Gezondheid! Het Maria Bosman werkt in een wijnkelder. Ze is boos dat van Zuid-Afrikaanse druiven niet alleen lekkere wijnen, maar ook papsak wordt gemaakt. Zo heet de goedkope wijn in slappe zakken die medeverantwoordelijk is voor de aangeboren afwijkingen van haar vierjarige nichtje. Tekst: Nawaal Deane, foto’s: Garth Stead
M
aria Bosman en haar familie wonen en werken al drie generaties op wijnboerderijen in Wellington, een schilderachtige
plaats 72 kilometer ten noordoosten van Kaapstad, in een weelderig groen dal aan de voet van de majestueuze Hawequabergen. Wellington pronkt met een van de oudste Nederlands-Hervormde Kerken in Zuid-Afrika, gebouwd in de jaren veertig van de negentiende eeuw. Maar de toeristen komen hier vooral om wijn te proeven in een van de we-
38 zuidelijkafrikamagazine 04/2005
reldberoemde wijnkelders.
Elizabeth Dejager met haar dochter Effort. De papsak.
papsak-syndroom ven. Een papsak – een ‘slappe zak’ – is een zak
bier. “Wij drinken geen papsak, dat is voor
Dit is de kant van Wellington die toeristen
Vrijdagavond, vlak voor zonsondergang.
van zilverfolie met twee of vijf liter wijn, en
bergies [bedelaars]”, zegt een jonge vrouw in
niet te zien krijgen: grote drukte in de drank-
kost 20 tot 30 rand. Zo’n 48 miljoen liter wijn
strakke spijkerbroek en met een kort topje. “Je
gelegenheden en de drankwinkels, want de
wordt in Zuid-Afrika verkocht in papsakke,
krijgt een verschrikkelijke kater van papsak;
meeste arbeiders van de wijnboerderijen kre-
oftewel bijna zeventien procent van de totale
bier is beter, want jou kop is nie so seer nie
gen vandaag hun weekloon uitbetaald. Het
binnenlandse wijnafzet.
de volgende dag.” Ze vindt bier trendy, het
weekeinde is gereserveerd voor drinken, na
Bij The Oven, een bekende drankgelegen-
geeft status. Maar om haar heen stroomt de
een week onthouding en hard werken. Bij een
heid, zijn vechtpartijen aan de orde van de
papsak rijkelijk in glazen die uit kofferbakken
drankwinkel aan de hoofdstraat vraagt bijna
dag. Een man krijgt een dreun voor z’n kop
tevoorschijn getoverd worden.
elke klant om een papsak, want je wordt er
van een vrouw. Omstanders kijken wel naar
goedkoper dronken mee dan met bier. “We
het opstootje, maar drinken gewoon door
nodig om hun alcoholdorst te stillen. Wijn-
verkopen elke week zo’n vijftienhonderd zak-
– een pintje bier of wijn uit een zilveren
boeren maken zodoende op hun meest inferi-
ken”, vertelt de eigenaar, die anoniem wil blij-
zak. Een groep vrouwen arriveert en bestelt
eure product nog winst, tot woede van Maria
De arbeiders hebben de goedkope wijn
zuidelijkafrikamagazine 04/2005
39
Mitchie is negen, maar ziet eruit als een jongetje van zes
40 zuidelijkafrikamagazine 04/2005
Bosman. “Deze afslagwijn zouden we gewoon
nomen, van 5 procent in 1997 tot 9 procent in
moet weggooien”, zegt ze, terwijl ze het dikke,
2002. Ter vergelijking: in Johannesburg had
rode mengsel in een groot vat giet. Bosman
2 procent van de kinderen FASD, in De Aar
weet alles van de gevolgen van papsak op het
(Noordkaap) maar liefst 12 procent.
gezinsleven; haar vader was alcoholist en ook haar zus gaat zich te buiten aan alcohol. Een schrijnend gevolg van het alcohol-
Niets is bewezen _ Bosman’s vader
was een van de duizenden arbeiders op de
misbruik in de regio is dat er een generatie
wijnboerderijen van Zuid-Afrika die deels in
kinderen opgroeit met aangeboren verstan-
wijn werden uitbetaald. Onder dit ‘dopstelsel’
delijke en lichamelijke afwijkingen, die be-
kregen arbeiders zeven bekers wijn per dag
kend staan als FASD (Fetal Alcohol Spectrum
om ze harder te laten werken, zonder dat zij
Disorder). Kinderen met FASD kampen met
voelden hoe zwaar het werk was. Betaling in
gezichtsafwijkingen, vertraagde groei, een
alcohol werd al tientallen jaren geleden ver-
beschadigd centraal zenuwstelsel, leermoei-
boden, maar bleef op sommige wijnboerde-
lijkheden, hyperactiviteit, aandachts- en
rijen nog tot het begin van de jaren negentig
geheugenproblemen of een onvermogen om
bestaan. De controle op het verbod was moei-
met boosheid te gaan. Uit onderzoek in Wel-
lijk, omdat de arbeiders op het landgoed van
lington bleek dat onder kinderen die voor het
de wijnboer wonen.
eerst naar school gaan FASD enorm is toege-
De discussie is nu of het dopstelsel arbei-
WIJ N TEGEN ALCOHOLISME Wijnliefhebbers kunnen de bestrijding van drankmisbruik steunen door bepaalde merken te kopen. In Zuid-Afrika verleent de ethische handelsorganisatie WIETA een
Onder de jongste schoolkinderen neemt FASD toe.
keurmerk aan dertien wijnproducenten die ‘ethisch verantwoord’ produceren. Daarbij
ders afhankelijk heeft gemaakt van alcohol.
teit van de wijn.” De drankgelagen leidden tot
Volgens sommige onderzoekers leidde het tot
moreel verval - mishandeling en knokpartijen
veel alcoholmisbruik, dat vervolgens de reden
- en een lage levensstandaard.
is voor de hoge FASD-niveaus op de boerderijen in de Westkaap. Leigh-Anne Fourie, onderzoekscoördinator bij FARR, een Zuid-Afrikaanse
Oudewijvenpraatjes _ De effecten zijn
goed te zien op een vredige zaterdagochtend,
stichting ter voorkoming van FASD, stelt echter
als Bosmans vader, Carolus Buys, dronken op
dat de relatie tussen het dopstelsel en FASD niet
de veranda ronddanst. Voor zijn vierjarige
duidelijk is. “Er zijn ook veel FASD-gevallen ge-
kleindochter Christoleen ‘Effort’ Dejager is
meld in streken waar het dopstelsel nooit heeft
dit een gewone aanblik, zo gaat het al sinds
bestaan”, zegt ze. Deskundigen van de wijnin-
de afschaffing van het dopstelsel. Zij heeft
dustrie benadrukken eveneens dat er nog niets
kleine, wijd uit elkaar staande oogjes – type-
bewezen is. André Morgenthal, woordvoerder
rend voor het foetaal alcoholsyndroom. Hoe-
van Wines of South Africa, een organisatie ter
zeer zij ook in leeftijd verschillen, beiden zijn
stimulering van wijnexporten, voert aan dat er
slachtoffer van alcoholmisbruik. Het enige
ook buiten de Kaapse wijngebieden zwangere
verschil is dat Effort geen keus had, want
vrouwen drinken; de oorzaken moet je volgens
haar moeder Elizabeth, Maria’s zuster, zag er
hem zoeken in sociaal-economische problemen
geen kwaad in om tijdens haar zwangerschap
en lage opleiding. Hij waarschuwt dat beschul-
papsak te drinken. “Ek is spyt oor my kinders”,
digingen dat de wijnbranche verantwoordelijk
zegt ze. Ja, zij heeft papsak gedronken, alle
zou zijn voor FASD, kunnen leiden tot dalende
drie keren dat zij zwanger was. “Ik drink nu al
verkopen en banenverlies.
drie jaar niet meer; na Effort besloot ik er een
“Wij dachten dat als het dopstelsel op-
punt achter te zetten”, zegt de spraakzame
hield, er minder gedronken zou worden. Maar
moeder. De bijnaam Effort heeft haar dochter
in plaats daarvan werd er alleen maar méér
‘verdiend’ omdat haar familie het een hele
gedronken, in grote hoeveelheden ineens”,
effort (inspanning) vindt haar in het gareel te
vertelt Rubin Adams, werkzaam als onder-
houden.
wijspsycholoog in de streek rond Wellington.
Dejager beweert dat zij indertijd niet op de
“Toen het dopstelsel werd afgeschaft, kregen
hoogte was van wat alcohol met een ongeboren
de arbeiders geen enkele voorlichting over
kind kan doen; alcohol was altijd een gewoon
hoe zij hun alcoholconsumptie binnen de
onderdeel van het leven geweest. “Ik kon wel
perken konden houden”, zegt hij. “Alles wat
zien dat de eerste ook traag was. Mitchie groei-
er gebeurde, was dat er geld werd gegeven
de niet zo snel. Geestelijk is hij beter bij dan
in plaats van wijn.” De arbeiders wilden nog
Effort, maar hij is verschrikkelijk druk.” Mitchie
steeds wijn drinken en keken uit naar het
is negen, maar ziet eruit als een jongetje van
weekeinde, wanneer er gedronken kon wor-
zes. “Mijn zussen waarschuwden wel dat mijn
den. De zeven dagelijkse bekers werden ver-
kinderen de dupe konden worden van mijn
ruild voor een hoger loon; en daarmee koch-
drinken, maar ik kon er niets aan doen.”
ten veel arbeiders aan het einde van week vijf
“De meeste moeders in deze gemeen-
liter papsak, om die vervolgens in één keer op
schappen zijn opgegroeid in een omgeving
te zuipen. “Het was hun doel dronken te wor-
waar alcohol altijd binnen handbereik was,
den; het ging om de kwantiteit, niet de kwali-
het is een manier van leven geworden”, ver-
gaat het vooral om goede betaling en goede sociale omstandigheden, maar ook om ontmoediging van alcoholmisbruik. In Zuid-Afrika is de wijn te koop bij het warenhuis Woolworths. Bestrijding van alcoholisme speelt evenmin een hoofdrol bij de ‘eerlijke’ Zuid-Afrikaanse wijnen die in Nederland te koop zijn. Toch komt de opbrengst er deels aan ten goede. Fair Trade betaalt als ‘eerlijke’ importeur een bonus bovenop de wereldmarktprijs. Dat maakt een reeks sociale programma’s mogelijk, waaronder de bestrijding van alcoholisme. Dat gebeurt bijvoorbeeld bij Citrusdal Cellars, leverancier van Fair Tradewijn. Deze coöperatieve wijnproducent uit de Westkaap kan dankzij de bonusgelden de vormingscursus Die Voluit Vrou financieren. De deelneemsters leren hun eigen leven bij de hand te nemen, elkaar binnen een gezin met respect te behandelen en problemen als mishandeling en drankmisbruik te bespreken. De vrouwen zijn enthousiast over de resultaten, soms lukte het om drankmisbruik terug te dringen. Op hun aandringen is er een vergelijkbare cursus voor de mannen opgezet, Volwassen Man. De acht ‘eerlijke’ Zuid-Afrikaanse wijnen van Fair Trade, onder de merknamen Goue Vallei (Citrusdal Cellars) en Ruitersvlei, zijn verkrijgbaar bij Wereldwinkels en Fair Trade Shops. De drie ‘eerlijke’ Zuid-Afrikaanse wijnen met het Max Havelaar-keurmerk zijn: Thandi (Albert Heijn), Vinez (Plus, Edah, Deen, Coop, Jumbo, Konmar en Super de Boer) en Stellar (Natuurvoedingswinkels). Ze smaken heerlijk, oordeelt Nicolaas Klei in zijn Supermarktwijngids. (US) Met dank aan Hester Stafleu, Fair Trade.
zuidelijkafrikamagazine 04/2005
41
F0to: Ellen Elmendorp
Wijnproeven in Soweto Een historische gebeurtenis, daar was iedereen het over eens. Hier werd voor het eerst een wijnproeverij gehouden in een zwarte ZuidAfrikaanse township. David Beresford
klaart onderzoekster Leigh-Anne Fourie. Ze
Meer dan 86 wijnhuizen deden mee aan
oprecht, maar je hoeft maar even in het
borstvoeding geeft. “Zelf heb ik in deze ge-
het festival – althans, dat getal werd
gezelschap van de zwarte wijnkopers
meenschappen nog nooit een moeder ge-
genoemd door de trotse organisatoren.
te verkeren of je ziet de frustraties naar
sproken die tijdens haar zwangerschap met
Een weekeinde lang vormde de Ubuntu
boven komen.
opzet aan de drank ging. Geen enkele moeder
Kraal in Soweto, de bekendste township
Neem Denzel Smit, een jonge zwarte
zegt dat van generatie op generatie ‘oudewijvenpraatjes’ zijn doorgegeven over redenen om te drinken terwijl je zwanger bent of
wil haar baby expres kwaad doen. Als ze
van het land, de etalage voor meer dan
jurist die werkt bij de Zwarte Associatie
eenmaal ontdekken wat de oorzaak is van de
vijfhonderd verschillende wijnen. In
voor Wijn- en Alcoholindustrie, nog zo’n
FASD van hun kind, is het erg moeilijk voor ze
de publiciteit vooraf was het al trots
black empowerment-organisatie. “Het
om onder ogen te zien dat ze de problemen
gezegd: bezoekers konden genieten van
is volkomen duidelijk dat er iets moet
hadden kunnen voorkomen.” Na een periode
een breed assortiment aan stijlen en
veranderen”, zegt hij. “Maar blanken
van ontkenning voelen de moeders zich erg
variëteiten: rood en wit, zoet en droog,
hebben al die jaren de wijnboerderijen
schuldig en schamen zich diep, vertelt Fourie.
mousserend en klassiek Kaaps. Een van
in handen gehad en dat maakt het zo
Bij Elisabeth Dejager was schaamte de
de organisatoren had laten weten dat ze
verschrikkelijk moeilijk om dat land te
aanzet tot een positieve verandering. Ze zet nu
“voor zo’n prestigieus evenement geen
bemachtigen. Aan de empowerment van
haar kinderen op de eerste plaats en brengt hen
betere plaats hadden kunnen bedenken
de zwarten willen ze allemaal wel mee-
in liefde groot. Zij is een voorbeeld voor andere
dan Soweto: een brandpunt van vernieu-
doen, dus mogen wij meewerken in hun
zwangere vrouwen. “Ik heb God om vergeving
wing en groei, en van mensen die zelfver- bedrijven. Maar de macht overdragen:
gevraagd, en ik heb mijn kinderen om vergeving
zekerd op weg zijn naar de toekomst.”Je
gevraagd”, zegt ze. “Het ligt aan onszelf. Als het
vergeet het maar.”
zou evengoed kunnen beweren dat er
Een van de weinige echte wijnmakers
lukt beter met drank om te gaan, dan is drinken prima. Maar wij kunnen geen maat houden.”
nauwelijks een minder voor de hand
op het festival was Jerome van Wyk, een
liggende plaats voor een wijnproeverij
innemende jongeman van 21 jaar oud.
bestaat dan deze onafzienbare huizen-
De trip van de Kaap naar Soweto was de
over de toekomstkansen van kinderen met
zee aan de rand van Johannesburg.
eerste vliegreis van zijn leven. Al genera-
FASD. “De harde realiteit is dat dergelijke kinde-
ties lang woont en werkt zijn familie op
ren vaak van school afgaan voordat zij goed en
weinig te maken met het deftig nip-
dezelfde wijnboerderij. Toen hij zeven-
wel hebben leren lezen en schrijven. Als ze op
pen aan een Kaapse Merlot, Cabernet
tien was, begon de blanke wijnboer hem
gewone scholen zitten, zullen zij daar altijd de
of Chardonnay, maar veel meer met
op te leiden tot wijnmaker. Vandaag de
laatste zijn, altijd ouder dan de rest van de klas,
black empowerment, de omstreden
dag maken en verkopen de gekleurde
altijd kampend met gedragsproblemen en min-
strategie waarmee blanke zakenlieden
medewerkers hun eigen wijn en mag
derwaardigheidsgevoelens.” De wijnbranche
het verleden proberen goed te maken
Jerome zich trots ‘wijnmaker’ noemen.
krijgt het FASD-probleem uiteindelijk zelf op
– of, zoals sommigen zeggen, proberen
Jerome praat vol geestdrift over zijn vak.
z’n brood, voorspelt Adams, want veel kinderen
hun eigen toekomst veilig te stellen. De
“Mijn wijn is alles voor mij”, zegt hij op
zullen werk vinden op wijnboerderijen – dáár is
blanke sector heeft de helpende hand
het Soweto-wijnfestival terwijl hij een
immers ongeschoold werk voorhanden. “FASD
geboden bij het opzetten van een vereni-
fles pakt. Blouvlei heet de wijn, naar een
kan de productiviteit belemmeren als een effec-
ging van veertien ‘zwarte’ bedrijven van
blauwe bloem die groeit als onkruid. Je
tieve strategie voor preventie en behandeling
wijnmakers, leveranciers en handelaars.
ziet het aan Zuid-Afrika: veranderingen
uitblijft.”
De bedoelingen van de blanken lijken
spelen zich af op de gekste plekken.
De meeste werktijd spendeert hij aan het
In werkelijkheid had de wijnproeverij
42 zuidelijkafrikamagazine 04/2005
Onderwijspsycholoog Adams is sceptisch
begeleiden van ouders met FASD-kinderen.
Vrijdagavond in Wellington, de avond om papsak te kopen. Hij probeert een liefdevolle omgeving te
wijnindustrie, wil inmiddels wel van de
Makan zou zo’n verbod zijn werk veel gemak-
creëren, met ouders die hebben afgeleerd
papsak af. Directeur Johan van Rooyen: “Het
kelijker maken.
negatieve te reageren, zoals het kind te slaan
imago van de wijnindustrie is beroerd, de
Een groep wijnboeren uit Wellington
in plaats van geduld te betrachten. De meeste
papsak is het symbool geworden van zijn
heeft besloten zelf de gevolgen van ‘de onver-
kinderen met FASD kunnen slechts kort hun
slechtheid.” De discussie gaat vooral over de
antwoordelijke verkoop van goedkope wijn’
aandacht bij iets houden, waardoor ouders
slechte kwaliteit van de verpakking: de zak is
aan te pakken. Ze richtten een organisatie
voor de lastige opgave staan steeds opnieuw
niet luchtdicht, waardoor er risico’s voor de
op, Wellington Wine Producers Education
te verzinnen om hen bezig te houden. Adams
gezondheid ontstaan. “De papsak is alleen
Trust, die een speciaal wijnmerk op de markt
erkent dat het erg moeilijk is voor arme ou-
maar verantwoord als de zak in een karton-
brengt, Duke of Wellington. De wijnboeren
ders, die soms zelf ook aan FASD lijden, om
nen doos zit. De wijn zelf moet voldoen aan
leveren de druiven gratis en de inkomsten
overeind te blijven zonder hulp van leraren,
minimum-kwaliteitseisen”, aldus Van Rooyen.
komen ten goede aan bestrijding van drank-
psychologen en maatschappelijk werkers. Een
Een onvermijdelijk effect van dergelijke
misbruik en ondersteuning van gedupeerden.
effectieve aanpak om FASD te voorkomen,
maatregelen is dat de wijn duurder wordt.
Een maatschappelijk werkster van de organi-
moet volgens hem goed rekening houden
Aanvankelijk zou de foliezak per juli 2005
satie legt huisbezoeken af en bezoekt scholen
met de redenen waarom moeders tijdens hun
wettelijk verboden zijn, maar de wet is uitge-
om zwangere vrouwen ervan te doordringen
zwangerschap drinken en waarom het voor
steld tot zeker maart 2006. Volgens dr. Chan
dat één weekeinde lang drinken al schade
hen zo moeilijk is ermee te stoppen.
Makan, directeur van ARA, een organisatie
kan aanrichten bij een ongeboren kind. “Ik
vanuit de drankindustrie ter voorkoming
vind persoonlijk dat de wijnbranche de ver-
van alcoholmisbruik, laat een verbod op de
antwoordelijkheid op zich moet nemen voor
papsak al te lang op zich wachten. Volgens
de effecten van hun product én voor de erfe-
Wettelijk verboden _ De SAWBC, de
branche-organisatie van de Zuid-Afrikaanse
zuidelijkafrikamagazine 04/2005
43
“Ek is spyt oor my kinders”, zegt ze Volgens deskundigen is het probleem van de drankgelagen in deze agrarische gemeenschappen niet gemakkelijk op te lossen – Effort met haar opa Carolus Buys.
want het gaat om het veranderen van gedrag. Maria Bosman is vol goede moed: “Ik houd
nis van het voormalige dopstelsel”, zegt Zelda
worden vrouwen tijdens hun zwangerschap
niet van het gevoel dronken te zijn. Ik weet
Fortuin, een van de betrokken wijnboeren.
tot drinken gedwongen. Het hele onderwijs en
hoe mijn kinderen zich zullen voelen, want
Alle betrokkenen in de wijnbranche zijn
alle mogelijke overheidsdiensten moeten hier-
ik voelde hetzelfde toen mijn ouders dronken
het erover eens, dat de problemen van alcohol-
bij worden betrokken, vind ze. “Als je naar de
waren – hoe kan ik dat mijn kinderen aan-
misbruik en FASD niet kunnen worden opge-
reclame kijkt, zie je dat een hoop geld besteed
doen?” Haar werk in de wijnkelder geeft haar
lost zonder samenwerking tussen overheid,
wordt aan waarschuwingen voor het gevaar
de kans de vicieuze cirkel van armoede en
maatschappelijke organisaties en industrie. In
van rijden onder invloed. Dat is nodig, maar
alcoholmisbruik te doorbreken. “Op een dag
de ogen van Leigh-Anne Fourie ligt de verant-
wat te denken van de levenslange schade die
gaat mijn dochter hopelijk naar de middel-
woordelijkheid bij partners en echtgenoten;
de ongeboren foetus wordt aangedaan door
bare school, in plaats van hier op de boerderij
zij moeten voorlichting krijgen, want vaak
zwangerschap onder invloed?”
te gaan werken.”
Trouw, misschien wel de beste krant van Nederland nu op compact formaat
De voordelen van compact voor de lezer De moderne krantenlezer geeft de voorkeur aan handzaamheid en gemak. Die heeft geen zin meer in het gevecht met gigantische pagina’s. Talrijke kwaliteitskranten in Europa verschijnen inmiddels op compact formaat. Trouw nu dus ook, als eerste landelijke kwaliteitskrant van Nederland. Met behoud van karakter en kwaliteit. Trouw blijft ‘misschien wel de beste krant van Nederland’.
Handiger, leesbaarder en toegankelijker �
handzamer
�
gemakkelijker
�
toegankelijker
�
gestructureerde artikelen
�
gevarieerde foto’s
�
meer infographics
�
uitgekiende indeling
�
grotere leesletter
�
explicietere koppen
Nieuwsgierig? Ga voor een proefabonnement naar www.trouw.nl/service of bel gratis 0800 - 0557.
