straf van 3 tot 5 jaar verhoogd was. Bij de terugkeer uit de Raadskamer bleek dat Pera bleef ontkennen. De Proc.Generaal ergerde dat zeer. Hij eiste dientengevolge voor beledigingen 2 maal gepleegd, 3 jaar; voor aftrek van preventief was geen reden volgens hem. Over de veroordeling der kosten (welke in eerste instantie had plaats gehad) werd niet gesproken. In mijn "Begründung" v.h. Hoger Beroep had ik gezegd dat het getuigenis v. Nobach op zich zelf stond evenals die van Van der Laan. Daar echter v.d.Laan gezegd had dat zijn vrouw mede aanwezig was toen Pera in de Herfst 1940 Führer en Wehrmacht beledigde, zei ik dat die zaak blijkbaar wel te bewijzen was. Voor dat feit kon eventueel een veroordeling dan volgen. De Proc.Gen. in zijn requisitoir zei dat ik v.d.Laan van meineed beschuldigd had. Dit doelde blijkbaar hierop. Ik protesteerde en zei dat niet gezegd te hebben. De P.G. zei daarop dat dat zijn mening was en dat dat een goede Duitse mening was. De hoge strafvordering werd gemotiveerd door de halsstarrigheid van Pera de raad v.d. President niet op te volgen; twee beledigingen stonden vast. In Grotegast moest de Duitsvijandige houding worden neergeslagen door de kracht v.d. Duitse Wehrmacht en de zware straffen van het Gericht. Zodoende werden de zwaar bedreigde duitsgezinde elementen beschermd. In de overwegingen werd bepaald dat Pera voor beide feiten schuldig werd verklaard; de straf in het ene geval werd bevestigd in het tweede op 9 maanden bepaald omdat dit slechts een half jaar na de bezetting had plaats gevonden terwijl het tweede ruim een jaar later was voorgevallen toen de toestand zoveel rustiger(sic) was geworden. De straf werd tenslotte op 1 jaar en 8 maanden, zeer samengetrokken mede omdat de man er boven zijn jaren afgetobd uitzag(honger!). Nog een bijzonderheid was dat bij de tweede zitting - zonder dat zulks bekend was, de zaak werd in de eerste aanleg verdaagd om de SS Scharführer Lehnhof te horen - opeens de getuige v.d. Laan opdook, die zo'n bezwarend getuigenis gaf. Daarmede meen ik deze tragische zaak voldoende te hebben beschreven. Woensdagochtend (29 juli)fietste Vader met Mogens en Jan Derk naar Beetsterzwaag. Zij kwamen er goed aan. De jongens spelen meest op zolder met de trein schrijft Vader. Woensdagmiddag was Dr.J.de Vries Reilingh hier, met Dr.Henk v.d. Wielen, een v.d. gangmakers v.d. Volkshogescholen in Nederland resp. te Bakkeveen(1ste) en Markelo(2de). 3 A U G . 1942 ( M A A N DAG )
Wij bespraken de toestanden in Denemarken en in Nederland ieder voor zich en vergelijkender wijze. Hier hebben de Duitsers zich zeer teleurgesteld gevoeld, doordat de Volkshogescholen samenwerking met hen weigerden - zulks ofschoon zij "Volksch" ingesteld zijn. De Vereniging is daarop onder "Verwaltung" gesteld; kort daarop echter is hun het werken weer toegestaan. De Vries Reilingh oefende nogal wat kritiek uit op de Geref., die zich volgens hem buiten de Volksgemeenschap stelden. Tegenover het positieve Christendom nam hij echter een zeer waarderende houding aan. M.i. is deze critiek te zeer gegrond op abstracties, idealen, buitenlandse en historische voorbeelden.
Abstracties en idealen: de maatschappij eensdenkend, humaan, humanistisch of algemeen positief christelijk, vormende de gemeenschappelijke grondslag waarop alle volksgenoten elkaar kunnen verstaan en waarmede het maximum nut ten bate v.d. gemeenschap kan worden bereikt. Buitenlandse en historische voorbeelden. Denemarken, Katholieke middeleeuwse en latere staten. Wat in het ene volk een volksvreemd element is, is juist bij een ander een typisch kenmerk. Bovendien is de geschiedkundige vorming alsmede de ligging van het hoogste belang. Waarschijnlijk spelen geaardheid en goddienstige inborst eveneens een belangrijke rol. 10 A U G . 1942 ( M A A N DAG )
Het is namelijk de vraag of de differentatie niet juist het typish Nedelandse kenmerk is: souvereiniteit in eigen kring, welk kenmerk zich bij allen voordoet en waaraan alle kringen zozeer gehecht zijn en juist in hun gehechtheid hun Nederlandse volksaard betonen. In de middeleeuwen waren het de rechten der steden, de vrijheden, waarvoor wij opkwamen tegenover den landsheer. Deze verticale verdeling is vervangen door de horizontale der gelijkdenkende en -gezinde lagen en groepen: ieder echter voor zich binnen de grenzen v.h. alg. welzijn, volle vrijheid van ontplooing opeisende. Deze toestand brengt met zich gevaren gelijk aan die der Middeleeuwen nl. dat toen iedere stad/gewest voor zich zelf opkwam, thans iedere groep en zodoende de macht welke thans het geheel uitoefent minder groot is. De taak der Volkshogescholen kan in Nederland slechts op twee pijlers berusten. Òf men gaat uit van de souvereiniteit in eigen kring en krijgt de gezindte Volkshogeschool, òf men streeft - zonder uit te gaan v. een andere gedachte dan de zuiver Nederlandse, - naar het zoeken der algemeen bindende en verbindende Nederl. waarden door alle groepen, teneinde meer waardering en kennis omtrent elkaar te kweken. Doch dit is eigenlijk het einde van wat ik op 3 Aug. schreef. Thans is het 10 Aug. Wij maakten allen een heerlijke tocht naar Beetsterzwaag op de fiets. Op weg daarheen troffen wij te Bakkeveen Mr. Vital Haesaert, destijds afgevaardigde van de Frontpartij naar de Activisten, als zodanig gedeserteerd uit het Belgische Leger in 1917. Hij is repetitor en voordrachthouder, woont thans met Mr.Haas bij Vader te Beetsterzwaag; hij heeft evenals Haas te Bakkeveen een huisje. Haas heeft "Spionkop" een aardig gebouwtje, vroeger van vreemdelingenverkeer te Leiden; Haesaert heeft een oud boerenhuisje, zeer geslaagd ingericht met kleine ramen, dus weinig licht, met veel R.K. zinnebeelden; o.a. hangt er een portret van hem van Anton v. Wely, zeer goed, romaans aandoende, waarin echter de olijke trek die Haesaert eigen is, niet uitkomt. Voorts tekeningen v. Toorop met opdracht aan hem; een schilderij v. Servaes en enige anderen. De kinderen, en wij trouwens ook, waren zeer enthousiast. Even later ontmoetten wij Haas en van Loggerenberger. Haas is blind. Van L. zou op een cursus voor H.B.S.ers en M.T.S.ers te Bakkeveen over Zuid-Afrika spreken. Hij is een Boer, studeerde te A'dam toen de oorlog uitbrak. Haas, Haesaert en van Log. waren daarom in Bakkeveen gekomen. Wij kwamen een eind verder Henk v.d. Wielen tegen met wie wij praatten. De Volkshogeschool is thans onder een SS.man Van Houten
geplaatst. Onder zijn leiding kon doorgewerkt worden, doch dat is geweigerd daar men volledige vrijheid wenste. De cursus die thans gegeven wordt geschiedt met medewerking van Sociale zaken te den Haag en houdt eigenlijk geen verband met het Volkhogeschoolwerk. V.d.Wielen was op weg naar de lezing v. Van Loggerenberger. Te Beetsterzwaag troffen wij Mevr.v.L. aan, een zeer sympathiek iemand. De volgende dag een nieuwe cliënt: iemand te Beetsterzwaag die gehoord had dat ik er was: hij had hypotheek op een tuinderij in het Westland, verkocht in 1939, 1HA 33A, alles onder glas. De Duitsers hadden verwijdering der warenhuizen bevolen waardoor het goed waardeloos werd. Ieder ogenblik verwachtten zij een Engels-Am. offensief. Zij zijn zeer zenuwachtig. Na enkele maatregelen getroffen te hebben, vertrokken wij naar Sneek, Bolsward met Herdis, Brita, J.D., Aase en Mogens, deze beiden om de beurt op de fiets en achterop. Joure is mooi; het gezicht op Langweer schitterend. Sneek is ook mooi. Wij bezochten Mr. Cornelis, adv. aldaar, zagen zijn zeilboot in de jachthaven. Vertrokken naar Bolsward, waar wij zeer lang op een zeer duur dinér moesten wachten hetgeen ons niet goed uitkwam, noch het wachten, noch de kosten. Wij sliepen in De Wijnberg, bezochten de Heer en Mevr. Plantinga, schoonouders v.d. Heer Gorter, directeur v. N.V. Frisia alhier. De volgende dag fietsten wij vrijwel platzak over Workum naar Hindelopen, belden naar Staveren of de chèque daar aangekomen was, doch tevergeefs: niet aangekomen. Toen terug. Workum kerk, stadhuis en waag zagen wij. De kerk werd gerestaureerd. Interessant waren de grafzerken en de lijkbaren der gilden: grote vaart, smeden, kleine vaart, bakkers enz. Hindelopen is schattig, vooral de Westertoren met het kleine bruggetje, de Herv. kerk, het stadshuis en het museum. Op het kerkhof lag een onbekende Engelse sergeant begraven. Door Gaasterland Galamadammen Wijckel (waar wij aten en veel plezier hadden met een rails-lory van Fedde Visser achter Den Toren??bosch), door Sloten en dan weer via Langweer naar Joure. Een prachtige tocht. Zaterdagavond (8/8)waren wij dan te Beetsterzwaag terug. Vele gesprekken met Van Loggerenberg en Vader, Dr. Look uit A'dam, leeraar classieke talen bij het Chr.Lyceum. Vader is onverbeterlijk pro-Duits, haast beter anti-Engels en anti-Frans. Dat maakt de besprekingen zeer moeilijk. 's Zondags(9/8) waren wij 's morgens in de kerk. Er komt vanwege Vaders pol. pro-Duitse houding vrijwel niemand meer in de kerk. Vader preekte over de Bergrede. Nog wil ik schrijven over de geschiedenis van schapenvet, dat ik bij "Vrouw de Leus" (frauduleus) kocht en van mijn bezoek bij Pyke Koch op 30.7.42 (donderdag) te Utrecht. Doch het is te laat om daar thans nog mede te beginnen. Alleen dit nog: Dooyes, mijn bediende, kwam vanavond om half negen mij nog waarschuwen dat er weer een razia op gijzelaars op handen is. Gorter had hem opgebeld en gezegd dat ik nog wel met vacantie uit kon blijven. Dat is niet prettig. 17 A U G . 1942 ( M A A N DAG )
Inderdaad zijn er nog 10 gijzelaars die volgende dag opgepakt. Zaterdag 15 Aug. zijn 5 gijzelaars vermoord, de eersten. Een goed teken voor onze vaderlandse zaak; de vijanden worden onrustig. Er heerst zenuwachtigheid: te Utrecht lagen op het St.Jans
Kerkhof 30.7 al Spaanse ruiters klaar. In Hoek v. Holland ruimen ze de glaskassen op en bezetten boerderijen evenals in Noord Brabant. Te Beetsterzwaag werd een briefkaart verkocht van twee Scheveningse visschersvrouwen, die over de zee turen: "Daar komen ze" luidde het onderschrift. Deze aardige briefkaart werd bij hopen verkocht. Gisteren was het Vibekes verjaardag die zeer vreugdevol gevierd werd, Els Dalhuizen en haar man Wim Visser(l.ing.) met Agnes en Elsbeth waren bij ons, Tymen Ploeger en zijn vrouw en Keesje, verder Roelf en Anton Zeven uit Wassenaar, die bij ons logeerden. Met Kiny en Tally Algra waren wij die dag 's middags en bij het avondeten 20 personen. Vrijdagmiddag (14/8) waren wij allen te De Leek op de Nienoord, waar wij de tijdelijke bewoner, Prof. Backer, nog even zagen. Woensdag (12/8) was ik met Mogens, J.Derk, Roelf en Anton Zeven te Zuidlaren te zeilen. Wij aten al schuilende onder een Hunnebed en hadden veel plezier. Herdis, Brita en Edzard, die nog te Beetsterzwaag gebleven waren, fietsten heen en terug naar Sneek en zeilden daar met mijn confrère Mr.Cornelis die dag. De hele vacantie heeft het voortdurend geregend. Zaterdagmiddag was er een "Prov. Volkzang feest" op de Grote Markt. Er was een klankbord aangebracht met "Gelooft in wat ge zingt" erop: daarvoor dirigeerde Mari Spijker, onze vroegere buurman uit de Kl.Pelsterstr. boven de winkel van Capi. Hij heeft het als musicus niet verder dan tot 2de violinist gebracht, is thans N.S.B.er en dus een groot man. Daar ik toch in de stad moest zijn om half vijf, reed ik de Grote Markt op die omgeven was met vlaggestokken met oranje-blanje-bleu vlaggen. Ik liep het bordes v.h. Stadhuis op en zag dat het hier slechts een handjevol lieden betrof met wat jeugdstorm. Mari Spijker en de deelnemers waren meest in N.S.B.uniform. Tot slot zou het 6de couplet v.h. Wilhelmus gezongen worden (het eerste is ondanks het Duitse bloed minder geschikt omdat daarin staat: de tiranny verdrijven, die mij mijn hart doorwondt). Toen ik daar eenmaal stond wilde ik ook niet weglopen en zong dus niet het 6.de doch het eerste couplet uit volle borst. Daarop vertrok ik daar ik niet medewerking wou verlenen of het wou aanzien of horen. Er zou ook een landelijk zangfeest te A'dam gehouden worden: reiskosten vergoed, eerst leiding bij Dr.J.Smit, rector Herv. gymnasium te A'dam, later Plektor??, de nieuwe houzee burgemeester van Haarlem; later niets meer van gehoord, waarschijnlijk vanwege totaal fiasco. Heden ben ik begonnen met de gijzelaars. De eersten die genomen werden, werd gemotiveerd als repressaille tegen de maatregelen der Ned.Ind.Regering tegen de Duitsers. Ze zaten eerst te Buchenwalde later De Hagen? en St.Michielsgestel in Noord Bbrabant. Op 4 Mei (maandag) jl. was er weer gijzelaarsjacht. Onze vriend Warburg, adv. alhier was eronder: de lijsten zouden worden gepubliceerd; van N. en Z.Holland is dat het geval o.a. zit Willem Sypkens, zoon van mijn Moeders broeder Johan, tandarts te Middelharnis. De eerste maatregelen tegen sabotage waren het laten op wacht staan van bepaalde personen . Willem Sypkens had dat ook al eens medegemaakt; het werd in het begin toegepast. Nu die zachte middelen niet helpen en de vijandschap niet wijkt, gaat men ons meer en meer als vijanden behandelen. Inmiddels probeert men al meer mensen bij het lot van Duitsland te interesseren en hen zodoende in dezelfde dwangpositie te brengen als waarin de D.s zelf
verkeren. Een van de middelen daartoe is b.v. de Arbeidsdienst(N.A.D.). Toen er gecapituleerd was werd het leger gedemobiliseerd. De lui die niet terstond in het burgerleven konden worden opgenomen, konden in de zgn. "Opbouwdienst" blijven. Later werd deze in een "Arbeidsdienst" omgezet met bronsgroene uniformen, zgn. vrijwillg doch vereist voor de a.s. onderwijzers, studenten enz. Leiding in handen van Nat.Socialisten. Voor zover men kan, treedt men niet in vrijwillige dienst, zodat er bijna geen studenten enz. zullen aankomen. De studenten die thans ingeschreven zijn hebben de navolgende richtlijnen ontvangen ten aanzien van hen, die na verrichte Arbeidsdienst, als eerstejaars aankomen: Men mag er niet vanuitgaan dat deze jonge mensen geen goede Nederlanders zijn. Integendeel, men treedt ze welwillend tegemoet. Dat is een wijze gedragsregel. Intussen nog een woord over onze officieren in actieven dienst. Zij werden gedemobiliseerd, in Rijksdiensten of bij de Opbouwdienst geplaatst. Later bij de opheffing v.d. Opb.dienst en de oprichting v.d. Ned. Arbeidsdienst gingen enkelen over, doch, daar men bewust poogde in Nat.Soc. en anti-Nederl. richting te koersen, gingen de meesten eruit en kregen plaats in de burgermaatschappij. Op zekere dag moesten zij zich allen presenteren doch keerden later op die dag weer naar huis terug. In April, meen ik, werd er weer opkoming verlangd. Retour reiskosten werden vergoed. Van die tweede oproeping kwamen ze niet terug, werden weer gevangen genomen wegens "Woordbreuk" (schending v.d. belofte geen vijandige daden tegen het Duitse Rijk te ondernemen) in werkelijkheid omdat men de technisch mil.vaardige krachten hier weg wil hebben met het oog op een invasie v. Engelsen en Amerikanen. Zgn. om werkkrachten voor Duitsland heeft men vervolgens vele jongemannen verplicht naar Duitsland te vertrekken door hen werkloos te maken. Alles in deze oorlog lijkt op de vorige, doch is zij veel ruwer, beweeglijker, gecamoufleerder. De vorige oorlog was om zo te zeggen een burgeroorlog in Europa, thans is het Westeuropa - zo men wil - vrijwel geheel de Christelijke wereld tegen Oost-Europa. Daarover echter later. 7 S E P T . 1942 ( M A A N DAG )
De tijd is mij alweer bijna ontgaan. Edzard jarig geweest. Grootvader was hier. 's Middags werd hij met een ponywagen opgehaald van school door nicht Aafke Tromp de Ruiter, Els Visser-Dalhuizen en 2 kinderen, Agnes en Elsbeth. 's Morgens was Vibeke al naar de stad om bij dat feest aanwezig te zijn. Mogens en Edzard reden ook mede. In het Stadspark werd een photo gemaakt. Allerlei cadeautjes kreeg hij, speciaal voor hem in dorpen en vergeten winkeltjes gekocht. Daar is soms nog wel eens wat leuks te koop. Gisteren bereikte ons het nieuws dat Burgemeester Cort v.d.Linden met ingang v. Zaterdag 5 Sept. was afgezet. Hij is hier verscheiden jaren geweest en was tot voor het uitbreken v.d. oorlog maar matig gezien. Hij kon een mooie geledenheidsspeech houden, gezien, bemind en gewaardeerd was hij niet. Na de bezetting echter bleken zijn gaven. Zonder te wijken wist hij toch door zijn optreden veel te bereiken. Langer dan de meesten behield hij zijn post. De nieuwe commissaris Staargaard (Gaarstaart genoemd in de volksmond) kreeg naar men zegt al heel gauw een conflict met hem. Cort v.d.L.
zou gezegd hebben dat hij dit of dat weigerde: hij had zich bij de bezetting bepaalde richtlijnen gesteld en daaraan hield hij zich. Toch heeft Cort v.d.L. zich nog maanden weten te handhaven. Alle burgemeesters gaan er trouwens uit; de chaos neemt langzamerhand toe. Gebrek aan mensen is de grote moeilijkheid, maar men ziet er dan ook niet tegen op volkomen onbekwame personen op verantwoordelijke posities te benoemen. Maar onze burgemeester was pas "burgemeester" geworden onder de bezetting. Toen pas oogstte hij aller waardering! Ieder voelt het dan ook alsof hem een persoonlijke slag wordt toegebracht. De commissaris Staargaard kennen wij nog van vroeger, 1935-36 denk ik, toen wij veel bij Jan Feitsma, vroeger rechter te Groningen, thans N.S.B.er, procureur-generaal te Amsterdam, kwamen, die vlak bij ons woonde. Feitsma en Staargaard waren uit Indië dikke vrienden. Staargaards vrouw en Koos FeitsmaEckhard kenden elkaar uit de jeugd in Groningen, waar de vader v.d. eerste gymnastiekonderwijzer was en de vader v.d. tweede met van 't Oever (en Bos) een zaak in lakken en verfwaren had. Noch de een noch de andere zijn personen van betekenis. Feitsma is een onbeheerste streber wiens capaciteiten niet beantwoorden aan zijn ambitie. Hij was vrijmetselaar, type van een liberaal, overigens een aardig vlot mens, ontworteld uit het milieu waaruit hij als boerenzoon uit Kollum kwam, zeer gehecht aan zijn oude moeder doch nergens meer ingegroeid of aan gehecht. Dit is waarschijnlijk te danken aan zijn zwerversleven in Indië. Jan Feitsma en Koos waren twee maal in Denemarken en op Karmark, de laatst maal met hun zoons Dik en Reint alsmede hun neef Durk, zoon van Gerben Feitsma - thans N.S.B.burgemeester van Kollumerland. Wij waren ook vaak met Jan en Koos mede naar Gerben F. Ook mijn schoonouders waren er met ons. Koos Feitsma was voorzitter van een gymnastiekclub waar Johanne ook lid van was vele jaren. Van de club kregen wij voor Aase bij haar geboorte een zilveren eetlepel en vork, voor Mogens een lepeltje. Maar nog over Jan F.: hij was eens vrijmetselaar en lid der Rotary. Door de Nat.Socialisten worden beiden als zeer besmet beschouwd met demo-liberaal-kapitalistische, bolchewistische, plutocratische denkbeelden. In 1936 gingen Jan en Koos naar Weenen en later naar Sudetenland. Daar bekeerden zij zich tot het Nat.Soc. en werden het hoe langer hoe meer. Tot de oorlog uitbrak kwamen wij er nog wel, al kwam er een merkbare verwijdering. De laatste maal dat Vader en Moeder in de stad waren voor de 10de Mei waren zij ook bij Feitsma's. Johanne en ik zouden ze halen, doch kwamen opzettelijk laat. Toen, kort na de oorlogsdagen, stierf Moeder en ook zijn Moeder. Hij wilde ons bezoeken doch het lukte niet en toen schreef Johanne een brief om hen te condoleren doch tevens met de mededeling dat verdere omgang, gezien onze uiteenlopende opvattingen, geen zin had. Daarmede waren wij op een fatsoenlijke wijze van hen af. Er zijn nog steeds enige punten waarover ik wat wil schrijven en dat is wel mijn bezoek aan de schilder Pyke Koch op (donderdag) 30 Juli 1942 te Utrecht. Pyke Koch is mijn vriend v.h. Internaat te Zeist, waar hij de vioolvirtuoos was, moppenspeler, doch allerminst tekenaar of schilder. Hij worstelde toen met een beetje een minderwaardigheidscomplex, vond het fijn als de vooraanstaande jongens hem au serieux namen, had moeite op het lyceum, in een
woord was niet tot die stand des levens gekomen waarop hij meende aanspraak te kunnen maken. Thans is dat veranderd. Hij is een bekend kunstenaar, verdient blijkbaar goed, is getrouwd met de dochter van oud-ministerpresident de Geer (de man zonder eer, die meende, dat toen hij minister-president af was na de oorlogsdagen v. Mei 1940, als privé-persoon naar bezet Nederland kon terugkomen), candidaat in de rechten, klaar voor het doctoraal. Dat alles heeft bewerkt dat hij in zijn persoon is gegroeid. Wij hadden het over van alles: over Duitsland (dat hij, mirabile dicte, nog dacht kans had om de oorlog te winnen), over Amerika, dat geen volk doch slechts inwoners heeft, over Italië, waar hij woonde toen de oorlog uitbrak; over de vreselijke uitwerking v.h. kleine kindertal bij de intellectuelen in Europa enz.; het was aardig ook oude internaatsherinneringen op te halen. Schiderijen van hem zag ik niet. Hij schijnt alles vlot van de hand te doen en slechts een kleine productie te hebben. Boven had hij een grote voorkamer aan de Oude Gracht niet ver v.d. Rechtbank. Daar stond op een vloer belegd met een biezen mat een grote Oudholl. kast, een Louis XVI tafel, een oude canapé enz., enige witgelakte stoelen. Aan de wand hing vrijwel niets. Na ruim een uur praten moest hij op de fiets naar Jutphaas, naar zijn zwager. Zijn vrouw zag ik niet, daar die ongesteld was in afwachting v.d. komst van een tweede baby. 11 S E P T . 1942 ( V R I J DAG )
Weer is een drukke week verlopen. Maandag 7 Sept. waren wij bij Gorter om de familie Gorter-Hamel, zyn ouders, met hun 50-jarig huwelijksfeest geluk te wensen. Daar was o.a. hun schoonzoon Scrudio Piove, kunstschilder geboortig uit Antwerpen, activist. Ofschoon ik hem niet verder ken dan een tekening van Mevr.Gorter-Plantinga, een geschilderd portret v.d. Heer Gorter sen.(de gouden bruidegom) en een klein, naar photo geschilderd ovaal portet van Mevr.G.-P. bij haar ouders te Bolsward, heb ik veel respect voor zijn werk. Hij is volbloed Groot-Nederlander, zich zeer bewust v.d. tekortkomingen v. het Vlaams-Nationaal-Verbond en het gebrek van een Cultuurlaag in Vlaanderen. Hij lijkt op Søren Kierkegaard, is een wonderlijke verschijning. Wij hadden een zeer aangenaam gesprek samen. Woensdag werd ik minder aangenaam verrast door een brief v.d. Off.v. Just. betreffende een transactie tot een bedrag v. f.100.-. Ik had nl. samen met Han Gorter 11 pond schapenvet gekocht voor f.8.- per pond en enig vlees voor f.1,50 p.pond. De slager werd aangehouden en het vet ons afgehaald met een proces-verbaal. Gorter bleef er echter buiten. Het waren twee rechercheurs Kuipers en Van Wijk, beiden verkeerd, doch niet ongeschikt moet ik zeggen. Ik kon tenminste met hen afspreken dat de inbeslagneming v.h. vet pas de volgende morgen te Eelderwolde in ons zomerverblijf zou geschieden. Zij vervoegden zich nl. eerst op kantoor. Ze wisten toen reeds alles. De volgende ochtend hadden wij al onze wekglazen met vlees en vet, onze flessen met olie buiten in de tuin staan, tussen het koren van de buurman en in wasteilen in de vrijwel droge sloot. De volgende dag namen zij alleen het vet mede, deden verder geen huiszoeking. De oorlog is thans van een bewegingsoorlog in een stellingsoorlog overgegaan. Sedert
Dec.1941 stond het front overal vrijwel al vast, voor Duitsland dan altijd. Eind Mei gelukte het de Duitsers nog een stuk op te rukken en de bocht v.d. Don vrijwel te bezetten en door te breken naar de Kaukasus. Inmiddels word nu al ca. 8 weken bij Stalingrad gevochten. Van een beslissing ten gunste v.d. Duitsers is nog lang geen sprake. Na Rusland komen Engeland, Amerika, Austalië, Brazilië enz. nog. Het is net als in de vorige oorlog. Toen Duitsland het niet snel gewonnen had, was het verloren. Complicaties gedurende deze oorlog zijn niet te verwachten, daar tegenover Duitsland staan alle volken en staten die zich niet bij een alleenheerschappij v. één staat willen neerleggen. Dat zijn alle andere volken op dat ene na. Dat Duitsland nog bondgenoten heeft, is niet te danken aan het feit dat zij zich onder Duitse leiding wensen te stellen, doch aan het feit dat zij denken een slag te kunnen slaan(Italië, Japan). Of aan hunne zgn. geo-politieke ligging die Duitsland tot hun natuurlyke bondgenoot maakt, bijv. Finland, Roemenië, Hongarije ten opzichte van Rusland. Voor Mogens werd heden een fiets in orde gemaakt. 1 3 S E P T . 1942 ( Z O N DAG )
Het is een prachtige Zondag geweest. Zaterdag was het nog allemaal regen. Toen waren wij, Johanne en ik samen in de stad om nog een laatste groet te brengen aan Wim en Els Visser-Dalhuizen die die dag naar Amersfoort verhuisden. Donderdagavond waren ze hier om afscheid te nemen. Joh. was om ong. half twaalf op kantoor gekomen en had bericht achter gelaten dat ze naar hen toe was. Ik was intussen bij de loco-burgemeester Dekker, hoofdambtenaar van financiën, lang geen N.S.B.er. Toen ik thuis kwam vond ik dat bericht, doch tevens een ander. Aafke Tromp de Ruiter-Dalhuizen had opgebeld dat Gerrit Dalhuizen aan het Oostfront het leven gelaten had. Wij allen hadden er vrede mede. Voor Els is het echter een heel ding. Het was haar enige broer; hij was niet enthousiast naar het Oostfront vertrokken zijn enige excuus is dat zijn moeder een Duitse is. 1 8 S E P T . 1942 ( V R I J DAG )
Hedenochtend was ik op de Rechtbank en hoorde daar dat de politie de mensen aangehouden had bij het Sterrebosch: men vroeg leeftijd, beroep, naam en voornaam. Een en ander werd genoteerd en na een dag of zo krijgt men een oproep voor een keuring voor Duitsland. Daar schijnt geen voldoende werk te zijn doch men betwijfelt of het wel om werkkrachten te doen is; het maakt nl. wel de indruk of het er meer om gaat de mensen hier weg te krijgen met het oog op een mogelijke invasie. In de stad zijn Maandagmiddag ook kappersbedienden, die tijdens hun vrije middag een wandelingetje maakten, verrast doordat zij aangehouden werden voor werk in Duitsland. Het is mensenjacht in het groot. Intussen blijkt het weinig te helpen, want de Duitsers vechten thans 50 dagen voor Stalingrad. De mensenjacht baat weinig. En het dragen van een ster(Joden) of P(polen) of niet baat weinig. Er is alleen een verschil in tijd. Deze wijze van optreden maakt onze Oosterburen alweer zeer populair. Ieder is ingeschreven
in het bevolkingsregister, de werknemers staan allen ingeschreven bij de Raden van Arbeid, op de staten v.d. loonbelasting, bij de verzekeringen volgens de Ziektewet. Overal vandaan konden zij dus opgave krijgen over de arbeiders. Desondanks organiseren zij een jacht op de mensen. Van degenen die hier opgehaald zijn, zijn er al heel wat gestorven. Zo hier aan de weg te Eelderwolde, Madeweg, woont Blok, een communist. Verleden jaar werd hij opgehaald en nu is hij dit jaar gestorven in Duitsland. Ds. Kapteyn, geref. predikant te Groningen, is na korte tijd eveneens in Duitsland overleden. Het aantal van die "bespoedigde" overlijdens is overweldigend. Als later alles weer eens tot rust zal zijn gekomen, zal blijken hoeveel duizenden zo hun einde hebben gevonden. 4 O C T . 1942 ( Z O N DAG )
Vrijdagochtend was ik op de Rechtbank. In die tijd zijn er twee ambtenaren v.h. Arbeidsbureau geweest op de kantoren van de N.V. Gron. Effectenkatoor en van de O(nderl.) S(anatorium) V(erzekering), die bij mij gehuurd hebben, voor mensen voor Duitsland. Naar mij hebben ze blijkbaar niet gevraagd, ik bedoel of ik personeel over had. Bij de O.S.V. wilden ze één hebben, doch ook dat gaat waarschijnlijk niet door, omdat het een semi-officiëel lichaam is; deze stichting is pas kort geleden opgericht en breidt zich voortdurend uit, zodat eerder aan uitbreiding dan over inkrimping v. personeel valt te denken. Zaterdag, gisterenochtend , kwam ik in de stad, fietste even naar de school van Mogens. In de Folkingestraat, de jodenstraat waar de school is gevestigd bleek mij reeds terstond iets bijzonders te doen te zijn. Vele Joodse gezinnen waren in die Sabbatnacht weggehaald. Meest gezinnen waarvan de man al weg was. Met plakband waarop stempels v.d. Sicherheidspolizei waren aangebracht waren die huizen dan zgn. verzegeld. Er schijnen zo 260 gezinnen in alle wijken v.d. stad weggesleept te zijn, o.a. de vrouw van onze electricien Haalman. Deze is al enige tijd geleden naar een concentratiekamp gebracht. De gewone politie moest mede helpen. Het is vreselijk. De kinderen kwamen geheel ontdaan thuis, een joodse familie van man, vrouw en drie grotere kinderen hadden zich samen in een kamer gezet en de gaskraan opengezet en zo overleden. De straten welke uitzicht geven op de vertrekkende treinen als de Verlengde Lodewijkstraat en de J.A.Feithstraat waren afgezet door de Politie. Dooyes mijn bediende had de trein om ongeveer half twaalf zien vertrekken. Het is onzettend. Hitler heeft het Winterhulp werk in Duitsland geopend. De tijd dat zo'n rede een politiek element was van grote betekenis is geheel voorbij. De rede was vrij tam, doorspekt met scheldwoorden. Men kan zeggen dat ze op 4 á 6% staan v.d. koers v. 1934-1939. Ook daarna had men nog belangstelling, doch nu de kracht v.d. Duitse aanval begint af te nemen, ja Stalingrad nu al ruim twee maanden iedere aanval v.d. Duitsers weerstaat, raakt men er van overtuigd, dat de woorden van A. Hitler niet zo veel meer te betekenen hebben. Intussen wordt de toestand steeds kritieker. Wat thans de Joden overkomt gebeurt straks met ons.
Z O N DAG 10 J A N . 1943.
Over Joden nog eens. Thans zijn de Duitsers bezig de inboedels uit de Jodenhuizen te halen en ze in Rijnaken naar Duitsland te verslepen. Het is een treurig gezicht. Eerst zijn de mensen weggehaald, de huizen zgn. verzegeld, d.w.z. voorzien van een strookje plakpapier van 3 maal 10cm. met enige stempels van Hoofdcommissaris v. Politie Groningen of Sicherheitspolizei. De planten stonden langzaam te verdorren. Intussen is het niet zonder sarcasme, als men zich die edel-Germanen straks denkt in Joodse dekens en madrassen enz. Intussen is er veel gebeurd. De Russen zijn bij Stalingrad, Welie-Luki en de Kaukasus een offensief begonnen, niet zonder succes. Amerikanen en Engelsen landden in Noord Afrika ongeveer terzelfder tijd. Darlan, de windhaangeneraal, die meerdere malen overliep, kwam te Algiers, sloot een wapenstilstand met de Amerikanen en werd kort daarop vermoord hetgeen de Engelsen en Amerikanen zeker goed te pas kwam. De mensenjacht gaat onafgebroken verder: mijn vroegere bediende De Leeuw van Weenen, die ruim 5 jaar bij mij was, werd ook gehaald. Er was eerst een kaart gekomen aan zijn adres voor de heer Van Leeuwen, welke kaart hij terugstuurde als ter plaatse onbekend. Enige nachten later kwam de politie hem om half drie van bed lichten. Toen ze gezien hadden dat zijn identieteitskaart niet klopte mocht hij weer naar bed. Enige uren later kwamen ze hem toch halen; hij werd naar het Politiebureau gebracht, later naar de keuring, in de loop v.d. middag vrijgesteld. Vervolgens sliep hij een drietal weken buitenshuis, iets wat veel voorkwam. 26 F E B R . 1943 ( V R I J DAG )
Er is zoveel gebeurd, dat het haast onbeschrijvelijk is. Joodse huizen worden leeggehaald, de inboedels naar Duitsland gebracht. Telkens gaan en komen transporten van en naar Westerbork. Daar zijn vele Joden ziek en elendig, soms driemaal de capaciteit v.h. kamp; slapen 8 uur; drie ploegen beslapen de bedden per 24 uur. Hier te Groningen zijn bijna geen Joden meer over. Wij hebben intussen als edel-Germanen het niet veel beter. Een 14 dagen geleden was hier jacht op de jeugd. Johan v. Lokeren Campagne sliep hier ook nog eens, de zoon v.d. Prof.v. L.C. in Kindergenneskunde alhier, goede kennissen van ons. Ook Nel Blonk, dochter v. Dr.Blonk uit Hoogezand wil hier een schuilplaats zoeken. Zij was op de Kunstnijverheidsschool te A'dam, vertrok van daar en wil hier in betrekking: bij een gezin met zeven kinderen zal men wel een dienstmeisje mogen houden. Johanne en ik waren Zaterdag (20/2) te Den Haag en aanschouwden de verwarring: de mooie Duinvoordkerkweg (Ferd D.N. trouwde er), het mooie Zorgvliet is gedeeltelijk afgebroken: het buiten v. Jacob Cats ligt al half ontdaan v.zijn bos open en bloot voor het gezicht. Dikke 4 à 500jarige eiken, ca. 1 meter dik, liggen omgehakt. Het Rode Kruis ziekenhuis is afgebroken. Hele wijken zijn afgebroken. Alle huizen ten Westen zijn ontruimd. Men loopt door mensen- en meubelloze straten. De Maliebaan wordt ontdaan v.zijn prachtige beuken. Ook in het Haagse Bosch wordt veel gehakt, naar men zegt voor een Tankval. Bij de Promenade begon men net met het bouwen van een betonmuur ong. 3 meter hoog en 1 meter dik. Vrijdag 19 Febr. waren
wij 's avonds al te Amersfoort. Wij kwamen er om half negen aan bij mooi maanlicht. Els Visser-Dalhuizen was aan het station om ons af te halen. Wij logeerden bij hen. De kinderen Elsbeth en Agnes hadden het goed. Hij reist veel voor zijn bodemkundig onderzoek. Zaterdagmiddag om ong. vier uur kwamen wij bij Onko en Betsy(D.N.) op de Leidse Gracht 55 te A'dam. Daar moeten ze als te Den haag om acht uur binnen zijn. Wij hadden het erg gezellig. Onko verdient veel geld. Hij heeft kans gezien een Jodin die met een Ariër getrouwd was en die drie maal zonder ster (Jodenster, donkergeel,10 cm Ø op rechterborst) op reis was geweest uit het Huis v. Bewaring ontslagen te krijgen. Hij werd rijkelijk beloond. Ook 2 Joden bevrijd van verwalter, mogen hun levensmiddelenexport voortzetten (meest jusblokjes, 90% zout). Deze zijn hem ook zeer dankbaar. Onko koopt veel zilver. Ik heb hier een groot Deventer kleed, dat ik met het huis gekocht had voor f.66.-, verkocht voor f.1500.-. Ik loste er onmiddelijk mijn schuld bij Ploeger mede af. Ik ben thans aan het aflossen van mijn schulden v. verbouwing enz. Dinsdagmiddag (23/2) reisde ik weer naar Utrecht en Woensdag door naar Den Haag. Te Utrecht wachtten mijn cliënt Dijkstra en ik tevergeefs op een zekere Hauptmann Unruh van de Haupt Kraftwagen Park(zgn. H.K.P. Utrecht). 's Middags('s woensdags?) waren wij te Den Haag. In het gebouw v.d. Bataafse Import Maatsch. waarin thans de Rustungsinspection zetelt. De Bataafse Imp. Mij.(B.I.M.) is de verkoopsorganisatie der Koninkl. Petr. Mij. die samenwerkt met de Shell en dan gewoonlijk de Royal Dutch-Shell wordt genoemd, een der grootste ondernemingen ter wereld. Het is wel vreemd te zien hoe zo'n machtige maatschappij onder het oorlogsgeweld is ondergedoken, schijnbaar machteloos, bezet; later zal blijken, dat deze machtige instelling deze briesende en schuimende golven weerstaat en de baas wordt. Het doordringen tot waar men zijn moet is geen makkelijke taak, maar gelukte mij volkomen. Binnen een half uur had ik gesproken met wie ik spreken moest en was klaar, zulks ofschoon er officiëel die dag geen spreekuur was. Te Utrecht logeerde ik bij Cor James die bij Mevr. Sobels-Biermans thuis woont. Wij praatten bij. Zij was pas te Soest geweest bij oom Johan Sypkens en tanta Bini(Meppen), die daarheen geëvacueerd zijn. Juist ouden van dagen en gepensioneerden zijn geëvacueerd om te Den Haag plaats te maken voor personen die op hun beurt hun huizen moeten verlaten omdat ze in bedreigde buurten wonen. Woensdagavond uit Den Haag terugkomend, hoorde ik van Jan Ubink, plaatsvervangend redacteur v.h. Nieuwsblad v.h. Noorden dat de vorige week bij jongemannenjacht 30.000 waren gevangen genomen. In Vught (N.Br.) is plaats voor 9 of 12 duizend zegt men. Verder zullen bedrijven (behalve levensmiddelen) worden gesloten, de mannen per lichting worden opgeroepen. De "Organisation Zauchel?" zou dit in handen hebben. Massa's personen worden gedwongen werk te nemen in Duitsland. Nu is er sprake van, dat de ambtenaren in staking zullen gaan. Intussen is Seyffardt vermoord, een aanslag gepleegd op de ons zo goed bekende Mr.Dick Feitsma, zoon v.d. Proc.-Generaal Jan Feitsma, vroeger rechter hier, onze voormalige buurman en vriend. Dit schot was voor Vader F. bedoeld. Verder schijnt Reydon er beroerd aan toe te zijn na een aanslag, waarbij zijn vrouw omgebracht werd. Intussen is Henri Vlaanderen hier als rechter benoemd
en geïnstalleerd. Ik was met hem op het Internaat te Zeist. Hij was toen al slap maar had een hoge dunk van zichzelf. Ik ging hem gelukwensen bij Wil Dommering, substituut-griffier, waar hij bij gebrek aan hotelruimte logeerde. Onwillekeurig kwamen wij te praten over het huren van huizen o.a. van Jodenhuizen- dat zijn huizen door Joden ontruimd. Na de ontruiming worden die niet meer ter beschikking v.d. eigenaars gesteld, doch door de Duitsers op het Scholtenshuis(Grüne Polizei, Gestapo, Sicherheitpolizei, Sicherheitdienst) weder verhuurd. Henri Vl. werd toen al actief om dat te verdedigen, toen ik zei dat ik het onjuist vond. Het ware anders als die huizen weder ter beschikking v.d. eigenaren waren gesteld. Enige dagen later bleek Henri Vlaanderen al een Jodenhuis via Mr.Wiemann(griffier, vriend v. Jan Feitsma, half-Duitser, sympathiserend lid der N.S.B.)gehuurd te hebben. Het vertouwen in hem is... Knap geloof ik niet dat hij is. In ieder geval is hij een heel andere man dan onze gemeenschappelijke voorvader Ds.De Haan Hugenholtz, die tijdens de Napoleontische oorlogen met een groot gezin als Ned.Herv. predikant te Ysselstein geen tractement kreeg omdat hij geen gehoorzaamheid aan Napoleon wilde zweren. 27 F E B R . 1943 ( Z AT E R DAG )
Hedenochtend bij de post ontving ik de volgende gestencilde circulaire: "Vertrouwelijk: L.S. Ondergetekende bericht U hiermede dat hij onderstaande mededeling ontvangen heeft v.d. Secretaris-Generaal v.h. Departement v. Opvoeding, Wetenschap en Kultuurbescherming te 's Gravenhage. Hoogachtend, Chr. Stapelkamp, Directeur v.d. Chr. H.B.S. met 5 jarige cursus te Groningen." "P U B L I C AT I E
I N D E P E R S S T R E N G V E R B O D E N !"
"De gebeurtenissen v.d. afgelopen week hebben ertoe geleid, dat het onderwijs aan Uw scholen ernstig is ontwricht. Ten einde aan dezen voor Het Nederlandsche Onderwijs zoo nadeligen toestand een einde te maken, bericht ik U het volgende: Van de meest bevoegde Duitse zijde wordt mij op mijn vraag medegedeeld, dat het de bedoeling is v.d. bezettende overheid: dat alle mannelijke scholieren beneden de 18 jaren zijn vrijgesteld v. tewerkstelling in Duitsland, dat voor tewerkstelling vrouwelijke scholieren niet zullen worden aangewezen, dat mannelijke leerlingen boven 18 jaren, die ernstige studiebelangen kunnen doen gelden, toestemming tot terugkeer kunnen krijgen, als dat door de ouders of verzorgers wordt gevraagd en de verklaring word afgelegd dat zij zich loyaal ten opzichte v.d. bezettende overheid zullen gedragen. Verzoeken daartoe dienen bij mij te worden ingediend. (Afd. Kabinet)." Secr.-Generaal v. O.W.en Kultuurbescherming is Prof.v.Dam, destijds te Amsterdam Prof. in Duits. Toen wij in A'dam waren vertelde Onko dat zijn(v.Dams) zoon, een grote pofferige jongen, ook van bed was gelicht, des nachts terwijl zijn Vader niet thuis was.
