Lezen Lezen doen we allemaal, de hele dag door. Internet, e-mail, sms, Twitter, Facebook, noem maar op. Maar kunnen we ook nog langzaam en meditatief een boek lezen? In dit themanummer aandacht voor ”slow reading” – van levensbelang voor het kerkelijk en geestelijk leven.
Inhoud 1. Langzaam lezen voor christenen van levensbelang................................... 4 2. Tony Reinke: „Rustig lezen is feestmaal voor de ziel”............................... 7 3. M.A. Mijnders-van Woerden en Govert-Henk Mijnders: „Een huis zonder boeken is een leeg huis” ................................................................ 12 4. Nergens in de wereld nog een plek zonder internet................................. 19 5. Stille tijd, dagboek van een drukke dertiger............................................... 24 6. Els van Dijk: „Even niet bereikbaar”, met tips voor stille tijd................... 28 7. Christelijke uitgevers in beeld (fotoserie).................................................. 30 8. Richard Toes: „Lees meer boeken op school”............................................ 32 9. Snel en vluchtig lezen verandert het brein................................................ 35 10. Lezers in de negentiende en twintigste eeuw.......................................... 41 11. Trends in de christelijke boekhandel........................................................ 48 12. Vier lezers aan het woord ........................................................................ 51
3
1. Langzaam lezen voor christenen van levensbelang tekst Enny de Bruijn Soms denken we dat we de dingen precies hetzelfde doen als onze voorouders, terwijl we in werkelijkheid met iets heel anders bezig zijn. De buitenkant kan hetzelfde zijn, terwijl de binnenkant veranderd is. Een goed voorbeeld daarvan is de manier waarop wij lezen. In alle landen waar de Reformatie in de zestiende en de zeventiende eeuw voet aan de grond kreeg, nam het lezen een hoge vlucht. Alle kinderen naar school, en allemaal leren lezen. Iedereen moest met eigen ogen de boodschap van de Bijbel kunnen bestuderen.
4
2. Tony Reinke: „Rustig lezen is feestmaal voor de ziel” tekst Cees-Jan Smits beeld Sjaak Verboom
„Rustig lezen brengt je gevoelens op hun plek en maakt de Schrift tot een feestmaal voor de ziel.” Wie zulke zinnen schrijft, moet zelf goed gelezen hebben. Zo lezen kun je leren, aldus Tony Reinke. De Amerikaan werkt bij het internetplatform desiringgod.org, rond de bekende pastor en theoloog John Piper. In 2011 schreef hij het boek ”Lit! A Christian Guide to Reading Books”, in het Nederlands vertaald als ”Lees!” (uitg. Groen). Vanuit zijn woonplaats Minneapolis-St. Paul mailt hij hoe je grondig lezen kunt leren, waarom dat zo belangrijk is –niet in de laatste plaats voor het geestelijk leven– en waarom in een tijd van ontlezing visuele middelen toch geen alternatief kunnen zijn. „God zoekt ons op in de taal”, zo is zijn overtuiging. Zijn boeken echt nodig voor een geestelijk leven? Een analfabeet kan toch ook een goede christen zijn? „God heeft in Zijn wijsheid bepaald dat teksten en het lezen daarvan een belangrijke rol zouden spelen in de bekendmaking van Zijn gang door de geschiedenis. Meer dan 300 keer staat er in de Bijbel zoiets als: „Er staat geschreven.” De Bijbel is dan als het ware met zichzelf in gesprek om vanuit het verleden de weg naar de toekomst te vinden. Zoals Paulus zegt in Romeinen 15:4: „Al wat tevoren geschreven is, dat is tot onze lering tevoren geschreven, opdat wij, door lijdzaamheid en vertroosting der Schriften, hoop hebben zouden.” Door terug te kijken naar de oude openbaring zoals die is opgeschreven in de Bijbel krijg je nieuw inzicht voor de nog verborgen toekomst. Het lijkt me dat die Bijbelse spiritualiteit ook voor ons leidend moet zijn. Uiteraard kan iemand die niet of niet veel kan lezen ook een getrouw christen zijn. Veel van de eerste christenen uit de heidenen waren << Pieter Rouwendal (uitgeverij Brevier, Kampen).
7
3. M.A. Mijnders-van Woerden en Govert-Henk Mijnders: „Een huis zonder boeken is een leeg huis” tekst Clasina van den Heuvel beeld Sjaak Verboom
In het huis van M. A. Mijnders-van Woerden (92) staan boeken van de Schotse predikant Andrew Gray. Ze leest en herleest ze. Aan haar kleinzoon Govert-Henk Mijnders (40) gaf ze ”De roos van Saron”, een bundel met zes preken van Gray. Helemaal uit heeft hij het bruine boekje nog niet, maar hij koestert het wel.
12
4. Nergens in de wereld nog een plek zonder internet tekst Mark Wallet beeld Sjaak Verboom
Zijn er nog plekken op aarde waar een mens zich helemaal aan internet kan onttrekken? En gaan we ‘zonder’ weer meer en beter lezen? Het is avond. De Samburu stoken het vuur op en vouwen hun benen onder zich. Er klinkt gesnuif van kamelen en zacht gemekker van geiten op de achtergrond. Verder is het hier, in het noorden van Kenia, muisstil en aardedonker. De hemel vult zich met duizenden sterren. Net als je denkt dat Abraham niet veel anders geleefd kan hebben dan deze mannen, licht er onder het traditionele gewaad van een van de Samburu een schermpje op. De man reikt onder zijn kledij en vist een mobieltje op. Nee, sorry, de tijdmachine bestaat niet. Mobiele telefonie is juist in Afrika razendsnel gegroeid. Het is een typisch voorbeeld van de wet van de remmende voorsprong: er waren jarenlang weinig vaste lijnen op het continent, maar toen de mobiele telefonie haar intrede deed, ging het razendsnel. Wat voor telefonie geldt, gaat nog niet zonder meer op voor internet. In ontwikkelingslanden ligt het aantal mensen met toegang tot internet substantieel lager dan in westerse landen, hoewel het aantal internetver<< Corinne Vuijk (uitgeverij Mozaïek, Zoetermeer).
19
5. Stille tijd, dagboek van een drukke dertiger tekst Eunice Hoekman-van Stuijvenberg beeld Sjaak Verboom
Als je christen bent, leef je van het Woord. Dagelijks. Dat is tenminste hoe het hoort. Maar stil gaan staan en de Bijbel openslaan is niet gemakkelijk. Dagboek van een drukke dertiger die de daad bij het Woord probeert te voegen. Zaterdagavond In de schemer van een verduisterde jongenskamer zit ik op het bed van de oudste. Hij zoekt het Bijbelgedeelte op dat zijn dagboek voorzegt. Vaste prik. En ik zit erbij. Luister. Praat. Moe of niet. Al moet ik soms de neiging weerstaan om een dagje over te slaan. We zijn in het gezelschap van de koningen van Israël. ‘Nou ja’, zegt zoon lichtjes verontwaardigd, ‘deze koning deed óók al wat slecht was in de ogen van de Heere.’ Manasse maakte er een goddeloze bende van terwijl zijn vader Hizkia het goede voorbeeld had gegeven. Die vaste stille momenten; ze zijn Aukelien Wierenga (uitgeverij Columbus, Heerenveen).
24
6. Els van Dijk: „Even niet bereikbaar”, met tips voor stille tijd Een eindeloze stroom informatie verdrijft dagelijks de stilte, stilte die nodig is om God te kunnen verstaan. In publicaties en lezingen benadrukt drs. Els van Dijk, orthopedagoog en directeur van de Evangelische Hogeschool (EH) in Amersfoort, de keerzijde van onze mediamaatschappij. Als om dat te onderstrepen, geeft ze het interview vanuit „een hutje op de hei”, een plaats waar ze zich met de regelmaat van de seizoenen terugtrekt om te kunnen lezen, nadenken en schrijven. Een krat boeken onder handbereik. Ze onderhoudt contact met de EH en stuurt af en toe een tweet de wereld in. Voor de rest is het: even niet bereikbaar. Vanzelfsprekend is dit niet, merkt Van Dijk aan de reacties uit haar omgeving. „Een student reageerde: „Denkt u dat u dat kunt maken?” Permanent bereikbaar zijn is een verplichting geworden.” De EH-directeur ziet hoe in haar omgeving vluchtigheid en haast hun tol eisen. Jongeren vinden het moeilijk om zich te kunnen concentreren. ‘Ik zeg weleens: ga nou ‘es in de tuin zitten, lees je Bijbel en ga dat wat je leest en het thema dat net besproken is overdenken in plaats van meteen je mobieltje te pakken, waardoor de ene indruk wordt verdreven door de volgende indruk. Ik ben nu een al paar dagen met één psalm bezig. Dat betekent: lezen, herlezen en je afvragen: wat staat hier nu eigenlijk? Erover nadenken. Er nog eens op kauwen. Een tekst te binnen brengen doe je door hem te herhalen.’ Voor concentratie, verwerking en beleving is stilte vereist, stelt Van Dijk. „Ieder mens heeft stilte nodig. Daar ben ik heilig van overtuigd. Ik leid een hectisch bestaan, maar ik kan de stilte wel organiseren. Als ik ’s avonds geen verplichtingen buitenshuis heb, gaan om acht uur in de avond alle media in huis uit. Mensen kijken je soms stomverbaasd aan als je dat zegt, maar ik heb 28
7. Christelijke uitgevers in beeld (fotoserie) tekst Enny de Bruijn beeld Sjaak Verboom Langzaam lezen te midden van een woelige, druk bewegende wereld. Dat is het thema dat fotograaf Sjaak Verboom koos voor zijn fotoserie in deze brochure. De mensen op de foto’s zijn geen voorbijgangers, en ze zijn ook niet zomaar willekeurig gekozen. Redacteuren en uitgevers van diverse christelijke uitgeverijen stelden zich beschikbaar: Coen Verboom (Kok), Pieter Rouwendal (Brevier), Corinne Vuijk (Mozaïek), Aukelien Wierenga (Columbus), Anthon Bel (Den Hertog), Dingeman van Wijnen (Van Wijnen), Joop Koster (Gebr. Koster), Froukje ten Hove (De Banier). Overigens zijn daarmee nog lang niet alle christelijke uitgevers aan bod geweest. Er zijn nu eenmaal meer uitgeverijen dan waarvoor plaats was in dit nummer, en
30
8. Richard Toes: „Lees meer boeken op school” tekst drs. Richard Toes beeld Sjaak Verboom
Het literatuuronderwijs op de middelbare school verdient nieuwe inzet. Lezen blijft ook in de toekomst belangrijk, ondanks de digitalisering en de oprukkende beeldcultuur. René Munnik, universitair docent aan de Tilburg School of Catholic Theology, schreef in 2013 een mooi boek onder de titel ‘Tijdmachines’. Hierin betoogt hij dat wij als bewoners van deze aarde eerst op het gehoor en het geheugen waren aangewezen: dat was een periode van ‘oraliteit’ of prehistorie. Toen we het schrift uitvonden, begon de periode van de historie, de geschiedenis. Deze overgang betekende niet dat het oor op slot gedaan werd en alles nu via het geschreven woord werd overgedragen. Nee, we bleven luisteren en ons geheugen bleef actief. Anthon Bel (uitgeverij Den Hertog, Houten).
32
9. Snel en vluchtig lezen verandert het brein tekst Pieter Ariese beeld Sjaak Verboom
Intensief gebruik van internet verandert ons brein. We kunnen ons steeds minder goed concentreren. Dat heeft gevolgen voor ons leesgedrag. Lukt het straks nog om een tekst te doorgronden? Als journalist met nieuwe media in m’n portefeuille is het vanzelfsprekend dat ik ontwikkelingen op dit gebied op de voet volg. Ik ben intensief actief op sociale media. Mijn dag speelt zich grotendeels online af. Daar immers vind ik het laatste nieuws, volg ik de experts en doe ik ideeën op voor artikelen. Internet is voor mij onmisbaar om op de hoogte te blijven van mijn vakgebied. Dingeman van Wijnen (uitgeverij Van Wijnen, Franeker).
35
10. Lezers in de negentiende en twintigste eeuw tekst Rudy Ligtenberg beeld Sjaak Verboom
Ds. G. H. Kersten kreeg in 1894 voor zijn twaalfde verjaardag de catechismusverklaring van mr. Justus Vermeer cadeau. Ter voorbereiding op de wekelijkse catechisatieles las hij er trouw in. Als de slaap hem ’s avonds de baas dreigde te worden, zette hij zijn voeten in een teiltje met koud water. In reformatorische kring wordt vanouds veel gelezen, is het algemene beeld. „Gereformeerden hebben alles uit de kast gehaald om er boeken in te zetten”, schrijft de Apeldoornse kerkhistoricus prof. dr. H. J. Selderhuis in ”Calvijn, een mens”. De Geneefse reformator is wat hem betreft de grote promotor van de gereformeerde leescultuur geweest. Joop Koster (uitgeverij Gebr. Koster, Barneveld).
41
11. Trends in de christelijke boekhandel tekst Enny de Bruijn beeld Sjaak Verboom
Een verkocht boek is niet altijd een gelezen boek – en omgekeerd. Toch zegt het aanbod van de christelijke boekhandel wel iets over de smaak en het leesgedrag van de gemiddelde lezer. Als je vandaag een boekhandel binnenloopt, en het plaatje in je hoofd vergelijkt met dat van dertig, veertig jaar geleden, is het eerste wat je denkt: kleur! Vroeger –bij Romijn & Van der Hoff in Gorinchem of Van den Tol in Dordrecht of Lindenberg in Rotterdam– werd de zaak gedomineerd door stemmige banden van veelal gebonden boeken. Nu schreeuwen de kleuren je in de meeste boekhandels tegemoet, al is er altijd nog wel een hoekje met wat gedektere tinten voor de theologische lectuur. Die kleuren staan symbool voor een ontwikkeling. Niet alleen zijn er in elke christelijke boekhandel veel meer romans en kinderboeken te koop dan veertig jaar geleden, de omslagen zijn 48
12. Vier lezers aan het woord Buiten de beschermde wereld kijken tekst Annemieke van den Berg beeld RD Willie Kooman (60) / Middelburg / huisvrouw Hoe, wanneer en waarom leest u? „Lezen doe ik het liefst vanaf papier, ik houd niet van schermen. In een boek wil ik kunnen bladeren, ik moet de bladzijden kunnen ruiken. Ik pak alleen in de verloren uurtjes een boek, en op vakantie. Lezen zorgt voor ontspanning en literatuur is voor mij een manier om na te denken over de wereld om me heen. Ik ben beschermd opgegroeid en leef nog steeds beschermd. Maar je staat wel in een grotere wereld. Ik vind het belangrijk om daar kennis van te nemen.” Wat leest u? „Ik houd erg van literatuur. In een notitieboekje houd ik bij welke boeken ik gelezen heb. Daarin staat bijvoorbeeld ”Retour Rantepao” van Joke Verweerd. Dat zie ik vooral als een ontspannende roman voor tussendoor. Ik zit op een leeskring die drie keer per jaar bij elkaar komt. We hebben daar bijvoorbeeld ”Stilte” behandeld van Shusaku Endo, een aangrijpend boek. De laatste keer lazen we ”Opstanding” van Tolstoj. Boeken van Vonne van der Meer vind ik ook mooi. Zij heeft een positieve benadering, zonder dat alles wordt opgelost.” Is uw leesgedrag door de tijd heen veranderd? „Het leven vraagt meer dan boeken lezen, daardoor kom ik vaak niet aan het lezen van literatuur toe. Dat was vroeger toen we een druk gezin hadden ook zo. Daarbij: ik lees de krant altijd goed, ik lees de Bijbel en theologie. Dan blijft er minder tijd over voor andere boeken. Maar ik ben blij dat ik op een literatuurkring zit, dat is voor mij een stok achter de deur om toch literatuur te pakken. Bij het ouder worden ben ik wel anders gaan lezen. Ik merk dat ik minder snel terugschrik voor moderne literatuur dan vroeger. Dat komt doordat ik nu meer leeservaring, maar ook meer levenservaring heb.” 51
