12. HANS OUWERKERK, Lekkerkerk en Groningen
oud-burgemeester
van
Na een carrière als Ombudsman bij de Vara, waar hij de belangen van burgers tegen falend overheidsbeleid behartigt, besluit Ouwerkerk om het burgemeestersambt te aanvaarden. Een gesprek met een burgemeester die eerst in Lekkerkerk en vervolgens in Groningen werd geconfronteerd met twee grote incidenten. Voor Hans Ouwerkerk staat het vanaf zijn veertiende jaar al vast dat hij later burgemeester wil worden. Na een aantal jaren voor de televisie te hebben gewerkt, stroomt Ouwerkerk binnen in de gemeente Lekkerkerk. ‘Binnen het college van Burgemeester en Wethouders kwam al vrij snel na mijn aantreden een rapport op tafel over de toestand van het gasnet. Ik keek ervan op, omdat ik niet verwachtte dat elders in Nederland dergelijke rapporten werden opgesteld. In een kort overleg met de gemeentesecretaris bleek dat het rapport uit voorzorg was opgesteld. Er was een woonwijk gebouwd op een oude vuilstort. Om de stank van de stort uit de kruipruimten weg te laten hadden tal van bewoners lucifersdoosjes tussen de brievenbus geplaatst. Op dat moment begon ik al te vermoeden dat een en ander nog wel tot iets zou kunnen leiden.’ Ouwerkerk doet navraag bij de Inspecteur van de Milieuhygiëne, die bevestigt dat in de grond iets aan de hand is. ‘De Inspecteur constateerde enkel dat er gassen vrijkwamen, maar deed geen suggesties voor een oplossing.’ Op 15 september 1979 gaat het dramatisch mis. De hoofdwaterleiding in de Jan Ligthartstraat in Lekkerkerk blijkt te zijn aangevreten door het gif en springt. De combinatie van het gas in de kruipruimten en de gesprongen waterleiding bevestigt het beeld bij de bewoners dat er iets ernstigs gaande is. ‘Er werd een onderzoek gestart. In maart 1980 kwam een rapport naar buiten dat beschreef dat “bodem en grondwater in sloottracé’s onder de hele woonwijk verontreinigd waren” en dat “in de kruipruimten van de huizen tolueen, xyleen en mogelijk ook benzeen waren aangetroffen”.’ Buffelen Het college zet als een team de schouders onder de problemen in Lekkerkerk-West. ‘Slechts één wethouder is in de tijd dat er gestort werd wethouder geweest. Die voelde zich redelijk ongelukkig. Verder waren er, behalve de gemeentesecretaris, geen functionarissen meer die op het moment dat het afval gestort werd actief waren. Wij hebben besloten om elkaar te steunen. Het algemene gevoel was te omschrijven als ‘wat zijn wij zielig’. We hebben de schouders eronder gezet en samen lopen buffelen om de problematiek het hoofd te bieden.’ 114
Begin april maakt burgemeester Ouwerkerk tijdens een bewonersbijeenkomst in de Gereformeerde Kerk nieuwe onderzoeksresultaten bekend. De bodem van de hele wijk Lekkerkerk West is ernstig vervuild. Tijdens de bijeenkomst is de spanning om te snijden. ‘Als je een dergelijke bijeenkomst ingaat, moet je de mensen een beetje de kans geven om stoom af te blazen. Iedereen zit met een hoop spanning. Wanneer je mensen vertelt dat zij hun huis uit moeten, dan kom je aan de kern van hun bestaan. Ook al ben je dan slechts de boodschapper, de mensen hebben totaal geen begrip meer voor je. Het duurt enige tijd voordat de relatie met de bevolking weer is hersteld.’ De onderzoeken volgen elkaar vervolgens in hoog tempo op. Op 13 april 1980 brengt het Rijksinstituut voor de Volksgezondheid een interim-verslag uit over “de verontreiniging van de lucht door aromatische koolwaterstoffen in woonhuizen en een school te Lekkerkerk West”. Daaruit blijkt dat géén sprake is van benzeen en er geen aantoonbare gevolgen voor de volksgezondheid zijn. Desalniettemin besluit de burgemeester om de wijk te ontruimen en de bodem te reinigen. Het gevaar dat gasleidingen en rioolbuizen net als de drinkwaterleiding zijn aangetast maakt de situatie in de wijk levensgevaarlijk. Haagse druk De eerdere ervaring als Vara-ombudsman komt Ouwerkerk als geroepen. ‘In zo’n klein plaatsje als Lekkerkerk waren voor dit soort dingen natuurlijk geen draaiboeken. Zeker in die tijd stonden de rampenplannen nog in de kinderschoenen. Door mijn vooropleiding, ervaring in de politiek en het werken bij de media had ik een voorsprong. Toen het nieuws naar buiten kwam hebben wij een perscentrum ingericht in het leegstaande café tegenover het gemeentehuis. Ik heb volledige openheid betracht richting de media, waardoor speculaties werden voorkomen en de media snel aan mijn kant kwamen staan. De media hebben in ons voordeel gewerkt bij het opvoeren van de politieke druk in Den Haag om een oplossing voor het vraagstuk te zoeken.’ Ouwerkerk weet met behulp van de media ook de Haagse politiek te bewegen. Den Haag komt over de brug met geld en middelen om het gif snel en grondig uit de bodem te laten verwijderen. ‘Ik had een goed contact met het NOS Journaal. Als die ’s avonds over Lekkerkerk berichtten, dan zat ik de volgende ochtend een stuk plezieriger in de vergadering op het departement.’ De burgemeester kent het Haagse wereldje goed en is op zijn qui vive als er toezeggingen in de richting van de gemeente worden gedaan. ‘Minister van Binnenlandse Zaken Wiegel deed op enig moment de toezegging dat de bewoners van de koopwoningen een ruimhartige interpretatie van de onteigeningswet tegemoet konden zien. Die toezegging heb ik ogenblikkelijk door mijn gemeentesecretaris schriftelijk laten bevestigen. De huiseigenaren kregen beduidend meer dan de marktprijs. Niet veel later zag je her en der in Lekkerkerk de meest bizarre en dure auto’s rondrijden. Het was duidelijk dat men de 115
spanning kwijt moest en van het geld een nieuwe auto had gekocht. Een aantal inwoners wilde het toen niet horen, maar uiteindelijk is niemand echt slechter geworden van de vervuiling in Lekkerkerk-West.’ Benzenidorm Onderwijl wordt driftig gewerkt aan een groot evacuatieplan, om de bewoners over te brengen naar tijdelijke woningen elders in het dorp. ‘De wijk moest worden afgegraven, de grond moest worden afgevoerd en weer worden aangevuld met schone grond. Iedereen werkte met man en macht om de grond schoon te krijgen. Onder het uitvoerend personeel was de sfeer ook goed, mede doordat er drie sociale happenings zijn georganiseerd voor de vrouwen, zodat die ook een beeld kregen van wat er in Lekkerkerk gaande was.’ Terwijl het afgraven voortduurt, verblijven de bewoners op een noodcamping aan de andere kant van het dorp. De tijdelijke camping krijgt in de volksmond al snel de naam Benzenidorm. ‘De mensen hadden het op die tijdelijke opvang niet naar hun zin. Ik werd de verpersoonlijking van de lokale overheid, die de problemen voor hen moest oplossen. ’s Ochtends vroeg werd ik dan gebeld met de mededeling dat het water op was, alsof ik de campingbaas was die voor hen de problemen moest oplossen.’ Grinnikend voegt Ouwerkerk toe dat een ramp pas een echte ramp is wanneer de Koningin op bezoek is geweest. ‘Koningin Beatrix kwam op haar eerste buitenprotocollaire uitstapje bij de bewoners in de caravans op bezoek. Het kabinet van de koningin wilde dat wij voor haar bezoek een draaiboek maakten. Ik heb stellig gezegd dat ik daar geen tijd voor had in deze crisis. Uiteindelijk is het bezoek vrij informeel verlopen. Ze heeft de bewoners in de caravans bezocht. Het feit dat de koningin bij hen thuis op bezoek kwam heeft bij de bewoners als een medicijn gewerkt.’ Eind 1980 keren de eerste bewoners weer terug naar hun huizen. Zestienhonderd vaten met chemisch afval zijn uit de grond gehaald, de vervuilde grond is afgegraven en afgevoerd. Een jaar nadat de waterleiding is gesproken is de hele operatie afgewikkeld en heeft Lekkerkerk de schoonste wijk van Nederland. Nadat Ouwerkerk ook zorg heeft gedragen voor de financiële afwikkeling, wordt het voor hem tijd om door te schuiven naar een volgende post. Via Emmen en Zaanstad treedt hij in 1991 aan als burgemeester van Groningen. De post in Groningen is een jongensdroom. Aldaar blijft hij tot 1998, wanneer hij besluit af te treden na de rellen in het Oosterpark. Oosterparkrellen In de nacht van 30 op 31 december 1997 vinden in de Groningse Oosterparkbuurt ongeregeldheden plaats. De rellen gaan de geschiedenis in als de 'Oosterparkrellen'. De gebeurtenissen in die nacht passen in een bestaande traditie, waarbij de jaarwisseling doorgaans onrustig verloopt. Jaarlijks worden vreugdevuren gestookt en vinden vernielingen plaats. De onrusten in 1997 zijn echter sterker dan in de voorgaande jaren en lopen op de avond voor oudjaar uit de hand. De jongeren richten zich vooral tegen buurtbewoner en SP116
Statenlid Sjon Lammerts, die zich kritisch over de jongeren heeft uitgelaten. Bij rellen worden zijn huis en twee andere woningen vernield. ‘Toen ik de volgende ochtend belde met de vraag hoe de afgelopen nacht was verlopen, bleek dat noch de korpschef noch ikzelf gebeld waren. Het was tegen de afspraak in, omdat wij de avond ervoor hadden afgesproken dat wij op de hoogte zouden worden gehouden als in de Oosterparkbuurt de spreekwoordelijke vlam in de pan zou slaan. Ik ben direct naar het hoofdbureau gegaan en heb het college van Burgemeester en Wethouders bijeen laten roepen.’ Oudburgemeester Ouwerkerk trekt de vergelijking met de Bossche rellen in de Graafse wijk. ‘Op de keeper beschouwd is er die nacht weinig gebeurd. Er zijn drie bomen omgezaagd en er is brand gesticht bij Sjon Lammers. Het meest schokkende was evenwel dat de politie lange tijd afzijdig bleef. De Mobiele Eenheid (ME) was die nacht opgetrommeld, maar twee van de drie commandanten besloten om de wijk niet in te gaan omdat zij het te gevaarlijk achtten. Ik heb gezegd dat ik het beschamend vond. Maar uiteindelijk ben je als burgemeester wel verantwoordelijk voor de afwegingen die de ME ter plekke heeft gemaakt.’ De ontwikkelingen in Groningen volgen elkaar vervolgens op de voet. Lokale politici vragen om opheldering, terwijl een politiewoordvoerder laat weten dat eerder ingrijpen niet verantwoord was omdat er geen ME'ers direct paraat waren. In de krant benadrukt Ouwerkerk dat hij het “onbestaanbaar'' vindt dat het “schild van veiligheid'' dat de overheid moet bieden in Groningen afwezig is geweest. Op 2 januari 1998 besluiten gemeente en politie een onderzoek in te stellen naar het geweld in de Oosterparkbuurt. Vier dagen later vermengt de nasleep van de Oosterparkrellen zich met de affaire-Lancée, de affaire rond de politieagent op Schiermonnikoog die in april 1996 met veel machtsvertoon van zijn bed wordt gelicht. De politieagent blijkt brandschoon en minister Sorgdrager moet door het stof en kondigt een onderzoek aan naar de hele affaire. Het rapport lekt op 6 januari 1998 uit, een week na de Oosterparkrellen. De onderzoekers vellen een vernietigend oordeel over de Groninger korpschef Veenstra en het functioneren van politie en justitie. Ook korpsbeheerder Ouwerkerk en hoofdofficier van justitie Daverschot oogsten kritiek. ‘Het rapport was sterk ten faveure van justitie geschreven. In Lekkerkerk had ik de wind mee, en nu de wind tegen. Ik heb overwogen om nog advies in te winnen bij Noortje van Oostveen, die onder meer tijdens de Bijlmerramp de voorlichter van Ed van Thijn is geweest. Ik heb het helaas niet gedaan. Daar heb ik nog spijt van.’ Door de opeenstapeling van factoren begint Ouwerkerk langzaam zijn grip op de situatie te verliezen. ‘De samenwerking tussen de hoofdcommissaris en mijzelf liep niet lekker. Op een gegeven moment merkte ik dat ik de regie kwijtraakte en zelf onderdeel werd van het probleem. De dag nadat het rapport was uitgelekt besloot hoofdcommissaris Veenstra zijn functie ter beschikking te stellen. Hij beschuldigde justitie in Groningen ervan het rapport-Bakkenist te hebben gelekt om zo de aandacht af te leiden van het geblunder van 117
het openbaar ministerie in de zaak-Lancée. Later kwam daar nog bij dat procureur-generaal Steenhuis zelf een betaalde bijbaan had bij bureau Bakkenist, het bureau dat het onderzoek naar de zaak-Lancée had opgesteld. In de hele discussie rond Lancée en de Oosterparkrellen kwam ook mijn positie als korpsbeheerder onder vuur te liggen.’ Gemeenteraad Hans Ouwerkerk besluit op 29 januari zijn lot in de handen van de gemeenteraad te leggen. Wanneer hij slechts door een kleine minderheid in de gemeenteraad wordt gesteund, besluit hij zijn functie neer te leggen. Met gevoel voor dramatiek houdt Ouwerkerk zijn betoog in de raad: “deze burgemeester, met het hart en ziel voor de stad, altijd functionerend maar één keer niet adequaat reagerend, bij nacht en ontij werkend, voor iedereen bereikbaar, kijkt u recht in de ogen, deze burgemeester dient morgen zijn ontslag in bij de Commissaris van de Koningin.'' Wanneer hij het stadhuis van Groningen verlaat, ontvangt hij applaus van de tientallen Stadjers (Groningers) die hem bij de auto staan op te wachten. ‘Ik heb op dat moment een houding aangenomen die in Nederland uniek was. Niet eerder legde een benoemde burgemeester zijn lot in de handen van de raad. Minister van Binnenlandse Zaken Dijkstal noemde de beslissing om op te stappen moedig, consequent en constructief.’ Los van de principiële opstelling bij een dergelijk ontslag wijst Ouwerkerk ook fijntjes op de persoonlijke implicaties. ‘In de dagen voorafgaand aan het raadsdebat werd ik gebeld door een collega, lid van Abva/Kabo, die mij wees op mijn rechtspositie. In die tijd werkte het zo dat je in de bijstand terecht zou komen, wanneer je zelf ontslag zou nemen. Omdat het veeleer een politieke kwestie betrof is daar uiteindelijk in samenspraak met de Commissaris van de Koningin en Binnenlandse Zaken een oplossing voor gevonden.’ Kritische omgeving Als belangrijkste les noemt Ouwerkerk het organiseren van een kritische omgeving. ‘De mensen om je heen hebben de neiging om je te beschermen en je niet langer van kritische noten te voorzien. Wanneer je in een dergelijke bestuurlijke crisis wordt opgezogen, is het van belang dat je om je heen mensen verzamelt die met een objectieve blik naar de wereld kunnen kijken. Juist onder kritische omstandigheden is het belangrijk dat iemand je een spiegel voor kan houden en aan de bel trekt wanneer je eigen blik op de wereld vertroebeld raakt.’ De eenzaamheid die collega-burgemeesters tijdens crises ervaren, heeft Ouwerkerk niet gevoeld. ‘Als het erop aankomt dan ben je wel op jezelf aangewezen, maar het is overdreven om dat als “eenzaamheid” te bestempelen. Mijn ervaring is dat je naar buiten moet op de momenten dat je twijfelt. Door te sparren met de Commissaris van de Koningin of een collega-burgemeester kun je elkaar weer op weg helpen. Maar uiteindelijk zul je als burgemeester zelf de beslissingen moeten durven nemen.’ 118
