100 jaar Antoni van Leeuwenhoek Onze toekomstdroom
Het Antoni van Leeuwenhoek koos 100 jaar geleden al voor de grensverleggende weg door onderzoek en specialistische zorg samen te voegen met één scherp gedefinieerd doel: de beste behandelingen bieden aan kankerpatiënten. Daarvoor is doordringen tot in de kern van kanker de enige weg. Het Antoni van Leeuwenhoek. In de kern van kanker.
Antoni van Leeuwenhoek 100 jaar 100 jaar geleden vonden de oprichters van het Antoni van Leeuwenhoek dat onderzoek en behandeling onder één dak zou moeten plaatsvinden. Niet alleen om de ziekte kanker beter te begrijpen, maar ook om daarmee de behandeling zo optimaal mogelijk te krijgen. 100 jaar later blijkt dit een succesformule die steeds meer navolging krijgt. In Nederland zijn we bekend vanwege ons in kanker gespecialiseerde ziekenhuis, in het buitenland staan vooral onze ruim vijfhonderd onderzoekers zeer hoog aangeschreven.
100-jarig jubileum Het Antoni van Leeuwenhoek grijpt het 100-jarig jubileum (www.antonivanleeuwenhoek.nl) aan om geld in te zamelen voor nieuwe, betere behandelingen. We hebben de kennis en techniek in huis voor behandelingen die de specifieke tumor van elke individuele patiënt bestrijden. Nu kan dit op kleine schaal, maar het is de bedoeling dat er voor iedere patiënt een specifieke behandeling komt. Om die toekomst dichterbij te brengen, moet snel meer onderzoek gedaan worden. En daar hebben we knappe koppen, geavanceerde apparatuur, tijd en vooral geld voor nodig.
Onze missie Het kankeronderzoek is de laatste jaren in een stroomversnelling geraakt. Omdat onderzoek en zorg in het Antoni van Leeuwenhoek onder één dak zitten, profiteren patiënten hier als eerste
van nieuwe ontdekkingen. Nieuwe ontdekkingen bieden immers nieuwe behandelmogelijkheden. Dankzij wetenschappelijk onderzoek is het ons gelukt om door te dringen tot de kern van kanker en de specifieke afwijking in het DNA van de tumor te identificeren. Hierdoor wordt het mogelijk de specifieke afwijking te behandelen met doelgerichte medicijnen. Dit noemen we een persoonlijke behandeling of therapie op maat. Dit is nu al mogelijk bij sommige groepen patiënten met longkanker, darmkanker, huidkanker en borstkanker.
Mutaties We weten nu dat kanker wordt veroorzaakt door een opeenstapeling van ‘mutaties’, veranderingen in ons erfelijk materiaal, het DNA. Deze veranderingen zorgen ervoor dat eiwitten die normaal het gedrag van cellen controleren, niet goed meer werken of juist veel te actief zijn. Er zijn nu meer dan honderd van dit soort eiwitten bekend.
Wat we ook weten, is dat de combinatie van mutaties per patiënt verschilt, ook in tumoren die ogenschijnlijk gelijksoortig zijn. In de kern blijkt geen enkele kanker gelijk. De combinatie van mutaties bepaalt niet alleen het gedrag van de tumor, zoals de groeisnelheid en de neiging om uitzaaiingen te vormen, maar ook de reactie op een behandeling. Daarom is het onze missie om te werken aan die behandeling die is aangepast aan de speciale eigenschappen van de individuele tumor. Het verwezenlijken van deze gerichte, persoonlijke therapie is het belangrijkste doel van het onderzoek in het Antoni van Leeuwenhoek.
Persoonlijk behandelplan Om een persoonlijke therapie mogelijk te maken, is het niet nodig om alle mutaties in de tumor van een patiënt vast te stellen. Inmiddels weten we dat er zo’n 200 genen zijn waarvan de mutaties de keuze voor therapie zouden
kunnen beïnvloeden. Op dit moment hebben we nog niet op al die mutaties een passend antwoord in de vorm van een gericht medicijn. Ons eerste doel is dan ook vooral om ons te richten op het vinden van de mutaties in die genen waartegen een medicijn beschikbaar is, de zogenaamde ‘actionable mutations’. Intussen maken we een start met een tumorbibliotheek om nieuwe behandelingen voor de andere mutaties te vinden. We zijn daarbij vooral op zoek naar combinaties van behandelingen die passen op het mutatie patroon van de patiënt. De specifieke set van mutaties in een tumor is zeer waarschijnlijk ook van belang voor bestaande vormen van chemotherapie. Hoewel we veel ervaring hebben met chemotherapie van verschillende tumortypen, is het nog steeds moeilijk te voorspellen of een bepaalde combinatie effect zal hebben
Onderzoeksproject Meer onderzoek is nodig en zinvol. Een goed voorbeeld is de recente ontwikkeling van een aantal geneesmiddelen die heel precies aangrijpen op een eiwit dat door een mutatie overmatig actief is, met soms spectaculair resultaat. Ongeveer de helft van de patiënten met melanoom, een agressieve vorm van huidkanker, en ongeveer 10% van patiënten met darmkanker, hebben een mutatie in het B-RAF-gen. Zij hebben dus baat bij een middel dat B-RAF blokkeert. Het is daarom belangrijk om te weten te komen welke patiënten deze mutatie hebben. In darmkanker werkt het middel alleen in combinatie met een ander geneesmiddel dat een tweede overmatig actief eiwit blokkeert, zoals recent in het Antoni van Leeuwenhoek is gevonden. Deze vondst was een resultaat van een grootschalige test waarbij de functies van verschillende eiwitten met geavanceerde technieken werden geblokkeerd. We verwachten dat deze technologie in de nabije toekomst zal leiden tot de ontdekking van veel meer van dergelijke combinaties, die precies passend zijn voor tumoren met een bepaalde set van mutaties.
op een individuele tumor. Er zijn zeker tachtig effectieve anti-kankermiddelen bekend. Deze worden gebruikt in verschillende combinaties. Het is onmogelijk om alle mogelijke combinaties van medicijnen per tumor en bij iedere patiënt uit te proberen. Patiënten worden op dit moment dus meestal behandeld met een combinatie die in het algemeen het meeste succes heeft bij dat type tumor. Het gevolg is dat onnodig veel patiënten worden blootgesteld aan vaak ernstige bijwerkingen van behandelingen die niet altijd effect hebben.
Cellen kweken In het verleden werden combinaties van medicijnen getest op gekweekte
kankercellen. Het probleem is echter dat deze cellen afkomstig waren uit één enkele patiënt en dat ze zo langdurig gekweekt waren dat ze weinig representatief meer waren voor kankercellen in een tumor. De voorspellende waarde van deze tests was dan ook beperkt. Een tweede belangrijk doel voor de komende jaren is daarom het kweken van kankercellen, afkomstig uit individuele patiënten, in een korte periode van hooguit drie weken. Gedurende die tijd worden de cellen getest op hun reactie op een hele serie combinaties van geneesmiddelen. Daarvoor worden de cellen verdeeld over een groot aantal minuscuul kleine kweekbakjes, zodat zoveel mogelijk combinaties worden getest op het vrij kleine aantal cellen dat in zo’n korte tijd gekweekt kan worden. Patiënten die niet goed reageren op de standaardtherapie zullen worden behandeld met een combinatie van middelen die effect had op de gekweekte cellen van deze individuele patiënt. Het Antoni van Leeuwenhoek werkt er nu al hard aan om de techniek en procedures zodanig te optimaliseren dat deze vorm van persoonlijke therapie werkelijkheid wordt. Om te beginnen
voor één tumortype: mesothelioom, een longtumor die door asbest wordt veroorzaakt en waarvoor de mogelijkheden voor een succesvolle therapie nog zeer beperkt zijn. In een later stadium moet dit worden uitgebreid naar andere vormen van kanker.
Immuunafweer Een tumor bevat een grote verscheidenheid aan cellen. Naast kankercellen bijvoorbeeld ook cellen die de bloedvaten vormen die belangrijk zijn voor de energievoorziening. Tumoren lijken qua samenstelling vaak op een wond en bevatten dan ook veel cellen die vooral in wonden worden aangetroffen.
Normaal zorgen deze cellen voor het herstel. Ze produceren daarom veel verschillende eiwitten die de groei van cellen bevorderen, de zogenaamde groeifactoren. In een tumor beïnvloeden ze zo de overleving en groei van de kankercellen. Er zijn meer dan veertig van dergelijke eiwitten en voor sommige daarvan zijn er middelen die hun functie kunnen blokkeren en zo de ‘hulp’ aan de kankercellen kunnen voorkomen. Een andere manier om de tumorgroei te remmen, komt van ons eigen immuunsysteem. Tegen bepaalde tumortypen, in het bijzonder melanoom, bestaat immuunafweer. Recent is aangetoond dat die afweer met verschillende middelen – immunotherapeutica – zodanig versterkt kan worden dat de tumorgroei in een deel van de patiënten langdurig kan worden onderdrukt. Die immuunafweer wordt sterk beïnvloed door zowel de aanwezigheid van de verschillende celtypen in de tumor als de door deze cellen geproduceerde eiwitten. Het is dus belangrijk om mogelijke verbanden te vinden tussen de aanwezige cellen en eiwitten en het effect, of gebrek daaraan, van immunotherapie.
Een derde belangrijk doel van het Antoni van Leeuwenhoek is daarom het zorgvuldig in kaart brengen van de in de tumor aanwezige cellen en de geproduceerde stoffen. Hierbij zullen vooral kleurtechnieken worden gebruikt met antistoffen op plakjes tumorweefsel en geavanceerde analysemethoden om de meer dan veertig eiwitten in de tumor op te sporen. Ook hier is optimalisatie van technieken en procedures essentieel. Kortom, voor de komende jaren hebben we ons ten doel gesteld om van de tumoren van individuele patiënten zoveel gedetailleerde informatie te verzamelen dat op basis daarvan een gerichte, volstrekt persoonlijke therapie mogelijk wordt. Een therapie die gebaseerd zal zijn op de specifieke mutaties in die tumor zelf en op de aanwezigheid van niet-kankercellen en de door deze cellen geproduceerde eiwitten.
Antoni van Leeuwenhoek Foundation – Betrokken bij de kern van kanker Voor al deze onderzoeken naar nieuwe, persoonlijke behandelingen is geld nodig. De Antoni van Leeuwenhoek Foundation werft financiële middelen voor wetenschappelijk kankeronderzoek in het Antoni van Leeuwenhoek. De foundation vormt de schakel tussen gever en onderzoeker. Gevers zijn betrokken personen, bedrijven en andere organisaties die hieraan een bijdrage willen leveren. Betrokkenheid tonen kan op verschillende manieren: onder andere een donatie doen, een actie organiseren, periodiek schenken, vriend worden of via een nalatenschap. De Antoni van Leeuwenhoek Foundation is partner van KWF Kankerbestrijding. Voor meer informatie: www.avlfoundation.nl.
Onderzoeksproject Een ander voorbeeld is een mutatie in het eiwit RAS. Deze mutatie komt in ongeveer 30% van alle tumoren voor, vooral in agressievere tumoren, met name bij een deel van de patiënten met darm- of longkanker en bij vrijwel alle gevallen van alvleesklierkanker. Het eiwit RAS zorgt ervoor dat cellen gaan delen en blijven leven. In normale cellen gebeurt dit alleen als dit nodig is. Door de mutatie echter kan RAS zichzelf niet meer uitschakelen. Helaas is er geen geneesmiddel beschikbaar dat RAS blokkeert. De enige mogelijkheid is daarom het blokkeren van eiwitten die door RAS geactiveerd worden, zoals het eiwit MEK, waarvoor wel een goede remmer gemaakt is. Die heeft echter weinig effect. In het Antoni van Leeuwenhoek is recent gevonden waarom dit zo is: zodra MEK geremd wordt, vindt de kankercel een alternatieve manier om te overleven en te blijven delen. Deze alternatieve manier kunnen we blokkeren met een middel dat HER remt. De verwachting is dat een combinatie van een MEK- en een HER-remmer een effectieve therapie zal bieden voor een grote groep tumoren die vooralsnog moeilijk zijn te behandelen.
Plesmanlaan 121 1066 CX Amsterdam 020 512 2856 www.avlfoundation.nl
[email protected] Juni 2013 8
