Het oude Griekenland
18 GRIEKEN WEZEN DE WEG In het oude Griekenland werd de grondslag van de westerse cultuur gelegd. 17 mannen – en één vrouw – creëerden het raamwerk van de moderne wereld. DOOR BJØRN A. BOJESEN & MARTIN LANDIN
SOCRATES
ZENO
PARMENIDES
EPICURUS
PYTHAGORAS 58
PLATO
Grieks multitalent 384-322 v.Chr. Aristoteles had, in tegenstelling tot de andere grote denkers van de oudheid, niet genoeg aan één onderwerp. Hij hield zich met allerlei vakgebieden bezig, en zijn scherpe analyses waren altijd op zorgvuldige observaties gebaseerd. Toen hij 17 was, werd hij toegelaten tot de academie van Plato in Athene, waar zijn scherpe intellect hem al snel een positie als onderwijzer opleverde. Aristoteles bleef 20 jaar bij de school, maar hij was niet te spreken over de ideeënwereld van zijn leermeester, die maar één werkelijkheid kende. Volgens Aristoteles bestonden dingen uit vorm en materie.
Na de dood van Plato vestigde Aristoteles zich op het eiland Lesbos, waar hij vijf jaar lang de biologie tot in detail bestudeerde. Later keerde hij terug naar Athene, waar hij het Lykeion (Lyceum) oprichtte, dat hij van een wetenschappelijke bibliotheek voorzag. De meeste colleges waren, anders dan aan de academie van Plato, openbaar en gratis. Aristoteles’ ideeën over vorm, materie en doel beïnvloedden later het christendom, en zijn werk vond ook zijn weg naar het Midden-Oosten. De werken die bekend zijn, omvatten een miljoen woorden, maar hij zou vijf keer zo veel geschreven hebben.
GROOTSTE VERDIENSTEN: Schreef zo’n 400 werken over logica, theologie, psychologie, politiek, zoölogie, wiskunde en nog veel meer. Veel van zijn opvattingen en systemen worden nog steeds in de westerse wetenschap gebruikt. Wordt gezien als een van de grootste filosofen en intellectuelen aller tijden. In de eeuwen na zijn dood werden al zijn observaties zonder meer voor waar aangenomen.
PARMEN IDES
De eerste logicus
Geboren ca. 515 v.Chr. Parmenides kwam uit een rijk geslacht in de Griekse kolonie Elea in Zuid-Italië, waar hij als wetgever werkte terwijl hij filosofieles kreeg. Hij was een van de eersten die nadachten over bewijsvoering in de filosofie en de wetenschap, en vanwege zijn strakke logica geldt hij als de belangrijkste denker vóór Socrates. Toen natuurkundigen veel later aan de atoomtheorie werkten, gingen ze uit van de stelregels van Parmenides.
GROOTSTE VERDIENSTEN: Zijn logica vormde de basis van de latere ontwikkeling binnen de ontologie (de leer van het zijnde), de kennistheorie en de taalfilosofie. Grondvestte het moderne rationalisme door te stellen dat de waarheid met de kracht van gedachten te vinden is. Ontketende een filosofische revolutie door na te denken over nadenken. Eerder was de filosofie onsystematisch en ongeordend.
Was drie jaar lang de privéleraar van Alexander de Grote.
PLOTINUS
ARISTOTELES
Op het beroemde schilderij De school van Athene van Rafaël staan veel grote Griekse denkers afgebeeld. FRANKS VALLI/VATICAN.VA
Historia 3 • 2014
59
Print: wso Status: 815 - PDF PROCES Layout: ws Red.sek: mala
G
ARISTOTE LES
Het oude Griekenland
ALEXAND DE GROTER E
Alexander verspreidde de Griekse cultuur in een groot gebied. SHUTTERSTOCK
De wereldveroveraar 356-323 v.Chr. Alexander volgde op 20-jarige leeftijd zijn vader Philippus II op als koning van Macedonië, en begon meteen zijn rijk naar het oosten uit te breiden. Hij had het beste leger ter wereld, en zijn veroveringstocht bracht hem binnen een paar jaar naar Klein-Azië, Egypte en Perzië. De jonge koning verzekerde zich van de loyaliteit van zijn troepen door ze rijkelijk te belonen en zelf altijd het leger aan te voeren. Hij was voor de duvel niet bang en raakte negen keer zwaargewond. Het rijk van Alexander bleef maar groeien, en overal waar hij kwam bloeide de handel doordat hij miljoenen zilveren munten in omloop bracht. In zijn kielzog volgde de hellenistische cultuur, die de loop van de wereldgeschiedenis veranderde en vandaag de dag nog zichtbaar is.
GROOTSTE VERDIENSTEN: Veroverde in 11 jaar bijna de helft van de toen bekende wereld. Op zijn hoogtepunt strekte het rijk zich uit van de Adriatische Zee tot India en was het 5,2 miljoen km2 groot. Stichtte bijna 70 nieuwe steden en verbreidde de kennis van Griekse filosofie en mythologie in Azië. Hij maakte van het Grieks een wereldtaal. Alexander werd nooit verslagen op het slagveld, en wordt nog steeds gezien als een van de grootste strategen aller tijden. Op militaire academies worden zijn tactieken tot op de dag van vandaag onderwezen.
SOCRATE S
ZENO
335-263 v.Chr. Zeno bracht een aantal bestaande levensbeschouwingen en filosofieën bijeen in een systeem dat genoemd is naar de zuilengang Stoa Poikile, waar hij zijn leerlingen onderwees. Het stoïcisme was ruim 500 jaar de toonaangevende filosofie in de Griekse wereld en het Romeinse Rijk, en dat succes was vooral te danken aan de vraag naar leefregels waarmee mensen het geluk konden vinden. Zeno stelde dat je je geheel door je verstand moet laten leiden, omdat je dan automatisch de juiste beslissingen neemt.
GROOTSTE VERDIENSTEN: Richtte het stoïcisme op.
Zijn ideeën waren van belang voor de afschaffing van de slavernij in de VS in 1865 en de emancipatie van vrouwen begin 20e eeuw. Zeno werd geboren op Cyprus en bracht zijn filosofie naar Athene.
Waarheid boven alles
469-399 v.Chr. De filosoof Socrates wordt na Jezus wel de belangrijkste persoon uit de westerse culturele geschiedenis genoemd. Sinds Homerus leefden de Grieken volgens het devies ‘help je vriend en schaad je vijand’, maar volgens Socrates zijn wijsheid en rechtvaardigheid hetzelfde, en doen alleen onwetende mensen kwaad. Als iedereen het goede, dat wil zeggen de waarheid, kende, zou niemand meer slecht zijn.
g
GROOTSTE VERDIENSTEN: Doordat hij de nadruk op de waarheid legde, veranderde de Griekse kijk op het leven.
Socrates zette de toon in de ethiek.
Socrates slikte niets voor zoete koek. De moderne wereld nam veel van hem over: zijn kritische houding en zijn geloof dat kennis een einde maakt aan onwetendheid en vooroordelen.
Zijn idee dat de persoonlijkheid in de ziel huist en dat je die kunt koesteren door rechtvaardig te leven, heeft nog steeds veel aanhangers.
SHUTTERSTOCK
Kwam – vóór de democratie – met de gedachte dat alle mensen ‘broeders’ zijn en dus gelijk – omdat we allemaal hetzelfde verstand hebben.
SHUTTERSTOCK
Het verstand kwam voorop
205-270 n.Chr. Plotinus borduurde voort op de ideeën van Plato. Hij doceerde jarenlang in Rome en onderwees zelfs keizer Gallienus en de senaatsleden. Het gedachtegoed van Plotinus vormde de godsdienst en de cultuurgeschiedenis in Europa en het Midden-Oosten tot aan de renaissance.
GROOTSTE VERDIENSTEN: Zijn gedachten over een goddelijke wereld na de dood beïnvloedden de wereldgodsdiensten.
GROOTSTE VERDIENSTEN: Combineerde wiskunde en spiritualiteit op een manier die gelovigen nog steeds aanspreekt.
Plotinus droeg het idee uit dat het goddelijke verheven is boven het verstand van de mens. Grondvestte het neoplatonisme.
Introduceerde het wetenschappelijk denken in de wiskunde door regels af te leiden van getalobservaties.
De werkplaats van Phidias, waar hij onder meer het beeld van Zeus maakte.
PHIDIAS ALUN SALT
Pythagoras is beroemd om zijn stelling over de rechthoekige driehoek.
PLOTINUS
Formuleerde de theorie dat de aarde een planeet is die om een centraal punt in het heelal draait. Copernicus baseerde hier later zijn ideeën over de verhouding tussen de aarde en de zon op.
Revolutionaire kunstenaar 490-430 v.Chr. Geen Griekse kunstenaar is vaker geïmiteerd dan Phidias. Hij ontwierp het 12 meter hoge beeld van goud en ivoor van Pallas Athena in het Parthenon en het beeld van Zeus in Olympia, dat als een van de zeven wereldwonderen van de oudheid te boek staat.
GROOTSTE VERDIENSTEN: Maakte unieke werken die eeuwenlang de toon zetten binnen de kunst.
Thucydides legde de basis voor de moderne geschiedschrijving.
Phidias gaf de goden een menselijk gezicht, wat het latere beeld van goden en machtige politieke leiders beïnvloedde. Inspireerde de Italiaanse renaissancekunstenaars.
THUCYDI DES
De geschiedschrijver
GROOTSTE VERDIENSTEN: Gaf de aanzet tot de moderne kijk op de geschiedenis door bovennatuurlijke verklaringen en verborgen politieke agenda’s te verwerpen. Ging kritisch met zijn bronnen om. Thucydides gebruikte alleen gegevens waar hij zeker van was, en geloofde ooggetuigen niet op hun woord. Liet zien hoe je met behulp van een analyse van menselijke zwakheden als angst en eerzucht toekomstige gebeurtenissen kunt voorspellen.
De wetenschapper SHUTTERSTOCK
460-399 v.Chr. Met zijn werk Historiai legde Thucydides de grondslag voor de moderne geschiedschrijving. In 424 v.Chr. was hij een van de strategen – legerleiders – van Athene. Hij moest voorkomen dat de Spartanen de stad Amphipolis innamen, maar dat mislukte en hij werd verbannen. In zijn boek gaf hij de nederlaag echter objectief weer.
THALES
6e eeuw v.Chr. De natuurfilosoof Thales veranderde het wetenschappelijke denken, dat tot dan toe uitging van mythen, door te pleiten voor een rationele denkwijze op basis van het observeren van de natuur.
GROOTSTE VERDIENSTEN: Zonder Thales’ vernieuwende zienswijze had de moderne wetenschap niet bestaan. Grondvestte de theoretische wetenschap. Stelde dat de wereld opgedeeld kan worden in begrijpelijke eenheden, en dat elke gebeurtenis dan ook natuurlijke oorzaken heeft.
Historia 3 • 2014
61
Print: wso Status: 815 - PDF PROCES Layout: ws Red.sek: mala
Midden 6e eeuw-494 v.Chr. Aan Pythagoras zijn een aantal innovaties toegeschreven, zoals de stelling van Pythagoras en de begrippen filosofie en kosmos. Zijn vermogen om wetenschap en mystiek te verenigen was uniek, en hij vond dat de werkelijkheid op getallen stoelde. Wiskunde was dan ook de sleutel tot kennis.
De grote mysticus BRIDGEMAN
De cijferaar
PYTHAGO RAS
Het oude Griekenland
PLATO
De geschriften van Plato bestaan vaak uit dialogen tussen Socrates en bekende Atheners. GETTY IMAGES
Meester van de filosofie 427-347 v.Chr. Toen Plato jong was, wilde hij ambtenaar worden, maar een ontmoeting met Socrates veranderde hem en hij sloot zich aan bij het groepje jonge volgelingen van de beroemde filosoof. In 387 v.Chr. – 12 jaar na de dood van zijn leermeester – richtte Plato zijn eigen school op, de Academie in Athene, die de voorloper van moderne universiteiten zou worden. Tot zijn dood onderwees hij hier toekomstige politici, edelen en grote denkers in ethiek, retoriek en zijn denkbeelden over de ideeënwereld. De werken van Plato hadden niet alleen veel invloed in zijn eigen tijd, maar zouden nog eeuwenlang toonaangevend blijven. Vrijwel alle filosofische en religieuze stromingen die na hem kwamen, zijn gebaseerd op zijn filosofische uitgangspunten.
8e eeuw v.Chr. Poëzie speelde een grote rol in het oude Griekenland, en Homerus is de onbetwiste kampioen. Aristoteles noemde hem ‘de dichter der dichters’, en Alexander de Grote zou met de Ilias onder zijn kussen geslapen hebben. Ruim duizend jaar lang diende het epos van Homerus over de belegering van Troje als handboek voor Griekse moraal, nationale identiteit en militaire strategie.
GROOTSTE VERDIENSTEN: Zijn epische gedichten Odyssee en Ilias inspireerden een groot deel van de latere literatuur. Stelde dat je eeuwige roem kunt bereiken door te sterven voor een groter goed. Dit leidde tot een mentaliteit van wedijver die nog steeds prevaleert in de westerse wereld. Grondvestte het humanisme door te stellen dat elke mens zijn eigen waardigheid heeft. De mens kwam hierdoor centraal te staan in het westerse wereldbeeld. In de Odyssee komen monsters als Medusa, Scylla en Charybdis voor.
Plato transformeerde vakgebieden als ethiek, kennistheorie, wiskunde, metafysica en politiek. Zoals de filosoof Alfred North Whitehead het in 1927 zei: ‘De Europese filosofie van de laatste 2000 jaar kun je beschouwen als voetnoten bij Plato.’ Plato’s gedachten over de ziel en de ideeënwereld hielpen schriftgeleerden bij het creëren van een filosofische geloofsbasis. Het jodendom, de islam en vooral het christendom zijn schatplichtig aan Plato. Richtte de Academie op, die 900 jaar bestond en geldt als eerste instelling voor hoger onderwijs.
Leermeester van de artsen
GALENUS
129-199 n.Chr. Galenus legde als een van de eersten de link tussen wetenschap en artsenij. Hij zag het belang van systematische experimenten in, en deed zelf veel onderzoek. Galenus was de lijfarts van drie Romeinse keizers, en zijn ruim 100 werken waren van grote betekenis voor de geneeskunde. Tot in de 19e eeuw waren ze verplichte kost aan universiteiten.
GROOTSTE VERDIENSTEN: Begreep het verschil tussen aderen en slagaderen en zag in dat de hersenen de spieren aansturen. Verving toverformules en giswerk door experimenten en observaties binnen de geneeskunde. Zijn behandeling van grijze staar wordt tot op de dag van vandaag toegepast. Galenus was de vader van de geneeskunde.
GETTY IMAGES
SHUTTERSTOCK
De humanist
HOMERU S
GROOTSTE VERDIENSTEN:
524-459 v.Chr. Themistocles was de eerste Atheense politicus zonder blauw bloed en zijn talent om zichzelf als man van het volk neer te zetten maakte hem gehaat bij de adel. Tijdens de eerste Perzische invasie in 490 v.Chr. droeg Themistocles bij aan de overwinning bij Marathon, en 10 jaar later schreef hij geschiedenis als militair genie door als leider van de Griekse vloot het veel grotere invasieleger van Xerxes I te verslaan.
GROOTSTE VERDIENSTEN: Zijn kritische houding en relativisme komen nog steeds naar voren in wetenschap, kunst en letterkunde. Grondvestte een democratisch principe, waarbij iedereen via onderricht een beter mens kan worden.
GROOTSTE VERDIENSTEN: Stelde economie en verdediging van Athene veilig.
Bestudeerde als eerste de taal en definieerde moderne vakken als wiskunde, aardrijkskunde en geschiedenis. Sappho kwam op voor de vrouwen in een mannenwereld.
WARNER BROS.
Redder van het westen
483-376 v.Chr. Gorgias was de grootste sofist – redevoerder – dankzij zijn onovertroffen retoriek. Zijn ideeën op het gebied van taal, argumentatie en welbespraaktheid vormden een mijlpaal in de ontwikkeling van de westerse beschaving.
Stichtte een bondgenootschap van Griekse stadstaten, dat de Perzen verdreef.
SAPPHO BIBI SAINT-POL
Versloeg met list en bedrog het 300.000 man sterke Perzische leger in de Slag bij Salamis in 480 v.Chr. en redde daarmee het humanistische en seculiere karakter van de Griekse cultuur en het westerse wereldbeeld.
De film 300: Rise of an Empire over Themistocles komt dit jaar uit.
Moeder van het feminisme 612-580 v.Chr. Sappho was de beroemdste dichteres van de oudheid, en haar beeldspraak wordt nog steeds bewonderd. In haar vaak erotisch geladen poëzie stelde ze de vrouw gelijk aan de man, waarmee ze haar tijd eeuwen vooruit was.
GROOTSTE VERDIENSTEN: Is een symbool voor vrouwen en homo’s. Inspireerde vele dichters, van de Romeinse Catullus tot de 19e-eeuwse Emily Dickinson. Haar beschrijving van de liefde lag ten grondslag aan middeleeuwse romantische vertellingen.
341-270 v.Chr. Epicurus vormde de moderne ideeën over het individu en de rechten van de mens, en zijn denkbeelden lagen ten grondslag aan de Amerikaanse grondwet en de Franse Revolutie van 1789.
GROOTSTE VERDIENSTEN: Brak met de oude Griekse goden en legde de basis voor het individualisme. Veranderde de wetenschappelijke methode met zijn dogma van observationele wetenschap.
630-560 v.Chr. Solon was een pragmatische idealist die vond dat iedereen gelijk was voor de wet. Als archont – de hoogste leider van Athene – wist hij een burgeroorlog tussen grootgrondbezitters en boeren te voorkomen en streed hij tegen machtsmisbruik.
GROOTSTE VERDIENSTEN: Maakte de weg vrij voor de moderne democratie met een nieuw klassensysteem waarin iedereen hoger op de sociale ladder kon komen. Schold boeren schulden kwijt en bevrijdde slaven. Voerde een aantal politieke, economische en sociale hervormingen door, waardoor Athene minder elitair en welvarender werd. Solon leefde nog voort in het 13e-eeuwse Midden-Oosten.
Bedacht de moderne atoomtheorie.
Lees ook M.A. Soupios: The Greeks Who Made Us Who We Are, McFarland & Company, 2013 Luciano de Crescenzo: Geschiedenis van de Griekse filosofie, Ooievaar, 2000 ancient-greece.org
Historia 3 • 2014
63
THE YORCK PROJECT/TOPKAPI PALACE MUSEUM
De eerste individualist
EPICURU S
De democraat
SOLON
Print: wso Status: 815 - PDF PROCES Layout: ws Red.sek: mala
De grote retoricus
THEMIST OCLES
GORGIAS
