie. Door deze productverbreding verwachten wij niet alleen groei van de nieuwe activiteit te kunnen realiseren, maar ook van de activiteiten die we nu al aanbieden. De resultaten van Golf Zeumeren over 2012 waren teleurstellend, ondanks de interne verbondenheid met de onroerendgoedvennootschap en de exploitatie van het recreatieterrein door parkeergelden. Interhuis Nieuw Hulckesteijn Binnen deze vennootschap exploiteren we een camping die bestemd is voor herontwikkeling. De plannen die wij daarvoor hadden, bestaan nog steeds. We hebben de plannen wel aangepast aan het veranderende economische tij en de veranderende markt. In die markt zien we dat de behoefte aan bezit afneemt ten gunste van huur. We hebben ons idee voor de ontwikkeling van een Zuiderzeestadje losgelaten en veranderd in een familiecamping. Op deze familiecamping komen plaatsen voor eigenchalets en chalets voor de verhuur, maar zijn ook trekkers, tenten en caravans welkom. Door deze koerswijziging hebben we onze verwachting van de resultaten naar beneden bijgesteld. Voorzichtigheidshalve hebben we ontwikkelingskosten die we maakten, nooit geactiveerd en betaalde goodwill over een aantal jaren afgeboekt. Na het afsluiten van het boekjaar 2012 hebben we een nieuwe exploitant gevonden. Die gaat de exploitatie op zich nemen nadat de camping is ontruimd en opnieuw is ingericht.We verwachten dat die eind 2013 zal plaatsvinden.Aan het einde van het boekjaar heeft de gemeenteraad van Nijkerk onze plannen goedgekeurd. In 2013 wordt de bestemming aangepast en kopen we de gronden van Domeinen en de gemeente.Wij blijven voor de gemeente het aanspreekpunt voor de totale gebiedsontwikkeling van Nieuw Hulckesteijn. Parallel aan deze ontwikkelingen lopen de plannen voor een kwaliteitsimpuls van het dagrecreatieterrein Nieuw Hulckesteijn. Eind 2013 waren nog 123 van de 370 staanplaatsen bezet. Alle
28
staanplaatshouders kregen na het besluit van de gemeenteraad eind 2012 een opzegging. Daarbij gelden de RECRON-voorwaarden die gebruikelijk zijn in de branche. Hiermee is een lange periode van onzekerheid afgesloten. Niet de onzekerheid van of, maar van wanneer deze ontwikkelingen zouden plaatsvinden. Het resultaat van deze vennootschap was verlieslatend. Daar hadden we ook rekening mee gehouden. RGV Delfstoffen Binnen deze vennootschap verantwoorden we de zandwinning. De markt van zand is in 2012 gedaald. Dat geldt zowel voor ophoogzand als voor industriezand. De daling is het gevolg van de sterke afname van het bouwvolume in de weg- en waterbouw, utiliteitsbouw en woningbouw. Dit had ook zijn weerslag op de activiteiten van deze vennootschap. Dit werd enigszins gecompenseerd door de start van zandwinning op een tweede locatie. Naast Rhederlaag (gemeente Zevenaar) wordt nu ook zand gewonnen in Zeumeren (gemeente Barneveld). Er kan binnen de vergunningslijnen op Rhederlaag bijna geen zand meer worden gewonnen. Wij zijn het met gemeente Zevenaar, provincie Gelderland en Rijkswaterstaat eens geworden over aanpassing van de ontgrondinglijnen. Hierdoor kunnen we de komende drie á vier jaar de winning in bescheiden mate voortzetten. Deze onderhandelingen duurden ongeveer twee jaar. Door de overcapaciteit op de markt aan de aanbodkant en de beperkte vraag staan de prijzen erg onder druk. Dat wordt nog versterkt door de riviergebonden projecten in het kader van Ruimte voor de Rivier. De aannemers die deze projecten mogen uitvoeren, krijgen zulke hoge bonussen voor het snel opleveren dat de opbrengst van het zand dat vrijkomt niet meer relevant is. In het verleden bepaalden de afzetmogelijkheden van het vrijkomende zand en grind de doorlooptijd van zo’n project. Twee grote projecten beïnvloeden onze markt. Dat zijn de nevengeul bij Lent en het verbreden van de IJssel bij Deventer. De prijserosie die is ontstaan, dwong ons ook om onze opbrengsttarieven voor Rhederlaag voor 2013 en verder te verlagen. De net gestarte put in Zeumeren heeft een zeer bescheiden capaciteit en wordt via een andere methode gewonnen. Op deze locatie wordt het zand eerst in depot gespoten waarna het verkocht wordt. Het spuiten is eind 2012 gestart. De eerste tienduizenden kuub zand konden in het droge worden gewonnen. De verkoop van het zand was in 2012 bescheiden. Door het volspuiten van het depot in de periode tot april 2013 kunnen we de geplande waterskibaan eind april/begin mei openen. De omzet liep in 2012 met 8,3 procent terug, maar bleef nog ruim boven het miljoen. Voor 2013 verwachten wij een derde locatie in productie te kunnen nemen. Deze derde put zal in korte tijd compleet worden gewonnen en verkocht. In dit geval treden wij zelf op als aannemer. Mede door deze derde put en de rol die wij daarin vervullen, zal de omzet van de zandwinning in 2013 toenemen. Katerbosch In Katerbosch hebben we het onroerend goed ingebracht dat we willen ontwikkelen rond de Mookerplas. Bij deze ontwikkelingen werken we samen met de gemeente Mook. De ontwikkelingen liggen al geruime tijd stil door het wegvallen van de markt. In 2012 ging door brand één van de opstallen, een boerderij, verloren. We denken er nog over na of we de boerderij herbouwen. In 2012 hebben we nog een bedrag van € 280.000,afgeboekt. Dit onroerend goed is bedoeld voor herontwikkeling en verkoop. Daarom hebben we in overleg met onze accountant besloten deze portefeuille niet meer te zien als materiële vaste activa, maar als handelsvoorraad. De vennootschap had een verlieslatend resultaat bij een beperkte omzet. Voor de komende jaren verwachten wij weinig activiteiten binnen deze vennootschap.We bouwen de portefeuille af, zodra zich de mogelijkheid daarvoor voordoet.
29
RGV Holding Jubileumactiviteiten krijgen veel waardering In 2012 vierden wij ons 50-jarig bestaan. In 1962 werd de Recreatiegemeenschap Noord en Midden Veluwe opgericht, als voorloper van Recreatiegemeenschap Veluwe. Daarvóór was al sinds 1960 een recreatiestichting actief voor de Randmeren. Die werd in 1971 formeel overgenomen.Voor onze geschiedschrijving houden wij echter de Gemeenschappelijke Regeling aan die in 1962 werd opgericht. Om ons jubileum niet geruisloos voorbij te laten gaan, hebben wij tal van activiteiten georganiseerd. Die stelden betrokkenen erg op prijs. Hieronder ziet u een overzicht van de activiteiten die we organiseerden in het kader van ons jubileum.
• We trakteerden alle mensen die langs onze terreinen wonen, in het voorjaar op een speciaal voor RGV ontworpen chocoladeattentie.
• We trakteerden alle colleges van burgemeester en wethouders van gemeenten op de Veluwe en in het Rijk van Nijmegen op taart.
• We trakteerden alle gemeenteraden van onze aandeelhoudende gemeenten ook op taart.
• Alle jaarkaarthouders die dat wilden konden meedoen aan een verloting waarbij hun parkeerpas het lotnummer was. Ze konden tientallen prijzen winnen die voor een groot deel ter beschikking waren gesteld door onze huurders en pachters.
• We nodigden onze aandeelhouders uit deel te nemen aan een meerdaags werkbezoek aan Friesland.
• We organiseerden een receptie voor onze relaties en andere stakeholders.
• We organiseerden een symposium voor belangstellenden. De opbrengsten gingen naar een lokaal goed doel.
• We organiseerden een feestavond voor ons personeel.
• We openden kunstwerk De Badgast op het Wylerbergmeer in Ubbergen.
• We openden kunstwerk De Visser op Nieuw Hulckesteijn in Nijkerk.
• We openden kunstwerk De Zwemmer op de Mookerplas in Mook.
• We openden kunstwerk De Zeilboot op het Rhederlaag in Zevenaar.
• We openden kunstwerk Emmer met Schep op het Rhederlaag in Zevenaar.
• We openden kunstwerk De Ontmoeting op het Heerderstrand in Heerde.
• We openden kunstwerk De Generaties bij ons kantoor in Arnhem.
• We openden speeltoestellen in Epe, Barneveld, Zevenaar, Wijchen en Voorst.
De opkomst bij alle activiteiten was groot.Voor ons is dat een teken dat RGV en haar producten nog steeds leven in de gemeenschap. En dat wij na vijftig jaar nog steeds een rol van betekenis spelen in de vrijetijdsindustrie.
30
Ons bedrijfsmodel slaat aan In ons jubileumjaar is het ons ook gelukt om de laatste verplichtingen uit de oude Gemeenschappelijke Regeling te halen en definitief dit hoofdstuk af te sluiten. Na vijftig jaar bestaat de Gemeenschappelijke Regeling definitief niet meer. Het was goed om dit hoofdstuk definitief te sluiten. In onze optiek past deze manier van samenwerking niet meer bij het product dat de vrijetijdsmarkt vraagt. Het bedrijfsmodel dat wij de laatste jaren hebben, staat volop in de belangstelling. In Zuid-Holland, Noord Holland, Utrecht, Overijssel en de Achterhoek zijn nog enkele traditionele recreatieschappen, die een beleidstaak hebben en daarnaast ook recreatieterreinen exploiteren. Die recreatieschappen zijn allemaal op zoek naar een model dat past bij de terugtredende overheid. Het model dat wij hebben ontwikkeld, is daar één van. Ons model is niet zaligmakend. Maar het heeft tot nu toe zijn bestaansrecht bewezen, ondanks dat het nog niet is uitontwikkeld. In 2012 hebben wij veel delegaties uit diverse provincies ontvangen of hebben wij op locatie toelichting gegeven over ons verdienmodel. Ook vanuit het buitenland is interesse getoond. In 2013 mogen wij een Poolse delegatie ontvangen. De delegatie is op zoek naar een marktgerichte ontwikkelpartij die gebiedsontwikkeling kan verzorgen die de grenzen van gemeente en district overschrijden. Een model zoals wij dat hebben ontwikkeld, spreekt hen erg aan. Dit land dat sterk in ontwikkeling is en een grote bevolking heeft, staat aan de vooravond van een krachtige groei van de vrijetijdsmarkt. Wij onderzoeken, samen met andere Gelderse bedrijven, of wij daar een rol in kunnen vervullen. We dragen bij aan kennis en innovatie Maatschappelijke kosten-batenanalyse Op het gebied van kennis en innovatie hebben wij in 2012 de nodige ontwikkelingen in gang gezet en gerealiseerd. Op ons symposium mochten wij de eerste proeve laten zien van een maatschappelijke kostenbatenanalyse (MKBA) die het Landbouw Economisch Instituut heeft ontwikkeld in samenwerking met de Vrije Universiteit van Amsterdam. Dit model laat zien wat de maatschappelijke effecten zijn van investeringen in onze sector en daarmee de impact van onze sector op de economie. Wij hebben binnen de Stichting Innovatie Recreatie en Ruimte (STIRR) het initiatief genomen voor deze ontwikkeling en hebben het samen met het ministerie van EL&I gefinancierd. Dit model zal de komende jaren doorontwikkeld worden. Green Deals RGV maakt deel uit van het bestuur van de STIRR. Met dat bestuur is het ons gelukt om voor onze sector een aantal Green Deals af te sluiten. Dit ondanks dat de vrijetijdsindustrie met 400.000 werkenden en 37 miljard euro omzet niet tot de topsectoren hoort. In tegenstelling tot die van de topsectoren werden ‘onze’ Green Deals door het ministerie bescheiden financieel ondersteund. Als RGV wisten wij een Green Deal te sluiten met het ministerie en de provincie Gelderland. Deze deal moet ontwikkelruimte bieden in gebieden waar dat nu op belemmeringen stuit. Als tegenprestatie moeten wij zorgen voor kwaliteitsverbetering in het groen of nieuw groen. Het werken met Green Deals vraagt van overheden anders denken en handelen. Deze vorm van systeeminnovatie is nieuw voor partijen en geeft veel leermomenten. Zeker in een omgeving die gericht is op handhaving en de letterlijke uitleg van de wetgeving. Ondanks die leermomenten zijn wij blij, dat wij een bijdrage mogen leveren aan een leerproces om tot een andere manier van werken te komen voor gebiedsontwikkeling in het landelijk gebied.
31
Wel of geen toezicht zwemlocaties In 2012 hebben wij Radboud Universiteit Nijmegen/stichting Crisislab opdracht gegeven om wetenschappelijk te onderzoeken wat de toegevoegde waarde is van het hebben van toezicht op zwemlocaties. We kwamen mede tot deze opdracht door de vele publiciteit van reddingsbrigades over het belang van toezicht bij zwemwaterlocaties. Hun wens van toezicht staat loodrecht op onze ervaringen en die van onze collega´s. Wij zien juist dat er op locaties waar toezicht is, meer incidenten zijn, zoals verdrinkingsgevallen. Wij hebben andere partijen, waaronder de provincie en het ministerie van Infrastructuur en Milieu, gevraagd in de begeleidingsgroep plaats te nemen. Dit ministerie bereidt op dit ogenblik een nieuwe zwemwaterwet voor. Begin 2013 wordt het rapport opgeleverd. Het ministerie is blij met ons initiatief en laat nog een vervolgonderzoek uitvoeren. Biomassa voor energie In 2011 kondigden we al aan dat we een tweede soort biomassa-installatie gingen plaatsen bij SchatEiland op ons recreatieterrein Zeumeren. Deze kleinschalige biovergassingsinstallatie is daar eind 2012 neergezet. Hij is eerst getest door een regionale partij. We hebben de installatie begin 2013 onder grote belangstelling geopend. Dit is het eerste apparaat van dit type in Nederland. Dit apparaat gaat stroom leveren aan ons attractiepark SchatEiland en levert als restproduct warmte. Als brandstof gebruikt het houtsnippers en die leveren onze terreinen volop. Stichting Creative Biomass heeft dit apparaat gefinancierd en gaat het mede met onze steun doorontwikkelen. Eén van de doelstellingen is het apparaat waterstof te laten produceren. We verwachten dat ook Gelderse kennisinstellingen en bedrijven worden betrokken bij de doorontwikkeling van de installatie. Op termijn laten we het apparaat in gewijzigde vorm produceren door Gelderse bedrijven. Door deze ontwikkeling verwachten we de opbrengstwaarde van onze houtopstand te kunnen vergroten. De installatie wordt de komende jaren uitvoerig getest. Daarna kunnen wij er energie mee leveren aan onze huurders en pachters. Het is dan wel nodig dat de huidige bedrijfskolom in deze markt van houtgewassen anders wordt. Gemeente Barneveld heeft een draaiboek gemaakt voor alle gemeenten. In dat draaiboek staat aan welke wet- en regelgeving deze voor Nederland nieuwe installatie moet voldoen. En onder welke voorwaarden deze installatie geplaatst mag worden. We bedanken de gemeente Barneveld voor deze bijdrage aan dit project. Participatiemaatschappij voor innovatie We hebben al lang de wens dat er een participatiemaatschappij komt voor startende en innovatieve recreatieondernemers. Zo’n participatiemaatschappij krijgt in deze tijd steeds meer urgentie. Financiële instellingen laten het steeds vaker afweten in onze sector. Redenen daarvoor zijn het gebrek aan marge, de
hoge
risicograad, de
beperkte
alternatieve
aanwendbaarheid van het onroerend goed en de onduidelijke richting waarin onze markt zich beweegt. Tegelijk wordt onze sector steeds kapitaalintensiever. De terughoudendheid van
financiële
instellingen
zorgt
ervoor dat er steeds minder nieuwe toetreders zijn in onze sector en het ondernemersbestand vergrijst. Voor
de
korte
termijn is het prettig dat er minder toetreders zijn, maar
32
op de middellange en lange termijn is het slecht als de sector steeds verder vergrijst. Onze sector heeft het genereren en implementeren van nieuwe initiatieven hard nodig. Er wordt nu al te weinig geïnnoveerd en geïnvesteerd. En dat leidt tot nog verdere achteruitgang in kwaliteit. Een oplossing voor de oprichting van een participatiemaatschappij lijkt in zicht. Plannen van enkele initiatiefnemers, waaronder RGV, worden begin 2013 voorgelegd aan de besturen van de RECRON en de Hiswa. Dat zijn de twee belangrijkste brancheverenigingen in onze sector. De komst van een participatiemaatschappij zou betekenen dat partijen makkelijker in staat zijn om een onderneming te starten of hun onderneming te innoveren. Dat kan ook voor ons positief zijn. Dit instrument komt dan beschikbaar naast de mogelijkheden die wij soms gericht en onder voorwaarden bieden aan partijen die zich vestigen op onze eigen terreinen. We delen onze kennis Naast deze projecten leveren wij ook onze bijdrage en kennis aan scholen en instituten. Dit gebeurt in de vorm van het aanbieden van stageplaatsen, het leveren van sprekers op symposia en congressen of het zitting nemen in adviescommissies.Wij vinden dit van wezenlijk belang voor ons bedrijf en onze sector. Als de mogelijkheden zich voordoen, blijven we hiermee doorgaan. Investeringen in onze recreatieterreinen We investeren elk jaar veel geld om onze terreinen aantrekkelijk te houden voor onze gebruikers en klanten. Onze huurders en pachters doen dat ook. Ondanks de terughoudendheid van de financiële instellingen in Nederland is er afgelopen jaar toch weer een bedrag van 14,2 miljoen euro geïnvesteerd. Van dit bedrag kwam 2,85 miljoen euro voor onze rekening en 11,3 miljoen euro voor rekening van de ondernemers die zijn gevestigd op onze terreinen. Naast deze investeringen in harde infrastructuur, attractiewaarde, groen en dergelijke investeren we ook veel in kennis en innovatie.
Investeringen in recreatieve en ondersteunende voorzieningen op RGV terreinen 30.000
Investeringen RGV in recreatieve en ondersteunende voorzieningen x 1000 Investeringen door derden op terreinen RGV x 1000
25.000
20.000
15.000
10.000
5.000
0
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Figuur 8. De investeringen in recreatieve en ondersteunende activiteiten op de terreinen van RGV zijn in de grafiek blauw gekleurd. De investeringen door derden op onze terreinen zijn geel gekleurd.
33
Steeds meer claims Ook in 2012 ontkwamen wij er niet aan dat we in de steeds meer claim-georiënteerde maatschappij een aantal claims kregen. Het waren er vijf. De claims hadden betrekking op schades die mensen hadden tijdens een bezoek aan ons gebied. Het gaat daarbij niet om grote bedragen. Ondanks dat bieden wij weerstand tegen het klakkeloos claimen van schades die door betere oplettendheid hadden kunnen worden voorkomen. Aan de andere kant hebben wij zelf ook vijf claims ingediend bij partijen die bij ons schade hebben veroorzaakt. In de meeste gevallen ging het om vandalisme. De procedurekosten zijn soms hoger dan de opbrengsten. Toch vinden wij het nodig om periodiek een signaal te geven om dit type gedrag te ontmoedigen. In 2012 steeg de administratieve lastendruk weer, ondanks de goede intenties van overheden. Ons vermogensbeheer Op de financiële markten heerst al een groot aantal jaren onzekerheid. De oude financiële modellen en zekerheden gelden niet meer. Dit is mede het gevolg van grootschalige ingrepen van overheden en financiële instellingen. Die ingrepen zijn nodig om het financiële systeem niet onderuit te laten gaan. In deze financieel onzekere tijden hebben wij ervoor gekozen defensief te beleggen. Vooral aan producten met vastrentende waarde kleven grote risico’s.
34
Andere portefeuille We hebben eind 2011 besloten onze portefeuille om te bouwen en te kiezen voor andere vermogensbeheerders. We lieten dat al weten in ons vorige jaarverslag. We hebben een groot deel van onze portefeuille liquide aangehouden en weggezet in deposito’s. Een deel daarvan gebruiken we om leningen af te lossen die in 2013 vervallen. Een ander deel hebben we gebruikt en gaan we nog gebruiken om gronden te kopen en belangen te nemen in bedrijven in de vrijetijdsindustrie. Eind 2012 hebben wij onze ontgronder twee miljoen euro aan teveel vooruitbetaald geld voor te winnen zand terugbetaald. Het bedrag dat we via Bank Oyens & Van Eeghen hebben geïnvesteerd in vastrentende waarde, heeft een korte looptijd. Daardoor is het renterisico lager. De participaties in de smallcap- en midcap-fondsen die we eind 2011 hebben genomen in de fondsen Midlin en Teslin hebben het goed gedaan. Dat geldt niet voor het fonds Darlin. Ondanks dat hebben de smallcap- en midcap-fondsen een uitstekend resultaat laten zien. Ook de aandelenportefeuille in large caps, die we in de loop van 2012 via Triodos Bank hebben opgebouwd en uitgebreid, liet een goed rendement zien. Onze portefeuille als volgt opgebouwd; Netto resultaat 2012
Bedrag
Rente, dividend
Ongerealiseerd
Per 31-12-2012
en coupons
en gerealiseerd
resultaat
Vastrentende waarde Smallcap/Midcap
€
€
€
5.254
-
365
5.411
88
979
Large caps
11.554
139
483
Deposito’s
26.672
694
-
48.891
921
Totaal
1.827
Ander stelsel Door het omvormen van onze portefeuille besloten we in 2011 ook het stelsel aan te passen dat we hanteerden voor de waardering van onze portefeuille. We deden dat in samenspraak met onze accountant. In het verleden waardeerden we de portefeuille op basis van verkregen waarde of lagere beurswaarde, dat is aangepast naar actuele beurswaarde. Hierdoor is er geen sprake meer van een stille reserve in onze beleggingsportefeuille. Door deze stelselwijziging viel er een stille reserve vrij van € 37.198, -. Het verloop van onze portefeuille zag er als volgt uit:
2012
2011
€
€
Verkrijgingprijs per 31 december
47.329
45.114
Beurswaarde per 31 december
48.778
44.921
Resultaat waardering beurswaarde
1.449
-193
Nettoresultaat waardering jaarrekening
2.721
1.277
48.778
44.884
Balanswaarde 31 december
Ondanks het grote bedrag dat wij op deposito’s hadden uitgezet, hebben wij een rendement behaald van 5,6% op ons belegd vermogen.
35
Financiële instrumenten Als het nodig is, gaan we transacties en financiële derivaten aan om risicoposities af te dekken die voortvloeien uit onze bedrijfsactiviteiten en beleggingen. Renteswaps en producten om valutarisico’s af te dekken zijn voorbeelden van derivaten die we kunnen aanhouden om rente- en valutarisico’s af te dekken. We hebben een beperkt aantal renteswaps die zijn verbonden aan leningen met een variabele rente om renterisico’s af te dekken. Deze renteswaps kennen dezelfde looptijd als de daaraan verbonden leningen.
Rendement vermogensbeheer 20,00% 15,00% 10,00% 5,00% 0,00%
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
-5,00% -10,00% -15,00% -20,00% -25,00%
Rendement vermogensbeheer Boekhoudkundig rendement
-30,00%
Figuur 9. Het rendement bedroeg in 2012 5,6%. Vanaf 2012 is het rendement van de vermogensbeheerder gelijk aan de boekhoudkundig rendement door een aanpassing van de boekhoudregels. Ons personeelsbeleid In 2012 hebben wij intensief met onze medewerkers en ondernemingsraad gesproken over zaken die invloed hebben op ons bedrijf.We spraken over de betekenis van de veranderende samenleving, de financiële crisis, de geopolitieke verhoudingen, multimedia, de veranderende rol van overheden en de impact daarvan op onze bedrijfsvoering. We hebben samen beoordeeld en afgewogen welke maatregelen we moeten en moesten nemen om ervoor te zorgen dat onze bedrijfsvoering op de veranderende wereld en markten aansluit. Deze overleggen hebben ertoe geleid dat wij onze werktijden nog flexibeler inzetten om ervoor te zorgen dat wij er zijn als onze klanten en gebruikers er zijn. Dat betekent dat wij het hele jaar door, ook in de weekenden en wintermaanden, aanwezig zijn. Het kantoorpersoneel zorgt dat het kantoor op vrijdagmiddag weer bereikbaar is. Dat was niet meer het geval sinds de invoering van arbeidsduurverkorting in de tijd dat RGV nog een overheidsorgaan was. Het kantoorpersoneel heeft zich ook bereid verklaard in de weekenden en doordeweeks buiten op onze terreinen werkzaamheden op te pakken. Hierdoor wordt de kloof tussen binnen- en buitendienst kleiner en de teamgeest groter. Al deze maatregelen voeren we in zonder dat dit leidt tot een hogere loonpost. Alle medewerkers en de directie realiseren zich heel goed dat we in deze tijd grotere inspanningen moeten leveren tegen dezelfde prijs, willen we het succes vasthouden. Wij zijn blij en trots dat we samen dit resultaat hebben bereikt. We hebben goede verwachtingen dat dit tot een succes zal leiden.
36
Nieuwe cao In 2012 hebben wij al onze personeelsregelingen en onze eigen cao opnieuw beoordeeld. Dat leidde ertoe dat we nieuwe medewerkers voortaan aannemen onder de RECRON-cao voor dagrecreatiebedrijven. Medewerkers die al in dienst zijn, blijven onder onze eigen cao vallen. We hebben dit vastgelegd in een nieuw boekwerk met alle protocollen, bedrijfsreglementen en ons privacyreglement. Leeftijd en ziekteverzuim Als
vanzelfsprekend
onderdeel
van
ons
personeelsbeleid blijven we het eindejaarsgesprek, tussentijds coachen, opleidingen en een adequate beloning gebruiken als personeelsinstrumenten. De gemiddelde leeftijd van ons personeel steeg door het geringe personeelsverloop dat we in 2012 kenden.We hebben ook twee medewerkers in dienst die ouder zijn dan 65 jaar. In 2012 maakten twee medewerkers gebruik van de vutregeling. Het ziekteverzuim was extreem laag met 0,96 procent. De ziektefrequentie lag op 0,87. Het personeel van onze eigen exploitaties krijgt een loon volgens de RECRON-cao of de horeca-cao. Deze groep medewerkers kent een groter verloop door het grote aantal oproepkrachten. Het ziekteverzuim binnen deze groep is echter ook laag. In 2012 hebben wij achttien stagiairs een plek geboden om ervaring op te doen. In 2012 hebben wij in goede harmonie constructief en regelmatig overleg gevoerd met de ondernemingsraad.
Leeftijdsopbouw personeel 46 45 44 43 42 41 40 39 38 37
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Figuur 10. Een werknemer bij RGV is gemiddeld 45,0 jaar. Er zijn twee medewerkers in dienst ouder dan 65 jaar.
37
Ziekteverzuim en verzuimfrequentie 14,00 12,00
Ziekteverzuim Verzuimfrequentie
10,00 8,00 6,00 4,00 2,00 0,00
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Figuur 11. Het ziekteverzuim was in 2012 extreem laag met 0,96 procent. De verzuimfrequentie kwam in 2012 uit 0,87.
Risicoparagraaf Als onderneming hebben we te maken met een aantal risico’s. Ons algemene uitgangspunt is dat we die risico’s alleen extern afdekken als we ze zelf niet kunnen dragen. Het gaat vooral om de volgende financiële risico’s. Calamiteiten Risico’s zoals vernielingen, breuk en ijsgang dekken we niet af. Risico’s als brand wel, ook voor twee bosgebieden. Claims van bezoekers Claims vormen een onzeker risico waarvan wij de impact niet goed kunnen overzien.We hebben ons hiervoor verzekerd, met een redelijk eigen risico. Claims door werkzaamheden Ook de omvang van deze claims kunnen we niet overzien. Daarom hebben we een adequate verzekering voor claims die voortvloeien uit onze werkzaamheden en de uitvoering van werken. Als het mogelijk is, schuiven we claims bij de aanbesteding door naar de uitvoerders van deze werken. Langdurig zieke medewerkers De kosten en risico’s van langdurige ziekte dragen we zelf. We hebben daarvoor een voorziening op onze begroting. Arbeidsongeschiktheid is wettelijk afgedekt. Werkloosheidsuitkeringen We dragen ook zelf het risico op het betalen van werkloosheidsuitkeringen aan medewerkers die ontslag nemen of krijgen. We vinden dit risico acceptabel gezien ons personeelsbestand. Inboedel en opstallen We hebben niet veel inboedel en opstallen en ze liggen erg verspreid. Toch hebben we ze verzekerd met een acceptabel eigen risico.
38
Onderhoudsrisico’s Deze risico’s dekken we nu nog af met een voorziening. Het is de vraag of dat fiscaal mogelijk blijft. Inkoopcontracten Met diverse leveranciers sluiten we inkoopcontracten. Daardoor liggen prijzen voor enige tijd vast en worden we niet geconfronteerd met plotselinge prijsverhogingen. Ondernemingsrisico’s Dit zijn onder meer het risico dat projecten niet doorgaan waarin we voorinvesteringen hebben gedaan, risico’s die te maken hebben met het weer en het seizoen en onheil van buiten zoals waterkwaliteit, ziektes en epidemieën. We beperken deze risico’s zo veel mogelijk door procedures, maar kunnen ze niet helemaal uitsluiten. We dragen deze risico’s zelf. Beleggingsrisico’s Deze risico’s proberen wij te beperken door financiële instrumenten, zoals derivaten. Debiteurenrisico’s dragen we zelf. Door een strak incassobeleid proberen we die risico’s te beperken. Negatieve publiciteit Het risico dat voortvloeit uit al dan niet terechte negatieve publiciteit is niet te voorzien. Dat geldt ook voor politieke besluitvorming die betrekking heeft op ontwikkelingen of bedrijfsvoering van onze terreinen. We beperken risico’s zo veel mogelijk Door opleiding en training van ons personeel en gebruik van richtlijnen en procedures beperken we de risico’s voor onze onderneming en ons personeel. De opleidingen, trainingen, richtlijnen en procedures gaan onder meer over omgaan met lastig publiek, controle van gereedschappen, logboeken voor speeltoestellen, afdrachten van gelden, arbo-richtlijnen en het nakomen van de wet en eisen van lokale en provinciale overheden en het waterschap.
39
Resultaten De krimpende markten waarop wij actief zijn, zorgen ervoor dat we alle zeilen moeten bijzetten om de opgaande lijn van de vorige jaren vast te houden. In het vijfde jaar van de huidige crisis is het ons weer gelukt het fundament van onze onderneming te verstevigen en het operationeel resultaat weliswaar minimaal - te verbeteren tot € 448.359,- negatief. Ook in 2012 waren er net als in 2011 bijzondere posten die het operationeel resultaat beïnvloedden. Zo hebben we in 2012 onroerend goed verkocht voor € 204.579,- tegenover € 578.573,- in 2011 en extra afgeschreven op onroerend goed voor € 395.000,- tegenover € 450.000,in 2011. In 2012 hadden we een voorziening voor verstrekte leningen en debiteuren van € 185.000,- ten opzichte van € 93.050,- in 2011. Dit naast een aantal andere correcties en voorzieningen. Het nettoresultaat verbeterde sterk. Het steeg van € 744.437,- naar € 2.279.077,-. Het vermogensbeheer heeft het goed gedaan, ondanks dat we maar een klein deel van ons vermogen actief hadden belegd. Wij stellen voor het nettoresultaat toe te voegen aan de algemene reserve. Dit is volgens de afspraken die we maakten met onze aandeelhouders en hebben vastgelegd in de aandeelhoudersovereenkomst.
Ontwikkeling nettoresultaat en operationeel resultaat 10.000 5.000 0
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
-5.000 -10.000 -15.000 -20.000
Resultaatontwikkeling na verzelfstandiging x 1000 Operationeel resultaat x 1000
Figuur 12. Het nettoresultaat verbeterde in 2012 sterk. Het steeg van € 744.437,- naar € 2.279.077,-.
€ 40
€€
2012
Vooruitzichten Mogelijk groei door fusie Wij verwachten voor de komende jaren geen economische groei in West-Europa en Nederland. De markten waarin wij actief zijn, krimpen allemaal. Door deze krimp ontstaan er ook nieuwe kansen. Wij denken dat we van een aantal kansen gebruik kunnen maken, omdat die voor onze onderneming voor de lange termijn perspectief bieden. We schreven in dit jaarverslag al, dat veel traditionele recreatieschappen op zoek zijn naar een nieuwe toekomst. Wij kunnen daarbij misschien een rol vervullen. Op dit ogenblik praten we met het bestuur van Recreatieschap Achterhoek-Liemers om te kijken of we door een fusie de recreatieterreinen van de Achterhoek en de Liemers kunnen toevoegen aan onze portfolio. Het is nu nog niet duidelijk of we deze gesprekken succesvol kunnen afronden. Onze wens om ontwikkelingsruimte te krijgen om deze terreinen van Recreatieschap Achterhoek-Liemers duurzaam in stand te kunnen houden, ligt soms politiek gevoelig. Mogelijk groei door participaties We oriënteren ons op mogelijkheden om bij een aantal ondernemingen te participeren. Daardoor kunnen we nieuwe activiteiten toevoegen op onze terreinen. Op het gebied van duurzaamheid gaan we door met experimenteren. Deze experimenten kosten geld, maar leveren een schat aan ervaring op. Of deze ontwikkelingen op termijn tot resultaat leiden is nog onzeker. De trajecten die tot een ander verdienmodel moeten leiden, hebben namelijk lange doorlooptijden. Hoop en vertrouwen We hopen in 2013 een aantal nieuwe pachters te mogen begroeten. De zandwinning kan een lichte groei laten zien door een kort eenmalig project. Andere projecten zullen substantieel in volume teruglopen. Hoe de financiële markten zich ontwikkelen is nog de vraag. Dit gemengde beeld geeft ons echter hoop dat wij de omzetgroei van de laatste jaren kunnen vasthouden. De uitgangspunten en mogelijke kansen zorgen ervoor dat wij 2013 met vertrouwen tegemoetzien.
Arnhem, 11 april 2013 E.M.J.C. Droogh directeur
41
42
Jaarrekening 2012
(alle bedragen in duizenden)
Geconsolideerde balans RGV Holding B.V. (na resultaatverwerking)
31-12-2012 €
31-12-2011
€
Materiële vaste activa
10.697
11.814
Financiële vaste activa
49.488
45.609
Vaste activa
Vlottende activa Voorraden
2.259
22
Vorderingen
2.160
2.853
Liquide middelen
2.883
8.743
Totaal vlottende activa
7.302
11.618
Totaal activa
67.487
Groepsvermogen
43.404
41.125
Voorzieningen
12.548
11.564
Langlopende schulden
270
2.646
Kortlopende schulden
11.265
13.706
Totaal passiva
67.487
69.041
69.041
43
Geconsolideerde winst- en verliesrekening RGV Holding B.V.
Bedrijfsopbrengsten Kostprijs verkopen
2012
€
€
5.966
6.139
529
463
Salarissen en sociale lasten
2.232
2.139
Afschrijvingen
1.083
1.510
Overige bedrijfskosten
2.570
2.498
Totale bedrijfslasten
6.414
Operationeel resultaat
-448
Rentebaten
2011
369
289
2.721
1.277
-363
-369
6.610 -471
Opbrengst vermogensbeheer Rentelasten en soortgelijke kosten
Totaal financiële baten en lasten
2.727
1.197
Vennootschapsbelasting
-
18
Netto resultaat
2.279
744
Geconsolideerd kasstroomoverzicht
2012
€
Kasstroom uit operationele activiteiten Operationeel resultaat
-448
Aanpassingen voor: Afschrijvingen Mutatie voorzieningen
1.083 984
44
2.067
2012
€
Mutaties in werkkapitaal: Operationele vorderingen Voorraden Operationele schulden
478 -5 -4.085
-3.612
Kasstroom uit bedrijfsactiviteiten
-1.993
Ontvangen interest, dividend en beleggingresultaten
1.694
Kasstroom uit operationele activiteiten
-299
Kasstroom uit investeringsactiviteiten Investeringen in materiële vaste activa Desinvesteringen in materiële vaste activa
-2.648 3
Investeringen in overige financiële vaste activa
-19.092
Desinvesteringen in overige financiële vaste activa
16.888
Kasstroom uit investeringsactiviteiten
-4.849
Kasstroom uit financieringsactiviteiten Mutatie rekening-courantschuld kredietinstellingen
-318
Betaalde interest
-363
Mutaties langlopende leningen
-31
Kasstroom uit financieringsactiviteiten
-712
Mutatie liquide middelen
-5.860
Verloop van de geldmiddelen Stand per begin boekjaar
8.743
Stand per einde boekjaar
2.883
Mutatie geldmiddelen
-5.860
45
Toelichting op de geconsolideerde balans en winsten verliesrekening RGV Holding B.V. Algemeen RGV is een samenhangende groep vennootschappen, die zich bezighoudt met één kernactiviteit en een aantal ondersteunende activiteiten. De kernactiviteit laat zich in het kort omschrijven als ‘het (laten) exploiteren van dagrecreatieve voorzieningen voor een breed publiek’.
Grondslagen voor consolidatie In de geconsolideerde jaarrekening van RGV Holding B.V. zijn de financiële gegevens verwerkt van de tot de groep behorende maatschappijen waarin een volledige zeggenschap is genomen. De geconsolideerde jaarrekening wordt opgesteld met toepassing van de grondslagen voor de waardering en de resultaatbepaling van RGV Holding B.V. De financiële gegevens van RGV Holding B.V. zijn verwerkt in de geconsolideerde jaarrekening zodat, gebruikmakend van art. 2:402 BW, is volstaan met een verkorte winst - en verliesrekening in de enkelvoudige jaarrekening. De financiële gegevens van de groepsmaatschappijen worden volledig in de geconsolideerde jaarrekening opgenomen onder eliminatie van de onderlinge verhoudingen en transacties. In de consolidatie zijn betrokken de financiële gegevens van RGV Holding B.V. en de volgende groepsmaatschappijen: Naam
Statutaire zetel
Aandeel in het geplaatste kapitaal
RGV Onroerend Goed B.V.
Apeldoorn
100%
RGV Fietspaden B.V.
Apeldoorn
100%
RGV Bad- en Zweminrichtingen B.V.
Apeldoorn
100%
Interhuis B.V.
Apeldoorn
100%
SchatEiland Zeumeren B.V.
Arnhem
100%
Pitch&Putt Zeumeren B.V.
Arnhem
100%
Interhuis Nieuw Hulckesteijn B.V.
Apeldoorn
100%
Recreatiecentrum Nieuw Hulckesteijn B.V.
Amsterdam
100%
RGV Delfstoffen B.V.
Apeldoorn
100%
Katerbosch B.V.
Arnhem
100%
Zeumeren B.V.
Arnhem
100%
Waarderingsgrondslagen Algemeen De geconsolideerde jaarrekening is opgesteld volgens de bepalingen van Titel 9, Boek 2 BW. De grondslagen die worden toegepast voor de waardering van activa, passiva en resultaatbepaling zijn gebaseerd op historische kosten. Voor zover niet anders is vermeld, worden activa en passiva opgenomen tegen nominale waarde. Baten en lasten worden toegerekend aan het jaar waarop ze betrekking hebben. Winsten worden slechts opgenomen voor zover zij op balansdatum zijn gerealiseerd.Verplichtingen en mogelijke verliezen die hun oorsprong vinden voor het einde van het verslagjaar, worden in acht genomen indien zij voor het opmaken van de jaarrekening bekend zijn geworden. Financiële instrumenten Onder financiële instrumenten worden zowel primaire financiële instrumenten, zoals vorderingen en schulden, als financiële derivaten verstaan. Financiële derivaten worden bij eerste verwerking tegen reële waarde opgenomen en vervolgens per balansdatum tegen de reële waarde geherwaardeerd. Financiële derivaten waarbij
46
de onderliggende waarde niet beursgenoteerd is, worden tegen kostprijs opgenomen. Indien per balansdatum de reële waarde lager is dan de kostprijs, dan wel negatief is, wordt het derivaat ten laste van de winst- en verliesrekening afgewaardeerd naar de lagere reële waarde, tenzij kostprijshedge-accounting wordt toegepast. Bij de bepaling van de lagere reële waarde wordt het effect van lopende rente buiten beschouwing gelaten. De winst of het verlies uit de herwaardering naar reële waarde per balansdatum wordt onmiddellijk in de winst- en verliesrekening verwerkt.
Grondslagen voor balanswaardering Immateriële vaste activa De waardering van de immateriële vaste activa geschiedt op basis van de historische aanschafwaarde of verkrijgingsprijs onder aftrek van lineaire afschrijvingen berekend naar de economische levensduur. Er wordt rekening gehouden met waardevermindering indien die een structureel karakter heeft. Materiële vaste activa De waardering van de materiële vaste activa geschiedt op basis van de historische aanschafwaarde of verkrijgingsprijs onder aftrek van lineaire afschrijvingen berekend naar de economische levensduur. Er wordt rekening gehouden met waardevermindering indien deze een structureel karakter heeft. Voor de kosten van periodiek groot onderhoud wordt een voorziening gevormd. Deze voorziening is opgenomen onder de overige voorzieningen aan de passiefzijde van de balans. Op de materiële vaste activa heeft een eenmalige herrubricering plaatsgevonden. Een deel van de materiële vaste activa is in gebruik als handelsvoorraad en zal in vervolg onder voorraden worden vermeld. Investeringssubsidies Subsidies in verband met de aanschaf van (materiële) vaste activa worden in mindering gebracht op het geïnvesteerde bedrag zelve. Financiële vaste activa De ter beurze genoteerde aandelen en obligaties behoren tot een handelsportefeuille en worden gewaardeerd tegen de beurswaarde per balansdatum, waarbij zowel ongerealiseerde als gerealiseerde waardeveranderingen direct in de winst - en verliesrekening worden verantwoord. De hypothecaire leningen zijn verstrekt aan derden. Deze leningen zijn opgenomen tegen nominale waarde, onder aftrek van de noodzakelijk geachte voorzieningen voor het risico van oninbaarheid. Voorraden Voorraden grond- en hulpstoffen en handelsgoederen worden gewaardeerd tegen fifo onder correctie van een eventuele afwaardering voor incourantheid. Deze correctie wordt bepaald door individuele beoordeling van de voorraden door middel van herwaardering die ten laste komt van de bruto marge of algemene kosten. Onder voorraden wordt ook begrepen onroerend goed dat wordt aangehouden voor verkoop. Waardering is tegen kostprijs of lagere verwachte netto-opbrengst. Vorderingen De vorderingen worden bij de eerste verwerking opgenomen tegen de reële waarde en vervolgens gewaardeerd tegen de geamortiseerde kostprijs. De reële waarde en geamortiseerde kostprijs zijn gelijk aan de nominale waarde. Noodzakelijk geachte voorzieningen voor het risico van oninbaarheid worden in mindering gebracht. De voorzieningen worden bepaald op basis van individuele beoordeling van de vorderingen. Pensioenen De pensioenregeling wordt gefinancierd door afdrachten aan de pensioenuitvoerder. De pensioenverplichtingen worden gewaardeerd volgens de 'verplichting aan de pensioenuitvoerder benadering'. In deze
47
benadering wordt de aan de pensioenuitvoerder te betalen premie als last in de winst - en verliesrekening verantwoord. De vennootschappen Recreatiecentrum Nieuw Hulcksteijn B.V. en RGV Bad- en Zweminrichtingen B.V. zijn aangesloten bij het bedrijfstakpensioenfonds van de Recron. Zeumeren B.V. heeft een pensioenregeling die wordt uitgevoerd door stichting pensioenfonds Horeca & Catering. Deze pensioenregelingen zijn toegezegd-pensioenregelingen. De toegezegd-pensioenregelingen zijn verwerkt als zou sprake zijn van toegezegde-bijdrageregelingen. Dit omdat de vennootschap in geval van een tekort geen verplichting heeft tot het voldoen van aanvullende bijdragen anders dan door hogere toekomstige premies. Voorziening groot onderhoud Er wordt gedoteerd aan de voorziening groot onderhoud op basis van een onderhoudsplan ten behoeve van zaken die geen verdiencapaciteit hebben, en waarvoor de termijn waarin het onderhoud benodigd is langer is dan 10 jaar. Overige voorzieningen De overige voorzieningen worden opgenomen tegen de beste schatting van de bedragen die noodzakelijk zijn om de desbetreffende verplichtingen en verliezen per balansdatum af te wikkelen.
Grondslagen voor de bepaling van het resultaat Bedrijfsopbrengsten Onder de netto-omzet wordt verstaan de opbrengst uit verkoop en levering van goederen en diensten onder aftrek van kortingen, provisies en van over de omzet geheven belastingen. Kostprijs verkopen De kostprijs verkopen omvat kosten van grondstoffen en overige externe kosten die direct verband houden met zandwinning en eigen exploitaties. Resultaat Het resultaat wordt bepaald als het verschil tussen opbrengst van leveringen en diensten enerzijds en kosten en andere baten en lasten anderzijds. Opbrengst vermogensbeheer Onder de opbrengst vermogensbeheer is begrepen de rente, de dividenden, gerealiseerde koersresultaten en ongerealiseerde koersresultaten. Vennootschapsbelasting De groep is niet belastingplichtig voor vennootschapsbelasting op grond van artikel 2, lid 7 van de wet. De aandelen van de vennootschap zijn in handen van 23 gemeenten.
Grondslagen voor de opstelling van het kasstroomoverzicht Het kasstroomoverzicht wordt opgesteld volgens de indirecte methode. De geldmiddelen in het kasstroomoverzicht bestaan uit liquide middelen. Kasstromen in vreemde valuta’s worden omgerekend tegen een geschatte gemiddelde koers. Koersverschillen inzake geldmiddelen worden afzonderlijk in het kasstroomoverzicht getoond. Winstbelastingen en ontvangen dividenden worden opgenomen onder de kasstroom uit operationele activiteiten. Ontvangen interest, betaalde interest en betaalde dividenden worden opgenomen onder de kasstroom uit financieringsactiviteiten. De verkrijgingsprijs van verworven groepsmaatschappijen wordt opgenomen onder de kasstroom uit investeringsactiviteiten, voor zover betaling in geldmiddelen heeft plaatsgevonden. Hierbij worden geldmiddelen aanwezig in deze groepsmaatschappijen afgetrokken van de aankoopprijs. Transacties waarbij geen ruil van geldmiddelen plaatsvindt, worden niet in het kasstroomoverzicht opgenomen.
48
Toelichting op de geconsolideerde balans per 31 december 2012 Vaste activa Materiële vaste activa
Bedrijfs-
Machines
Andere
gebouwen
en
vaste
en terreinen
installaties
bedrijfs-
middelen
Totaal
€
€
€
€
Aanschafwaarde
14.416
34
8.143
22.593
Duurzame waardevermindering
-2.882
-
-130
-3.012
Cumulatieve afschrijvingen
-1.543
-26
-6.198
-7.767
9.991
8
1.815
11.814
-4.756
1.854
-1.150
-4.052
Stand per 31-12-2011
Boekwaarde per 31-12-2011 Mutaties: Herrubricering aanschafwaarde * Herrubricering duurzame waardevermindering *
19
-13
14
20
204
-1.002
479
-319
2.571
-
77
2.648
-
-
-
-
-
-
-188
-188
110
-
185
295
Herrubricering cumulatieve afschrijvingen * Investeringen Materiële vaste activa in uitvoering Aanschafwaarde desinvesteringen Afschrijvingen desinvesteringen
Terugboeking duurzame waardevermindering / desinvesteringen
1.822
-
-
1.822
Afschrijvingen 2012
-278
-284
-392
-954
Duurzame waardevermindering **
-389
-
-
-389
-697
555
-975
-1.117
Aanschafwaarde
12.231
1.888
6.882
21.001
Cumulatieve duurzame waardevermindering
-1.430
-13
-116
-1.559
Cumulatieve afschrijvingen
-1.507
-1.312
-5.926
-8.745
9.294
563
840
Per saldo Stand per 31-12-2012
Boekwaarde per 31-12-2012
10.697
De afschrijvingspercentages liggen tussen de 3,3 en 33%. * In 2012 heeft een beoordeling plaatsgevonden op de functie van de materiële vaste activa. Dit heeft geleid tot een eenmalige herrubricering op de aanschafwaarde, duurzame waardevermindering en cumulatieve afschrijvingen, omdat de betreffende activa niet langer worden geëxploiteerd, maar afgestoten worden. ** De herrubricering en duurzame waardevermindering hebben betrekking op onroerend goed als gevolg van economische omstandigheden. Het betreft onroerend goed in Mook en Voorst.
49
Financiële vaste activa Effecten De verdeling van de effectenportefeuille per 31 december 2012 is als volgt:
Verkrijging-
prijs
waarde
31-12-2012
Aandelen Vastrentende waarden Deposito
Balans-
Balans-
waarde
waarde
31-12-2012 31-12-2011
€
€
€
€
15.663
16.965
16.965
10.740
5.108
5.254
5.254
3.500
26.559
26.559
26.559
30.644
113
113
113
106
47.443
48.891
48.891
Rekening-courant Totaal effecten
Beurs-
44.990
€
€
Hypothecaire leningen
545
557 62
Hypothecaire leningen
Leningen personeel / derden
52
Totaal hypothecaire leningen
597
619
Vlottende activa Voorraden 31-12-2012 31-12-2011
€
€
Voorraden
2.259
22
Op de voorraad heeft een herrubricering plaatsgevonden à € 2.232 van de vaste activa naar voorraad.
Vorderingen Te ontvangen subsidies
-
1.629
Belastingen en premies sociale verzekeringen
470
-
Debiteuren
676
732
Overige vorderingen
1.014
492
Totaal vorderingen
2.160
Op de debiteuren is een voorziening voor mogelijke oninbaarheid in mindering gebracht ad € 164.000,-. In 2011 was dit € 190.000,-.
Liquide middelen De liquide middelen staan volledig ter vrije beschikking.
50
2.853
Groepsvermogen Het groepsvermogen bestaat naast het geplaatste en gestorte kapitaal en de algemene reserves uit een bij oprichting van de deelnemingen ontstaan agio, welke vrij van belastingen is.Verwezen wordt naar de toelichting op het eigen vermogen van de enkelvoudige balans op pagina 57 van dit verslag.
Voorzieningen De voorzieningen zijn als volgt samengesteld:
Stand 1-1-2012 Toevoeging Onttrekking
31-12-2012
€
€
€
€
Voorziening groot onderhoud
9.207
880
-165
9.922
Voorziening overig
2.357
403
-134
2.626
De voorzieningen zijn overwegend langlopend. De voorziening overig betreffen voorzieningen voor personeel, alsmede voorzieningen ten behoeve van de zandwinning.
Langlopende schulden De aflossingen die in 2013 op de leningen plaatsvinden zijn opgenomen onder de kortlopende schulden.Van de leningen heeft een bedrag van € 143.000,- een looptijd langer dan 5 jaar.
Schuldrest
Afgelost/
Schuldrest
per
verkregen
per
01-01-2012
in 2012
31-12-2012
Af te
Restant
lossen in opgenomen 2013
onder
langlopende
schulden
€
€
€
€
€
114
12
102
13
89
Leningen BNG 6,62%
218
19
199
18
181
Rabobank 1 SWAP 4,35%
BNG 5,35%
1.345 *
-
1.345
1.345
-
Rabobank 2 SWAP 3,65%
1.000 **
-
Totaal
-
1.000
1.000
2.677
31
2.646
2.376
270
langlopende schulden
* Het maximaal op te vragen bedrag bedraagt € 1.500.000,-. De marktwaarde van de SWAP bedraagt -€ 26.539,-. ** De marktwaarde van de SWAP bedraagt -€ 35.049,-.
51
Kortlopende schulden
31-12-2012
31-12-2011
€
€
Aflossingsverplichtingen
2.376
31
Schulden aan kredietinstellingen
2.875
3.193
Investeringsverplichtingen
534
858
Handelscrediteuren
298
534
Belastingen en premies sociale verzekeringen
218
181
Reservering vakantiegeld en -dagen
151
196
Vooruitontvangen / gefactureerde bedragen
2.235
5.653
Overige schulden en overlopende passiva
2.578
3.060
Totaal kortlopende schulden
11.265
13.706
Investeringsverplichtingen Dit betreft grotendeels een aantal investeringsverplichtingen overgenomen van Recreatiegemeenschap Veluwe en Recreatieschap Nijmegen en Omstreken waar o.a. politieke besluitvorming aan ten grondslag ligt. Medio 1999 is mede in overleg met de provincie Gelderland en het Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij (nu: Economische Zaken, Landbouw en Innovatie) vastgelegd aan welke projecten de investeringen moeten worden besteed. De projecten zullen worden aangevangen, zodra de wettelijke toestemmingen zijn verkregen, en zijn derhalve in beginsel kortlopend.
Niet in de balans opgenomen rechten en verplichtingen Bankgaranties Er zijn 2 bankgaranties verstrekt voor een totaalbedrag van € 900.000,- ten behoeve van de zandwinning. Daarnaast hebben wij een bankgarantie in ons bezit van de huurder, die reeds heeft opgezegd, inzake de huur van de bovenverdieping van het pand aan de Kermisland 110 te Arnhem ad € 19.600,-. Voor de financiering met de bank is een compte-joint overeenkomst afgesloten inhoudende onder andere hoofdelijke aansprakelijkheid van de in de financiering betrokken groepsmaatschappijen. (latente) Geschillen/gedingen: Voorzover er latente geschillen c.q. gedingen spelen bij de vennootschappen, zijn deze, indien er financiële gevolgen aan verbonden zijn, adequaat voorzien. Erfpacht Voor het recreatiegebied Nieuw Hulckesteijn geldt een erfpachtverplichting van € 42.000,- per jaar. Deze loopt tot 1-10-2049.
52
Toelichting op de geconsolideerde winst- en verliesrekening Bedrijfsopbrengsten
2012
2011
€
€
Pacht en huur
1.686
1.606
Eigen exploitaties
2.361
2.514
Parkeer- en liggelden
1.167
938
Netto omzet
5.214
5.058
Overige opbrengsten
752
1.081
Totaal bedrijfsopbrengsten
5.966
6.139
Kostprijs verkopen Dit omvat een getroffen reservering voor toekomstige kosten betreffende de zandwinning, alsmede inkopen ten behoeve van de verkoop van goederen en horecaproducten. Salarissen en sociale lasten Salarissen
1.836
1.802
Sociale lasten
211
181
Pensioenpremies
185
156
Totaal salarissen en sociale lasten
2.232
2.139
Conform artikel 32bd van de "wet op de loonbelasting 1964" is de eenmalige "crisisheffing" voorzien voor 16% over het loon uit tegenwoordige dienstbetrekking (inclusief bonus) voor zover dat loon hoger was dan € 150.000,-. Deze eenmalige kosten zijn opgenomen onder algemene kosten. Beloning directie en commissarissen De vennootschap heeft één statutair directeur. Directie
Vaste beloning
Variabele beloning
Bijdrage pensioen
E.M.J.C. Droogh
2012
€ 218.406,-
€ 47.435,-
€ 35.015,-
2011
€ 213.342,-
€ 69.750,-
€ 30.920,-
Aan de directie zijn geen leningen en voorschotten verstrekt. De directie heeft, conform haar arbeidscontract, recht op een variabele beloning van € 86.963,- over 2012. Gezien de discussie binnen de onderneming over arbeidsflexibiliteit en maatschappelijke ontwikkelingen, heeft de directie haar variabele beloning gematigd tot drie maandsalarissen.
53
Commissarissen De vergoeding bestaat uit vacatiegelden.
2012
2011
€
€
J.G.H. Heijmen
12.000,-
12.000,-
J. van Lidth de Jeude
12.000,-
12.000,-
C.F.J. Slager (tot en met 31-05-2011) J. Wegstapel (Voorzitter)
15.500,-
Totaal
5.850,15.500,-
39.500,-
45.350,-
Afschrijvingen Afschrijvingen immateriële vaste activa
-
-
Afschrijvingen materiële vaste activa
954
1.055
Duurzame waardevermindering
389
455
-260
-
Vrijval
Totaal afschrijvingen
1.083
Werknemers Het totaal aantal personeelsleden op basis van volledige diensttijd bedraagt 45,3 waarvan 17,8 in dienst van de eigen exploitaties. In 2011 bedroeg het totaal 43,9 waarvan 15,8 in dienst van de eigen exploitaties. Stagiairs en commissarissen worden in bovenstaande cijfers niet meegenomen.
54
1.510
Enkelvoudige balans RGV Holding B.V. (na resultaatverdeling per 31 december)
31-12-2012 31-12-2011
€
€
Materiële vaste activa
196
210
Financiële vaste activa
93.304
87.080
Vaste activa
Vlottende activa Vorderingen
1.059
2.322 *
Totaal vlottende activa
1.059
2.322
Totaal activa
94.559
Eigen vermogen
43.404
41.125
Voorzieningen
1.334
1.468
Langlopende schulden
40.297
42.692
Kortlopende schulden
9.524
4.327
Totaal passiva
94.559
89.612
89.612
Enkelvoudige winst- en verliesrekening RGV Holding B.V.
2012
2011
€
€
Resultaat uit gewone bedrijfsuitoefening Resultaat deelnemingen
-54
-63
2.333
807
Resultaat
2.279
744
* Dit betreft voornamelijk nog te ontvangen subsidies inzake fietspaden.
55
Toelichting op de enkelvoudige balans en winst- en verliesrekening RGV Holding B.V. Waarderingsgrondslagen De enkelvoudige jaarrekening is opgesteld volgens de bepalingen van Titel 9, Boek 2 BW. De onder de financiële vaste activa opgenomen meerderheidsdeelnemingen zijn gewaardeerd tegen nettovermogenswaarde. De waarderingsgrondslagen van activa en passiva en de resultaatbepaling zijn gelijk aan de grondslagen van de geconsolideerde jaarrekening. Wij verwijzen daarom naar de toelichting op de geconsolideerde balans en winst- en verliesrekening.
Vaste activa Materiële vaste activa
31-12-2012 31-12-2011
€
Terreinen en gebouwen
114
€
118
Andere vaste bedrijfsmiddelen
82
92
Totaal materiële vaste activa
196
210
48.891
44.990
Financiële vaste activa Effecten Groepsmaatschappijen Stand per 1 januari
42.028
41.220
Resultaat boekjaar
2.333
807
-
1
Mutatie inzake aandelenoverdracht
Stand per 31 december
44.361
42.028
Leningen personeel
52
62
Totaal financiële vaste activa
93.304
87.080
Overige vorderingen
1.059
2.322
Totaal vlottende activa
1.059
Vlottende activa Vorderingen
56
2.322
Eigen vermogen Kapitaal Het maatschappelijk kapitaal bedraagt € 900.000,- bestaande uit 900.000 gewone aandelen à € 1,- nominaal. Geplaatst en volgestort zijn 181.600 aandelen.
Agioreserve Stand per 1 januari Mutatie inzake overdracht fietspaden Stand per 31 december
31-12-2012
31-12-2011
€
€
45.418
45.406
-
12
45.418
45.418
Stand per 1 januari
-4.475
-5.220
Resultaat boekjaar
2.279
745
Algemene reserve
Stand per 31 december
-2.196
-4.475
182
182
Agioreserve
45.418
45.418
Algemene reserve
-2.196
-4.475
Samenvattend Kapitaal
Stand per 31 december
43.404
41.125
57
Langlopende schulden Leningen derden Schulden aan groepsmaatschappijen
31-12-2012
31-12-2011
€
€
270
301
40.027
42.391
Totaal langlopende schulden
40.297
42.692
De leningen derden kennen een rentepercentage van 5,35% en 6,62%. De schulden aan groepsmaatschappijen betreffen de beleggingen die de holding voor haar dochters verzorgt. De schulden aan groepsmaatschappijen zijn niet direct opeisbaar tenzij in geval van faillissement, surséance van betaling, staking, beslaglegging of ontbinding van de vennootschap. De dochtervennootschappen hebben als zekerheid voor het door RGV Holding B.V. gevoerde vermogensbeheer, een pandrecht op het naar rato deel van het door RGV Holding B.V. belegde vermogen. De rente op de vorderingen en schulden op groepsmaatschappijen is mede gerelateerd aan het gerealiseerd beleggingsrendement.
Kortlopende schulden Schulden aan kredietinstellingen * Aflossingsverplichtingen Crediteuren
8.839
3.456
31
31
141
44
90
124
Belastingen en premies sociale verzekeringen
157
157
Overige schulden
266
515
Reservering vakantiegeld en -dagen
Totaal kortlopende schulden
9.524
4.327
* Dit betreft een negatief rekening-courantsaldo dat binnen het totale rekeningstelsel volledig gecompenseerd wordt.
Niet in de balans opgenomen rechten en verplichtingen RGV Holding B.V. maakt onderdeel uit van de fiscale eenheid voor de omzetbelasting RGV Holding B.V. en is uit dien hoofde hoofdelijk aansprakelijk voor de omzetbelastingschulden van de fiscale eenheid als geheel. Voor de financiering met de bank is een compte-joint overeenkomst afgesloten inhoudende onder andere hoofdelijke aansprakelijkheid van de in de financiering betrokken groepsmaatschappijen. Arnhem, 11 april 2013
58
Directie
Raad van Commissarissen
E.M.J.C. Droogh
J.G.H. Heijmen
J. van Lidth de Jeude
J. Wegstapel
Overige gegevens Controleverklaring van de onafhankelijke accountant Aan de Algemene Vergadering van RGV Holding B.V. te Arnhem Verklaring betreffende de jaarrekening Wij hebben de, in dit jaarverslag op pagina 43 tot en met 58 opgenomen, jaarrekening 2012 van RGV Holding B.V. te Arnhem gecontroleerd. Deze jaarrekening bestaat uit de geconsolideerde en enkelvoudige balans per 31 december 2012 en de geconsolideerde en enkelvoudige winst-en-verliesrekening over 2012 met de toelichting, waarin opgenomen een overzicht van de gehanteerde grondslagen voor financiële verslaggeving en andere toelichtingen. Verantwoordelijkheid van het bestuur Het bestuur van de vennootschap is verantwoordelijk voor het opmaken van de jaarrekening die het vermogen en het resultaat getrouw dient weer te geven, in overeenstemming met Titel 9 Boek 2 van het in Nederland geldende Burgerlijk Wetboek (BW). Het bestuur is tevens verantwoordelijk voor een zodanige interne beheersing als het noodzakelijk acht om het opmaken van de jaarrekening mogelijk te maken zonder afwijkingen van materieel belang als gevolg van fraude of fouten. Verantwoordelijkheid van de accountant Onze verantwoordelijkheid is het geven van een oordeel over de jaarrekening op basis van onze controle. Wij hebben onze controle verricht in overeenstemming met Nederlands recht, waaronder de Nederlandse controlestandaarden. Dit vereist dat wij voldoen aan de voor ons geldende ethische voorschriften en dat wij onze controle zodanig plannen en uitvoeren dat een redelijke mate van zekerheid wordt verkregen dat de jaarrekening geen afwijking van materieel belang bevat. Een controle omvat het uitvoeren van werkzaamheden ter verkrijging van controle-informatie over de bedragen en de toelichtingen in de jaarrekening. De geselecteerde werkzaamheden zijn afhankelijk van de door de accountant toegepaste oordeelsvorming, met inbegrip van het inschatten van de risico's dat de jaarrekening een afwijking van materieel belang bevat als gevolg van fraude of fouten. Bij het maken van deze risico-inschattingen neemt de accountant de interne beheersing in aanmerking die relevant is voor het opmaken van de jaarrekening en voor het getrouwe beeld daarvan, gericht op het opzetten van controlewerkzaamheden die passend zijn in de omstandigheden. Deze risico-inschattingen hebben echter niet tot doel een oordeel tot uitdrukking te brengen over de effectiviteit van de interne beheersing van de vennootschap. Een controle omvat tevens het evalueren van de geschiktheid van de gebruikte grondslagen voor financiële verslaggeving en van de redelijkheid van de door het bestuur van de vennootschap gemaakte schattingen, alsmede een evaluatie van het algehele beeld van de jaarrekening.
59
Wij zijn van mening dat de door ons verkregen controle-informatie voldoende en geschikt is om een onderbouwing voor ons oordeel te bieden. Oordeel betreffende de jaarrekening Naar ons oordeel geeft de jaarrekening een getrouw beeld van de grootte en samenstelling van het vermogen van RGV Holding B.V. per 31 december 2012 en van het resultaat over 2012 in overeenstemming met Titel 9 Boek 2 BW. Verklaring betreffende overige bij of krachtens de wet gestelde eisen Ingevolge de aan ons verstrekte opdracht tot controle van de jaarrekening 2012 vermelden wij dat ons geen tekortkomingen zijn gebleken naar aanleiding van het onderzoek of de in artikel 2:392 lid 1 onder b tot en met h BW vereiste gegevens zijn toegevoegd. Arnhem, 11 april 2013 Deloitte Accountants B.V. Was getekend: J.C.M. Hendriks RA
Statutaire regeling omtrent bestemming winst en voorstel tot bestemming van het resultaat 2012 De regeling omtrent de bestemming van de winst is opgenomen in artikel 21 van de statuten van de vennootschap. Deze regeling houdt in dat de winst ter beschikking staat van de Algemene Vergadering. Vooruitlopend op de goedkeuring van de jaarrekening 2012 door de Algemene Vergadering stelt de directie voor het resultaat ten gunste te brengen van de algemene reserve. Dit is conform afspraak met de aandeelhouders. Dit voorstel is in de balans verwerkt.
60
Persoonlijke gegevens Directie en Raad van Commissarissen Directie
Raad van Commissarissen
De heer E.M.J.C. Droogh
De heer J. Wegstapel, voorzitter
• • • •
• • • • •
Geboortejaar 1956 Nationaliteit Nederlandse Hoofdfunctie Directeur RGV Holding B.V. Belangrijke nevenfuncties • Lid Adviescommissie Regionale Beeldverhalen • Bestuurslid en lid Raad van Advies Stichting Innovatie Recreatie en Ruimte (STIRR)
Raad van Commissarissen De heer J.G.H. Heijmen • • • • •
Geboortejaar 1952 Nationaliteit Nederlandse Hoofdfunctie Directeur Magical Cruising B.V. Jaar van toetreding 2008 (18 december 2008) Laatste jaar van lopende benoemingstermijn 2014
De heer J. van Lidth de Jeude • • • •
• •
Geboortejaar 1945 Nationaliteit Nederlandse Hoofdfunctie Voorzitter CGE (Coördinatiegroep Eemsdelta) Belangrijke nevenfuncties • Lid RvT Noorderboog Meppel • Voorzitter Artez, Hogeschool voor de Kunsten ON • Voorzitter Hannema de Steurs stichting (musea in Heino en Zwolle) • Voorzitter cultuurfonds BNG • Lid congrespresidium Partij van de Arbeid Jaar van toetreding 2010 Laatste jaar van lopende benoemingstermijn 2013
Geboortejaar 1955 Nationaliteit Nederlandse Hoofdfunctie Managing partner Wegstapel & Houben Jaar van toetreding 2008 (18 december 2008) Laatste jaar van lopende benoemingstermijn 2012
