1
DE GRIEKEN EN HET GRIEKS DE GRIEKEN Ziezo. Dit is het dus: je Griekse handboek. Het heet Thalassa en dat is Grieks voor ‘zee’. Dit boek neemt je namelijk mee voor een tocht over Griekse zeeën. Het wordt een uitdaging, maar ook een spannend avontuur. Er zullen stormachtige momenten zijn en mooie vergezichten, maar ook lastige kapen en ontspannende stranden. En op het einde van deze ‘zeereis’ zal je al heel wat weten over het Grieks. Hopelijk ben je er klaar voor. Laten we beginnen met dat Grieks: wat weet je er eigenlijk al over? Vertel maar eens: wat is Grieks? Wanneer iedereen geantwoord heeft, mag je de volgende alinea lezen. Grieks is een taal, uiteraard. Gesproken door Grieken. Vroeger, zelfs heel veel vroeger, maar ook nu nog. Laten we daarom beginnen met die Grieken 1. Die hebben niet altijd in Griekenland gewoond: ze zijn er ‘pas’ tussen 1900 en 1100 voor Christus toegekomen. Voor hen woonde een ander volk in het zuiden van de Balkan: de Pelasgen. Over hen weten we niet veel. Ze waren waarschijnlijk al 4000 jaar voor Christus komen wonen op de heuvels van wat het
Een weetje: het woord ‘Grieken’ komt van de wetenschapper en filosoof Aristoteles, die geloofde dat het woord ‘Grieken’ oorspronkelijk enkel op de inwoners van de streek Epirus sloeg. De Romeinen en de meeste huidige talen spreken dankzij Aristoteles nog altijd over ‘Graeci’, ‘Grieken’ of ‘Greeks’. Maar de Grieken noemden en noemen zichzelf ‘Hellenen’ en dat woord zou volgens Homerus oorspronkelijk alleen op een stam uit Thessalië slaan. 1
1.1
huidige Griekenland is. Ze bouwden er forten om zich te verdedigen tegen invallers en ze spraken Pelasgisch. Het enige wat van hen overblijft zijn enkele Pelasgische woorden 2. En vanaf 1900 voor Christus werden ze dus uit de geschiedenis verdreven door de Grieken, in drie grote golven. De eerste golf bestond uit de stam van de Achaeërs, die op het Griekse vasteland de ‘Myceense’ cultuur deden ontstaan, genoemd naar de belangrijke stad Mycene. De tweede golf volgde rond 1600: de Ioniërs en de Aeoliërs verspreidden zich toen over het hele Griekse grondgebied. Maar de eerste twee golven Grieken moesten rond 1200 opschuiven voor de derde en laatste golf: die van de Doriërs. Na ongeveer 100 jaar had elke groep Grieken zijn eigen gebied vastgelegd en waren er nog alleen maar Grieken in Griekenland.
HET GRIEKS Laten we beginnen met een leuk feitje: het Grieks is de oudste nog gesproken taal ter wereld. Proficiat! Toen de Grieken tussen 1900 en 1100 de zuidelijke Balkan inpalmden, brachten ze al hun eigen taal mee. Die taal, het Grieks, is een Indo-Europese taal, omdat de Grieken, zoals veel andere volkeren uit India en Europa, afstammen van één groot oervolk, afkomstig uit het zuiden van het huidige Rusland. En dat oervolk noemen we de Indo-Europeanen. Over hun taal, het Indo-Europees, weten we niet zo gek veel. Maar we kunnen wel vaststellen dat alle afstammelingen van de Indo-Europeanen (waaronder de Kelten, de Germanen, de Romeinen en ook de Grieken) talen spraken die onderling min of meer op elkaar lijken. Wie Grieks leert, heeft daarom vaak steun aan wat hij kent uit de Latijnse lessen. De Grieken spraken dus al voor 1900 voor Christus één afstammeling van het Indo-Europees: het Grieks. Maar we moeten nuanceren: elke golf Grieken had namelijk zijn eigen variant Grieks, zijn eigen dialect. Dialecten lijken taalkundig op elkaar, maar voor de Grieken waren de verschillen tussen hun dialecten toch goed merkbaar. En dat bleef zo tot lang nadat de Grieken in Griekenland waren aangekomen. Daarom dat je op dit kaartje van Griekenland in ca. 450 voor Christus kan zien hoe de dialecten bewaard gebleven waren in Griekenland.
Dorisch Noordwest-Grieks Aeolisch Attisch-Ionisch
En hoe machtiger een Griekse stad was, hoe belangrijker het dialect van die stad. Dus zul je in de komende schooljaren enkele Ionische teksten lezen, omdat Ionische steden als Ephese en Milete heel belangrijk waren. Maar de meeste teksten zal je in het Attisch lezen, het dialect van Athene. Dat is bijvoorbeeld het dialect van de grote toneelstukken en van de bekendste filosofen.
2
Vreemd genoeg bestaan er tot op vandaag nog enkele Pelasgische woorden in het Grieks en zelfs in het Nederlands. Onder andere woorden die op –int(he) eindigen (bijvoorbeeld Korinthe, labyrint, hyacint...), of namen die op -ene eindigen (bijvoorbeeld Athene, Mycene, Cyrene...) Kijk eens aan: je kent dus zelf ook wat Pelasgisch!
1.2
Rond 300 voor Christus ontstond uit het Attisch, door vermenging met vooral Ionische details, het Koinè-Grieks (ἡ Κοινὴ διάλεκτος). Dit Algemeen Grieks werd de taal van het oostelijk deel van de Middellandse Zee en van het Midden-Oosten tot Iran. Ook de gestudeerde Romeinen leerden deze vorm van Grieks spreken en het was ook deze vorm van Grieks die gebruikt werd om het Nieuw Testament te schrijven. Vanaf de 4de eeuw na Christus kwam het Grieks in een volgende fase terecht: vanaf dan spreekt men over Byzantijns Grieks. Byzantium was toen de hoofdstad van het oost-Romeinse rijk en de taal van dat rijk onderging invloeden van het Latijn en later van het Frankisch en Arabisch. Zo ontstond een vorm van Grieks die al heel dicht bij het hedendaagse Grieks lag. Dat Byzantijns Grieks hield het vol tot de val van Byzantium in 1453. Tijdens de Turkse bezetting van Griekenland ging het Grieks bijna verloren. De intellectuelen vluchtten naar West-Europa en alleen het gewone volk bleef Grieks spreken, terwijl Turks de taal van de elite werd. Maar de volkstaal (of ‘dimotiki’ in het Nieuwgrieks) kwam weer helemaal tot leven, toen Griekenland in 1830 onafhankelijk werd. De Griekse regering koos er voor om naast de volkstaal ook een deftig Grieks voor ambtenaren en kerkzaken uit te vinden, gebaseerd op het Byzantijns Grieks. Maar dat kunstmatig Grieks, ‘katharèvousa’ genoemd, sloeg nooit helemaal aan en werd in 1974 officieel afgeschaft. Het Grieks dat je nu op reis in Griekenland kan horen is dus het ‘dimotiki’, officieel de ‘kini neo-elliniki glossa’ (Algemeen Nieuwgriekse Taal). Anders dan het Latijn is het Grieks dus géén dode taal. Vandaag de dag spreken bijna 11 miljoen Grieken, 700.000 Cyprioten en honderdduizenden migranten over de hele wereld hun taal, het Grieks. Het Grieks mag in de loop van de eeuwen veel veranderd zijn, de Grieken zijn er nog altijd bijzonder trots op3.
HET GRIEKSE ALFABET Je kan een taal spreken en je kan een taal schrijven. Zoals alle andere volken van Europa zochten de Grieken daarom de beste manier om hun taal op te schrijven. Tijdens de periode van de Myceense cultuur (1600-1100) deden ze dat met het zogenaamde Lineair Bschrift4. Dat bestaat uit 88 ‘syllabische’ tekens, elk met de waarde van een open lettergreep of van een klinker. Het was niet makkelijk om dit schrift te hanteren: enkel een speciale groep getrainde klerken mocht met stempels de symbolen in klei afdrukken. De eerste kleitabletten met lineair B werden ontdekt in het paleis van Knossos op het eiland Kreta door de archeoloog Arthur Evans. Hij geloofde dat het om een geschrift voor een nieuw ontdekte taal ging. Later werden nog veel tabletten met dit schrift ontdekt op het Griekse vasteland. Het zou tot 1948 duren voor Michael Ventris de code van het geschrift kraakte en ontdekte dat het wel degelijk Griekse woorden voorstelde.
3
Als je wil weten HOE trots, moet je de film ‘My Big Fat Greek Wedding’ maar eens huren. Voor de volledigheid nog dit: nog eens 300.000 mensen in Turkije en Oost-Europa spreken Pontisch Grieks, dat zich apart heeft ontwikkeld uit het Attisch. En ongeveer 20.000 mensen in Zuid-Italië spreken Griko, een mengeling van Grieks en Italiaans. 4
Het Lineair B heet zo omdat het in horizontale lijnen (‘lineair’) wordt geschreven. De B verwijst naar het feit dat er eerder ook een Lineair A ontdekt is in Griekenland; dat schrift is nog niet ontcijferd en we weten dus niet welke taal erachter schuilt. Er is op Cyprus trouwens zelfs een Lineair C ontdekt, dat ook nog niet ontcijferd is. Kijk eens aan: twee uitdagingen voor jullie!
1.3
De basistekens van het Lineair B5
5
uit Chadwick, J. (1990). Lineair B en verwante schriften. Houten: Unieboek.
1.4
Met de ondergang van de Myceense cultuur (ca. 1100 voor Christus) ging ook het lineair B verloren. Zo begonnen ‘The Dark Ages’ van de Griekse cultuur. Pas rond 800 voor Christus namen de Grieken een nieuw schrijfsysteem over van de Feniciërs. Die waren zeelui met een goed zakeninstinct: ze begrepen dus het belang van een goed schrijfsysteem. Ze bedachten een groep van 20 symbolen om alle medeklinkers van hun taal weer te geven; de klinkers dachten ze er achteraf wel bij. Ze schreven ‘zoals een os keert op een veld’, afwisselend van links naar rechts en van rechts naar links. De Grieken vonden dit Fenicisch alfabet handig en pasten het aan voor het Grieks: ze gebruikten enkele Fenicische medeklinkers, die ze toch niet hadden, als klinkers, en ze voegden wat letters toe. Zo werd het alfa-beta van de Grieken geboren, met 27 letters. Na verloop van tijd vielen drie letters (de digamma, de san en de koppa) weg. Zo kregen de Grieken vanaf de 5de eeuw hun bekende reeks van 24 letters. Er waren verschillen per dialect, maar in 403 voor Christus legde Athene definitief het Attisch alfabet vast, dat later ook in het KoinèGrieks werd gebruikt. Men schreef van links naar rechts en in hoofdletters6. Nu nog wordt in Griekenland dat alfabet gebruikt. Jullie kunnen het dus lezen tijdens een toekomstige reis naar Hellas. En verder was het alfabet van de Grieken zo populair, dat ook andere volkeren het overnamen, met aanpassingen. De Romeinen bijvoorbeeld pakten in ZuidItalië het Griekse geschrift uit de stad Cumae over om hun Latijns alfabet te maken. En Cyrillus en Methodius, twee Griekse monniken die de Russen het orthodox geloof bijbrachten in de 10de eeuw, pasten het Grieks alfabet dan weer aan voor de Russische taal: zo ontstond het ‘cyrillisch’ dat nu nog onder meer in Rusland wordt gebruikt. De Europese Unie erkent sedert 2007 de drie alfabetten met Griekse roots: het Grieks, het Latijns en het Russisch.
6
Pas in de 2de eeuw na Christus doken de spiritussen en accenten op, waarover je in de theorie van dit hoofdstuk meer verneemt. De gewoonte om ‘kleine’ letters te gebruiken ontstond pas in de 8ste eeuw na Christus!
1.5
ALFABET-QUIZ!
Vul telkens een Griekse letter in.
1)
Wat is de wetenschappelijke term voor het sterkste of vruchtbaarste mannetje in een groep dieren (bv. apen)? Het .............................mannetje
2)
Wat is de naam voor de groep geneesmiddelen die de bloedstroom stimuleren en de hartslag laag houden? Ze zijn erg gegeerd bij biatleten en snookerspelers: ..........................blokkers
3)
‘Het gele teken’, een album uit de stripreeks ‘Blake en Mortimer’, is ooit verkozen tot het beste Belgische stripverhaal ooit. Het gele teken in de strip stelt een Griekse letter voor, namelijk de ..................................
4)
Wat is de naam van het Belgisch farmaceutisch bedrijf dat in 1987 door Marc Coucke werd opgericht? Het is ook een deel van de naam van een Belgische wielerploeg: ............................ Pharma
5)
Welke letter duidt de gulden snede aan, de perfecte verhouding in kunstwerken en gebouwen? 1,61833... is ongeveer de waarde van het getal ....................., dat een rol speelt in de thriller ‘De da Vinci code’ van Dan Brown.
6)
Van welk merk van sportkledij is dit het logo? .....................
7)
Doe-het-zelvers doen het met ..................................
8)
Welke internationale dag wordt gevierd op 14 maart? Denk aan de Amerikaanse schrijfwijze voor die datum! ...............-dag
9)
Welke Nederlandse firma van verven heeft dit logo?
.......................... Coatings
1.6
10)
Met welke 2 Griekse letters duidt een bepaalde Vlaamse jeugdbeweging aan dat ze christelijk is? ...................... en .......................
11)
Naast Mythos, Fix en Hellas is dit een van de bekendste bieren van Griekenland: ...................
12)
Een micrometer (een duizendste van een millimeter) wordt aangeduid met de letter ......................
13)
Met welke Griekse hoofdletter wordt in wiskunde een sommatie weergegeven, de optelling van een groep getallen? ................................... Je vindt deze letter altijd op Excel-documenten om een AutoSom te maken.
14)
Van welk Italiaans automerk is dit het logo?
................................. Romeo 15)
Welke Nederlandse verzekeringsfirma sponsort vaak sportwedstrijden op Canvas? ......................... Lloyd
16)
De dichtste ster is de zon. De op één na dichtste heet Proxima Centauri. Vlak bij die laatste ligt ook een dubbelster, een van de helderste aan de hemel. Dat is .......................... Centauri.
17)
Hoe heet het fenomeen dat bv. Chinezen de r als een l uitspreken? Dat is ........................cisme
18)
Amateur-archeoloog Augustus Le Plongeon bestudeerde de Maya-cultuur en Egypte. Hij bedacht de theorie dat tussen beide een verloren continent (zoals Atlantis) lag en gaf het de naam ...............................
19)
Welke luchtvaartmaatschappij uit Atlanta is de grootste ter wereld qua vloot en passagiersinkomsten? ............................ Air Lines
20)
Welke vetzuren regelen het cholesterolgehalte en hersenstofwisseling en zitten in vette vis en speciale minarine? ....................... 3-vetzuren
21)
Welke letter stond bij de Grieken symbool voor de dood, omdat hij vaag op een schedel lijkt (en omdat het Griekse woord voor ‘(de) dood’ ermee begint)? .........................
22)
Hoe noemt men een kruis zonder kop, zoals dit?
......................-kruis 1.7
23) Met welke Griekse hoofdletter duidt men de eenheid van elektrische weerstand aan? .............................. 24)
En een heel simpele: hoe noemt men een brede riviermonding met meerdere kanalen, bv. van de Nijl? ..............................
25)
Toeval, want dit is niet echt Grieks. Hoe heet de Welshe echtgenote van Michael Douglas, zelf ook een actrice? Catherine ....................-Jones
1.8
HET GRIEKSE ALFABET: HOE ZAT DAT OOK ALWEER?
kleine letter
traditionele
wetenschappelijke
uitspraak
uitspraak
1
Α
alfa
a of aa
a of aa
β
Β
bèta
b
b
γ
Γ
gamma
g (Frans: garçon)
g (Frans: garçon)
δ
Γ
delta
d
d
ε
Δ
epsilon
e
e (Frans: nez)
δ
Ε
dzèta
dz
zd
ε
Ζ
èta
è (Frans: mère)
è (Frans: mère)
ζ
Θ
thèta
th
th
η
Η
jota
ie of j
ie of j
θ
Κ
kappa
k
k
ι
Λ
lambda
l
l
κ
Μ
mu
m
m
λ
Ν
nu
n
n
μ
Ξ
ksi
ks
ks
o
O
omicron
o
o (Frans: mot)
π
Π
pi
p
p
Ρ
rho
r
r
sigma
s
s
η
Σ
tau
t
t
π
Τ
upsilon
uu
u (Frans: Russe)
θ
Φ
phi
f
ph
ρ
Υ
chi
ch
kh
ς
Φ
psi
ps
ps
σ
Χ
omega
oo
o (Frans: mort)
ζ, ο
2
naam
α
ξ
1
hoofdletter
2
Op basis van Bosteels, R. (1989). Spreekt u Oud-Grieks? Hermeneus, 61, 281-289. De ς wordt enkel op het einde van een woord geschreven. 1.9
DE TWEEKLANKEN
met de ι:
αι ει οι
ᾳ ῃ ῳ
ai ei oi
met de ς:
ας ες ος
aai èi ooi
aw ew oe
NOG ENKELE BEDENKINGEN
1 -
OVER DE TWEEKLANKEN Als een jota met een lange klinker (de alfa, èta, omega) een tweeklank vormt, dan schrijft met de jota in het klein onder de lange klinker: ᾳ, ῃ, ῳ. We spreken dan over een iota subscriptum. Een dergelijke jota spreken we uit alsof hij na de lange klinker zou geschreven zijn: aai, èi, ooi.
-
2
De upsilon in tweeklanken moet je steeds als “w” uitspreken, uitgezonderd de tweeklank νπ die we oe uitspreken.
OVER DE UITSPRAAK VAN DE GAMMA
Een gamma voor een γ, θ, ρ of μ klinkt als „ng‟. bv.
ἄγγελορ, ἐγκλίνειν, φάλανξ, ἐγσεῖν
3
OVER DE SPIRITUS
Naast de 24 letters van het Griekse alfabet moet je ook nog twee tekens kennen die altijd gebruikt worden wanneer een woord met een klinker of een tweeklank begint. Is die klinker of tweeklank aangeblazen („ha‟, „he‟, „ho‟ enz.), dan schrijven we boven de klinker of de
῾
tweede letter van de tweeklank het tekentje . We noemen dit een spiritus asper. Eigenlijk vervangt dit teken onze letter h bij het begin van een woord.
1.10
᾿
Is de klinker of de tweeklank niet aangeblazen, dan schrijven we het omgekeerde teken: . We spreken dan van een spiritus lenis. Deze spiritus verandert de uitspraak niet. Als we geen spiritus schrijven, dan kunnen we geen onderscheid maken tussen sommige woorden. Een voorbeeld: εἰο is een voorzetsel dat “naar” betekent, maar εἱο is het telwoord “één”. In het Nederlands maken we toch ook onderscheid tussen “aan” en “haan”, “aar” en “haar”? Ook op de beginmedeklinker rho zetten de Grieken altijd een spiritus asper. bv. ῥοδόδενδπον. Deze spiritus asper verandert niets aan de uitspraak van de ξ. Bij een tweeklank aan het begin van een woord staat de spiritus op de tweede letter van die tweeklank. bv. Εὐπώπη. Wanneer de spiritus bij een klinker staat die als hoofdletter gebruikt wordt, zet men de spiritus vóór die hoofdletter. bv. Ἔπιρ.
4
OVER DE ACCENTTEKENS
Een accentteken duidt de beklemtoonde lettergreep in een woord aan. In het Nederlands schrijven we geen accenttekens, maar we beklemtonen wel lettergrepen. Of dit van belang is? Het werkwoord “overdrijven” heeft een andere betekenis, naar gelang van de beklemtoning. Een voorbeeld: Jan wil altijd overdrijven! Ik zie een massa wolken overdrijven. In het Grieks wordt het woordaccent wel aangeduid, zelfs met drie verschillende accenttekens:
´, de acutus; `, de gravis; ῀, de circumflexus. Vaak zal je merken dat een accent gecombineerd wordt met een spiritus. bv. εἷρ, het telwoord „één‟. De lettergreep waarop een dergelijk teken staat, beklemtonen we. Probeer die klemtoon te respecteren als je het woord uitspreekt. Maar zelf moet je de accenten niet schrijven.
1.11
HET GRIEKSE ALFABET: OEFENINGEN 1
Schrijf de Griekse letters over totdat je ze vlot kunt vormen.
2
Lees luidop de Griekse namen op de landkaart van het Middellandse-Zeegebied hieronder.1
3
Kun je van de volgende Griekse woorden een Nederlandse afleiding vinden?
1
πολύρ ζάπξ τςσή
= = =
veel vlees ziel, geest
ζσολή μέγαρ θυνή
= = =
vrije tijd groot stem
+ + +
Kaart op basis van Daniel Dalet, d-maps.com
1.12
γαμεῖν θαγεῖν πάθορ
= = =
huwen eten pijn lijden, ziekte
βίορ σπόνορ γπάθειν
= = =
leven tijd schrijven
4
Het Grieks is erg creatief in het vormen van nieuwe woorden. Kun je onderstaande brouwsels van de dichter Aristophanes uitgesproken krijgen?
ζηυμςλιοζςλλεκηάδηρ ῥακιοζςππαπηάδηρ κυδυνοθαλαπόπυλορ ζαλπιγγολογσςπηνάδηρ ζαπκαζμοπιηνοκάπηηρ
= = = = =
een kletspraatverzamelaar een voddenoplapper een veulen-met-rinkelende-belletjes een baardvent-met-trompet-en-lans een cynische pijnboombuiger
DE KIKKERS
Aristophanes was een Athener uit de 5de eeuw voor Christus. Hij schreef komedies, grappige toneelstukken. Eentje heet „Lysistrata‟ en vertelt hoe de Atheense vrouwen een seks-staking organiseren zolang de mannen oorlog willen blijven voeren. In „De wolken‟ vertelt hij hoe de zogezegd zotte filosoof Socrates in een mandje boven de wereld hangt (“met zijn kop in de wolken”) om na te denken. En in „De kikkers‟ gaat de god Dionysus een dode dichter zoeken in de Onderwereld, omdat Athene geen deftige schrijvers meer heeft. Dionysus moet op zijn tocht naar de Onderwereld over een meer met kikkers roeien. Lees eens luidop wat de kikkers dan zingen.
ΒΆΤΡΑΦΟΙ βξεθεθεθὲμ θνὰμ θνάμ, βξεθεθεθὲμ θνὰμ θνάμ. ιηκλαῖα θξελῶλ ηέθλα, μύλαπινλ ὕκλσλ βνὰλ θζεγμώκεζ᾽, εὔγεξπλ ἐκὰλ ἀνηδάλ, θνὰμ θνάμ, ... βξεθεθεθὲμ θνὰμ θνάμ.
KIKKERS Kwekkerekwek kwak kwak kwek kwek kwekkerekwek kwek kwek. Bronbewoners, waterspuiten, spettersper uw kikkerbek om op klaterklank van fluiten schoon te kwaken. Kwekkerekwek. … Kwekkerekwek kwak kwak kwek kwek
ΓΙΌΝΥΣΟΣ ἐγὼ δέ γ᾽ ἀιγεῖλ ἄξρνκαη ηὸλ ὄξξνλ ὦ θνὰμ θνάμ. ΒΑ βξεθεθεθὲμ θνὰμ θνάμ. ΓΙ ὑκῖλ δ᾽ ἴζσο νὐδὲλ κέιεη. ΒΑ βξεθεθεθὲμ θνὰμ θνάμ. ΓΙ ἀιι᾽ ἐμόινηζζ᾽ αὐηῷ θνάμ: νὐδὲλ γάξ ἐζη᾽ ἀιι᾽ ἢ θνάμ. ΒΑ εἰθόησο γ᾽ ὦ πνιιὰ πξάηησλ.
DIONYSUS Mijn stuitje wordt een zere plek, heb medelij, geëerde kwek! KI Kwekkerekwek kwek kwek DI Laat het u koud, mijn ongemak? KI Kwekkerekwek kwak kwak DI Loop heen en houd uw kwekkerbek! ’t Is niets dan kwak en niets dan kwek. KI Kikkers kwekken, kikkers kwaken, meng u niet in kikkerzaken. vertaling: M. d’Hane-Scheltema
1.13
HET ALFABET-LIEDJE VAN CALLIAS
Callias was ook een komedieschrijver uit de 5de eeuw voor Christus. In zijn „Alfabettragedie‟ zong het koor dit stroofje:
ηὸ ἄιθα, βῆηα, γάκκα, δέιηα, ζενῦ γὰξ εἶ, δῆη´, ἦηα, ζῆη´, ἰῶηα, θάππα, ιάβδα, κῦ, λῦ, μεῖ, ηὸ νὖ, πεῖ, ῥῶ, ηὸ ζίγκα, ηαῦ, ηὸ ὖ, παξὸλ θεῖ ρεῖ ηε ηῷ ςεῖ εἰο ηὸ ὦ. Of in vertaling: ‘t Is alfa, bèta, gamma, delta, en de e van god, zèt’, èta, thèt’, iöta, kappa, lambda, mu, nu, xi, de oh, pi, rho, de sigma, tau, de u en dan de phi en chi, met psi tot aan de oo.
Welke letters kregen in die tijd nog een andere uitspraak dan wij ze nu geven? De epsilon wordt de e van god genoemd, omdat deze letter in Apollo‟s tempel in Delphi gegraveerd stond. Als een bezoeker eerst de beroemde tempelspreuk Γνῶθι σαυτόν (= ken jezelf) las, moest hij dat beschouwen als een begroeting door Apollo en reageren met het vooraf gegraveerde antwoordje εἶ, dat zoiets betekent als „jij bent (de grootste)‟. Maar een andere uitleg is ook mogelijk, hoor. Heerlijk toch, zulke raadsels ... Na het stroofje gingen de 24 koorleden, elk verkleed als een letter, in combinaties van medeklinkers en klinkers staan. Elk duo zei dan hoe het heette (bv. βῆτα ἄλυα Ambiance!
Niemand weet wat de bedoeling is van deze 20-zijdige dobbelsteen met de letters alfa tot upsilon op de zijden. Misschien werd hij bij orakels gebruikt.
1.14
βα).
