Lezen is voor iedereen

‘ Lezen is voor iedereen’

Bewer kingen van romans voor de laaggeletterde lezer J. Neurink S1509500 Oosterweg 85 B5 9724CG Groningen 06 53 35 78 39 [email protected]

Nederlandse Taal en Cultuur Faculteit der Letteren Rijksuniversiteit Groningen Masterscriptie Moderne Letterkunde Prof. Dr. G.J. Dorleijn 31 augustus 2011

R IJ K SU N I V E RSI T E I T G R O N I N G E N

‘Lezen is voor 1 iedereen’ Bewerkingen van romans voor de laaggeletterde lezer

M asterscriptie door Jil Neurink

Begeleid door Prof. D r. G .J. Dorleijn

31 augustus 2011 1

Motto van uitgeverij Eenvoudig Communiceren

W O O R D V O O R A F .................................................................................................................. 9 1.

M O E I T E M E T L E Z E N ................................................................................................. 11

Inleiding over laaggeletterdheid en introductie tot het onderzoek .................................................................. 11 1.1 Definitie van laaggeletterdheid ............................................................................................................. 11 1.2 Laaggeletterdheid in de Verenigde Staten ............................................................................................. 13 1.3 Laaggeletterdheid in Nederland en Vlaanderen .................................................................................... 14 1.4 Factoren die in verband zijn te brengen met de vorming laaggeletterdheid .......................................... 16 1.5 Leesniveaus volgens IALS-onderzoek .................................................................................................. 17 1.6 De betekenis van laaggeletterdheid in de samenleving ......................................................................... 19 1.7 Bestrijding en preventie van laaggeletterdheid ..................................................................................... 20 1.8 Stichtingen voor leesbevordering .......................................................................................................... 22 1.9 Makkelijker lezen? ................................................................................................................................ 23

2. E E N V O U D I G E T E K ST E N ............................................................................................... 26 O ver L eeslicht en uitgeverij E envoudig Communiceren .................................................................................. 26 2.1 Reeksen voor laaggeletterden................................................................................................................ 26 2.2 De serie Leeslicht .................................................................................................................................. 29 2.3 Uitgeverij Eenvoudig Communiceren ................................................................................................... 32 2.4 Hertalen bij Eenvoudig Communiceren ................................................................................................ 33

3. T E K ST B E W E R K I N G ........................................................................................................35 O ver het aanpassen van teksten voor een bepaald doel .................................................................................... 35 3.1 Adaptatie, bewerking en hertaling ......................................................................................................... 35 3.2 Motiveringen voor bewerken en bewerkingsstrategieën ....................................................................... 36 3.3 Beeldspraak, vertelsituatie en verhaalordening ..................................................................................... 39 3.4 Selectieprocedure van bronteksten voor analyseonderzoek .................................................................. 42

4. B E E L D E N I N W O O R D E N ............................................................................................... 43 Beeldspraa k in drie bronteksten en hun hertalingen ....................................................................................... 43 4.1 Beeldspraak ........................................................................................................................................... 43 4.1.1 Metaforen ...................................................................................................................................... 45 4.1.2 Metonymia .................................................................................................................................... 48 4.2 Hypothesen............................................................................................................................................ 51 4.3 Werkwijze ............................................................................................................................................. 52

4.4 Corpus ................................................................................................................................................... 54 4.5 Beeldspraak in De geboorte van een moeder ........................................................................................ 56 4.5.1 Metaforen in ruimere zin ............................................................................................................... 58 4.5.2 Metaforen in engere zin ................................................................................................................. 59 4.5.3 Clichés ........................................................................................................................................... 61 4.6 Beeldspraak in Het Diner ...................................................................................................................... 63 4.6.1 Metaforen in ruimere zin ............................................................................................................... 65 4.6.2 Metaforen in engere zin ................................................................................................................. 66 4.6.3 Clichés ........................................................................................................................................... 68 4.7 Beeldspraak in Komt een vrouw bij de dokter ...................................................................................... 68 4.7.1 Metaforen in ruimere zin ............................................................................................................... 69 4.7.2 Metaforen in engere zin ................................................................................................................. 71 4.7.3 Clichés ........................................................................................................................................... 73 4.8 Resultaten .............................................................................................................................................. 74

5. V E RT E L L E RS VA N PA PI E R ........................................................................................... 77 Wijze van vertellen en gedachteweergave in drie romans en hun hertalingen ............................................... 77 5.1 Vertellen ................................................................................................................................................ 77 5.1.1 Stanzels vertelsituaties en enkele tussenvormen ........................................................................... 78 5.1.2 Weergave van gedachten en gesprekken........................................................................................ 81 5.1.3 Focalisatie...................................................................................................................................... 82 5.1.4 Complexere vertelsituaties ............................................................................................................ 83 5.2 Hypothesen............................................................................................................................................ 84 5.3 Werkwijze ............................................................................................................................................. 85 5.4 Corpus ................................................................................................................................................... 86 5.5 Vertelsituatie en gedachteweergave in De gelukkige huisvrouw........................................................... 87 5.5.1. Onbetrouwbare verteller ............................................................................................................... 87 5.5.2 Gedachteweergave ......................................................................................................................... 91 5.6 Vertelsituatie en gedachteweergave in Het diner ................................................................................... 93 5.6.1 Onbetrouwbare verteller ................................................................................................................ 94 5.6.2 Gedachteweergave ....................................................................................................................... 101 5.7 Vertelsituatie en gedachteweergave in is er hoop ................................................................................ 103 5.7.1 Onbetrouwbaar vertelperspectief en meervoudig personale vertelsituatie .................................. 104 5.7.2 Gedachteweergave ....................................................................................................................... 106 5.8 Resultaten ............................................................................................................................................ 108

6. V E R L E D E N, H E D E N, T O E K O MST ............................................................................. 112 Verhaalordening en chronologie in drie romans en hun hertalingen ............................................................ 112 6.1 Volgorde en chronologie ..................................................................................................................... 112 6.2 Hypothesen.......................................................................................................................................... 115 6.3 Werkwijze ........................................................................................................................................... 116 6.4 Corpus ................................................................................................................................................. 116 6.5 Verhaalordening in Ik omhels je met duizend armen .......................................................................... 116 6.6 Verhaalordening in Komt een vrouw bij de dokter.............................................................................. 121 6.7 Verhaalordening in De gelukkige huisvrouw ...................................................................................... 124 6.8 Resultaten ............................................................................................................................................ 128

7. IS L E Z E N V O O R I E D E R E E N? ..................................................................................... 130 Conclusies, implicaties en aanbevelingen ........................................................................................................ 130 7.1 Conclusie ............................................................................................................................................. 130 7.2 Implicaties en aanbevelingen .............................................................................................................. 132

L IJST M E T A F K O RT I N G E N ............................................................................................. 137 B IJ L A G E N ............................................................................................................................ 139 Bijlage 1 .................................................................................................................................................... 140 Richtlijnen Eenvoudig Communiceren ..................................................................................................... 140 Bijlage 2 Overzicht van reeksen voor laaggeletterden ............................................................................. 143 Bijlage 3 .................................................................................................................................................... 147 Geïdentificeerde gevallen van beeldspraak in De geboorte van een moeder. Over zwanger zijn en moeder worden....................................................................................................................................................... 147 Bijlage 4 .................................................................................................................................................... 151 Geïdentificeerde gevallen van beeldspraak in Het diner ........................................................................... 151 Bijlage 5 .................................................................................................................................................... 157 Geïdentificeerde gevallen van beeldspraak in Komt een vrouw bij de dokter .......................................... 157

B I B L I O G R A F I E ................................................................................................................... 163

Woord vooraf

Woord vooraf Laaggeletterdheid is in Nederland een groot probleem. Er zijn ongeveer anderhalf miljoen mensen in Nederland die onvoldoende kunnen lezen en schrijven om zich te kunnen redden in alledaagse talige handelingen. Deze mensen hebben vroeger op school de techniek van het lezen en schrijven vaak wel geleerd, maar ze hebben de vaardigheid niet ontwikkeld en bijgehouden. Hierdoor lezen en schrijven zij in hun huidige, volwassen leven zeer moeizaam en op tamelijk laag niveau. Omdat onze maatschappij steeds geletterder wordt, dankzij de automatisering, het internet en het huidige informatietijdperk waarin we leven, is zelfs bij de meeste ongeschoolde banen de noodzaak ontstaan om te kunnen lezen en schrijven. Het wordt voor laaggeletterde mensen dus steeds moeilijker een baan te krijgen, en vooral ook om die te houden. Het moge duidelijk zijn dat iets moet worden ondernomen tegen de laaggeletterdheid in Nederland. De overheid heeft een aanvalsplan ontwikkeld waarmee laaggeletterdheid in onze maatschappij moet worden teruggedrongen. In dat plan spelen allerlei instanties, instellingen en mensen een rol. Denk aan de gemeente die cursussen aanbiedt, een buurtschool die ruimte biedt voor die cursussen, een docent die speciaal wordt opgeleid om de cursussen te geven en zo voort. Ook op andere manieren wordt aan de (laaggeletterde) lezer gedacht. De Stichting Lezen en de Stichting Lezen & Schrijven zijn beide actief op het gebied van leesbevordering. Vooral Stichting Lezen & Schrijven houdt zich actief bezig met laaggeletterdheid. Ook zijn er bepaalde series boeken op de markt gebracht, speciaal ontwikkeld voor zwakke lezers. Deze boeken sluiten wel aan bij de belevingswereld van volwassen mensen, maar het leesniveau van de boeken ligt een stuk lager, zodat laaggeletterde lezers in staat zouden moeten zijn het boek te lezen zonder op veel leesmoeilijkheden en begripsproblemen te stuiten. Deze series zijn bedoeld om zwakke en laaggeletterde lezers weer plezier in het lezen te geven, zodat ze hun leesvaardigheden (verder) ontwikkelen en uiteindelijk misschien zelfs de stap zetten naar een leesen schrijfcursus. Door een dergelijke cursus te volgen kan een laaggeletterde zich tot functioneel geletterde ontwikkelen, om zo minder leesmoeilijkheden en alle problemen die ze met zich meebrengen te hoeven ondervinden in het dagelijks leven. Een van de series voor laaggeletterde mensen die op de markt is gebracht is Leeslicht, uitgegeven door Eenvoudig Communiceren. In deze serie zijn boeken verschenen die bewerkingen zijn van bestaande boeken, veelal bestsellers. Omdat ze bewerkingen zijn van bestaande boeken, is het interessant om te onderzoeken hoe deze boeken zijn aangepast op het leesniveau van een laaggeletterde lezer. De manier waarop de boeken van Leeslicht worden bewerkt tot geschikte hertalingen voor de laaggeletterde of zwakke lezer staat in dit onderzoek centraal. In het volgende hoofdstuk wordt verder ingegaan op het fenomeen laaggeletterdheid en daar wordt ook de vraagstelling van dit onderzoek geformuleerd. In hoofdstuk twee wordt verder ingegaan op de leesreeks die in deze studie centraal staat, Leeslicht, en de uitgeverij ervan. In het daarop volgende hoofdstuk wordt de problematiek van tekstadaptatie besproken. Vervolgens wordt in de drie volgende hoofdstukken steeds een aantal boeken met hun Leeslichtbewerking vergeleken, op basis van een bepaald literair mechanisme. Tot slot worden in de conclusie de resultaten besproken. Graag wil ik hier nog enkele dankwoorden richten aan hen die mij bij het tot stand komen van deze scriptie hebben bijgestaan. Ik dank mijn begeleider Gillis Dorleijn voor zijn enthousiaste begeleiding. Ook dank ik Mary Kemperink, die als tweede lezer heeft willen optreden. Voorts dank ik Sanne Parlevliet, die mij erg heeft geholpen bij de eerste oriëntatie op het onderwerp van deze studie. Verder dank ik Renske Buit, Hanneke Modderman, Petra Neurink, Sebastiaan Meilof voor redactionele, maar ook zeker voor de morele steun die zij mij gaven gedurende het schrijfproces. Ook mijn ouders wil ik voor dat laatste danken. 9

Moeite met lezen

1.

Moeite met lezen

Inleiding over laaggeletterdheid en introductie tot het onderzoek Mensen die moeilijk lezen worden met diverse termen aangeduid. De Stichting Lezen & Schrijven duidt deze groep aan met de term laaggeletterden. In dit hoofdstuk wordt dieper ingegaan op de definitie van laaggeletterdheid. Daarna wordt enig zicht gegeven op laaggeletterdheid op internationaal en op nationaal niveau. Bovendien worden factoren die mee kunnen spelen bij de vorming van laaggeletterdheid besproken. Tevens wordt in dit hoofdstuk aandacht besteed aan internationaal onderzoek dat is gedaan om de spreiding van laaggeletterdheid onder volwassenen in kaart te brengen. Ook de praktische kant van laaggeletterdheid wordt besproken: het leesniveau van zwakke lezers en de gevolgen die een dergelijk niveau met zich mee kunnen brengen voor de betreffende persoon, maar ook voor de samenleving als geheel. Tevens wordt de bestrijding van laaggeletterdheid in Nederland en Vlaanderen besproken, net als een aantal belangrijke stichtingen op het gebied van leesbevordering. Tot slot wordt in dit hoofdstuk de probleemstelling en de centrale vraag van dit onderzoek geformuleerd en wordt enige aandacht besteed aan de uitwerking daarvan.

1.1 Definitie van laaggeletterdheid Laaggeletterdheid is iets anders dan analfabetisme. Volwassenen die in het geheel niet kunnen lezen en schrijven, omdat ze bijvoorbeeld nooit naar school zijn geweest, noemt men analfabeten. Letters en cijfers die voor anderen een wereld aan informatie ontsluiten, blijven voor analfabeten ontoegankelijk en zonder betekenis. Analfabeten zijn dan ook mensen die volledig ongeletterd zijn. De term analfabeet wordt in dit onderzoek uitsluitend gebruikt in de eigenlijke betekenis van het woord, dus volgens de technische betekenis.2 Naast mensen die in het geheel niet kunnen lezen en schrijven, zijn er ook mensen die die vaardigheden in geringe mate beheersen. Zij worden ook wel functioneel analfabeet genoemd. Deze term is een vertaling van het Engelse begrip functional illiteracy en wordt internationaal gehanteerd om het niveau van onvoldoende leesvaardigheid aan te duiden. De techniek van het lezen wordt wel beheerst, maar niet in een dergelijke mate dat de functioneel analfabeet zelfstandig kan functioneren in deze geletterde maatschappij. Mensen die functioneel analfabeet zijn, presteren onder het genormeerde niveau dat minimaal vereist wordt op het gebied van lezen en schrijven. In de jaren tachtig van de vorige eeuw had men het ook wel over secundair analfabeten: mensen die technisch wel kunnen lezen, maar niet kunnen begrijpen wat er staat.3 In dit onderzoek worden functioneel analfabeten, zoals gezegd, aangeduid met de term laaggeletterden om de begrippen analfabetisme en laaggeletterdheid duidelijk van elkaar te onderscheiden en verwarring te voorkomen. Laaggeletterde mensen hebben, als gezegd, dus grote moeite met lezen en schrijven, waardoor zij in het dagelijks leven – privé of op het werk – minder goed zelfstandig kunnen functioneren. Het gaat hierbij om volwassenen die functioneren op een te laag niveau van geletterdheid om volwaardig te participeren in de samenleving en de zich ontwikkelende kenniseconomie. Ook zijn laaggeletterden veelal niet of nauwelijks in staat hun leesvaardigheid zelfstandig verder te ontwikkelen. Door het Centrum voor Innovatie van Opleidingen (CINOP), wordt laaggeletterdheid omschreven als ‘het onvoldoende kunnen lezen, schrijven of rekenen om effectief te kunnen handelen in persoonlijke en

2 3

E. Bohnenn et al., Laaggeletterd in de Lage Landen. Hoge prioriteit voor beleid. (Den Haag: Nederlandse Taalunie, 2004), 5 J. van der Plas, ‘Openingsrede.’ Leesbevordering: overdaad of noodzaak? Red. Nederlandse Boekverkopersbond. (Zwolle: Waanders BV, 1988), 7-8

11

Moeite met lezen

maatschappelijke situaties, studie en werk.’4 Ook CINOP merkt hierbij op dat er onderscheid dient te worden gemaakt tussen laaggeletterdheid en ongeletterdheid. Laaggeletterde mensen beschikken dus over te weinig leesen schrijfvaardigheden om alledaagse formulieren te kunnen invullen, hun kinderen voor te kunnen lezen, de krant te kunnen lezen of te kunnen werken met internet en e-mail.5 Het is tevens van belang goed onderscheid te maken tussen technisch en begrijpend lezen. Bij technisch leren lezen gaat het erom dat de hersenen letters vlot kunnen koppelen aan klanken. Dit levert letterkennis op. Na het leren van de letters komt het combineren van letters tot woorden en nog later tot hele zinnen. Technisch leren lezen wordt over het algemeen slechts gezien als een voorwaarde om toegang te krijgen tot informatie die in de tekst besloten ligt. Maar als het lezen niet goed gaat en de techniek van het lezen te zwak blijft, dan wordt het technisch lezen een leerdoel op zich. Omdat een zwakke technische leesvaardigheid iemand belemmert in vrijwel alles wat er op school te leren valt, van begrijpend lezen tot kennisverwerving bij de zaakvakken en rekenen, loopt een zwakke lezer vaak al snel een grote leer- en daarom ook leesachterstand op. Technisch goed kunnen lezen is daarom van groot belang en in feite onmisbaar bij de stap naar begrijpend lezen.6 Het verschil tussen technisch lezen en begrijpend lezen kan op een vrij eenvoudige manier worden uitgelegd. Geschreven taal bestaat uit grafische tekens, in de vorm van lijnen, bogen, stokjes en rondjes, die de gesproken woorden van een taal symbolisch weergeven. De gehele verzameling van deze tekens noemen we ‘schrift’. Lezen begint met de visuele waarneming van grafische tekens. Die waarneming leidt, als alles goed gaat, bij de lezer tot het herkennen van letters en klanken. Letterherkenning moet door synthese leiden tot woordherkenning. Naast de waarneming van tekens en woorden, speelt bij woordherkenning ook de verklanking van woorden een rol. Beginnende lezers maken bij het herkennen van woorden in sterke mate gebruik van deze verklanking: zij zetten de letters (grafemen) één voor één om in klanken (fonemen), voegen die klanken samen tot lettergrepen en daarna de lettergrepen tot woorden. Als kinderen dit proces in de juiste volgorde kunnen uitvoeren, beheersen ze de zogenaamde elementaire leeshandeling. Ze kunnen dan decoderen. Dat wil zeggen dat ze in staat zijn gedrukte of geschreven letters te vertalen in klanken en woorden. Ze zetten de schriftcode om in een klankcode. Dat is de techniek van het lezen. Ervaren lezers herkennen een woord meestal onmiddellijk; ze maken alleen nog onbewust en automatisch gebruik van de klankvorm van een woord. Maar wanneer ervaren lezers een moeilijk woord voor het eerst zien, maken ze naast de visuele kenmerken van dat woord, vaak ook bewust gebruik van de verklanking van het woord.7 Woordherkenning, of technisch lezen, ligt ten grondslag aan begrijpend lezen. Als we woorden niet herkennen, kunnen we een tekst immers niet begrijpen. Daarom is het van fundamenteel belang voor het begrijpend lezen dat we snel en vrijwel automatisch woorden of groepen woorden herkennen. Uit onderzoek blijkt dat een gebrekkige woordherkenning één van de oorzaken is van zwak begrijpend lezen. Kinderen die veel moeite hebben met het snel herkennen van woorden of van groepen woorden zijn zo druk met de woordherkenning dat ze maar weinig aandacht kunnen besteden aan de betekenis van woorden, zinnen en teksten. Daarom komen ze onvoldoende toe aan het eigenlijke lezen, het begrijpen van de betekenis van dat wat men leest. 4 5 6 7

T. Bersee et al., Laaggeletterdheid. Leidraad voor doorverwijzers. (Den Bosch: CINOP, 2007), 14 Stichting van de Arbeid red. ‘Toekomst voor laaggeletterden: een opdracht voor het bedrijfsleven’. Publicatie – Stichting van de Arbeid 4/07 (2007): 2 A.J.C. Struiksma, et al., Diagnostiek van technisch lezen en aanvankelijk spellen . (Amsterdam: VU Uitgeverij, 1986), 11 C. Aarnoutse, et. al. Tussendoelen gevorderde geletterdheid. Leerlijnen voor groep 4 tot en met 8. (Nijmegen: Expertisecentrum, 2001), 54

12

Moeite met lezen

Begrijpend lezen gaat dus verder dan technisch lezen. Het is de volgende stap in het proces van lezen, en gaat om het begrip van de geschreven taal. Dit begrip komt pas nadat het technische gedeelte van het lezen (bijna) een automatisme voor de lezer is geworden. Omdat de techniek van het lezen voor laaggeletterden al moeilijk genoeg is, komen zij vaak niet toe aan het tweede gedeelte: het begrijpen van een tekst. Zij hebben niet meer geleerd dan het decoderen van de letters, en het tekstbegrip blijft dan achterwege. Wetenschappers zijn het er over eens dat goede lezers aan vier voorwaarden voldoen. Ze kunnen vlot technisch lezen, hebben een goede woordenschat, beschikken over een brede achtergrondkennis en kunnen diverse leesstrategieën tegelijkertijd toepassen tijdens het lezen. Laaggeletterde mensen voldoen niet aan deze voorwaarden, en blijven, zoals gezegd, steken op het technische niveau van leren lezen.8

1.2 Laaggeletterdheid in de Verenigde Staten In de jaren negentig werd een onderzoek uitgevoerd, het International Adult Literacy Surveyonderzoek (IALS), waarbij gekeken werd naar de functionele geletterdheid van volwassenen vanaf zestien jaar. Men wilde op internationaal niveau de spreiding nagaan van leesen rekenvaardigheden bij volwassenen in relatie tot sociaal demografische gegevens en werk. Het onderzoek startte in 1994 in een achttal landen, waaronder de Verenigde Staten van Amerika, Canada en Nederland. In de Verenigde Staten van Amerika is laaggeletterdheid een tamelijk groot probleem: 21% van de volwassenen bleek na onderzoek laaggeletterd. Een studie, uitgevoerd door de Organization for Economic Co-Operation and Development in 2003, vergeleek de geletterdheid in Bermuda, Canada, Italië, Noorwegen, Zwitserland en de Verenigde Staten. In deze groep werd de Verenigde Staten vijfde van de zes. Alleen in Italië werd een mindere mate van geletterdheid vastgesteld. Een studie, uitgevoerd in 2000, toonde een percentage van laaggeletterdheid in Groot-Brittannië dat vergelijkbaar was met dat van de VS: meer dan één vijfde deel van de bevolking (dat zijn ruim zeven miljoen mensen) bleek laaggeletterd te zijn. Laaggeletterdheid is niet alleen schadelijk voor de betreffende individuen, maar ook voor een land als geheel. Banen waarvoor weinig vaardigheden nodig zijn, zijn de eerste die men verliest aan overzeese concurrenten. Maar juist dat soort werk, waarvoor niet veel scholing en leesvaardigheid nodig is, is het werk dat laaggeletterde mensen nog goed en zonder al te veel problemen kunnen uitvoeren. De kans om werkloos te worden of te blijven is de laatste jaren, onder andere vanwege de buitenlandse concurrenten, voor laaggeletterden flink gegroeid. En die werkloosheid kost de staat geld, wat de economie van een land vanzelfsprekend niet ten goede komt. Bovendien is de kans dat ook kinderen van laaggeletterde ouders zelf vaak ook problemen met lezen ondervinden, omdat ze opgroeien in een taalarme omgeving. Kinderen die een slechte leesvaardigheid hebben, lopen het risico zich op de middelbare school te ontwikkelen tot zogenaamde drop-outs. En die drop-outs hebben dan weer meer kans om werkloos te worden, op de openbare bijstand te moeten leven, of in het ergste geval betrokken te raken bij criminaliteit. Het is daarom van belang dat het patroon wordt doorbroken.9 Het probleem van laaggeletterdheid wordt tegenwoordig in de VS dan ook op centraal overheidsniveau erkend en aangepakt. In september 1989 werd door president George Bush senior en zijn staatsregering een education summit opgesteld en een van de gestelde doelen van deze top was het bereiken van een volwassen, volledig geletterde populatie. Het National Institute for Literacy riep de hulp in van de National Academy of S ciences: het 8

9

W. van den Broeck. ‘Technisch lezen: De centrale rol van woordherkenning in de schriftelijke taalontwikkeling.’ Taal verwerven op school. Taaldidactiek voor basisonderwijs en eerste graad secundair. Red. K. van den Branden en L. Verschaffel. (Leuven: Acco Uitgeverij, 2004): 131-153 V. Gigliotti. The state of adult literacy 2006. (Syracuse NY: ProLiteracy Worldwide, 2006), 10

13

Moeite met lezen

wetenschappelijke adviesorgaan van de centrale overheid in Amerika. Die stelde een commissie samen om uit te zoeken welke maatregelen noodzakelijk waren en welk onderzoek daarvoor het meest nodig was en dringend gefinancierd diende te worden. De United States Department of Education heeft in vijfenveertig van de vijftig staten initiatieven van start doen gaan om de geletterdheid van de bevolking te stimuleren. De media en sommige grote commerciële bedrijven waren vaak actief betrokken bij de landelijke bewustwordingscampagnes over laaggeletterdheid.10 Toch is laaggeletterdheid vandaag de dag, in 2011, nog steeds een groot probleem in de VS: elk jaar stijgt het aantal laaggeletterde volwassenen met ongeveer twee miljoen mensen. Statistieken tonen aan dat laaggeletterdheid in de VS bij 70% van de gevangenen in staats- en federale gevangenissen voorkomt. Ook blijkt dat 85% van de jeugdige daders wordt geclassificeerd als laaggeletterd. Het onderzoek toont tevens aan dat 43% van de mensen die het laagst geletterd is (tegen analfabetisme aan) in armoede leven. Uit datzelfde onderzoek blijkt dat meer dan tweeënveertig miljoen Amerikaanse volwassenen niet kunnen lezen en ruim vijftig miljoen Amerikaanse volwassenen slechts kunnen lezen op het niveau van de vierde of vijfde klas (in Nederland ongeveer gelijk aan groep zes en zeven). Het IALSonderzoek wijst dan ook uit dat 20% van de scholieren, ondanks hun high school -diploma, toch laaggeletterd blijkt te zijn. Hoewel de financiering van het publieke onderwijs in de laatste vijftien jaar is verdubbeld, wijst onderzoek uit dat het percentage Amerikaanse kinderen dat goed kan lezen de laatste vijfentwintig jaar niet is verbeterd.11

1.3 Laaggeletterdheid in Nederland en Vlaanderen Europa telt ongeveer tachtig miljoen laaggeletterde volwassenen. Recente cijfers laten zien dat het aantal laag- en ongeletterden in landen van de Europese Unie sterk uiteen loopt. In Roemenië en Bulgarije bedraagt het aantal mensen dat niet of nauwelijks kan lezen en schrijven meer dan 40%. Finland presteert het beste met 8,1%. Nederland hoort met zijn 14,3% relatief tot de beste landen. Maar ook in Nederland en Vlaanderen hebben we tegenwoordig nog steeds te maken met laaggeletterde mensen. Er zijn volwassenen die niet voldoen aan de minimumeisen van de samenleving op het gebied van geletterdheid. Die groep is niet alleen zeer heterogeen, maar ook vrij omvangrijk. In 1977 verscheen in Nederland een rapport waaruit bleek dat ten minste 1 tot 4% van de volwassenen analfabeet was. Dat percentage komt neer op ongeveer 250.000 mensen. Bovendien zijn er naar schatting anderhalf miljoen in volwassenen in Nederland laaggeletterd. Van dit aantal is twee derde deel autochtoon (1.000.000 mensen) en één derde deel allochtoon (500.000 mensen). In 1978 kwam in een radio-uitzending aan bod dat veel dienstplichtige jongens met leesen schrijfproblemen te kampen hadden. Ook werd in die tijd steeds duidelijker dat een grote groep Nederlandstalige volwassenen in Nederland en Vlaanderen niet of nauwelijks kan lezen. In 2000 meldde een internationaal vergelijkend onderzoek dat ongeveer 16% van de Vlaamse en 10% van de Nederlandse volwassenen op een erg laag niveau van geletterdheid functioneert en veel moeite heeft met alledaagse schriftelijke taken.12 Dit houdt in dat één op de tien volwassenen in Nederland op een niveau van geletterdheid functioneert dat lager is dan wat doorgaans als een maatschappelijk minimum wordt beschouwd. Voor Vlaanderen is dat zelfs één op de zeven volwassenen. In Nederland en Vlaanderen heeft één op de zeven volwassenen tussen de vijftien en vierenzestig jaar ten hoogste het basisonderwijs afgerond. Ten minste één op de twintig jongeren verlaat het 10

11 12

‘Illiteracy knows no borders. Functional illiteracy in the Western World’, UN Chronicle (Maart 2004): 1 pagina, geraadpleegd 23 juni 2011. Beschikbaar via http://findarticles.com/p/articles/mi_m1309/is_n1_v27/ai_8886393/ K.L. Alexander. ‘Illiteracy Aid Found To Lag In District’. Washington Post, 19 maart (2007): 12 Bohnenn et al., 7 en 9

14

Moeite met lezen

secundair onderwijs zonder diploma. Laaggeletterden hebben vaak ongeschoold en slecht betaald werk, ze zijn vaker werkloos en hebben minder toekomstperspectief dan ‘normaal’ geletterde mensen. Ook zijn laaggeletterden vaak meer afhankelijk van anderen in hun dagelijks leven.13 Laaggeletterdheid begint vaak al op jonge leeftijd. Jonge kinderen uit taalarme gezinnen hebben gemiddeld een taalachterstand van twee jaar, en die lopen zij gedurende hun schoolperiode vrijwel nooit meer in. Later, op de basisschool, heeft ongeveer 10% van de leerlingen moeite met leren lezen. Nog weer later, op het voortgezet onderwijs, lijkt het erop dat Nederlandse leerlingen gemiddeld beter scoren dan andere West-Europese landen, maar de jongeren die aan de onderkant zitten, doen het juist veel minder goed dan gemiddeld. Het aantal schoolverlaters is in Nederland dan ook relatief groot met zijn 6400 drop-outs per jaar. Van de recente schoolverlaters tussen de zestien en negentien jaar heeft 7% een erg laag leesniveau, en deze groep ondervindt veel problemen bij alledaagse teksten. Ongeveer een vijfde van de brugklasleerlingen blijkt onvoldoende in staat om de teksten, die op school worden aangeboden, met begrip te lezen. Daarnaast beschikt 14% van de brugklasleerlingen over onvoldoende woordkennis.14 Naast het voortgezet onderwijs heeft ook het middelbaar beroepsonderwijs (MBO) veel met laaggeletterdheid te kampen. De achterstand die leerlingen al hadden op het voortgezet onderwijs, zet zich voort op het MBO. Volgens onderzoek van CINOP beschikt ruim de helft van de MBO-leerlingen over onvoldoende taalvaardigheid om op school en in de beroepspraktijk naar behoren te functioneren. Hieronder is in een tabel met kengetallen de situatie van laaggeletterdheid in Nederland samengevat. Dit overzicht bevat informatie op basis van recent onderzoek dat gedaan is in 2000 en 2003. Tabel 1 Kengetallen laaggeletterdheid in Nederland15 Spreiding van laaggeletterdheid in de Nederlandse maatschappij Aantal laaggeletterden van boven de 16 jaar

A antallen en percentages 1.500.000

Hun aandeel in de volwassen Nederlandse bevolking

13%

Aandeel van laaggeletterden onder de jongeren van 16 tot 24 jaar Aantal autochtone laaggeletterden

1.000.000 (67%)

Aantal allochtone laaggeletterden

500.000 (33%)

Aantal laaggeletterden in de beroepsbevolking

350.000 (6%)

Aandeel van laaggeletterden in de niet-werkende bevolking

17%

Aandeel van laaggeletterden onder de mensen in de laagste inkomenscategorieën

32%

Aandeel van de beroepsbevolking dat geen formele startkwalificatie heeft

28%

Aantal mensen in Nederland dat de vaardigheden lezen en rekenen niet voldoende beheerst om adequaat te functioneren in de kenniseconomie

13 14 15

7%

3.000.000 tot 4.000.000

Bohnenn et. al., 10 C. Kervezee, Onderwijsverslag 2003/2004. (Utrecht: Inspectie van het onderwijs, 2005), 73 CINOP, Stichting Lezen & Schrijven, Expertisecentrum ETV.nl et.al. (red.) ‘Van A tot Z betrokken’. Aanvalsplan laaggeletterdheid 2006-2010, in opdracht van het ministerie van OCW (2005): 53 pagina’s, geraadpleegd op 24 juni 2011. Beschikbaar via http://www.st-abc.nl/downloads/aanvalsplan%20laaggeletterdheid%20OCW%202006.pdf

15

Moeite met lezen

1.4 F actoren die in verband zijn te brengen met de vorming laaggeletterdheid Het is opmerkelijk te noemen dat er in een ontwikkeld land als Nederland, ondanks de leerplicht en allerlei pogingen het onderwijs te vernieuwen, toch nog steeds sprake is van analfabetisme en laaggeletterdheid. Hoe is dit mogelijk? De factoren die een rol kunnen spelen bij het ontstaan van laaggeletterdheid zijn in het kort: algemene leer- en gedragsproblemen, een taalachterstand doordat er thuis in een andere taal dan Nederlands gesproken wordt, opgroeien in een ‘taalarme’ omgeving waarin geen boeken, kranten en tijdschriften beschikbaar zijn en waarin lezen en schrijven niet gestimuleerd wordt, een tekort aan opleiding of te weinig begeleiding op school en het wegzakken van de vaardigheden lezen en schrijven omdat die niet bijgehouden worden.16 Als we naar de statistieken kijken, blijkt dat een opvallend groot deel van de laaggeletterden is opgegroeid in een gezin met een laag inkomen en in een omgeving die min of meer afwijkt van de heersende (lees)cultuur in hoog ontwikkelde gebieden zoals WestEuropa en de Verenigde Staten. Veel laaggeletterde mensen hebben in het verleden thuis veel moeten mee helpen in de huishouding, en sloegen niet zelden een dag op school over. Daar werd niet veel drukte om gemaakt: er was thuis, vooral op het platteland, altijd genoeg werk te doen. Het kwam wel vaker voor dat kinderen van het platteland, vooral uit afgelegen gebieden, thuisbleven. Niet alleen om te helpen in huis, maar ook vaak om wat bij te verdienen, omdat het gezin niet rond kon komen. De armoede in West-Europa is weliswaar lang niet zo schrijnend als in de Derde Wereld, maar er zijn tegenwoordig nog steeds mensen die zich elke dag afvragen hoe ze de eindjes aan moeten elkaar knopen. En moderne armoede betekent dat er nog steeds kinderen zijn die naast school allerlei baantjes hebben en zich niet al te druk maken om hun onderwijs.17 Omdat in deze gezinnen de zorg om de financiële situatie centraal staat, is er minder aandacht en tijd om een kind aan te moedigen om allerlei vaardigheden te leren op school. In deze gezinnen ligt de prioriteit niet in de eerste plaats bij de ontwikkeling van een kind, maar bij basisbehoeften, zoals voeding, kleding en een dak boven het hoofd. Daarom bestaat de kans dat het kind het op school niet goed doet, veel lessen verzuimt, en uiteindelijk misschien zelfs helemaal stopt met leren. Later, wanneer het kind volwassen is, zal het niet genoeg leesen schrijfvaardigheden hebben ontwikkeld om zich zelfstandig staande te kunnen houden in de geletterde maatschappij. Hieruit blijkt dat ongunstige economische omstandigheden in het gezin een oorzaak kunnen vormen voor laaggeletterdheid bij het opgroeide kind.18 Kinderen groeien op met de cultuur van hun ouders en worden gevormd door het milieu, het werk, de taal en de omgangsvormen en waarden en normen van hun ouders. In lagere sociale milieus kan dat al gauw betekenen dat mensen maar weinig lezen en schrijven. Kinderen uit een dergelijk milieu raken daarom minder snel vertrouwd met het lezen van boeken. De cultuur die deze kinderen thuis meekrijgen sluit dan ook vaak niet aan bij de cultuur die ze op school ervaren. Daar krijgt een groot aantal kinderen het moeilijk mee, omdat ze zich steeds moeten aanpassen. Een dialect dat thuis bijvoorbeeld gesproken wordt, kan voor een kind extra problemen opleveren bij het leren schrijven en lezen in Algemeen Nederlands. Door het verschil in sociale en culturele achtergrond is het voor ouders uit de lagere sociale milieus vaak ook moeilijker om te volgen wat er op de school van hun kind gebeurt. Ze bemoeien zich minder vlug met de gang van zaken op school, en voelen zich vaak ongemakkelijk tegenover het onderwijzend personeel en de andere ouders. Ze kunnen soms, vanwege hun eigen opleidingsniveau bijvoorbeeld, de resultaten en de ontwikkeling van hun kind niet meer zelf controleren en bijhouden. Kinderen voelen zich weinig gemotiveerd en 16 17 18

Bohnenn et al., 21-22 J.G.M. Keesom en M. Swankhuisen 'Sorry ik ben mijn bril vergeten…' Analfabetisme in Nederland, (Utrecht: A.W. Bruna Uitgevers BV, 1990), 115 Keesom en Swankhuisen, 116

16

Moeite met lezen

gestimuleerd, of voelen zich niet gesteund wanneer ze moeilijkheden bij het leren ondervinden, en zijn eerder geneigd het op te geven. Door de sociale cultuur waarin ze zich thuis bewegen kan het bovendien voor een kind lijken alsof het leren lezen en schrijven niet echt belangrijk is, omdat het er de schijn van heeft dat de ouders er ook niet echt om geven.19 Ook in het onderwijs zijn enige tekortkomingen aan te wijzen als het gaat om de ontwikkeling van leesen schrijfvaardigheden bij kinderen die niet goed mee kunnen komen in de klas. Deze kinderen hebben vaak weinig gerichte aandacht ondervonden toen het leren lezen moest beginnen. Leerkrachten gaan er vaak maar al te gemakkelijk van uit dat alle kinderen het methodisch verantwoorde leerplan kunnen volgen en dat deze methode ook wel tot de noodzakelijke leesvaardigheid zal leiden. Deze methode is sterk gericht op de beheersing van de decodeertechniek van lezen, en dat kan vaak al het belangrijkste struikelblok zijn voor de zwakkere leerling. Wanneer aan het eind van het eerste leerjaar voor lezen en schrijven (in Nederland na groep drie op de basisschool) dan geconcludeerd wordt dat het kind niet goed mee kon komen in de les, wordt besloten dat het kind het leerjaar beter over kan doen. Deze tweede ronde is vaak evenmin succesvol, omdat dezelfde methodiek wordt gehanteerd als het jaar daarvoor. Wanneer aan het eind van het tweede jaar wordt vastgesteld dat het niet gaat lukken met het leren lezen, wordt vaak gedacht aan een leerstoornis, al dan niet gecombineerd met een vorm van dyslexie. Een verwijzing naar het speciaal onderwijs ligt dan vaak al snel voor de hand.20 Dit probleem zou veel adequater kunnen worden aangepakt, wanneer in het basisonderwijs meer aandacht zou worden besteed aan zwakke lezers en hun leerproces. Ook is het daarbij van belang dat leerkrachten de symptomen van dergelijke gevallen eerder signaleren, zodat op een effectieve manier kan worden gereageerd en gehandeld, om deze leerlingen goed te kunnen begeleiden.21 De factoren die in verband zijn te brengen met de vorming van laaggeletterdheid liggen dus vaak besloten in de sociale en maatschappelijke situatie van het opgroeiende kind en zijn ouders. Maar ook het onderwijs laat nog te vaak steken vallen. Om de laaggeletterdheid te bestrijden zal allereerst dáár het probleem moeten worden aangepakt. Door middel van toegankelijke informatie over laaggeletterdheid en het uit de weg ruimen van bepaalde taboes erover (veel mensen schamen zich immers voor hun gebrek aan leesvaardigheden), kan daarna misschien ook de situatie thuis wat worden verbeterd, zodat het kind betere mogelijkheden krijgt om op het juiste niveau te leren lezen en schrijven.

1.5 Leesniveaus volgens IALS-onderzoek Er bestaan grote verschillen tussen de leesniveaus van zwakke lezers. In de jaren negentig is er een internationaal onderzoek uitgevoerd, het al eerder genoemde IALS-onderzoek, om de spreiding van functionele geletterdheid bij volwassenen internationaal te onderzoeken. In het onderzoek is een representatieve steekproef gehouden onder volwassenen tussen zestien en vijfenzestig jaar. Zij kregen schriftelijke taken voorgelegd van verschillende niveaus. De moeilijkheidsgraad van een tekst werd bepaald door de lengte en de woorddichtheid van een tekst. Ook de aard van de informatie die de lezer moest verwerken was van belang en werd rekening gehouden met de relatie tussen de vraagstelling en de gegeven tekst.22 Er worden in het IALS-onderzoek drie soorten geletterdheid onderscheiden: prozageletterdheid, documentgeletterdheid en kwantitatieve geletterdheid. Bij prozageletterdheid gaat het om het kunnen verwerken van informatie uit geschreven en gedrukte bronnen als krantenartikelen of verhalen. Bij documentgeletterdheid gaat het om het 19 20 21 22

Keesom en Swankhuisen, 117-118 P. de Graaf en A. Middel (red.) Lezen, doe het maar. Jos Ruijs over het leesonderwijs aan laaggeletterde volwassenen. (Eindhoven: Stichting Alfabeter, 2009), 23 De Graaf en Middel, 20 Bohnenn et al., 9

17

Moeite met lezen

verwerken van informatie uit bijvoorbeeld gebruiksaanwijzingen, kaarten, tabellen en grafieken. Bij kwantitatieve geletterdheid gaat het om het kunnen uitvoeren van rekenkundige bewerkingen zoals het invullen van een cheque of het kunnen berekenen van de rente van een lening. Er is in het IALS-rapport geen scherp breekpunt gecreëerd dat mensen verdeelt in geletterden en laaggeletterden. Met andere woorden: geletterdheid wordt hier dus niet als een dichotomisch begrip beschouwd (dichotomie is de scherpe verdeling in twee nietoverlappende structuren of begrippen. Voorbeelden van dichotomische begrippen zijn overleving: dood of levend of examenuitslag: geslaagd of gezakt23). Wel of niet geletterd zijn kan volgens IALS- onderzoekers niet zo zwart-wit gesteld worden. Geletterdheid is meer een verloop, van sterk ontwikkelde geletterdheid naar een zeer laag niveau van laaggeletterdheid (nog net geen analfabetisme). De grens tussen wel of niet geletterd zijn is wazig, en afhankelijk van veel factoren. De prestaties van de lezers op de drie soorten geletterdheidstaken worden geschaald op een schaal van nul tot vijfhonderd. Deze schaal is in vijf niveaus verdeeld. Niveau één wordt omschreven als het kunnen vinden van de benodigde informatie in een simpele tekst. Niveau twee wordt toegekend aan teksten waarin de hoofdinhoud van de tekst vaak moeilijker is aan te wijzen, omdat er informatie in de tekst kan voorkomen die minder relevant is en bijzaken beschrijft. Deze extra informatie kan de lezer afleiden van de hoofdzaak van een tekst. Daarom worden de gedeelten tekst met die extra, minder relevante informatie beschouwd als zogenaamde afleiders. De lezer moet ondanks deze afleiders toch in staat zijn de hoofdzaak van de tekst kunnen formuleren. Ook kan het voorkomen dat de lezer eenvoudige conclusies moet kunnen verbinden aan de verstrekte informatie en die moet kunnen formuleren. Bij niveau drie gaat het om het kunnen combineren en integreren van verschillende typen informatie in een tekst. Niveau vier vereist het kunnen vergelijken van verschillende aspecten of het kunnen geven van meer dan één zinnig antwoord op een vraag die betrekking heeft op de inhoud van de tekst. Op niveau vijf zijn er behoorlijk veel afleiders in een tekst aanwezig en moet de lezer complexere conclusies kunnen trekken. De niveaus vier en vijf worden vaak samengetrokken.24 Veel volwassenen op niveau één ondervinden volgens het IALS-rapport grote problemen bij het omgaan met alledaagse teksten. Op niveau twee lopen veel volwassenen een risico als de vaardigheidseisen thuis, op het werk of in de samenleving veranderen. Op dit niveau wordt dan ook gesproken van een latent probleem. In het IALS-onderzoek wordt geen expliciete norm genoemd waaronder mensen niet meer zouden kunnen functioneren, maar in veel publicaties wordt niveau drie beschouwd als het geletterdheidsniveau dat nodig is om in de kenniseconomie en de moderne westerse samenleving adequaat en zelfstandig te kunnen functioneren. In Nederland functioneert ongeveer 10% van de volwassenen op het laagste niveau van geletterdheid. In Vlaanderen bedraagt dit zelfs bijna 17%. Nog een groter percentage van de bevolking functioneert op niveau twee. Wanneer het aantal mensen, dat functioneert op de twee laagste niveaus, bij elkaar wordt opgeteld, komen we op een behoorlijk groot deel van de bevolking dat kennelijk niet functioneert op het genoemde niveau van functionele geletterdheid: in Nederland is dat ruim 37% en in Vlaanderen zelfs ruim 41% van de bevolking. Van de volwassen bevolking in Nederland kan 37% dus niet zelfstandig en volwaardig functioneren in een kenniseconomie. De precieze uitkomsten van dit onderzoek voor Nederland en Vlaanderen zijn weergegeven in onderstaande tabel.

23 24

J.H. Van Dale et. al. (red.) Van Dale Groot Woordenboek van de Nederlandse Taal (Utrecht: Van Dale Lexicografie, 2005) Bohnenn et al., 9-10

18

Moeite met lezen

Tabel 2 Percentages laaggeletterde volwassenen in Nederland en Vlaanderen 25 I A LS-niveau Nederland V laanderen Niveau 1

10,3%

16,8%

Niveau 2

27,1%

25,1%

Totaal (1 + 2)

37,4%

41,9%

Er zijn relatief veel ouderen (vanaf zestig jaar) onder de laagst geletterde groep, maar ook het percentage jongeren is bepaald niet gering. Volgens het IALS-onderzoek zit ongeveer 7% van de jongeren tussen de zestien en negentien jaar in Nederland op het laagste niveau; 24,5% zit op niveau twee. In Vlaanderen zit 7% van de zeventienjarigen op het laagste IALS-niveau en 26,9% zit op niveau twee. Het is dus niet zo dat het hier om een tijdelijk probleem gaat. Laaggeletterdheid zal ook in de nabije toekomst nog een aanzienlijk probleem blijven.

1.6 De betekenis van laaggeletterdheid in de samenleving De gevolgen van laaggeletterdheid zijn niet altijd even zichtbaar, vooral niet in de samenleving als geheel. Voor het individu zijn de gevolgen doorgaans duidelijk. Informatie en geïnformeerd zijn spelen een belangrijke rol in de maatschappij. Veel informatie is voor laaggeletterde burgers niet vanzelfsprekend toegankelijk. Sommige middelen van moderne communicatie, zoals e-mailcontact, bevinden zich op (nog) onhaalbaar niveau voor laaggeletterde mensen. Voor veel laaggeletterde autochtonen is het een probleem dat de eisen aan geletterdheid sterk zijn gestegen. Zij zijn vaak jong begonnen met werken en velen zijn ‘iets met hun handen’ gaan doen. Nu zijn zij ingehaald door de ontwikkelingen. Voor veel allochtonen geldt dat zij relatief laaggeschoold zijn en daar komt nog bij dat ze zich een vreemde taal eigen moeten maken. Dat is voor veel allochtonen een enorme opgave. Omdat IALS-niveau drie als een voorwaarde wordt voorgesteld om mee te kunnen draaien in en bij te kunnen dragen aan de kenniseconomie, worden laaggeletterden op voorhand vaak uitgesloten. Laaggeletterdheid kan daarom leiden tot afhankelijkheid van partners, familieleden, vrienden en soms tot het niet meer participeren in verbanden buiten de eigen kleine kring.26 Laaggeletterden voelen zich vaak ook afhankelijk van hun baas, wanneer ze een betaalde baan hebben. Ze stellen zich buitengewoon loyaal op, om hun baan niet kwijt te raken: moeten solliciteren zou hen de das om doen. Laaggeletterden zijn vaak bang dat hun ‘handicap’ ontdekt zal worden en dat die ontdekking zal leiden tot ontslag. Daarom doen ze er alles aan hun beperkte leesvaardigheid te verbergen. Laaggeletterdheid is een probleem dat moeilijk bespreekbaar is, vooral voor de laaggeletterde zelf. Men krijgt het gevoel dat er een soort taboe op het probleem ligt, dat er niet over gesproken dient te worden. Dat gevoel levert vaak spanning op in de werksituatie. Door voortdurend krampachtig te reageren, veroorzaken laaggeletterden daardoor soms toch hun eigen ontslag, en dan vaak niet eens vanwege het eigenlijke probleem, de laaggeletterdheid, maar vanwege hun stroeve houding. Soms neemt iemand ook zelf ontslag, bijvoorbeeld bij bevordering tot een hogere functie waarbij veel schrijfwerk komt kijken. Die persoon ziet al die schrijftaken niet zitten, maar wil niet over het probleem beginnen, en neemt dus nog liever ontslag, zodat het ‘geheim’ veilig blijft.27 Veel werk dat men vroeger nog met de hand deed, wordt nu overgenomen door automatiseringsprocessen. Ongeschoold werk wordt daarom schaarser, en laaggeletterden kunnen zich daardoor steeds nauwer in een hoek gedreven voelen, omdat het steeds moeilijker wordt om hun lage niveau van geletterdheid te blijven verbergen. Laaggeletterden kunnen het 25 26 27

Bohnenn et al., 10 Ibidem, 11 De Graaf en Middel, 15

19

Moeite met lezen

idee krijgen niet volwaardig lid te zijn van de samenleving. Dit gevoel kan dan weer leiden tot een maatschappelijk isolement. Het is daarom van groot belang om laaggeletterdheid uit de taboesfeer te trekken, bespreekbaar te maken en het actief tegen te gaan.28 Het IALS-onderzoek wijst ook op de samenhang tussen laaggeletterdheid en participatie in de arbeidsmarkt. In Nederland functioneert 45,3% van de werklozen op IALSniveau één en twee (tegenover 37,4% voor de volledige bevolking); in Vlaanderen zit 65,9% van de werklozen op IALS-niveau één en twee (tegenover 41,9% voor de volledige bevolking). Van de Nederlanders in de WAO (Wet op de Arbeidsongeschiktheid) functioneert 25% op IALS-niveau één. Het blijft echter erg moeilijk om de oorzakelijke relaties tussen laaggeletterdheid en werkloosheid vast te stellen. Daarom moet met dergelijke gegevens voorzichtig worden omgegaan: het één leidt niet automatisch tot het ander. Uit de IALSgegevens kan wel worden afgeleid dat weinig lees-, schrijf- en rekenvaardigheden een vaste aanstelling bij een bedrijf toch vaak in de weg staan. Wanneer men ervan uitgaat dat betaald werk voor iedere volwassene een mogelijk perspectief moet zijn, dan is dit gegeven zorgwekkend, ook vanuit het oogpunt van de samenleving. Het is immers de samenleving die de kosten van de werkloosheid draagt. Maar ook het omgekeerde verdient aandacht: het niet hebben van werk heeft een negatieve invloed op geletterdheid. Wie geen werk heeft loopt een groter risico zijn leesen schrijfvaardigheid niet te kunnen onderhouden of verder te ontwikkelen. Laaggeletterdheid vormt ook voor het bedrijfsleven een probleem. Bedrijven hebben baat bij flexibel en breed inzetbaar personeel. Om de concurrentie voor te blijven of ten minste bij te houden, moeten bedrijven zich blijven ontwikkelen. Dankzij computers, Internet en audiovisuele media is het aantal geletterdheidstaken in bedrijven de laatste decennia sterk toegenomen. Over het algemeen kunnen we constateren dat het werk steeds hogere eisen stelt aan mensen, ook als het gaat om de lagere functies in organisaties. Een baan, die twintig jaar geleden voornamelijk nog bestond uit ongeletterde taken, krijgt nu ook geletterde aspecten: het schrijven van een rapport of verslag, het gebruik maken van e-mail om via te communiceren, het Internet voor het boeken van reserveringen of het maken van afspraken of anderszins. Voor laaggeletterde mensen wordt dergelijk werk steeds moeilijker om uit te voeren. Het percentage echt ongeschoold werk slinkt behoorlijk, het type functies waarin laaggeletterden worden aangenomen eveneens. Een passend leesen schrijfniveau is dus noodzakelijk geworden.29

1.7 Bestrijding en preventie van laaggeletterdheid Sinds de eerste berichten over analfabetisme aan het eind van de jaren zeventig zijn er regelmatig zorgen geuit over het niveau van leesen schrijfvaardigheid van volwassenen. Men probeert sindsdien een maatschappelijk antwoord op die problematiek te vinden. In de jaren zeventig en tachtig groeide het alfabetiseringswerk in Nederland en Vlaanderen zienderogen. Er werden stichtingen in het leven geroepen die zorg gingen dragen voor leesbevordering. Het Internationaal Jaar van de Alfabetisering, dat was het jaar 1990, leidde zowel in Vlaanderen als in Nederland opnieuw tot sensibilisering, onderzoek en nieuwe voorzieningen ter preventie en bestrijding van analfabetisme en laaggeletterdheid. In beide landen worden inmiddels periodiek peilingen gedaan in het basisonderwijs, om de kwaliteit van het onderwijs en het niveau van de leerlingen vast te stellen en indien nodig te verbeteren. Op 1 augustus 1987 werd in Nederland de Rijksregeling Basiseducatie, de regelgeving voor het onderwijs aan laaggeschoolde volwassenen, geïntroduceerd. In 1996 werd de basiseducatie in Nederland ondergebracht in een nieuwe wetgeving. Deze wet, de Wet Educatie en Beroepsonderwijs (WEB) bracht de voorheen gescheiden sectoren van basiseducatie, voortgezet algemeen volwassenenonderwijs (VAVO) en het beroepsonderwijs 28 29

De Graaf en Middel, 17 Bohnenn et al., 11

20

Moeite met lezen

op middelbaar niveau (MBO) samen onder één noemer. Op uitvoeringsniveau werden de regionale opleidingencentra (ROC’s) in het leven geroepen. Een van de doelen van de WEB was meer samenhang in het onderwijs te creëren en de doorstroom van educatie naar beroepsonderwijs te bevorderen. Ook tegenwoordig blijft het bestaan van laaggeletterdheid niet onopgemerkt. Voor autochtone volwassenen is in september 2002 het Landelijk Actieplan Alfabetisering Autochtone Nederlanders van start gegaan. Het ging om een door de overheid ontwikkeld meerjarenplan tot 2006. De uitvoering werd begeleid door een commissie waarin het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, het CINOP, de MBO Raad (de brancheorganisatie voor scholen in het middelbaar beroepsonderwijs) en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) waren vertegenwoordigd. Het actieplan moest een duurzame impuls geven aan verhoging van geletterdheid van autochtone Nederlanders en een publiciteitscampagne opzetten, die zowel gericht was op het algemene publiek en relevante intermediairs (zoals huisarts of personeelsfunctionaris), als op de doelgroep zelf en de naaste omgeving. Bij de uitvoering van activiteiten werden tal van organisaties en instellingen betrokken, zowel op regionaal als landelijk niveau.30 In 2006 werd door de Nederlandse overheid een nieuw aanvalsplan tegen laaggeletterdheid gelanceerd. Met dit aanvalsplan, voor de periode 2006-2010, wilde de regering het probleem van de laaggeletterdheid daadkrachtig en offensief aanpakken. Er was in dit plan een voorname rol weggelegd voor de gemeenten. Als lokale overheid, publieke werkgever, uitvoerder van sociale zekerheid en opdrachtgever van de volwasseneneducatie zou zij samen met de provincies, gefaciliteerd door het Rijk, de regie voeren over lokale en regionale samenwerkingsarrangementen op het gebied van scholing, onderwijs en leesbevordering. Ook bij activiteiten als bewustwording, taboe-doorbreking en bij de werving van cursisten zette het aanvalsplan in op lokaal niveau, omdat bij de lokale instellingen de meeste kennis aanwezig is over het probleem aldaar. Er zou dan ook zoveel mogelijk worden aangesloten bij al bestaande plaatselijke en regionale initiatieven.31 De uitkomst van dit aanvalsplan is nog niet openbaar gemaakt, omdat de activiteiten van het aanvalsplan met één jaar zijn verlengd. Dat heeft staatssecretaris Marja van Bijsterveldt (van het ministerie van Onderwijs) bekend gemaakt tijdens de uitreiking van de Nationale Alfabetiseringsprijzen in Den Bosch in 2010.32 Momenteel worden leesen schrijfcursussen voor Nederlandstalige volwassenen gegeven door afdelingen (basis)educatie van de ROC’s. Door de vele fusies en reorganisaties is het voor veel mensen niet duidelijk dat ROC’s dit soort cursussen aanbieden. Veel mensen blijken niet op de hoogte van de cursussen en zijn vaak niet bekend met de instellingen die het cursusaanbod verzorgen. Ondanks het grote aantal laaggeletterden in Nederland zijn er dan ook slechts ongeveer 5.000 cursisten die deelnemen aan leesen schrijfcursussen die worden aangeboden. Dat is een zeer klein deel van het totale aantal laaggeletterden; nog geen 1 %. Waarschijnlijk is dat ook niet zo vreemd. Naast het feit dat kennelijk maar weinig mensen op de hoogte zijn van een dergelijk cursusaanbod zullen de meeste laaggeletterde mensen ook niet per definitie ‘staan te trappelen’ om weer naar school te gaan. Meestal moeten ze verwezen worden naar een dergelijke cursus, bijvoorbeeld door een sociale dienstverlener. Soms weet een familielid of vriend van de leesmoeilijkheden en geeft de laaggeletterde op bij een cursus. Ook de zogenaamde ambassadeurs, mensen die laaggeletterd 30 31 32

J. Neuvel en T. Bersee. Monitor deelname aan het leesen schrijfonderwijs door laaggeletterden 2006 (Den Bosch: Cinop, 2007), 41 CINOP et.al., (2005), 7 ‘€4 miljoen extra voor het aanvalsplan laaggeletterdheid’ Nieuwsbericht Rijksoverheid 8 september (2010): 1 pagina. Geraadpleegd 25 juni 2010. Beschikbaar via http://www.rijksoverheid.nl/nieuws/2010/09/08/4miljoen-euro-extra-voor-het-aanvalsplan-laaggeletterdheid.html

21

Moeite met lezen

waren, maar zich door alfabetiseringscursussen nu op een functioneel geletterd niveau bevinden, dragen inmiddels hun steentje bij om mensen over de drempel te helpen door over hun eigen ervaringen te vertellen. Vaak helpt het wanneer laaggeletterde mensen daarover horen, omdat ze de problemen herkennen en ontdekken dat ze niet alleen staan in hun leesmoeilijkheden.33

1.8 Stichtingen voor leesbevordering Er is een heel aantal stichtingen opgericht in Nederland en Vlaanderen voor de leesbevordering van de Nederlandstalige lezer. Sommige stichtingen richten zich puur op leesbevordering voor elke vorm van geletterdheid; andere stichtingen houden zich specifiek bezig met het laaggeletterde deel van de Nederlandstalige samenleving. Dergelijke stichtingen bekijken hoe ze laaggeletterde mensen tot regelmatig lezen kunnen aanzetten. Bovendien houden ze zich bezig met de wijze waarop teksten het best kunnen worden afgestemd op het leesniveau van deze doelgroep. In deze paragraaf wordt een aantal van die stichtingen besproken. Stichting Lezen is in 1988 opgericht door de Koninklijke Boekverkopersbond, het Nederlands Uitgeversverbond en de Vereniging van Openbare Bibliotheken. Ook ECI B.V. voor boeken en platen, een boekenclub, sloot zich hierbij aan. In 1994 is Stichting Lezen door het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap aangewezen als landelijk platform voor leesbevordering. Stichting Lezen beheert het door het Ministerie beschikbaar gestelde budget voor leesbevordering. Stichting Lezen wil het lezen in de Nederlandse en Friese taal bevorderen in de ruimste zin van het woord. Zij levert een bijdrage aan het verbeteren van het leesklimaat en de leescultuur, als onderdeel van het algemene leesen literatuurbeleid van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. De stichting stimuleert - ook in financiële zin vernieuwende initiatieven, methodieken en instrumenten op het gebied van leesbevordering en literatuureducatie en stemt bestaande activiteiten op dat gebied op elkaar af. Ook het stimuleren van onderzoek en de verspreiding van onderzoeksresultaten behoort tot het werk van Stichting Lezen. De belangrijkste doelgroep van deze stichting bestaat uit jongeren tot achttien jaar. Deze doelgroep wordt voornamelijk via intermediairs, zoals ouders of verzorgers, bibliothecarissen en docenten bereikt.34 Stichting Lezen & Schrijven is een initiatief van Prinses Laurentien. De stichting is op 27 mei 2004 gelanceerd en wil aandacht vestigen op de vele Nederlanders die niet volwaardig kunnen deelnemen aan de samenleving, omdat zij grote problemen hebben met lezen en schrijven. Stichting Lezen & Schrijven wil dit probleem bespreekbaar maken en bijdragen aan oplossingen. De missie van Stichting Lezen & Schrijven is om laaggeletterdheid uiteindelijk structureel op te lossen. Om deze reden wil de stichting de bestrijding van laaggeletterdheid blijvend verankeren in de samenleving. Deze aanpak richt zich zowel op het voorkomen als op het verminderen van laaggeletterdheid. Dat betekent dat individuen, bedrijven, maatschappelijke organisaties en overheidsinstellingen zich bewust moeten zijn van hun blijvende rol in de bestrijding en preventie van laaggeletterdheid en hier ook naar moeten handelen. De activiteiten van de stichting zijn erop gericht om de samenleving te laten inzien dat laaggeletterdheid een belangrijk individueel en sociaaleconomisch vraagstuk is, zowel nationaal als internationaal, en om krachten te bundelen door samenwerking tussen organisaties te stimuleren of samenwerking tussen relevante instanties tot stand te brengen. 33 34

Bohnenn et al., 32 ‘Stichting Lezen: naar een sterke leescultuur’, Stichting Lezen, geraadpleegd op 29 juni 2011. Beschikbaar via http://www.lezen.nl/

22

Moeite met lezen

Ook worden concrete projecten gestart om laaggeletterdheid tegen te gaan. Hierbij spelen alfabetiseringsorganisaties, maatschappelijke organisaties, bedrijven en overheidsinstellingen stuk voor stuk een belangrijke rol. Stichting Lezen & Schrijven wil een brede maatschappelijke aandacht voor geletterdheid creëren, vasthouden en uitbreiden en zo laaggeletterdheid uiteindelijk terug dringen tot een minimum.35 Stichting Makkelijk Lezen zet zich in voor mensen met leesproblemen door het stimuleren van de publicatie van toegankelijke teksten, speciaal gericht op laaggeletterde lezers. Deskundigen van Stichting Makkelijk Lezen beoordelen boeken voor uitgevers. Als het boek voldoet aan de eisen van de stichting, mag de uitgever het boek van het keurmerk Makkelijk Lezen voorzien. Het keurmerk Makkelijk Lezen wordt toegekend aan verhalende teksten. Ook informatieve teksten (brochures en folders) worden door de stichting beoordeeld. Als een informatieve tekst ook voor zwakke lezers goed leesbaar is gemaakt, dan mag het keurmerk Gewone Taal afgegeven worden. De stichting Makkelijk Lezen is een partner van de stichting Lezen & Schrijven en is actief betrokken bij de bestrijding en preventie van laaggeletterdheid in Nederland en Vlaanderen.36

1.9 Makkelijker lezen? Zowel in Nederland als in Vlaanderen zien we dat geprobeerd wordt actief op te treden tegen laaggeletterdheid. Laaggeletterde mensen kunnen om zeer uiteenlopende redenen, waarvan de meest voorkomende al zijn besproken, slechts zeer eenvoudige teksten aan. Er is daarom in Nederland en Vlaanderen een heel aantal eenvoudig leesbare, toegankelijke boeken uitgebracht, speciaal voor de niet-geoefende en zwakke lezer, meestal voorzien van het keurmerk Makkelijk Lezen. De boeken verschijnen meestal in een bepaalde reeks. De boeken zijn bedoeld om de laaggeletterde lezer te helpen bij zijn leesvaardigheidsontwikkeling en vaak beoogd een uitgever ook de zwakke lezer wat leesplezier (terug) te geven. De verschillende reeksen boeken voor laaggeletterden hebben vaak hun eigen doelstellingen en zijn vaak op een specifieke groep laaggeletterden gericht. In het volgende hoofdstuk wordt nader ingegaan op de verschillende reeksen voor laaggeletterden die in Nederland en Vlaanderen zijn verschenen, en in het bijzonder op de reeks Leeslicht. Paul van den Broek, hoogleraar pedagogiek aan de universiteit van Leiden, is enthousiast over de Makkelijk Lezen boeken. Hij is gespecialiseerd in het neurologische proces dat een belangrijke rol speelt bij het lezen en begrijpen van teksten. Van den Broek is van mening dat teksten die te moeilijk zijn voor zwakke lezers zouden moeten worden bewerkt tot ze een niveau hebben dat past bij de vaardigheden van een zwakke lezer. Hij behandelt vragen als: hoe bewerk je teksten zodat het makkelijker wordt om er informatie uit op te nemen? Volgens Van den Broek is het zo dat wanneer men weet hoe een lezer leest, teksten gecreëerd kunnen worden die de zwakheden in het leesbegrip ondervangen. Voor immigranten met een goed begripsvermogen, maar een slechte kennis van het Nederlands is het bijvoorbeeld belangrijk om een tekst op te stellen met veelvoorkomende korte woorden. Voor iemand die geen woordherkenningsproblemen heeft, maar juist veel moeite heeft met het leggen van verbanden, moeten stukjes informatie die bij elkaar horen ook vlak bij elkaar in een tekst staan, en eventueel samen herhaald worden.37 In dit onderzoek staat, zoals gezegd, één van de bestaande boekenreeksen voor laaggeletterde mensen centraal, te weten de serie Leeslicht van uitgeverij Eenvoudig Communiceren. Ook deze reeks is voorzien van het keurmerk Makkelijk Lezen. Er wordt 35 36 37

Stichting Lezen & Schrijven, geraadpleegd op 29 juni 2011. Beschikbaar via http://www.lezenenschrijven.nl/ Stichting Makkelijk Lezen, geraadpleegd op 29 juni 2011. Beschikbaar via http://www.stichtingmakkelijklezen.nl/ Nieuwsredactie Universiteit Leiden (red.) ‘Moeilijk lezende breinen’, Universiteit Leiden, geraadpleegd op 15 juni 2011. Beschikbaar via http://www.nieuws.leidenuniv.nl/nieuws-agenda/moeilijk-lezende-breinen.html

23

Moeite met lezen

gekeken naar de manier waarop deze uitgeverij poogt teksten toegankelijk te maken voor laaggeletterden. Hierbij spelen bewerkingsstrategieën op verschillende niveaus een rol. Ten eerste wordt een tekst bewerkt op talig niveau. Eenvoudig Communiceren heeft richtlijnen ontwikkeld aan de hand waarvan de teksten die zij publiceren vereenvoudigd kunnen worden (zie bijlage 1). Hierbij gaat het bijvoorbeeld om het inkorten van te lange zinnen en woorden en het beperken van het gebruik van te moeilijke woorden; deze kunnen bijvoorbeeld worden vervangen door simpelere synoniemen. Bovendien moet de bladspiegel er rustig en verzorgd uitzien, en wordt geadviseerd om voor een ruime regelafstand en een niet te klein lettertype te kiezen. Ook het aantal woorden mag niet te hoog worden en er wordt geadviseerd om zinnen zoveel mogelijk in actieve vorm (in plaats van in passieve vorm) en tegenwoordige tijd (in plaats van verleden tijd) te formuleren.38 Het andere niveau waarop de tekst bewerkt wordt, is het literaire niveau. Bepaalde literaire mechanismen zijn naar verwachting te complex voor laaggeletterde lezers, en dienen dus te worden aangepast. In de richtlijnen wordt bijvoorbeeld expliciet vermeld beeldspraak te vermijden. Ook het gebruik van spreekwoorden en uitdrukkingen moet zoveel mogelijk worden vermeden. Voor de structuur van een tekst wordt geadviseerd de tekst logisch op te bouwen en informatie stapsgewijs te doseren. Veel romans voor genormeerd geletterd publiek staan vol met beeldspraak en uitdrukkingen. Bovendien zijn veel romans allesbehalve ‘logisch’ opgebouwd. De boeken die in dit onderzoek worden geanalyseerd, zijn bewerkt tot Leeslichtboeken, bedoeld voor zwakke lezers. Het is dus zeer waarschijnlijk dat deze werken behoorlijk zijn aangepast. Hoe deze aanpassingen worden vormgegeven, wordt in dit onderzoek nader bekeken. De literaire kant van het bewerken van teksten voor een laaggeletterd publiek staat centraal in dit onderzoek en de globale vraag die dit onderzoek wil beantwoorden is: In hoeverre worden bepaalde literaire mechanismen, die in de brontekst voorkomen, in de bewerkte boeken van de serie Leeslicht aangepast en op welke manier? Met andere woorden: Hoe worden de boeken, door uitgeverij Eenvoudig Communiceren geselecteerd voor de serie Leeslicht, bewerkt tot boeken voor laaggeletterden en hoe worden bepaalde literaire mechanismen aangepast? Er komen drie literaire mechanismen aan bod in dit onderzoek. Het eerste mechanisme is er een van stilistische aard: beeldspraak. Dit mechanisme draagt bij aan de complexiteit van een literaire tekst. Het is aannemelijk dat beeldspraak voor zwakke lezers vaak té complex is, omdat er geen letterlijke lezing mogelijk is bij beeldspraak. De lezer moet zelf, door de beeldende werking van de uitlating, de betekenis van de uitlating construeren en er mag worden aangenomen dat dat te hoog gegrepen is voor een laaggeletterde lezer, waardoor hij de tekst niet (volledig) zal begrijpen. Het tweede literaire mechanisme dat kan bijdragen aan de complexiteit van verhalende tekst bevindt zich op het vertelniveau: de vertelwijze. Verhalende teksten hebben twee tekstniveaus: het eerste en ‘hoogste’ niveau is dat van de vertellende instantie, die de verhaalwereld presenteert. Het tweede tekstniveau is dat van de personages, die binnen de gepresenteerde verhaalwereld met elkaar communiceren. Hun tekst is ingekaderd in die van de verteller: er is sprake van een ingebedde taalsituatie. Het is van belang bij de interpretatie van verhalende teksten dat de lezer deze twee tekstniveaus kan onderscheiden. De vertelsituatie kan dan ook problemen opleveren voor de laaggeletterde lezer, omdat deze niet altijd in staat is tot het maken van dat onderscheid. Bovendien bestaan er bepaalde vertelwijzen die een tekst nóg complexer maken, bijvoorbeeld een vertelinstantie die in de loop van het verhaal onbetrouwbaar blijkt. Ook een personage kan in de loop van het verhaal onbetrouwbaar blijken. Een laaggeletterde lezer zal dat gegeven hoogst waarschijnlijk niet 38

Zie de Richtlijnen van Eenvoudig Communiceren, te raadplegen in bijlage 1

24

Moeite met lezen

goed genoeg op kunnen merken of anders niet goed kunnen duiden, waardoor het verhaal zeer bevreemdend voor hem zal zijn, en begrip achterwege kan blijven. Het derde mechanisme dat bij kan dragen aan de complexiteit van verhalende teksten speelt zich af op het niveau van de structuur van een tekst, het verhaalniveau. Het gaat hier om de ordening van het verhaal en de chronologische volgorde van de gebeurtenissen in dat verhaal. De verhaalordening kan erg ingewikkeld zijn opgebouwd, met veel terugblikken en vooruitwijzingen, waardoor de chronologische lijn in het verhaal soms moeilijk te ontwarren valt. Voor een laaggeletterde lezer is het lezen van een dergelijk ‘in de tijd heen en weer springend’ verhaal waarschijnlijk zeer moeilijk te volgen, en de kans is groot dat hij niet veel van het verhaal zal begrijpen, omdat hij de rode draad in het verhaal steeds kwijtraakt. Er mag verwacht worden dat een verhaal, verteld in chronologische volgorde, of waarin steeds duidelijk wordt aangekondigd over welke tijd zal worden verteld, het meest geschikt geacht mag worden voor dergelijke lezers. Deze literaire mechanismen worden in hoofdstuk vier, vijf en zes verder uitgewerkt en ook wordt dan uitgebreider ingegaan op waarom deze mechanismen verhalende teksten complex(er) kunnen maken. Maar voordat daarop wordt doorgegaan, wordt in het volgende hoofdstuk eerst wat meer informatie over uitgeverij Eenvoudig Communiceren en de serie Leeslicht gegeven. In het daaropvolgende hoofdstuk wordt enige aandacht besteedt aan de achtergrond en techniek van het bewerken van verhalende teksten. Hoofdstuk vier gaat vervolgens dieper in op het mechanisme beeldspraak en in dit hoofdstuk worden ook een drietal werken die voor Leeslicht zijn bewerkt, vergeleken en besproken. In hoofdstuk vijf komen de vertelsituaties en de gedachteweergave van drie romans die zijn bewerkt aan bod, en worden ze vergeleken met hun bewerkingen en tot slot wordt in hoofdstuk zes aandacht besteed aan de ordening van de verhalen, en hoe de ordening in de verhalen van de bewerkingen van Leeslicht is vormgegeven. Daarna volgen in hoofdstuk zeven nog de conclusies.

25

Eenvoudige teksten

2. E envoudige teksten Over Leeslicht en uitgeverij E envoudig Communiceren Het doel van dit hoofdstuk is tweeledig. Ten eerste geeft het informatie over de reeksen boeken die speciaal voor laaggeletterden op de markt zijn gebracht en hierbij wordt in het bijzonder aandacht besteed aan de boekenserie Leeslicht. Zoals in het vorige hoofdstuk al even aan bod kwam, bestaan er diverse reeksen boeken voor laaggeletterde lezers. In dit hoofdstuk wordt daarover iets verteld en is een overzicht van verschillende reeksen boeken voor laaggeletterden te raadplegen in bijlage 2. Ook wordt enige aandacht besteedt aan de verschillende leesniveaus van de boeken. Zowel de verschillende niveaus van de Analyse Van Individualiseringsvormen bij lezen (de AVI-niveaus) als de Europese taalniveaus (vastgelegd in het Europees Referentiekader) komen hierbij aan bod. De serie Leeslicht wordt uitgebreider besproken dan de andere reeksen, omdat deze studie zich op die specifieke serie concentreert. Ten tweede geeft dit hoofdstuk informatie over uitgeverij Eenvoudig Communiceren en de manier waarop zij te werk gaat. De doelstellingen van de uitgeverij worden besproken en ook haar intentie met de serie Leeslicht komt aan bod. Tevens wordt aandacht besteed aan de manier waarop de hertalers, die de boeken voor Leeslicht hertaald hebben, te werk gaan. Tot slot wordt besproken hoe de uitgeverij de doelgroep voor deze boeken probeert te bereiken.

2.1 Reeksen voor laaggeletterden De serie Leeslicht is, zoals gezegd, niet de enige boekenserie die ontwikkeld is voor laaggeletterde lezers. Er bestaan diverse andere reeksen die specifiek zijn bedoeld voor laaggeletterde jongeren of volwassenen. Er zijn boeken voor verschillende doelgroepen ontwikkeld, en de leesniveaus ervan variëren. De diverse reeksen die zijn ontwikkeld voor kinderen jonger dan twaalf jaar zijn in grote lijnen op dezelfde manier vormgegeven en worden voorzien van een AVI-aanduiding. Ook de boeken voor kinderen tot ongeveer vijftien jaar hebben vaak een zelfde soort opbouw en worden voorzien van een AVI-leesniveau aanduiding. Het AVI-systeem is een systeem voor het meten van de technische leesvaardigheid van kinderen en het leestechnisch niveau van teksten dat in het basisonderwijs grote bekendheid heeft gekregen. Het AVI-niveau wordt bepaald aan de hand van de technische leesontwikkelingen van een kind. Met de AVI-aanduiding kan het kind de boeken kiezen die op zijn of haar niveau zijn afgestemd. Tot 2008 werkten alle basisscholen in Nederland met AVI-niveau één tot en met negen. De nieuwe AVI-niveaus bestaan uit twaalf niveaus, van AVI Start tot en met AVI Plus. Omdat er in het nieuwe systeem anders gemeten wordt dan vroeger (er wordt nu bijvoorbeeld gekeken naar woordlengte in letters in plaats van in lettergrepen) zijn de oude en nieuwe niveaus niet één op één aan elkaar te koppelen. De nieuwe AVI-aanduiding bestaat uit een cijfer en een letter. De letters M en E betekenen respectievelijk Midden en Eind. De cijfers geven de jaargroep weer. AVI-niveau M3 geeft bijvoorbeeld het leesniveau aan van de gemiddelde leerling halverwege groep 3 en AVI-E3 het leesniveau van de gemiddelde leerling aan het eind van groep 3. Er zijn twee niveaus met een afwijkende aanduiding: AVI Start, dat vooraf gaat aan AVI-M3, is voor de beginnende lezers. AVI Plus is het hoogste niveau dat een kind kan bereiken in het nieuwe AVI-systeem, en wordt gemiddeld in groep 8 behaald. AVI Plus wordt gezien als het minimale niveau voor functionele geletterdheid. In onderstaande tabel is een overzicht gegeven van de twaalf nieuwe AVI-niveaus, de negen oude AVI-niveaus die daar min of meer mee corresponderen en wordt ook vermeld in welke basisschoolgroep het kind gemiddeld op een bepaald niveau behoort te kunnen lezen.

26

Eenvoudige teksten

Tabel 1 Oude en nieuwe AVI-niveaus en bijbehorende jaargroep39 AV I O U D AV I N I E U W GRO EP AVI 1

AVI-Start

Voorafgaand aan groep 3

AVI 1-2

AVI-M3

Midden groep 3

AVI 2-3

AVI-E3

Eind groep 3

AVI 3-4-5

AVI-M4

Midden groep 4

AVI 4-5-6

AVI-E4

Eind groep 4

AVI 5-6

AVI-M5

Midden groep 5

AVI 6-7-8

AVI-E5

Eind groep 5

AVI 7-8-9

AVI-M6

Midden groep 6

AVI 8-9

AVI-E6

Eind groep 6

AVI 8-9- > 9

AVI-M7

Midden groep 7

AVI > 9

AVI-E7

Eind groep 7

AVI > 9

AVI-Plus

Groep 8

De reeksen boeken voor laaggeletterde vijftien-plussers en volwassenen variëren in grote mate. Deze doelgroep omvat namelijk niet alleen jongeren en volwassenen met weinig leeservaring, maar ook mensen met een leeshandicap, zoals dyslexie, en allochtonen. De problemen rond het lezen lopen dan ook zeer uiteen: sommige mensen kunnen vrijwel niet lezen en moeten vanaf het allerlaagste niveau beginnen met (leren) lezen. Anderen hebben erg veel moeite met de leestechnische kant van lezen en voor weer anderen vormt het begrijpen en duiden van complexe verhaallijnen en gedetailleerde informatie een probleem. Een andere moeilijkheid is ook dat de leefwereld van vijftien-plussers en volwassenen onderling veel meer verschilt en hun interesses al meer en sterker gevormd zijn, dan de leefwereld en interesses van jonge kinderen. Het is dus erg moeilijk om iedereen in deze gevarieerde groep met de boekenreeksen te kunnen aanspreken. Bovendien is het eenvoudig schrijven voor deze groep niet gemakkelijk. De grens tussen vlot, eenvoudig en begrijpelijk schrijven of stroef, betuttelend en simplistisch is soms erg vaag. Toch is geprobeerd voor de meeste doelgroepen een passende reeks te ontwikkelen en uit te geven. De reeksen boeken voor jongvolwassenen (vanaf vijftien jaar) en volwassenen hebben geen AVI-niveau aanduiding meer. De niveaus van deze boeken worden aangeduid aan de hand van Europese taalniveaus, vastgesteld in het Europees Referentiekader. Om het taalonderwijs binnen Europa op elkaar af te stemmen en een platform te hebben waarop taalkwalificaties op Europese schaal erkend kunnen worden, is in 1998 het Europees Referentiekader voor de moderne talen verschenen, opgesteld in opdracht van de Raad van Europa. Het Referentiekader beschrijft een Europese schaal van taalvaardigheid in zes niveaus voor de beheersing van diverse vaardigheden, zoals luisteren, lezen en schrijven. Er zijn drie niveaus (A, B en C) en ieder niveau is weer onderverdeeld in twee sub-niveaus (1 en 2). Niveau A is voor de basisgebruiker, niveau B voor de zelfstandige gebruiken en niveau C voor de vaardige gebruiker. Hieronder volgt een tabel met een korte toelichting op de verschillende niveaus. Hierbij wordt vooral aandacht aan de leesvaardigheden besteed. 39

Gebaseerd op de tabel zoals weergegeven in: ‘Nieuwe AVI-systeem: tips voor ouders en leerkrachten’ Onderwijs. Mens en S a menleving (22 september 2010). Geraadpleegd op 16 juli 2011. Beschikbaar via http://mens-ensamenleving.infonu.nl/onderwijs/60713-nieuw-avi-systeem-tips-voor-ouders-en-leerkrachten.html

27

Eenvoudige teksten

Tabel 2 Overzicht Europese Taalniveaus40 Niveau A --- beginner A1

Kan vertrouwde dagelijkse uitdrukkingen en basiszinnen gericht op de bevrediging van concrete behoeften begrijpen en gebruiken. Kan vragen stellen en beantwoorden over persoonlijke gegevens zoals waar hij/zij woont, mensen die hij/zij kent en dingen die hij/zij bezit. Kan op een simpele wijze reageren, aangenomen dat de andere persoon langzaam en duidelijk praat en bereid is om te helpen. Kan vertrouwde namen, woorden en zeer eenvoudige zinnen begrijpen, bijvoorbeeld in mededelingen, op posters en in catalogi.

A2

Kan zinnen en regelmatig voorkomende uitdrukkingen begrijpen die verband hebben met zaken van direct belang (bijvoorbeeld persoonsgegevens, familie, plaatselijke geografie, werk). Kan communiceren in simpele en alledaagse taken die een eenvoudige en directe uitwisseling over vertrouwde en alledaagse kwesties vereisen. Kan korte eenvoudige teksten lezen. Kan specifieke voorspelbare informatie vinden in eenvoudige, alledaagse teksten zoals advertenties, menu's en dienstregelingen en kan korte, eenvoudige, persoonlijke brieven begrijpen.

Niveau B --- gevorderde B1

Kan teksten begrijpen die hoofdzakelijk bestaan uit zeer frequente dagelijkse, of aan werk of school gerelateerde taal. Kan een eenvoudige lopende tekst produceren over onderwerpen die vertrouwd of die van persoonlijk belang zijn. Kan een beschrijving geven van ervaringen en gebeurtenissen, dromen, verwachtingen en ambities en kan kort redenen en verklaringen geven voor meningen en plannen. Kan de beschrijving van gebeurtenissen, gevoelens en wensen in persoonlijke brieven begrijpen.

B2

Kan de hoofdgedachte van een ingewikkelde tekst begrijpen, zowel over concrete als over abstracte onderwerpen, met inbegrip van technische besprekingen in het eigen vakgebied. Kan vloeiend reageren op andere moedertaalsprekers zonder dat dit voor een van de partijen inspanning met zich meebrengt. Kan duidelijke, gedetailleerde tekst produceren over een breed scala van onderwerpen; kan een standpunt over een actuele kwestie uiteenzetten en daarbij ingaan op de voor- en nadelen van diverse opties. Kan artikelen en verslagen lezen die betrekking hebben op eigentijdse problemen, waarbij de schrijvers een bijzondere houding of standpunt innemen. Kan eigentijds literair proza begrijpen.

Niveau C --- zeer gevorderde C1

Kan een uitgebreid scala van veeleisende, lange teksten begrijpen en de impliciete betekenis herkennen. Kan flexibel en effectief met taal omgaan ten behoeve van sociale, academische en beroepsmatige doeleinden. Kan een duidelijke, goed gestructureerde en gedetailleerde tekst over complexe onderwerpen produceren en daarbij gebruikmaken van organisatorische structuren en verbindingswoorden. Kan lange en complexe feitelijke en literaire teksten begrijpen en het gebruik van verschillende stijlen appreciëren. Kan gespecialiseerde artikelen en lange technische instructies begrijpen, zelfs wanneer deze geen betrekking hebben op eigen terrein.

C2

Kan vrijwel alles wat hij/zij hoort of leest gemakkelijk begrijpen. Kan informatie die afkomstig is van verschillende gesproken en geschreven bronnen samenvatten, argumenten reconstrueren en hiervan samenhangend verslag doen. Kan zichzelf spontaan, vloeiend en precies uitdrukken en kan hierbij fijne nuances in betekenis, zelfs in complexere situaties, onderscheiden. Kan moeiteloos vrijwel alle vormen van de geschreven taal lezen, inclusief abstracte, structurele of linguïstische complexe teksten, zoals handleidingen, gespecialiseerde artikelen en literaire werken.

40

Gebaseerd op de tabel zoals weergegeven in: ‘Overzicht taalniveaus’ NIOW, de taal- en tekstexperts, geraadpleegd op 25 juni 2011. Beschikbaar via http://www.niow.nl/taaltrainingen/europese_taalniveaus/overzicht_taalniveaus/

28

Eenvoudige teksten

Nu duidelijk is wat het AVI-systeem omvat en wat het Europees Taalniveau inhoudt, is het voor de volledigheid van deze paragraaf nodig om een kort overzicht van de beschikbare boekenreeksen voor laaggeletterde lezers te geven. Daarom zijn in een tabel boekenreeksen die in Nederland en Vlaanderen zijn verschenen voor zwakke en laaggeletterde lezers weergegeven. In deze tabel zijn gegevens opgenomen over voor welke laaggeletterde doelgroep de reeks bedoeld is, welk genre en thema de reeksen hebben, van welk leesniveau de boeken zijn, en wanneer en bij welke uitgever de reeksen verschenen zijn. Deze tabel is te vinden in bijlage 2.

2.2 De serie Leeslicht Zoals blijkt uit de tabel in bijlage 2 heeft uitgeverij Eenvoudig Communiceren een groot aandeel in het publiceren van makkelijk leesbare en toegankelijke reeksen boeken in eenvoudig Nederlands. Eenvoudig Communiceren doet nog meer; ze geeft ook belastingformulieren, informatie over openbaar vervoer en allerlei andere teksten met uiteenlopende onderwerpen vereenvoudigd uit zodat de informatie toegankelijk wordt voor laaggeletterden. Over de uitgeverij volgt later in dit hoofdstuk meer. Eerst wordt nu dieper ingegaan op de serie Leeslicht. Leeslicht is, zoals vermeld, één van de boekenseries voor laaggeletterden die door uitgeverij Eenvoudig Communiceren wordt uitgegeven. Het idee voor deze serie is door Eenvoudig Communiceren in samenwerking met partner Stichting Lezen & Schrijven ontwikkeld. Op 14 september 2007 werd de serie voor het eerst gelanceerd. Voor de eerste drie delen van de serie, die toen werden gepresenteerd, is werk van bekende Nederlandse auteurs toegankelijk gemaakt voor laaggeletterde mensen. Die bewerkingen bleken een groot succes, want in 2009 won de Leeslichtserie de Nationale Alfabetiseringsprijs in de categorie van leesbevordering. Elk half jaar komen er nieuwe delen van Leeslicht uit. De eerste zes uitgaven van Leeslicht verschenen steeds in een eerste oplage van 2000 exemplaren. Verschillende auteurs verleenden al toestemming voor het vereenvoudigen van hun werk voor Leeslicht: Kader Abdolah, Ronald Giphart, Kluun, Harry Mulisch, Simone van der Vlugt, Tommy Wieringa, Suzanne Vermeer en Herman Koch. In 2008 kwam er in het kader van de landelijke campagne Nederland Leest van Stichting Collectieve Propaganda voor het Nederlandse Boek (CPNB) een bewerking van Twee vrouwen van Harry Mulisch uit. Het boek kwam voor deze actie uit in een totale oplage van ruim een miljoen exemplaren, waarvan 32.500 exemplaren in eenvoudig Nederlands verschenen.41 Marjan Berk en Yvonne Kroonenberg hebben eigen werk bewerkt tot een hertaling voor laaggeletterden. Kroonenberg betuigde dat ze zich de situatie van laaggeletterde mensen aantrekt, en vooral daarom haar eigen werk voor Leeslicht heeft vereenvoudigd. Over de bewerking zei ze dat de sfeer en stemming behouden blijven maar er vanzelfsprekend ook grappige dingen verloren zijn gegaan. ‘Maar’, voegde ze hieraan toe, ‘op sommige punten werd mijn verhaal juist geestiger, door die sobere, lompere taal.’42 Ralf Beekveldt, directeur van Eenvoudig Communiceren, zegt over de reeks: ‘Het is een grote uitdaging om boeken te maken voor mensen die uit zichzelf niet in een boekenwinkel komen. Denk aan inburgeraars, de meeste laagopgeleide mensen, en zo voort. Ze hebben vaak een beetje leesschroom. Maar het gaat erom dat je plezier krijgt in lezen, dan word je er vanzelf beter in. Dat leesplezier hopen wij ze onder andere met Leeslicht te geven.’43 De uitgeverij richt zich met deze serie dus vooral op volwassen mensen die op de één of andere manier moeite ondervinden aan het 41 42 43

‘Nederland leest. Uitgaven sinds 2006’ Stichting Collectieve Propaganda van het Nederlandse Boek (2011), geraadpleegd op 9 juli 2011. Beschikbaar via http://web.cpnb.nl/cpnb/index.vm?pagina=38 I. Pronk ‘Literatuur voor beginners’. Trouw, 14 maart (2009): 30-31 ‘Werk van Nederlandse schrijvers toegankelijk gemaakt’. Nieuws Leeslicht. (2007), geraadpleegd op 29 juni 2011. Beschikbaar via http://www.leeslicht.nl/nieuws.html#mark2

29

Eenvoudige teksten

lezen van ‘gewone teksten’, veelal laaggeletterde lezers. De Leeslichtserie bestaat uit romans voor volwassenen. De meeste boeken in de serie zijn, zoals gezegd, bewerkingen van bestaande romans of verhalende niet fictieve boeken. Vaak hebben die oorspronkelijke werken een bestsellerstatus, of hebben ze die gehad. Deze boeken zouden zwakke lezers meer bij het actuele aanbod van boeken kunnen betrekken. In de fondscatalogus die uitgeverij Eenvoudig Communiceren uitgeeft wordt Leeslicht omschreven als een ‘veelzijdige, makkelijk te lezen boekenserie met voor ieder wat wils.’ Volgens diezelfde catalogus lezen sommige volwassenen dankzij deze serie voor het eerst een heel boek uit in het Nederlands.44 Alle boeken van Leeslicht bezitten het keurmerk Makkelijk Lezen en variëren in niveau van A2 tot B1 (zie tabel 2 met het overzicht van de Europese Taalniveaus). Teksten van niveau A2 zijn kort en eenvoudig. De teksten handhaven een directe formulering en kunnen een beperkte contextuele achtergrond bevatten. Dit niveau is iets hoger dan een primair basisniveau van lezen en schrijven, maar het blijft heel eenvoudig. Teksten van niveau B1 zijn iets lastiger. De teksten zijn nog wel steeds eenvoudig en kunnen door 95% van de Nederlandse bevolking gemakkelijk gelezen en begrepen worden. Een lezer op niveau B1 is in staat de belangrijkste punten uit een tamelijk eenvoudige tekst samen te vatten en te begrijpen. Ook is hij beter in staat contextuele informatie te verwerken en kan hij simpele conclusies verbinden aan de verstrekte informatie. Het niveau met de aanduiding A2/B1 zit precies tussen de twee beschreven niveaus in, en zit dus iets boven niveau A2 en ligt iets onder niveau B1. De meeste boeken van Leeslicht zijn teksten van dit ‘tussenniveau’. De Leeslichtboeken zijn van handzaam formaat, in paperbackuitvoering en kunnen sterk verschillen in aantal pagina’s. Sommige boekjes zijn ‘slechts’ 40 pagina’s lang, terwijl andere uit ruim 150 pagina’s bestaan. In onderstaande tabel is weergegeven uit welke boeken de serie Leeslicht bestaat. De titel van het oorspronkelijke werk, indien het een bewerking betreft, staat erachter en ook zijn oorspronkelijke auteur en bewerker in zo’n geval opgenomen. Verder is nog de publicatiedatum terug te vinden en is van elk Leeslichtboek weergegeven welk leesniveau het handhaaft, gebaseerd op de Europese Taalniveaus. Wanneer een boek niet bewerkt is, maar speciaal voor de reeks is gepubliceerd, wordt dat in de tabel vermeld. Tabel 3 De boeken in de serie Leeslicht45 Titel Oorspronkelij ke titel Leeslichtserie

L ees niveau

Uitgave (1e dr.)

A uteur

Bewer kt door

Anne F rank, haar leven

Gebaseerd op een biografie van Anne Frank

B1

April 2008 *

Marian Hoefnagel

Bij ons in het dorp

Bij ons in Caddum

A2/B1

September 2009

Jan Terlouw

Ria van Adrichem

Blauw water

Blauw water

A2/B1

Februari 2009

Simone van der Vlugt

Frans van Duijn

Brieven aan de prinses

n.v.t. speciaal verschenen voor de reeks, geen bewerking

A2/B1

Maart 2010 Diverse briefschrijvers

Cruise

Cruise

A2/B1

September 2010

44 45

n.v.t.

Suzanne Vermeer **

Uitgeverij Eenvoudig Communiceren (red.) Catalogus 2011, (Amsterdam: Eenvoudig Communiceren, 2011), 13. Gegevens verzameld uit Catalogus 2011, (Eenvoudig Communiceren) en van de website, geraadpleegd op 3 juni 2010. Beschikbaar via http://www.eenvoudigcommuniceren.nl/

30

Eenvoudige teksten

De biecht

n.v.t. speciaal verschenen voor de reeks, geen bewerking

A2/B1

Maart 2011 Mickey Roorda

n.v.t.

De gelukkige huisvrouw

De gelukkige huisvrouw

A2/B1

September 2010

Ria van Adrichem

De voorlezer

De Voorlezer (Oorspr. titel : Der Vorleser, vertaling: Gerda Meijerink)

B1

April 2009 Bernard Schlink

Marian Hoefnagel

Drift

Drift

A2/B1

Maart 2011 Marion Pauw

Ria van Adrichem

Een echte man

Een keuze uit de bundels: Alle mannen willen maar een ding; Kan ik hem nog ruilen?; Het zit op de bank en zapt en Wat rij mt er op huwelijk?

A2

September 2007

Yvonne Kroonenberg

Yvonne Kroonenberg

Een goeie truc

Oorspronkelijk in gewijzigde vorm verschenen in: Lees je knetter.

A2

September 2007

Marjan Berk

Marjan Berk

Een Rus in de Jordaan

Een Rus in de Jordaan

A2/B1

April 2010 Appie Baantjer & Frans van Simon de Waal Duijn

De favoriete 100 wereldplekken die je gezien plekken van moet hebben F loortje Dessing

A2/B1

September 2008

Floortje Dessing

Geluk - reageren n.v.t. speciaal verschenen voor op Spinoza de reeks, geen bewerking

A2/B1

September 2008

Leescursisten

Het diner

Het diner

A2/B1

September 2010

Herman Koch

Het gouden uur

Het gouden uur

A2/B1

Maart 2011 Karin Giphart

**

Ik omhels je met Ik omhels je met duizend armen duizend armen

A2/B1

September 2008

Frans van Duijn

Ik staar maar te n.v.t., speciaal verschenen voor staren de reeks, geen bewerking

A2/B1

Maart 2009 Annie M.G. Schmidt en cursisten

is er hoop

A2/B1

April 2010 Renate Dorrestein Ria van Adrichem

B1

November 2009

Kluun (Raymond Marian van de Klundert) Hoefnagel

Februari 2009

Catherine Keyl

is er hoop

Komt een vrouw Komt een vrouw bij de dokter bij de dokter Mijn favoriete recept

Catherine & friends over eten en A2/B1 emotie

Heleen van Royen

Ronald Giphart

Ria van Adrichem

Marian Hoefnagel

n.v.t.

Ria van Adrichem

Moeder worden, De geboorte van een moeder moeder zijn

A2/B1

April 2008 Daphne Deckers

Onderweg

Ik was nooit in Isfahaan

B1

September 2009

Tommy Wieringa Ria van Adrichem

Voetstappen

Een keuze uit de bundels: De adelaars en De meisjes en de partizanen

B1

September 2007

Kader Abdolah

Ria van Adrichem

Twee vrouwen

Twee vrouwen

*

Oktober 2008

Harry Mulisch

Marian Hoefnagel

(eenmalige oplage voor Nederland Leest 2008)

Ria van Adrichem

* gegeven onbekend ** hertaler onbekend, alleen melding gemaakt van Eenvoudig Communiceren als collectief bewerker

31

Eenvoudige teksten

2.3 Uitgeverij Eenvoudig Communiceren Uitgeverij Eenvoudig Communiceren startte in 1994 met het uitgeven van een eenvoudig leesbare krant, de Okee-krant. De doelgroep van deze krant bestond uit mensen met een verstandelijke handicap. Het blad groeide al snel uit tot het lijfblad van Eenvoudig Communiceren. Ralf Beekveldt ontdekte niet lang daarna dat nog veel meer Nederlanders behoefte hadden aan eenvoudig te lezen teksten. De uitgeverij speelde hierop in en tegenwoordig produceren de medewerkers van Eenvoudig Communiceren zes maandelijkse kranten en circa twintig boeken voor verschillende reeksen per jaar, speciaal voor zwakke lezers. Sommige van deze reeksen bevatten originele teksten, andere bestaan voornamelijk uit bewerkingen van bestaande boeken. Het concept van het bewerken van teksten naar eenvoudige taal is niet van Nederlandse bodem. Eenvoudig Communiceren liet zich inspireren door de succesvolle Quickreads die in Groot-Brittannië te koop zijn in supermarkten, boekwinkels, kiosken en ook online zijn te bestellen. In Nederland is het nog niet zover dat men overal teksten voor laaggeletterden kan kopen. De boeken van Leeslicht en andere series voor laaggeletterden van Eenvoudig Communiceren worden tot nu toe vooral aangeschaft door Regionale Opleidingscentra (ROC’s) en door bibliotheken. Ook zijn de boeken van Leeslicht online te bestellen.46 De boeken zijn ook via de reguliere boekhandel te bestellen maar liggen vrijwel nooit in de winkel. Dat heeft waarschijnlijk als oorzaak dat laaggeletterde mensen niet of nauwelijks in de reguliere boekhandel komen. Voor deze eenvoudige boeken bestaat in de boekhandel daarom ook geen afzetmarkt. Margreet de Vries, directeur van de Stichting Lezen & Schrijven, stelt dat boeken voor laaggeletterde lezers een algemener fenomeen in deze samenleving zouden moeten worden. Ze vindt dat uitgevers jaarlijks hun beste titel moeten laten bewerken tot hertalingen voor laaggeletterden. ‘Het hertalen gaat nu nog teveel van de Stichting Makkelijk Lezen, Eenvoudig Communiceren en ons uit’, zegt De Vries in een bericht van het ANP.47 Eenvoudig Communiceren heeft als motto: ‘Lezen is voor iedereen’ en omdat er voor laaggeletterde mensen minder leesmateriaal beschikbaar is, richt de uitgeverij zich dus speciaal op jongeren en volwassenen die erg veel moeite met lezen hebben. Zo beschikt de uitgeverij bijvoorbeeld over een communicatiebureau, dat communicatiemiddelen van bedrijven en instellingen als het GVB, het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport en het onderzoeksinstituut TNO, begrijpelijk maakt. Die bedrijven en instellingen kunnen bij Eenvoudig Communiceren terecht voor advies, redactie, vormgeving, trainingen en workshops, het uitvoeren van tests en het verkrijgen van het keurmerk Gewone Taal voor hun bewerkte, vereenvoudigde teksten. Mensen die veel moeite hebben met lezen, zullen er vanzelfsprekend ook niet veel plezier in hebben. Bovendien kost het hen vaak te veel tijd, dus doen ze het zo min mogelijk. Doordat ze hun beperkte leesvaardigheden zo slecht bijhouden, gaat hun leesvaardigheid nog verder achteruit, want lezen moet worden bijgehouden. Als iemand regelmatig leest, bevordert dat zijn leessnelheid en ook het begrijpend lezen verbetert erdoor. Maar het is volgens Eenvoudig Communiceren dan wel van belang dat de teksten voor de lezer leuk en spannend zijn, en dat ze passen bij de belevingswereld en het leesniveau van de lezer. Uitgeverij Eenvoudig Communiceren zegt over zich zelf goed te zijn in het verleiden van aarzelende lezers, bijvoorbeeld met de reeks Leeslicht.48 Deze serie is afgestemd op de belevingswereld van volwassenen: de bronteksten zijn 46 47 48

J. Kuijpers 'Lezen voor analfabeten'. NRC Handelsblad, 14 juni (2008): 40 'Uitgevers moeten meer doen voor laaggeletterden'. ANP Persbericht, 14 oktober (2008) Uitgeverij Eenvoudig Communiceren, website, geraadpleegd op 8 juni 2011. Beschikbaar via http://www.eenvoudigcommuniceren.nl/

32

Eenvoudige teksten

namelijk boeken die bestemd zijn voor volwassenen. Het betreft in dit geval dus bewerkingen van bestaande boeken, omdat de uitgeverij laaggeletterden de mogelijkheid wil geven de inhoud te leren kennen van die boeken, meestal bestsellers. Dit brengt een extra voordeel met zich mee, omdat laaggeletterden op deze manier niet alleen een boek lezen dat is aangepast aan en afgestemd op hun niveau en belevingswereld, maar ook nog eens een verhaal lezen dat bijzonder populair is bij het grote publiek. Ze kunnen er dan bijvoorbeeld over mee praten op hun werk of met vrienden en hoeven zich niet te schamen of buitengesloten te voelen omdat ze het boek niet kennen. De serie zal, zo verwacht men bij Eenvoudig Communiceren, het leesplezier voor laaggeletterden vergroten, en hen aanzetten tot het blijven lezen van boeken op dit niveau. Dat zal hun leesvaardigheden vergroten en hen uiteindelijk misschien aanzetten tot het volgen van een alfabetiseringscursus, zodat ze hun leesen schrijfvaardigheden tot een functioneel geletterd niveau kunnen ontwikkelen. Eenvoudig Communiceren wil laaggeletterden in ieder geval graag laten zien dat lezen heel leuk kan zijn, als je het maar doet op een niveau dat bij je past. Dat aangepaste niveau is dan ook volop te verkrijgen bij deze uitgeverij. Het verschijnen van de Leeslichtboeken is een van de vele initiatieven om laaggeletterdheid aan te pakken. In bibliotheken ziet men de Makkelijk Lezen Pleinen verschijnen. De boeken van Leeslicht zijn volgens Beekveldt bij uitstek geschikt voor deze pleinen. Andere manieren om deze boeken meer bekendheid te geven moeten nog verder worden uitgedacht, aldus Beekveldt.49

2.4 Hertalen bij Eenvoudig Communiceren De hertalers die bij uitgeverij Eenvoudig Communiceren werkzaam zijn om de bewerkingen van Leeslicht te verzorgen zijn Ria van Adrichem, Frans van Duijn, Marian Hoefnagel. Marjan Berk en Yvonne Kroonenberg zijn alleen de bewerkers van hun eigen werk ( Een goeie truc respectievelijk Een echte man). De andere hertalers doen regelmatiger hertalingswerk en hebben geen eigen werk op hun naam staan.50 Zoals in hoofdstuk één al werd verteld heeft de uitgeverij Eenvoudig Communiceren een aantal richtlijnen ontwikkeld voor het hertalen van teksten tot eenvoudig leesbare bewerkingen ervan (te raadplegen in bijlage 1). In deze richtlijnen wordt op basis van vijf onderdelen onder elkaar gezet wat van belang is bij het construeren van een eenvoudig leesbare tekst. De vijf onderdelen betreffen de tekst in het algemeen, de structuur van de tekst, de zinnen van de tekst en de woorden van de tekst en tot slot nog de vormgeving van de tekst. Per onderdeel worden er kort en duidelijk enkele richtlijnen aanbevolen die een tekst toegankelijk en van eenvoudig niveau maken, volgens de opvattingen van de uitgeverij. In deze paragraaf worden enkele uitgangspunten die een centrale rol spelen bij deze richtlijnen kort besproken. Ten eerste moet er vanuit de lezer worden gedacht. Een hertaler stelt zich de vraag: hoeveel voorkennis heeft de lezer? Voor een goed begrip van een tekst zijn niet alleen woordenschat en leesvaardigheid van belang, maar ook de voorkennis. Het belang van die voorkennis wordt vaak onderschat. Daarom wordt er in de teksten van Eenvoudig Communiceren altijd veel uitgelegd en worden er royaal voorbeelden gegeven. Voorbeelden laten het verband zien tussen de informatie in de tekst en het dagelijks leven van de lezer. Hierbij vindt de redactie van de uitgeverij het van groot belang te zorgen dat de teksten niet kinderachtig of betuttelend worden. Moeilijke woorden worden bijvoorbeeld niet altijd vermeden, maar kunnen ook op een duidelijke manier uitgelegd worden. Een eenvoudige tekst bevat dezelfde boodschap als andere teksten, maar dan in duidelijk leesbare en begrijpelijke taal. Ten tweede moet de grammatica van teksten die door Eenvoudig Communiceren 49 50

Uitgeverij Eenvoudig Communiceren, website, geraadpleegd op 8 juni 2011. Beschikbaar via http://www.eenvoudigcommuniceren.nl/ Ibidem

33

Eenvoudige teksten

worden uitgegeven altijd eenvoudig van aard en eenduidig zijn. Ook moet de tekst structureel eenvoudig en logisch zijn opgebouwd. Bij de opbouw van een eenvoudig te lezen tekst is het belangrijk om hoofd- van bijzaken te scheiden. Dat kan betekenen dat veel details worden weggelaten. Ingewikkelde zinsconstructies en te veel passieve zinnen moeten worden vermeden. Door gebruik te maken van simpele, actieve zinnen, wordt een tekst vaak een stuk duidelijker en daardoor beter te begrijpen voor de laaggeletterde lezer. Tot slot wordt er extra aandacht aan de vormgeving besteed. De vormgeving is bijna even belangrijk als de inhoud. Een volle, onoverzichtelijke pagina nodigt niet uit tot lezen. Voor een zwakke lezer geldt dit nog meer dan voor een ‘normale’ lezer. Daarom mag het lettertype niet te klein zijn, hebben de pagina’s vaak veel witruimte en moet de bladspiegel rustig zijn. Ook wordt ervoor gezorgd dat het gebruik van kleur en beeld wordt afgewisseld.51 Al deze richtlijnen moeten ertoe bijdragen dat de hertalers van Eenvoudig Communiceren teksten zullen construeren die geschikt zijn voor de laaggeletterde lezer. Het is aannemelijk dat de teksten die door uitgeverij Eenvoudig Communiceren dus allemaal volgens deze richtlijnen zijn opgezet. Die richtlijnen vragen om behoorlijk wat schaaf- en snijwerk in de originele teksten. Beekveldt vergelijkt het resultaat van al dat schaven met ’het skelet’ of ’een röntgenfoto’ van het originele werk. ‘De vereenvoudiging betreft niet alleen de stijl van de schrijver, maar ook de verhaallijn. Draagt een bijfiguur niet bij aan de plot? Weg ermee. Gebruikt een auteur veel flashbacks of vooruitwijzingen? Idem dito. Onze boeken lijken een beetje op 17de-eeuwse toneelstukken. We streven naar eenheid van tijd, plaats en handeling.’, aldus Beekveldt. Sommige complexe werken, zoals van Umberto Eco, is volgens de directeur daarom niet geschikt om te bewerken. Toch zijn er genoeg boeken die zich er volgens Beekveldt wel voor lenen en die door de hertalers op de redactie bewerkt kunnen worden volgens de opgestelde richtlijnen.52

51 52

Uitgeverij Eenvoudig Communiceren, website, geraadpleegd op 8 juni 2011. Beschikbaar via http://www.eenvoudigcommuniceren.nl/ Pronk, 30-31

34

Tekstbewerking

3. T ekstbewer king Over het aanpassen van teksten voor een bepaald doel Voor het lezen van boeken die passen bij hun leesniveau, kunnen laaggeletterde mensen het idee krijgen aangewezen te zijn op kinderboeken. Vaak sluit alleen een dergelijk leesniveau aan bij hun leesvaardigheden. Voor volwassenen zijn zulke boeken vanzelfsprekend niet altijd even aantrekkelijk, omdat deze kinderboeken vaak niet bij hun belevingswereld aansluiten. Een dergelijk boek geeft hen daarom niet veel leesplezier, terwijl dat juist een belangrijke factor is bij het ontwikkelen van leesvaardigheid. Uitgeverij Eenvoudig Communiceren wil met de boeken van de serie Leeslicht op dit gemis inspelen en proberen te beantwoorden aan de leesverlangens van de volwassen laaggeletterde lezer. Dit onderzoek concentreert zich, zoals gezegd, op die bewerkingen. Maar voordat dieper kan worden ingegaan op de bronteksten en de Leeslichtbewerkingen daarvan, is het van belang nader in te gaan op het bewerken van teksten in het algemeen. Daarom komt hier de aanpassingsproblematiek die zich kan voordoen bij bewerkingen van verhalende teksten eerst aan bod. Teksten worden namelijk al zo lang ze bestaan aangepast en bewerkt. Dat bewerken dient verschillende doeleinden en kan op diverse manieren vormgegeven worden. In dit hoofdstuk volgt daarover een uiteenzetting. Daarna wordt specifieker ingegaan op de hertalingen van Leeslichtreeks. De boeken van Leeslicht zijn, zoals al aangestipt in hoofdstuk één, op een bepaald leesniveau aangepast dat twee aspecten bestrijkt. Ten eerste zijn ze op een talig niveau bewerkt, volgens richtlijnen die door de uitgeverij zelf zijn opgesteld. De zinnen zijn kort en actief, de woorden zijn niet te moeilijk en alineastructuur is helder en overzichtelijk opgebouwd (zie voor een overzicht van alle richtlijnen bijlage 1). Het tweede aspect van de tekstaanpassingen betreft het literaire niveau. Op dat niveau concentreert dit onderzoek zich, zoals gezegd. Bepaalde literaire mechanismen kunnen teksten complexer maken; ze geven het werk zogezegd meer diepgang. Maar dat betekent ook dat de teksten moeilijker te interpreteren worden. Laaggeletterde lezers zullen dergelijke teksten dan ook niet goed kunnen begrijpen, omdat ze cognitief niet in staat zijn op dat niveau teksten te interpreteren. Door de bronteksten te onderzoeken op bepaalde literaire mechanismen die teksten vaak complex maken, en vervolgens te kijken naar hoe die mechanismen zijn behandeld in de bewerkingen, kan enig licht geworpen worden op de literair-technische aspecten van die bewerkingen.

3.1 Adaptatie, bewerking en hertaling Voor het begrip bewerking bestaan meerdere termen die allemaal min of meer hetzelfde betekenen, maar in nuance toch kunnen verschillen. Het is daarom van belang allereerst vast stellen wat de begrippen precies inhouden, en wat in dit onderzoek precies bedoeld wordt met de gebruikte terminologie. De term bewerking wordt volgens het Van Dale Woordenboek synoniem bevonden aan het begrip adaptatie. Toch krijgen beide begrippen een andere definitie. Bij bewerken gaat het erom dat ‘werk wordt verricht aan iets, om het voor een zeker doel geschikt te maken’ terwijl het bij adapteren gaat om ‘het transformeren van een kunstuiting naar een ander medium, kunstuiting die het resultaat is van een adaptatie.’ Bij het bewerken van teksten is inderdaad sprake van een zeker doel: de doeltekst. Dat doel is hier dus geen ‘ander medium’, maar juist hetzelfde: beide zijn teksten. Deze definitie van adaptatie is in het kader van dit onderzoek dan ook niet goed bruikbaar. Hier gaat het om het transformeren van tekst in een herziene, gealterneerde of aangepaste vorm. Van Gorp verwijst bij bewerking in zijn lexicon ook naar de term adaptatie:

35

Tekstbewerking

Behandeling van een reeds bestaand werk om het voor een specifiek doel geschikt te maken. Vooral gebruikt in de zin van omzetting naar een ander genre of een ander, gewoonlijk ruimer of jonger, lezerspubliek. Bv. de bewerkingen van klassieke werken tot jeugdboeken (…).53

Uit deze definitie komt naar voren dat Van Gorp adaptatie zowel gebruikt voor het aanduiden van het proces van omzetting naar een ander genre als voor het proces van afstemming op een ander publiek. En om dat laatste gaat het hier: een tekst wordt op een dusdanige manier bewerkt dat er een ‘nieuwe’ tekst ontstaat, die speciaal geschikt is voor een bepaald publiek. Sanne Parlevliet beschrijft in haar dissertatie Meesterwerken met ezelsoren. Bewerkingen van literaire klassiekers voor kinderen 1850-1950 een aantal begrippen die met tekstbewerking verband houden, te weten: vertaling, adaptatie en bewerking. Ze zet in haar dissertatie uiteen hoe die begrippen gebruikt kunnen worden. Er is volgens Parlevliet geen formeel verschil tussen vertalen in ruimere zin en bewerken. Vertalen is niet enkel een kwestie van het geven van equivalenten in een andere taal, maar het houdt het ook in dat een tekst moet worden aangepast om in de betreffende taal begrijpelijk te houden. Adaptatie is het omzetten van een tekst in een ander genre en wordt gebruikt voor het proces van het afstemmen van een tekst op een andere doelgroep. In plaats van bewerken kan volgens Parlevliet dus ook gesproken worden van adaptatie. Parlevliet sluit zich aan bij het pragmatische gebruik van de term bewerking voor de teksten die in haar onderzoek centraal staan. Zij spreekt over literaire werken uit de Middeleeuwen die tussen 1850 en 1950 bewerkt zijn voor kinderen.54 Omdat de teksten in deze studie in dat opzicht vergelijkbaar zijn, en er sprake is van een originele versie (brontekst) en een nieuwe versie (doeltekst) in eenvoudig Nederlands, spreek ik ook van bewerken en bewerking. De termen hertalen en hertaling worden door Parlevliet niet gebezigd, maar gebruik ik in dit onderzoek wel, in navolging van uitgeverij Eenvoudig Communiceren, die de hertalingen uitgeeft. Met hertalen bedoel ik het aanpassen en bewerken van teksten voor de Leeslichtserie en elke bewerking in die serie zie ik als een hertaling. Ten slotte nog dit: afhankelijk van hoe er met de brontekst wordt omgegaan ten opzichte van de doeltekst, zijn grofweg twee soorten bewerkingen te onderscheiden. Een bewerker die dicht bij de brontekst wil blijven, vertaalt brontekstgericht. Dat wil zeggen dat hij, door zo dicht mogelijk bij de originele tekst te blijven, nastreeft de vorm en de inhoud van de brontekst zo exact mogelijk over te zetten. Een bewerker kan zich ook richten op het doel van de bewerking, hij vertaalt dan doelsysteemgericht. Deze wijze van hertalen richt zich voornamelijk op het aanpassen van de tekst aan de nieuwe context waarin deze zal moeten functioneren.55 De bewerkingen van Leeslicht zijn in dit opzicht vooral als voorbeelden van doelsysteemgerichte teksten te beschouwen, omdat de leesbaarheid voor laaggeletterden voorop staat bij de bewerkingen van de bronteksten.

3.2 Motiveringen voor bewerken en bewerkingsstrategieën De motiveringen voor het bewerken van teksten kan variëren. Teksten met oud taalgebruik worden bijvoorbeeld bewerkt tot een gemoderniseerde versie, zodat de inhoud van die tekst ook voor de moderne lezer toegankelijk wordt. De Bijbel, een boek dat al erg oud is, en vele vertalingen en bewerkingen heeft gekend, is in 2004 opnieuw vertaald en bewerkt tot de Nieuwe Bijbelvertaling (NBV) in hedendaags Nederlands. Het vertaalproject NBV is gestart met de bedoeling om voor de komende jaren een actuele en betrouwbare Bijbelvertaling beschikbaar te stellen. Ook veel klassieke literaire werken uit alle tijden zijn bewerkt omdat ze van waarde 53 54 55

H. van Gorp, et al. Lexicon van literaire termen (Groningen: Wolters-Noordhoff, 1980), 21 S. Parlevliet, Meesterwerken met ezelsoren. Bewerkingen van literaire klassiekers voor kinderen 1850-1950 (Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2009), 15-16 Parlevliet, 16

36

Tekstbewerking

worden geacht voor de culturele ontwikkeling van een samenleving. Omdat sommige klassiekers al lang geleden geschreven zijn, worden ze bewerkt en (opnieuw) vertaald zodat men de teksten in alle tijden tot zich kan blijven nemen. Hierbij gaat het wederom om het moderniseren van het taalgebruik. Op deze manier wordt het literair erfgoed aan volgende generaties doorgegeven. Ook het Nederlands cultureel erfgoed bevat klassiekers die opnieuw zijn uitgegeven in bewerkte versie. Er bestaan bijvoorbeeld veel verschillende edities van oorspronkelijk middeleeuwse werken, zoals Van den Vos Reynaerde of Mariken van Nieumeghen. De Nederlandse cultuur kent ook ‘modernere’ klassiekers, zoals Max Havelaar , Lucifer of Eline Vere. Ook van die werken zijn sommige al hertaald in hedendaagse taal zodat de verhalen toegankelijk zijn en blijven voor de moderne lezer, en niet in de vergetelheid geraken. Vanzelfsprekend kan niet iedereen zomaar een klassieker bewerken voor de moderne lezer en er van uit gaan dat de culturele waarde van zo’n werk dan behouden blijft. Er komt bij het bewerken van teksten met verouderd taalgebruik meer kijken dan slechts het moderniseren van die taal. De bewerker moet verstand van zaken hebben, en ook enig aanzien genieten in ‘het letterkundige wereldje’. Marita Mathijsen, hoogleraar Moderne Nederlandse Letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam en gespecialiseerd in negentiende-eeuwse literatuur en editietechniek, vindt het de verantwoordelijkheid van de literair-historici om de Nederlandse taalkunstwerken uit het verleden op peil te blijven houden in het heden. Oude literatuur vergaat wanneer er geen onderhoud gepleegd wordt, betuigt Mathijsen. Letterkundigen moeten zich volgens haar daarom steeds opnieuw afvragen wat ze kunnen doen om de klassieken leesbaar, en daarmee levend te houden. Het hertalen van klassiekers uit onze letterkunde ziet Mathijsen als een van de mogelijkheden om vergeten teksten onder de aandacht van een breder leespubliek te brengen.56 Het moderniseren van oude teksten zou naast het (opnieuw) interesseren van de ‘gewone’ lezer voor klassieke literaire werken, die in cultureel opzicht van belang zijn, ook voor het literatuuronderwijs op het voortgezet onderwijs een zeer positief effect kunnen hebben. In 2010 verscheen een bewerkte en hertaalde versie van Multatuli’s Max Havelaar. Deze bewerking was verzorgd door NRC-journalist Gijsbert van Es. Het boek, dat oorspronkelijk in 1860 verschenen is, moet volgens Van Es opnieuw onder de aandacht worden gebracht van de moderne lezer. Hij wil met zijn hertaling de scholieren op het voortgezet onderwijs bereiken, omdat hij hoopt dat de bewerking jonge lezers voor zich zal winnen en dat de Max Havelaar weer opnieuw in de belangstelling zal komen te staan in het literatuuronderwijs. Per slot van rekening zijn jongeren van nu over een aantal decennia verantwoordelijk voor het conserveren en op peil houden van ons literair cultureel erfgoed, aldus Van Es.57 Van Es werkt in het voorwoord van zijn bewerking het belang van Max Havelaar voor onze cultuur uit in drie argumenten. Ten eerste geeft hij een literair-historisch argument: Max Havelaar is een ‘klassieker’ en ‘een onbetwist hoogtepunt in de Nederlandse literatuur’. Bovendien is het een boek met ‘historische betekenis’. Van Es vindt dat dit werk onomstotelijk behoort tot het culturele erfgoed van Nederland. Daarnaast geeft hij een esthetisch argument door aan te geven hoezeer hij de compositie en stijl van het boek bewondert. Een dergelijk werk moet blijvend onder de aandacht van lezers worden gebracht. Tot slot geeft hij nog een maatschappelijk argument: de aanklacht tegen uitbuiting en machtsmisbruik die in Max Havelaar naar voren komen, zijn nog steeds actueel en daarom kan dit boek de moderne lezer ook nog steeds aanspreken.58 56 57 58

M. Mathijsen. ‘Literatuur als levertraan.’ Leescultuur onder vuur Mathijsen red. K. Hilberdink en S. Wagenaar. (Amsterdam: Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, 2006): 9-16 G. van Es. ‘‘Max Havelaar’ hertaald en bewerkt.’ NRC Handelsblad 1 februari (2010): 1 G. van Es. Voorwoord in de hertaling van Max Havelaar of de Koffieveilingen van de Nederlandse

37

Tekstbewerking

Als een boek met zulke kwaliteiten en een dergelijke betekenisvolle waarde dan wordt bewerkt en hertaald, rijst er een prangende vraag: waarom? Van Es vindt de hertaling noodzakelijk omdat de oorspronkelijke versie volgens hem ontoegankelijk is. Scholieren zullen die versie dan ook niet uit zich zelf gaan lezen. Maar de versie van Van Es hanteert modern en begrijpelijk taalgebruik. Ook is het verhaal ingekort om het nog toegankelijker te maken. Deze versie zou voor scholieren een stuk aantrekkelijker moeten zijn om te lezen, en op deze manier hoopt Van Es de aandacht van scholieren weer bij literaire werken van groot belang voor de Nederlandse cultuur te kunnen bepalen. Kennelijk is de voornaamste motivering voor het bewerken van teksten het willen laten voortbestaan van literaire werken die van groot belang voor de cultuur worden geacht. De enige manier waarop verhalen voort kunnen bestaan is immers wanneer ze gelezen worden. Die verhalen moeten de tand des tijds dan wel kunnen doorstaan. Vandaar dat het van belang wordt geacht om die teksten op zodanige manier te bewerken dat ze weer toegankelijk worden voor het moderne leespubliek van die tijd. Met de moderne hertalingen hoopt men het literair cultureel erfgoed enigszins veilig te kunnen stellen. Er bestaat veel discussie over of dat met het bewerken van teksten in moderne en simpelere taal wel te bereiken valt, maar daar gaat het hier niet om. Het is nu slechts van belang de motiveringen achter de bewerkingen bloot te leggen. Een andere motivering voor het bewerken van literatuur is wat specifieker maar heeft wel opnieuw te maken met het voor ogen gestelde lezerspubliek. Literatuur kan ook bewerkt worden in teksten die specifiek voor jongeren of zelf kinderen zijn bedoeld. Een klassieker kan worden bewerkt tot kinderboek, soms zelfs voor zeer jonge kinderen in de leeftijdscategorie van zes tot acht jaar. De gedachte achter deze bewerkingen is tweeërlei: de kinderen blijven lezen en daarnaast krijgt het jonge lezerspubliek toegang tot verantwoorde en belanghebbende teksten. Kinderen zijn een erg specifieke doelgroep. Bij het bewerken van teksten wordt dan ook sterk rekening gehouden met het leesniveau van die doelgroep: teksten worden sterk versimpeld, het taalgebruik wordt vereenvoudigd en de tekst krijgt een meer logische structuur, met meer leesaanwijzingen voor de jonge lezers. Kortom: de bewerkte tekst is specifiek geschikt voor kinderen om te lezen. De argumenten die Van Es geeft voor het hertalen van Max Havelaar komen sterk overeen met argumenten die bewerkers en uitgevers door de tijd heen veelal gaven bij het bewerken van in de desbetreffende tijd belangrijk geachte literaire klassiekers. Parlevliet toont in haar onderzoek aan dat het ook in het verleden gebruikelijk was om in voorwoorden van hertaalde klassiekers de literair-historische, esthetische en moreel-maatschappelijke waarde van het originele werk te benadrukken. Het ging in het verleden bij hertalingen vaak ook om het aantrekkelijker en toegankelijker maken van die klassiekers voor een moderner en meestal jonger publiek. De bewerkingen die Parlevliet heeft onderzocht, waren zelfs specifiek gericht op een lezerspubliek van kinderen. De nadruk werd in deze bewerkingen vaak gelegd op de leesbevorderende functie ervan. De kinderen moesten blijven lezen, zodat ze hun leesvaardigheden zouden ontwikkelen en bijhouden. Naast die leesbevordering vond men het ook van belang kinderen ‘goede’ boeken te laten lezen, die van enige betekenis waren en door de maatschappij van cultureel belang werden geacht. Men hoopte dat het lezen van dergelijke bewerkingen de kinderen ooit aan zou zetten tot het lezen van de oorspronkelijke klassiekers, de bronteksten.59 Bij het bewerken van deze teksten voor kinderen werden aannames gedaan door de bewerkers, over de literaire competentie van de jonge lezers. Deze aannames leidden tot het herstructureren van de inhoud van het verhaal en het aanpassen van het taalgebruik tot op een bepaald niveau. Herstructureren gebeurde vooral door de tekst in te delen in korte 59

Handelsmaatschappij. (Amsterdam: Uitgeverij Nieuw Amsterdam, 2010), 7 Parlevliet, 57

38

Tekstbewerking

hoofdstukken met een voor zichzelf sprekende titel en soms ook door een korte samenvatting of wat leesaanwijzingen aan het begin van elk hoofdstukje te geven. Het taalgebruik werd ook vaak vereenvoudigd: de zinnen werden korter gemaakt en abstracte woorden werden zoveel mogelijk door simpelere synoniemen vervangen.60 Nog een andere motivering voor het hertalen en bewerken van teksten, is om deze toegankelijk te maken voor mensen die veel moeite hebben met lezen en schrijven: laaggeletterde mensen. Zoals beschreven, hebben zij ooit wel de techniek van het lezen geleerd, maar hebben het niet bijgehouden, of zich de vaardigheid nooit helemaal eigen gemaakt. Ze zijn dan ook veelal niet in staat ‘gewone’ boeken te lezen die in de boekhandel worden aangeboden, omdat het leesniveau daarvan simpelweg te hoog is. Veel laaggeletterde mensen zeggen daarom niet van lezen te houden. Maar wanneer ze weet van zouden hebben van boeken die speciaal op hun leesniveau zijn afgestemd, bestaat de kans dat lezen hun (hernieuwde) interesse krijgt. Daarom bestaan er bewerkingen van boeken voor volwassenen, speciaal gericht op het leesniveau van laaggeletterde mensen. Het gaat hier dus niet om het moderniseren van een oud klassiek werk, maar om het vereenvoudigen van een roman die voor de ‘normale’ volwassen lezer is geschreven. De aanpassingstechnieken die hiervoor worden toegepast zijn vergelijkbaar met de technieken die worden gebruikt bij het aanpassen van boeken voor kinderen: de hertalingen hanteren eenvoudig taalgebruik, korte zinnen, weinig moeilijke woorden en een duidelijke structuur in het verhaal. Kortom: allemaal aanpassingen die het proces van lezen moeten versimpelen. Een voorbeeld van dergelijke bewerkingen of hertalingen zijn de boeken uit de serie Leeslicht, die verschijnen bij uitgeverij Eenvoudig Communiceren. Laaggeletterden zijn, net als kinderen, een erg specifieke doelgroep. Om een tekst te bewerken en geschikt te maken voor deze doelgroep moet een hertaling dan ook aan een specifiek aantal eisen voldoen. Het leesniveau mag niet te hoog liggen, maar de bewerking moet ook niet te kinderlijk worden. De doelgroep is tenslotte volwassen. De inhoud van het oorspronkelijke verhaal moet worden overgebracht, maar daarbij moet wel rekening worden gehouden met het interpretatievermogen en de cognitieve capaciteiten van de laaggeletterde lezer. Het hertalen van een boek tot een versie die geschikt is voor zwakke lezers blijkt niet eenvoudig. Bewerkers van de Leeslichtboeken hebben zich dan ook bepaalde bewerkingsstrategieën aan moeten meten die speciaal zijn afgestemd op de bewuste doelgroep voor wie ze de teksten bewerken.

3.3 Beeldspraak, vertelsituatie en verhaalordening In dit onderzoek zijn vergelijkende analyses uitgevoerd op basis van steeds een bepaald literair mechanisme bij een aantal diverse bewerkingen van de serie Leeslicht. Er is gekozen voor drie mechanismen, die al zijn genoemd, te weten beeldspraak, vertelsituatie en ordening van het verhaal. Elk van deze mechanismen kunnen op bepaalde wijze interpretatieproblemen opleveren voor een lezer. Het is daarom interessant te onderzoeken op welke manier in de hertalingen is omgegaan met de literaire mechanismen die in bronteksten zijn gehanteerd. Er is onderzocht of die mechanismen al dan niet zijn bewerkt in de doelteksten, en op welke manier die bewerking vorm krijgt. De literaire mechanismen die in dit onderzoek een rol spelen zorgen elk op hun eigen ‘niveau’ voor complexiteit in de tekst. Op het stilistische niveau wordt gekeken naar beeldspraak. Op het vertelniveau wordt gekeken naar de vertelsituatie en gedachteweergave en op het verhaalniveau wordt gekeken naar de ordening van het verhaal ten opzichte van de volgorde van de gebeurtenissen in dat verhaal. Deze mechanismen kunnen, zoals gezegd, sterk van invloed zijn op de complexiteit van een tekst. Het eerste mechanisme, beeldspraak, is in de richtlijnen van Eenvoudig Communiceren 60

Parlevliet, 3

39

Tekstbewerking

opgenomen. Er wordt sterk aangeraden beeldspraak volledig te vermijden, evenals spreekwoorden en uitdrukkingen. In dit onderzoek is bekeken of beeldspraak inderdaad wordt vermeden in de bewerkingen, en als dat het geval is, op welke manier dat gebeurt. Over de andere twee mechanismen is niets opgenomen in de richtlijnen, hoewel de aanbeveling wordt gedaan een tekst altijd ‘logisch op te bouwen’. Dat zou in verband kunnen worden gebracht met de ordening van een verhaal, maar er wordt verder niets expliciet gezegd over chronologie en volgorde (zie bijlage 1). Het eerste mechanisme, beeldspraak, bemoeilijkt het lezen van een tekst. Niet alleen voor een laaggeletterde lezer, maar ook voor de gewone lezer. Bij beeldspraak wordt er in de uiting iets anders gezegd dan wat er eigenlijk bedoeld wordt. Het is bij beeldspraak immers zo dat de letterlijke lezing interpretatieproblemen oplevert. Die problemen kunnen worden opgelost door het letterlijke figuurlijk op te vatten, zodat de interpretatie ervan weer klopt bij de rest van het verhaal. Die figuurlijke interpretatie wordt gestuurd door de context van de uiting zelf, of door de ruimere context van de uiting in de tekst. De lezer moet bij beeldspraak dus altijd zijn letterlijke lezing bijstellen en uitzoeken waar het beeld voor staat, wat ermee bedoeld wordt. Omdat dit voor een gewone lezer al enige moeite kan kosten, zal beeldspraak voor de laaggeletterde, en dus ongeoefende lezer helemaal snel begripsproblemen opleveren. De letterlijke lezing wordt door een zwakke lezer namelijk niet zomaar figuurlijk opgevat. Een laaggeletterde lezer loopt eerder kans hierin vast te lopen. Maar beeldspraak kan een tekst stilistisch gezien wel veel verve geven. Interessant is dus om te kijken hoe beeldspraak is aangepast in de boeken van Leeslicht. Kenmerken van beeldspraak komen uitgebreider aan bod in hoofdstuk vier, waarna in datzelfde hoofdstuk ook de analyse van beeldspraak in drie boeken volgt. Het tweede mechanisme dat wordt onderzocht is de wijze van vertellen in verhalende teksten. De manier waarop een verhaal wordt verteld en gepresenteerd, bepaalt niet alleen het specifieke karakter van de tekst, maar beïnvloedt en stuurt ook in hoge mate de lezersreactie. In iedere interpretatie speelt de vertelwijze een belangrijke rol. Op vertelniveau kan worden aangenomen dat twee verschijnselen interpretatiemoeilijkheden kunnen opleveren. Het eerste heeft te maken met de vertelsituatie, waarin voor de lezer onduidelijk is of de vertelinstantie of het personage dat vertelt wel betrouwbaar is. Deze vertelsituatie wordt beschouwd als een onbetrouwbaar vertelperspectief of, wanneer een personage ook de verteller is, een onbetrouwbare verteller. Een dergelijke onbetrouwbare vertelsituatie geeft onbetrouwbare visies, die niet altijd stroken met de werkelijkheid in het verhaal. Op deze manier wordt de lezer dus op het verkeerde been gezet. Naarmate het verhaal vordert, en steeds meer informatie bekend wordt, bijvoorbeeld via focalisaties van andere personages of andere aanwijzingen in de tekst, moet de lezer steeds zijn beeld over een personage of een gebeurtenis bijstellen en steeds nieuwe informatie in verband brengen met oudere, om zo tot een nieuwe, meer ‘correcte’ interpretatie te komen. Omdat verhalen met een dergelijke vertelsituatie voor een ‘normale’ lezer al tamelijk lastig zijn om te interpreteren, en alle informatie in het juiste perspectief te plaatsen, is het aannemelijk dat deze vertelsituatie voor een laaggeletterde lezer in ieder geval begripsproblemen zal opleveren. Het is daarom interessant om te kijken hoe met deze vertelsituatie is omgegaan bij de bewerking van de romans, en hoe die is vormgegeven in de hertalingen. Het tweede verschijnsel waarvan aangenomen kan worden dat het begripsmoeilijkheden en interpretatieproblemen kan opleveren, heeft te maken met de presentatiewijze van de gedachteweergave in verhalende teksten. Bij bepaalde vormen van gedachteweergave is het moeilijk voor de lezer om eenduidig te bepalen aan wie de uitlatingen moeten worden toegeschreven, de verteller of een personage. Het is bij de interpretatie van belang om het onderscheid tussen vertellerstekst en persoonstekst te kunnen maken, maar soms is de gedachteweergave diffuus. Wanneer het onduidelijk is of we te 40

Tekstbewerking

maken hebben met de gedachte van een personage of met een verteller die de gedachten van het personage verwoordt, is het moeilijker de tekst op de juiste wijze te interpreteren en tot volledig begrip van het verhaal te komen. De vormen van gedachteweergave die vooral lastig zijn te identificeren als vertellerstekst dan wel persoonstekst zijn gedachten weergegeven in een innerlijke monoloog in de directe rede, zonder verdere aanwijzingen dat het om gedachteweergave gaat, of in de vrije indirecte rede. De eerste vorm is lastig, omdat op geen enkele wijze wordt aangegeven dat het om gedachteweergave is, de lezer moet dat zelf uit de context van het verhaal opmaken. De tweede vorm is lastig, omdat deze vorm eigenlijk door de verteller wordt weergegeven, maar daarbij dicht aansluit bij de gedachten van het personage. Hier onder wordt van beide vormen. Directe rede (ongemarkeerd): Vrije indirecte rede:

Jaap gaat het huis uit. Waar gaat Jaap nu toch heen? Jammer, ik heb hem helemaal geen gedag kunnen zeggen. Jaap ging weg. Waar zou Jaap naar toe zijn gegaan? Jammer, Roos heeft helemaal geen gedag meer kunnen zeggen.

In het eerste voorbeeld moet de lezer zelf zien te bepalen wat gedachteweergave en dus persoonstekst is en wat vertellerstekst is. In de tekst zelf zijn daarvoor geen aanwijzingen aangebracht. In het tweede voorbeeld lijken vertellerstekst en persoonstekst door elkaar te lopen: het is hier onduidelijk wat aan wie moet worden toegeschreven. Als de interpretatie van deze vormen van gedachteweergave voor de ‘normale’ lezer al moeilijk is, is het zeker voor de laaggeletterde lezer een probleem. De verschillende vertelsituaties en diverse typen gedachteweergave worden in hoofdstuk vijf verder uitgewerkt, waarbij de complexe vertelsituatie van de onbetrouwbare verteller of het onbetrouwbare perspectief en de ingewikkeldere vormen van gedachteweergave ook worden besproken. Daarna wordt de analyse van een drietal romans met een onbetrouwbare vertelsituatie en complexe gedachteweergave beschreven. Het laatste mechanisme betreft de ordening van het verhaal. Een verhaal kan worden omschreven als een reeks van gebeurtenissen, die met elkaar verbonden zijn, maar niet per se volgens een chronologische lijn. Met de ordening van het verhaal, dus de volgorde waarin de gebeurtenissen in het verhaal naar voren komen, beoogd een auteur vaak een bepaald effect, bijvoorbeeld het creëren spanning, het doseren van informatie of het psychologisch verdiepen van een personage. Deze ordening behoort daarom ook tot één van de middelen waarmee de lezer wordt gemanipuleerd. Het is gebruikelijk om de ordening van een verhaal te beschrijven met behulp van het onderscheid tussen de volgorde waarin de gebeurtenissen in de tijdslijn zijn gebeurd en de volgorde (of ordening) waarin de gebeurtenissen in het verhaal worden gepresenteerd. Van dit mechanisme wordt onderzocht in hoeverre er sprake is van een al dan niet chronologische presentatiewijze van de gebeurtenissen in het verhaal, zowel in de brontekst als in de hertaling. Een verhalende tekst wordt meestal niet in chronologisch volgorde gepresenteerd; er wordt als het ware in de tijd heen en weer gesprongen. Een lezer moet dus zelf de chronologische volgorde van de gebeurtenissen in de geschiedenis van het verhaal construeren. Gebeurt dit bij een normale lezer vaak bijna automatisch, voor een laaggeletterde lezer kan dit een tamelijk lastige opgave zijn. De lezer is behoorlijk afhankelijk van zijn geheugen bij een correcte interpretatie van een verhaal met veel tijdssprongen. Bovendien moet hij zelf verbanden kunnen leggen tussen diverse passages uit het verhaal. Daartoe is de laaggeletterde lezer vaak niet goed in staat, omdat het op cognitief niveau teveel van hem vraagt. De ordeningsprincipes die aan bod komen bij de volgorde van een verhaal

41

Tekstbewerking

worden uitgebreider besproken in hoofdstuk zes. Daarna volgt de analyse van een drietal romans en hun bewerkingen op basis van de ordening van het verhaal.

3.4 Selectieprocedure van bronteksten voor analyseonderzoek Het corpus van te onderzoeken boeken is vastgesteld op basis van de drie hiervoor beschreven literaire mechanismen. De bronteksten zijn onderzocht op beeldspraak, complexe vertelsituaties en op niet-chronologische verhaalvolgorde. Voor elk van de drie mechanismen zijn drie bronteksten geselecteerd die als typerend kunnen worden geacht voor het betreffende mechanisme. Het corpus, dat zou kunnen bestaan uit minimaal drie (in verband met overlap) en maximaal negen boeken, is uiteindelijk op een aantal van zes bronteksten neergekomen, waarbij drie boeken op twee verschillende mechanismen worden onderzocht. De rest van de Leeslichtboeken die hertaald zijn, worden in deze studie buiten beschouwing gelaten, om het onderzoek enigszins af te kunnen bakenen. Die hertalingen zouden kunnen dienen als secundair corpus waarnaar verwezen kan worden ter ondersteuning van de bevindingen, maar zijn voor dit onderzoek verder niet gebruikt. De bronteksten worden in de betreffende hoofdstukken, waarin ze worden geanalyseerd, uitgebreider besproken. Er wordt verder ingegaan op het materiaal van het geselecteerde corpus en hierbij wordt aandacht besteed aan de grootte van het werk en de bewerking, de manier waarop passages zijn geselecteerd en de motivering voor de keuzes die daarin gemaakt zijn. Bij de selectie van de boeken is geen acht geslagen op het niveau van de doelteksten, op de bewerker van de doeltekst, of op het genre van de boeken, behalve dat kinderboeken en Leeslichtboeken die geen bewerkingen betreffen, buiten beschouwing zijn gelaten bij de selectieprocedure. De enige criteria zijn in feite de genoemde literaire mechanismen beeldspraak, vertelwijze en verhaalordening. De boeken die geselecteerd zijn, staan hieronder in een tabel genoteerd. In die tabel is tevens duidelijk gemaakt welk boek voor welk mechanisme is onderzocht. Tabel 1 Onderzoekscorpus Beeldspraak De geboorte van een moeder. Over zwanger zijn en moeder worden, Daphne Dekkers Het diner, Herman Koch Komt een vrouw bij de dokter, Kluun

Vertelsituatie De gelukkige huisvrouw Heleen van Royen

Het diner, Herman Koch is er hoop, Renate Dorrestein

Verhaalordening Ik omhels je met duizend armen, Ronald Giphart Komt een vrouw bij de dokter, Kluun De gelukkige huisvrouw, Heleen Van Royen

42

Beelden in woorden

4. Beelden in woorden Beeldspraak in drie bronteksten en hun hertalingen

Het hoofddoel van deze studie is, zoals beschreven, het analyseren van bewerkingen van literatuur op basis van bepaalde aspecten die literatuur doorgaans enige complexiteit geven. Een van die aspecten is, zoals al vermeld, beeldspraak. Omdat beeldspraak in veel verschillende vormen kan voorkomen en er bovendien een breed scala aan theorievorming over bestaat, is het niet onbelangrijk wat dieper op het fenomeen beeldspraak in te gaan. In dit hoofdstuk volgt dan ook eerst een uiteenzetting over beeldspraak en haar verschillende mogelijke vormen. Hierbij gaat het te ver alle theorievorming te bespreken; dat is bovendien niet noodzakelijk voor dit onderzoek. Wel is het van belang enige achtergrond te verschaffen om dit onderzoek te kunnen plaatsen ten opzichte van tot dusver gerichte studies, dit in navolging van G.H. Otten-van der Kaap, over wier onderzoek later meer. Omdat uitgeverij Eenvoudig Communiceren in haar eigen richtlijnen adviseert beeldspraak te vermijden, evenals het gebruik van uitdrukkingen en spreekwoorden, valt te verwachten dat daaraan gehoor is gegeven in de hertalingen. Interessant is om te onderzoeken hoe met gevallen van beeldspraak is omgegaan in de bewerkte tekst en wat daarvan het effect is. Mijn verwachting is dat er bepaalde vormen van beeldspraak zijn die eerder begripsproblemen zullen opleveren voor de laaggeletterde lezer dan andere. Het is dan ook aannemelijk dat bepaalde gevallen van beeldspraak uit de bewerkte tekst zijn weggelaten, terwijl andere gevallen in bewerkte vorm terug komen in de hertaling. Die bewerkte vorm is hoogstwaarschijnlijk gestript van zijn beeldende werking, en aangenomen mag worden dat slechts de informatieve inhoud van de uitlating in de bewerking terug te vinden is. Uitgebreidere hypothesen waarin begripsproblemen die bij de verschillende soorten beeldspraak al dan niet op zouden kunnen treden, zijn geformuleerd in de tweede paragraaf van dit hoofdstuk maar eerst moet nader op het fenomeen beeldspraak worden ingegaan. Na de hypothesen volgt een toelichting op de werkwijze en vervolgens besteed ik in dit hoofdstuk aandacht aan de analyses van drie boeken met beeldspraak en hun hertalingen, te weten De geboorte van een moeder. Over zwanger zijn en moeder worden van Daphne Deckers, Het diner van Herman Koch en Komt een vrouw bij de dokter van Kluun. Resultaten van deze analyses zijn samengevat in de laatste paragraaf van dit hoofdstuk.

4.1 Beeldspraak In dit onderzoek wil ik slechts één theorie over beeldspraak kort aan bod laten komen, omdat die theorie als leidraad geldt in dit hoofdstuk over beeldspraak. Het betreft een studie van J.J.A. Mooij: A study of Metaphor. On the nature of metaphorical expressions, with special

43

Beelden in woorden

reference to their reference. 61 Deze studie, verschenen in 1976, heeft in Nederland ruim de aandacht gekregen. Mooij gaat er in deze studie van uit dat een metafoor een vorm van analogie is; hij bedoelt hiermee dat er een punt van overeenkomst bestaat tussen een metaforisch gebruikt woord en het onderwerp dat dit metaforisch gebruikte woord beschrijft. Hij beschouwt de metafoor, wanneer die op analogie berust, als een vergelijking. Dit uitgangspunt neem ik in dit onderzoek over bij de identificatie van metaforen. Verder baseer ik mij veel op het handboek Literair Mechaniek en grijp ik ook zo nu en dan terug op de theorie die G.H. Otten- van der Kaap in haar proefschrift hanteert. 62 63 Voorts laat ik mijn beweringen ondersteunen door Van Gorps Lexicon van literaire termen. 64 Beeldspraak is zoveel als het figuurlijk gebruik van taal. In de literatuur vormt beeldspraak een middel om op aanschouwelijke en suggestieve manier een complex geheel van ideeën en gevoelens op te roepen. Het gaat dan dus om een beeldende manier van uitdrukken, waarbij de letterlijke voorstelling wordt vervangen door een figuurlijke, om deze op te smukken of te verlevendigen.65 Zoals gezegd levert de letterlijke lezing van beeldspraak interpretatieproblemen op. De lezer moet voor zichzelf vaststellen dat het om figuurlijk taalgebruik gaat en vervolgens moet hij zijn lezing bijstellen. Vanuit de gedachte dat een metafoor een vergelijking is, bestaat een metaforische zin uit minimaal twee ‘onderwerpen’. Bij beeldspraak moeten dan ook altijd twee elementen kunnen worden onderscheiden. Ten eerste is dat het beeld, dat altijd in de tekst gegeven is, ook wel vehicle genoemd. Dit zou men het metaforische onderwerp kunnen noemen. Ten tweede is het datgene waarvoor het beeld staat, al dan niet in de tekst uitgedrukt, ook wel tenor genoemd. Dit zou dan het letterlijke onderwerp worden genoemd. In de voorbeeldzin Sebastiaan is een beer is ‘beer’ het metaforische onderwerp en ‘Sebastiaan’ het letterlijke. Door dit zinnetje te lezen worden eigenschappen of kenmerken, die men doorgaans in verband brengt met het metaforische onderwerp ‘beer’ (groot en sterk), nu ook in verband gebracht met het letterlijke onderwerp ‘Sebastiaan’. Dat derde, intermediaire element, dat de twee hoofdelementen met elkaar verbindt, wordt ground genoemd, en gaat om het punt van overeenkomst. In het geval van deze voorbeeldzin wordt dus bedoeld dat zowel voor de vehicle als voor de tenor geldt dat die groot en sterk zijn. De ground is vaak moeilijk te formuleren, omdat men geneigd is deze met de kenmerken van de tenor te laten samenvallen.66 Deze veelgebruikte termen vehicle, tenor en ground vinden hun oorsprong in een studie van I.A. Richards over retoriek. In dit onderzoek wordt, net als in de studie van Richards en vele daaropvolgende studies, een metafoor als een vergelijking beschouwd die uit deze drie componenten bestaat. Deze componenten worden in tabel 1 weergegeven. Tabel 1 Componenten van beeldspraak Component Ver klaring

61 62 63 64 65 66

de vehicle

Het beeld of drager van het beeld; metaforisch onderwerp

de tenor

Het vergelekene; datgene waar het beeld voor staat; letterlijk onderwerp

de ground

Het gemeenschappelijk element op grond waarvan de vergelijking tot stand komt; het punt van overeenkomst

J.J.A. Mooij, A study of Metaphor. On the nature of metaphorical expressions, with special reference to their reference, (Amsterdam: North-Holland Publishing Company, 1976) E. van Boven en G.J. Dorleijn, Literair Mechaniek (Bussum: Uitgeverij Coutinho, 2003) G.H. Otten-van der Kaap 'Lied van 't leven, Bloemen van Passie.' Metaforen in de poëzie van Tachtig Groningen: Reprografisch Centrum Groningen BV, 2005) H. van Gorp, et al. Lexicon van literaire termen (Groningen: Wolters-Noordhoff, 1980) Van Gorp, 55, 482 Van Boven en Dorleijn, 162

44

Beelden in woorden

George Lakoff, hoogleraar cognitieve linguïstiek in de Verenigde Staten, en Mark Johnson, eveneens actief op het gebied van de cognitieve linguïstiek, tonen in hun studie Metaphors we live by aan hoe en waarom metaforen ons dagelijks leven helpen te bepalen.67 Metaforen zijn volgens Lakoff en Johnson niet alleen talige kwesties; ze zijn ook van groot belang voor het denken in het algemeen. Lakoff en Johnson omschrijven het begrip metafoor als volgt: ‘understanding and experiencing one kind of thing in terms of another.’68 Hier wordt de term metafoor dus gebruikt om alle vormen van beeldspraak aan te duiden. Beeldspraak wordt dan ook wel metaforisch taalgebruik genoemd. Het begrip metafoor is echter dubbelzinnig: het kan naast deze algemene betekenis nog een meer specifiekere betekenis hebben, en dan wordt een bepaald type beeldspraak bedoeld. In dit onderzoek wordt de term metafoor verder enkel specifiek gebruikt, om onderscheid te kunnen maken tussen de verschillende soorten beeldspraak die zich in taal kunnen voordoen. Meestal wordt beeldspraak onderverdeeld in twee verschillende hoofdtypen, te weten metaforen en metonymia . De metafoor als een van de twee hoofdtypen heeft dus een meer specifieke betekenis en berust op betekenisoverdracht tussen twee termen op basis van overeenkomst. Het komt hier op neer: een kenmerk van het beeld wordt overgedragen op de zaak of persoon waarmee het beeld in verband wordt gebracht. Twee verschillende gebieden worden met elkaar verbonden in een metafoor, en die verbinding levert een ‘beeld’ op, omdat er een overeenkomst is aan te wijzen tussen de twee gebieden.69

4.1.1 Metaforen Het belangrijkste doel van metaforen is het concretiseren en vergemakkelijken van communicatie en handeling. Binnen de literaire traditie gaat het ook veelal om het verrijken van de geschreven tekst. Er bestaan twee soorten metaforen: metaforen in ruimere zin en metaforen in engere zin. Een metafoor in ruimere zin is altijd een vergelijking. In een vergelijking is de tenor, naast de vehicle, altijd expliciet aanwezig. De ground wordt bepaald door analogie, of ‘gelijkheid op een of meer punten’ en kan óf expliciet in de tekst aanwezig zijn óf verzwegen worden. Metaforen in ruimere zin kunnen op verschillende manieren vorm krijgen, namelijk in vergelijkingen met een verbindingswoord of in vergelijkingen zonder verbindingswoord. Ook bestaat er een zeer uitgewerkte vorm van vergelijken, die wordt een homerische vergelijking genoemd. Allereerst iets over de vergelijking met een verbindingswoord. Verbindingswoorden zijn bijvoorbeeld: als, zoals, zo...als, gelijk, van, en zo voort. Deze vergelijkingen zijn de eenvoudigste vorm van metaforisch taalgebruik, omdat al aan de tekst zelf te zien is dat het om een vergelijking gaat. Dat komt door de verbindingswoorden. Een voorbeeld: Toen hij uit de sloot kwam, zag hij eruit als een varken. De ‘hij’ is hier het vergelekene, de tenor; ‘een varken’ is het beeld, de vehicle. Het punt van overeenkomst, de ground, is <+viesheid>. Iemand die in een sloot is gevallen zal er, net als het gemiddelde varken, niet al te schoon uitzien. Omdat als een veelgebruikt verbindingswoord is, wordt bij vergelijkingen met verbindingswoorden vaak nog weer onderscheid gemaakt tussen vergelijkingen met als en vergelijkingen met andere verbindingswoorden. Er zijn veel andere verbindingswoorden mogelijk; ook een werkwoord kan als verbindingswoord functioneren. Denk aan lijken op, doet denken aan en zo voort.70 Ten tweede de vergelijking zonder verbindingswoord. Deze wordt een asyndetische vergelijking (zonder syndeton = verbindingswoord) genoemd. In dergelijke vergelijkingen kan 67 68 69 70

G. Lakoff en M. Johnson. Metaphors we live by (Chicago en Londen: The University of Chicago Press, 1980) Lakoff en Johnson, 5 Van Boven en Dorleijn, 161 Van Gorp, 289

45

Beelden in woorden

een komma de functie van het verbindingswoord hebben overgenomen. Een voorbeeld: Haar handen, bedrijvige vlinders in schijnsel van het kaarslicht, werkten vaardig aan het breiwerkje. De ‘handen’, de tenor, zijn kennelijk druk aan het werk waardoor ze lijken op ‘bedrijvige vlinders’, de vehicle. Ook is het mogelijk dat het beeld en het vergelekene in een woord worden geformuleerd, in een samenstelling. De handen uit het voorbeeld zouden dan bijvoorbeeld ‘vlinderhanden’ worden genoemd.71 Tot slot de homerische vergelijking. Deze vorm van metaforisch taalgebruik wordt hier voor de volledigheid genoemd, maar verwacht mag worden dat deze vorm niet voorkomt in de te onderzoeken teksten. Een homerische vergelijking is een zeer uitgewerkte vergelijking. Deze vergelijking wordt uitgewerkt tot een verhaaltje met een eigen geschiedenis met concrete details die niets meer met het vergelekene te maken hebben. Begin en eind van de vergelijking worden meestal duidelijk gemarkeerd.72 Een beroemd voorbeeld van een homerische vergelijking staat in de eerste zang van Mei, van Herman Gorter: Toen werd de zee wel als een groot zwaar man Van vroeger eeuw en kleeding, rijker dan Nu in dit land zijn: bruin fluweel en zij Als zilver en zwart vilt en pelterij Vèr uit het Siberisch Rusland; geel koper Brandt vele lichtjes in de plooien der Hoozen, in knoopen en in passement Van het breed overkleed, wijd uithangend. De dichter vergelijkt hier de zee met een rijk uitgedost man. Hij werkt deze vergelijking uit in de hele strofe. Het is kort gezegd een breed uitgesponnen vergelijking. Naast de metaforen in ruimere zin, de vergelijkingen, bestaan er ook metaforen in engere zin. Bij metaforen in engere zin is er wel sprake van een vergelijking die berust op overeenkomst, maar in de tekst wordt alleen het beeld genoemd. Dit subtype metafoor is dus geen vergelijking en de tenor, datgene wat wordt bedoeld, is niet in de tekst geëxpliciteerd. Het beeld vervangt als het ware het letterlijke dat eigenlijk bedoeld wordt: het wordt gesubstitueerd. Het punt van overeenkomst, de ground, wordt bij deze metafoor meestal verzwegen. De meeste spreekwoorden zijn of bevatten een metafoor in engere zin. Een voorbeeld: Laura haalde voor hem de kastanjes uit het vuur. De vehicle is hier ‘de kastanjes uit het vuur halen’. De tenor, dus datgene waar dit beeld voor staat, is het doen van een moeilijke en oncomfortabele klus. Kastanjes uit het vuur halen is namelijk geen pretje, en de kans op brandwonden is zeer reëel. Kennelijk heeft ‘Laura’ iemand een grote gunst verleent door een vervelend of zelfs gevaarlijk klusje voor hem te doen.73 Een metafoor in engere zin kan in verschillende woordsoorten voorkomen: in de vorm van een zelfstandig naamwoord, een bijvoeglijk naamwoord, een werkwoord, een bijwoord of een combinatie van verschillende woordsoorten. Een metafoor in engere zin is op te vatten als een semantische deviatie, omdat strikt genomen de taaluiting in een letterlijke interpretatie geen zinnige mededeling oplevert. De lezer moet bij de uiting stil blijven staan en proberen een zinnige lezing te realiseren. Bij een vergelijking (dus een metafoor in ruimere zin) heeft de lezer dat minder nodig, omdat de tekst signalen bevat waarmee de lezing genormaliseerd kan worden.74 Bij metaforen in engere zin wordt dus betekenis van het beeld (het metaforisch onderwerp) op het vergelekene (het letterlijke onderwerp) overgedragen. De mogelijke verhoudingen tussen beeld en vergelekene is in principe eindeloos. Er zijn echter diverse 71 72 73 74

Van Boven en Dorleijn, 168 en Van Gorp, 289 Van Boven en Dorleijn, 168 Otten-Van der Kaap, 41 Van Boven en Dorleijn, 44

46

Beelden in woorden

categorieën van betekenisoverdracht die met enige regelmaat voorkomen en die het vermelden waard zijn. Een beeld, betekenisoverdracht, kan dat wat men zeggen wil concreter maken, verduidelijken. Een vorm van concretiseren is het toekennen van levende kenmerken aan een eigenlijk levenloos begrip. Het beeld maakt het levenloze begrip ‘levend’, en daarmee duidelijker. Deze categorie van betekenisoverdracht wordt animalisering of vitalisering genoemd. Binnen deze categorie kan nog weer onderscheid gemaakt worden in de aard van het leven: plantaardig, dierlijk of menselijk. Een voorbeeld van een animalisering naar de aard van een plant: Nadat Renske was verhuisd, bloeide ze helemaal op. ‘Renske’ kan natuurlijk niet letterlijk bloeien zoals een bloem, maar de vergelijking die wordt gemaakt gaat over het ‘open gaan’ of ‘tot haar recht komen’ van zowel de bloem als het meisje. Die derde vorm van animalisering, dus van menselijke aard, wordt personificatie genoemd: levenloze zaken, niet-menselijke levensvormen of abstracte begrippen krijgen menselijke eigenschappen toegeschreven door het beeld dat gebruikt wordt. Deze vorm is de meest voorkomende vorm van animalisering en heeft daarom een eigen naam. Een voorbeeld van personificatie: Het riviertje kabbelde vriendelijk door het groene dal. Riviertjes kunnen niet vriendelijk zijn, dat is een menselijke eigenschap. Maar door het riviertje deze eigenschap te geven roept deze metafoor toch een bepaald beeld op van die rivier: een rustige rivier, waar je met genoegen op zou kunnen gaan varen: de rivier vormt geen gevaar. Het tegenovergestelde van animalisering of vitalisering komt overigens ook voor: mechanisch kust hij haar. Een mens krijgt eigenschappen toegeschreven van een apparaat of automaat. Dit wordt wel verdinglijking genoemd.75 Een andere categorie is synesthesie. Synesthesie is een bijzondere vorm van metaforisch taalgebruik en heeft betrekking op zintuigen die door elkaar lopen. Voorbeelden hiervan zijn: warme melodie of schreeuwende kleuren. ‘Warm’ heeft betrekking op het gevoel terwijl melodie betrekking heeft op het gehoor en geluid kan niet warm zijn. ‘Schreeuwen’ heeft betrekking op het gehoor, terwijl kleuren betrekking hebben op het zicht en geen geluid produceren.76 Tot slot de allegorie. Dit subtype metafoor in engere zin wordt hier kort besproken, in verband met de volledigheid van deze karakterisering van beeldspraak, maar verwacht mag worden dat ook deze vorm van beeldspraak, net als de homerische vergelijking, niet in de te onderzoeken teksten zal voorkomen. Een allegorie is een metafoor in engere zin die gedurende het gehele gedicht of verhaal wordt volgehouden. Het is een vorm van beeldspraak waarbij concrete figuren en voorvallen de plaats innemen van de eigenlijk bedoelde abstracte begrippen. In feite is de tekst dan één lange uitgewerkte metafoor. Het bekendste voorbeeld is de middeleeuwse allegorie Elckerlyc. In deze allegorie worden abstracte begrippen voorgesteld als personen (Jaloezie, Dood, Deugd etc.). In de middeleeuwen was de allegorie vooral didactisch van aard: men kon zich de begrippen als personen voorstellen en ze daardoor beter begrijpen.77 Nu de verschillende soorten en vormen van metaforen zijn besproken, is het van belang de aandacht op een bijzonder aspect van beeldspraak te vestigen. Metaforen kunnen sterk suggestief zijn, zoals blijkt uit sommige voorbeelden. Maar sommige vormen van beeldspraak herkennen we niet meer als zodanig, omdat het beeld ‘versleten’ is geraakt door veelvuldig gebruik, de zogenaamde clichés. Een cliché is een vorm van beeldspraak die gewoon is geworden in het dagelijks taalgebruik. Het zijn vaste uitdrukkingen die steeds in dezelfde combinatie terugkomen. Clichés zijn voorspelbare uitlatingen die niet (meer) 75 76 77

Van Gorp, 290 en G. Otten-Van der Kaap, 219 Van Boven en Dorleijn, 175 J.M.G. de Jong. Syllabus literaire begrippen. Meer dan 200 literaire begrippen verklaard. (Particuliere uitgave: J.M.G. de Jong, 2006), 3

47

Beelden in woorden

origineel zijn. Het gaat hier dan vooral om vaste, als het ware versteende, uitdrukkingen, zoals Hij is zo dom als een ezel of Het bloed kruipt waar het niet gaan kan. Daarnaast bestaan er ook dode, gelexicaliseerde metaforen. Deze dode metaforen worden, vooral in het gewone taalgebruik, niet langer als metafoor ervaren. Ze zijn zo gebruikelijk geworden in ons dagelijkse taalgebruik dat de beeldwerking van de metafoor de lezer helemaal niet meer opvalt, zoals in het volgende voorbeeld: hij is wat onbehouwen.78 De associatie met ruig en onbewerkt steen wordt hierbij niet meer gemaakt; het is meteen duidelijk wat met deze uitlating wordt bedoeld. Beeldspraak die te vaak gebruikt wordt, verliest dus zijn beeldende kracht. In feite is het dan geen beeldspraak meer, maar een versteende taalvorm. Dode metaforen kunnen echter wel opnieuw betekenis krijgen, door ze te revitaliseren. In poëzie wordt veel versleten beeldspraak weer gerevitaliseerd. Het afgesleten woord moet hierbij weer letterlijk worden genomen om de beeldwerking te kunnen ervaren. Ook een woordspeling kan het versleten beeld hernieuwde betekenis geven.79

4.1.2 Metonymia Naast de metaforen in ruimere zin en de metaforen in engere zin bestaat er nog een vorm van beeldspraak: metonymia . Net als bij de metafoor in engere zin wordt bij een metoniem wel het beeld maar niet het bedoelde genoemd. Groot verschil is, dat er géén overeenkomst is tussen het beeld en het bedoelde. Metonymie is een vorm van beeldspraak waarbij de relatie tussen metoniem en betekenis op basis is van aangrenzendheid. Een woord wordt vervangen door een ander woord op grond van een verband dat tussen beide bestaat, met uitzondering dus van het verband overeenkomst. Het gaat hier om verbanden zoals een deel voor het geheel, de oorzaak in plaats van het gevolg, of de plaats voor een product. Een metoniem is dus een bepaald stijlfiguur waarbij men niet rechtstreeks zegt wat men bedoelt, maar een woord gebruikt dat daarmee te maken heeft. Wie metonymie gebruikt, ‘verschuift’ zijn woordgebruik: in plaats van precies te zeggen wat bedoeld is, wordt een ander woord gebruikt, dat het bedoelde begrip als het ware oproept. Het belangrijkste doel van de metonymia is gelijk aan dat van metaforen, namelijk het concretiseren en verduidelijken van bepaalde uitingen. Ook metonymia worden gebruikt voor de verrijking van literaire teksten. Ons dagelijks taalgebruik bevat een groot aantal metonymia die gemeengoed zijn geworden en onbewust zijn aangewend. Deze metonymia worden zogenaamde clichés (zie ook metaforen) en hebben hun oorspronkelijke stilistische kracht verloren. Een vorm van metonymie heeft betrekking op een deel-geheel-relatie. Zo kan men spreken van koppen tellen, terwijl wordt bedoeld: mensen tellen. In plaats van het geheel ‘mensen’ noem je een onderdeel ‘koppen’. De Latijnse benaming van deze vorm is: pars pro toto (deel in plaats van het geheel). Deze vorm kan ook andersom voorkomen: er wordt dan een woord gebruikt dat het geheel aanduidt, terwijl maar een deel ervan bedoeld wordt. Bijvoorbeeld in deze zin: Nederland won van Duitsland met 3-0. Het gaat in deze uitspraak bijvoorbeeld om een voetbalwedstrijd. Met ‘Nederland’ (geheel) wordt het ‘Nederlands elftal’ (deel) bedoeld, en met ‘Duitsland’ (geheel) het ‘Duits nationaal elftal’ (deel). De Latijnse benaming van deze vorm is: totum pro parte (geheel in plaats van het deel). Deze twee vormen worden ook vaak samen aangeduid met de term synecdoche.80 Een andere veelgebruikte vorm van metonymie is het gebruik van de naam van de maker of bewerker voor het aanduiden van het gemaakte. In de zin Wij hebben een Herman Brood boven de bank hangen heeft de spreker niet echt Herman Brood zélf boven zijn bank hangen, maar een schilderij dat door hem gemaakt is. En wanneer we van een woord de betekenis niet kennen, zoeken we dat niet op in mijnheer Van Dale zelf, maar in het 78 79 80

Van Boven en Dorleijn, 176 Van Gorp, 289 en Van Boven en Dorleijn, 176 Van Gorp, 293

48

Beelden in woorden

woordenboek, dat oorspronkelijk door hem bewerkt werd (Het Van Dale Groot Woordenboek). Een vorm van metonymie die veel op deze vorm lijkt, is het gebruik van merknamen voor het eigenlijk bedoelde product. In de zin Ik moet nog Pampers hebben voor kleine Robert gaat het niet om ‘Pampers’, dat is slechts een merknaam; het gaat hier om luiers voor het kind.81 Wanneer de oorzaak wordt geformuleerd voor het gevolg, hebben we veelal ook te maken met een metoniem. De oorzaak is er in dat geval vaak wel een die zeer onwaarschijnlijk of zelfs onmogelijk is, en moet daarom niet letterlijk genomen worden. Hij heeft zijn tong verloren wordt gegeven als (onwaarschijnlijke) oorzaak van dat wat men eigenlijk wil zeggen, namelijk dat ‘hij’ niet meer kan of wil spreken. Wanneer een abstract begrip wordt geformuleerd in plaats van het concrete bedoelde begrip, is ook sprake van een metoniem. Het kantoor gaat een dagje uit. Hiermee wordt vanzelfsprekend het personeel van dat kantoor bedoeld. Verder is een vorm van metonymie het enkelvoud in de tekst formuleren in plaats van het (bedoelde) meervoud: de emancipatie van de vrouw. Het gaat hierbij om de emancipatie meerdere vrouwen in bijvoorbeeld een bepaalde tijd of in een bepaald land, niet slecht om één vrouw. Ook het voorwerp noemen voor de inhoud ervan is een metoniem: het stadion barstte in luid applaus uit. Hierbij wordt het applaus bedoeld dat wordt gegeven door de mensen, die ín het stadion verkeren, niet door het gebouw zelf. Wanneer men het materiaal noemt waarvan het voorwerp dat wordt bedoeld, is gemaakt, spreekt men ook van een metoniem. Hanneke at met het zilver van haar grootouders. Hier gaat het om bestek dat van zilver is gemaakt. Tot slot nog een laatste vorm van metonymie. De plaats van herkomst wordt geformuleerd voor een product dat er vandaan komt: Wil je nog een glaasje Bordeaux? In deze zin wordt wijn uit de Bordeauxstreek bedoeld, niet de omgeving zelf.82 Nog een bijzondere vorm van metonymia die niet onvermeld mag blijven is het metonymisch gebruikt adjectief. In deze vorm wordt een adjectief gebruikt dat niet in verband staat met het zelfstandig naamwoord waar het voor staat, zoals normaal te doen gebruikelijk is, maar meestal iets meedeelt over een levend wezen dat ermee in verband gebracht kan worden: een luie stoel. Niet de stoel is lui, maar degene die erin zit. Benauwd weer: niet het weer is benauwd, het is weer waar de mensen het benauwd van krijgen. Vallende ziekte: niet de ziekte valt, maar degene die aan de ziekte lijdt, valt steeds. In tabel 2 worden kort en overzichtelijk alle verschillende vormen waarin beeldspraak kan voorkomen nog eens weergegeven.

81 82

Van Gorp, 293 Van Boven en Dorleijn, 166 en Van Gorp, 293

49

Beelden in woorden

Tabel 2 Soorten beeldspraak Beeldspraak

METAFOOR IN RUIMERE ZIN

Soort

Voorbeeld

Vergelijking met een verbindingswoord Vergelijking met als Asyndetische vergelijking

Terry lijkt op een walrus. Jan gilde als een keukenmeid. Een corpslid struikelde, de bal rolde over straat. A is als B B wordt uitgesponnen

Homerische vergelijking

(bijv. het fragment van Herman Gorter uit de eerste zang van Mei)

Metafoor in engere zin; substitutie

Hij rijdt in een slagschip.

Animalisering; dierlijk

De oppositie liet haar tanden zien. Een bloeiende onderneming.

Animalisering; plantaardig METAFOOR IN ENGERE ZIN

Personificatie (animalisering; menselijk) Verdinglijking (tegenovergestelde van animalisering) Synesthesie Allegorie

De wekker wenst me vrolijk goedemorgen. Mechanisch kuste hij haar. Een smaakvolle jurk, schreeuwende kleuren. Het verhaal is één grote metafoor in engere zin (bijv. De Elckerlyc)

CLICHÉ

METONYMIA

Vaste uitdrukking Dode metafoor Deel in plaats van het geheel; pars pro toto Geheel in plaats van het deel; totum pro parte Naam van het merk in plaats van het product Naam van de maker in plaats van het gemaakte De oorzaak wordt geformuleerd in plaats van het gevolg Een abstract begrip wordt geformuleerd in plaats van het bedoelde concrete begrip Enkelvoud in plaats van meervoud Het voorwerp in plaats van de inhoud Het materiaal in plaats van het bedoelde voorwerp De plaats van herkomst in plaats van het product Metonymisch gebruikt adjectief

Het is voor een goede zaak. Zij is een lekker ding De neuzen moeten dezelfde kant op wijzen. Nederland won van Duitsland met 3-0 De soep is wat flauw, geef me de Maggi even. We zoeken het op in de Van Dale. Hij heeft zijn tong verloren. Het kantoor gaat een dagje uit. De emancipatie van de vrouw. Het stadion barstte in luid gejuich uit. De slager neemt het staal ter hand. Wil je nog een glaasje Bordeaux? Een luie stoel; Benauwd weer.

50

Beelden in woorden

4.2 Hypothesen Zoals uit bovenstaande is op te maken, is figuurlijk taalgebruik niet altijd even eenvoudig te interpreteren. Als dit al geldt voor sterke en gemiddelde lezers, zal dit helemaal gelden voor zwakke lezers. Volgens specialisten op het gebied van laaggeletterdheid zou figuurlijk taalgebruik voor zwakke lezers misleidend kunnen zijn volgens, en hen bij het lezen extra interpretatieproblemen kunnen opleveren. Specialistische auteurs als Henk Peeters en Marian Biekart zijn er heel duidelijk over: spreekwoorden en figuurlijk taalgebruik en zelfs humor en ironie zijn voor lezers met weinig kennis en inzicht in de taal of met een ruime leesachterstand niet geschikt en kan het beste vermeden of omzeild worden.83 Niet iedereen is het daarmee eens: sommige specialisten zijn juist van mening dat figuurlijk taalgebruik zwakke lezers in sommige gevallen juist zou kunnen helpen bij het begrijpen en interpreteren van de tekst. Doordat beeldspraak een uitlating kan concretiseren zou hiervoor inderdaad ook veel te zeggen kunnen zijn. Toch is te verwachten dat beeldspraak interpretatieproblemen kan opleveren voor zwakke lezers. Uit de bijlage met de richtlijnen die Eenvoudig Communiceren heeft opgesteld, blijkt ook dat zij prefereren metaforisch taalgebruik te vermijden in hun bewerkte teksten. In de analyses van dit hoofdstuk heb ik onderzocht op welke manier beeldspraak door de hertalers van Eenvoudig Communiceren is behandeld en of het inderdaad vermeden wordt in de bewerkingen. Figuurlijk taalgebruik komt, zoals in de vorige paragraaf beschreven in verschillende vormen voor. De ene vorm van beeldspraak is lastiger te interpreteren dan de ander. Daarom is het van belang onderscheid te maken in de verschillende vormen van beeldspraak. Metaforen in ruimere zin zijn vaak makkelijker te identificeren, omdat er in de tekst vaak al aanwijzingen zijn voor de gemaakte vergelijking, bijvoorbeeld een verbindingswoord. Bij een asyndetische vergelijking is geen verbindingswoord aanwezig, maar nog steeds staan zowel het metaforisch onderwerp (vehicle) en het letterlijke onderwerp (tenor) in de vergelijking. Binnen de categorie van metaforen in ruimere zin verwacht ik dat zwakke lezers meer moeite zullen hebben met de asyndetische vergelijkingen dan met de vergelijkingen met een verbindingswoord. Bij metaforen in engere zin is geen sprake van een vergelijking, en dus ook niet van verbindingswoorden die de vergelijking signaleren. Dat maakt het voor zwakke lezers waarschijnlijk erg moeilijk de beeldspraak te interpreteren, omdat een letterlijke lezing geen zinnig beeld oplevert, maar een figuurlijke lezing een te hoge eis aan hun leesvaardigheid stelt, in termen van intellectuele of cognitieve verwerkingscapaciteiten. Ik verwacht dan ook dat zwakke lezers met dergelijke metaforen meer moeite zullen hebben dan met vergelijkingen. Eenvoudig Communiceren maakt echter geen onderscheid tussen de verschillende vormen van metaforen, maar maakt slechts de aanbeveling beeldspraak te vermijden. In dit hoofdstuk wordt onderzocht of inderdaad alle beeldspraak in de bewerkingen wordt vermeden en zo ja, op welke manier. Als er in de bewerking toch sprake is van beeldspraak, beschrijf ik op welke manier en wat voor soort beeldspraak het betreft. Mijn verwachting is dat het in een dergelijk geval vooral om vergelijkingen met verbindingswoorden gaat. Van metaforen in engere zin verwacht ik in ieder geval dat die in de hertalingen zijn bewerkt of verwijderd, ook in het geval dat niet alle beeldspraak in de bewerkingen is vermeden. Verder lijkt het mij waarschijnlijk dat clichés in sommige gevallen ook door laaggeletterde mensen kunnen worden begrepen, omdat deze metaforen ook voor de zwakke lezer zo standaard zijn geworden dat hij ze meteen begrijpt. De kans is dan ook aanwezig dat deze metaforen niet altijd bewerkt zijn in de doeltekst voor laaggeletterden, maar dat ze soms 83

K. Ghonem-Woets ‘De taal van om de hoek. Het leren en begrijpen van figuurlijk taalgebruik in de context van een leesserie’. De kunst van het lezen. Red. H. van Lierop-Debrauwer et al. (Den Haag: NLBC Uitgeverij, 1994), 136

51

Beelden in woorden

‘gewoon’ letterlijk zijn overgenomen, omdat bewerking bij dergelijke standaarduitdrukkingen niet altijd noodzakelijk wordt geacht voor een zwakke lezer.

4.3 Werkwijze Om beeldspraak te kunnen analyseren, kan de methode die is geïntroduceerd door de taalkundige Leech, erg nuttig zijn. Deze methode heeft drie fasen en is vooral bedoeld voor de vaststelling van de ground van metaforen in engere zin, die vaak lastig te identificeren is. Bij metaforen in ruimere zin heeft de procedure van Leech overigens niet veel zin, omdat vehicle, tenor en zelfs soms de ground al in de tekst zijn opgenomen. In fase I moeten de letterlijke elementen in een zin van de figuurlijke worden gescheiden. Neutrale elementen worden ‘aangehaald.’ De zin Wat is jouw kamer een zwijnenstal! krijgt dan de volgende weergave: Fase I Letterlijk:

Wat is jouw kamer -------------------

Figuurlijk:

Wat is --------------- een zwijnenstal!

In fase II moet de tenor en de vehicle geconstrueerd worden door op de open plaatsen de passende semantische elementen in te vullen. Dat ziet er als volgt uit: Fase II Tenor:

Wat is jouw kamer [een vies, stinkend hok]

Vehicle:

Wat is [hok v/e beest]

een zwijnenstal!

In fase III moet de ground van de beeldspraak vastgesteld worden. Dit gebeurt aan de hand van de vraag wat de overeenkomst is tussen beide regels. De ground hier is dus de <+viezigheid> van zowel ‘de zwijnenstal’ als ‘jouw kamer’.84 Het is interessant te categoriseren om wat voor soort beeldspraak het gaat, zodat aan de hand van de analyse vastgesteld kan worden welke soorten beeldspraak veelal wel, en welke misschien niet worden bewerkt. Deze uitkomsten kunnen dan gestaafd worden aan de eerder geformuleerde hypothesen over de bewerkingen van beeldspraak. Rest mij nog het maken van enkele opmerkingen bij de analyses van beeldspraak in dit onderzoek. Bij versteende vormen van beeldspraak kan het moeilijk zijn om de vehicle, tenor en eventueel de ground nog te duiden. Dat is hierbij ook niet erg van belang, aangezien het er slechts om gaat om aan te tonen of deze vaste uitdrukkingen en dode metaforen al dan niet zonder meer zullen worden overgenomen in de bewerkingen. Daarom zullen vehicle, tenor en ground in geval van deze soort metaforen ook niet apart worden onderscheiden, maar slechts als geheel worden behandeld. Er is bij het verzamelen van de gevallen van beeldspraak uitgegaan van de brontekst. Daarom is er bij de vergelijkingsprocedure onderscheid gemaakt tussen diverse bewerkingscategorieën: beeldspraak die in aangepaste vorm in de bewerking naar voren komt, beeldspraak die letterlijk is overgenomen in de bewerkte tekst, beeldspraak die is verwijderd uit de bewerkte tekst, en beeldspraak die voorkwam in een passage in de brontekst die in zijn geheel niet in de hertaling is opgenomen. Het is van belang onderscheid te maken tussen de laatste twee categorieën, omdat bij de verwijdering van beeldspraak een keuze is gemaakt om dat geval van beeldspraak weg te laten, terwijl in de andere categorie sprake is van beeldspraak die als het ware is ‘gesneuveld’ omdat het voorkomt in een passage die in het geheel niet in de hertaling is opgenomen. Van de eerste drie bewerkingscategorieën worden, 84

Otten-van der Kaap, 48-49

52

Beelden in woorden

mits relevant, enkele gevallen uitgelicht en kort besproken per geanalyseerd werk. Beeldspraak die voorkomt in passages die niet zijn hertaald zijn voor de bespreking van beeldspraak in dit onderzoek minder interessant, aangezien hiervan gezegd kan worden dat de betreffende beeldspraak niet om de moeilijkheid van die beeldspraak is verwijderd, maar omdat de volledige passage is weggelaten uit de hertaling, om welke reden dan ook. De boeken die voor dit hoofdstuk zijn geselecteerd om voor de analyse op beeldspraak, voldoen aan het criterium dat er relatief veel gevallen van beeldspraak in de brontekst voor moeten komen. De passages met beeldspraak in de bronteksten zijn zoveel mogelijk geselecteerd op twee voorwaarden. De eerste en belangrijkste voorwaarde is dat er in de betreffende passages sprake moet zijn van beeldspraak. De tweede voorwaarde is dat de geselecteerde passages zoveel mogelijk in bewerkte versie in de hertaling voorkomen. Aan de hand van deze twee voorwaarden is de verzameling passages dus min of meer steekproefondervindelijk samengesteld. Doordat de eerste voorwaarde belangrijker is dan de tweede, bestaat de kans dat van sommige geselecteerde passages toch een niet al te uitgebreide bewerking is opgenomen in de hertaling. Een uitgebreid overzicht van de geselecteerde passages en de gevonden gevallen van beeldspraak bevindt zich in de tabellen in de bijlagen 3, 4 en 5. Van elk werk wordt in een tabel een kort overzicht geboden van de in bijlagen 3, 4 en 5 genoteerde vormen van beeldspraak. In de tabel zijn slechts die typen metaforen opgenomen die ook daadwerkelijk in de onderzochte passages van de brontekst voorkomen. Hierbij moet een aantal begeleidende opmerkingen worden geplaatst. De metaforen in ruimere zin zijn onderverdeeld in vergelijkingen met verbindingswoord en vergelijkingen zonder verbindingswoord. De eerste categorie is volgens de beschreven karakterisering van beeldspraak in paragraaf 4.1 nog weer onderverdeeld in vergelijkingen met een (ander) verbindingswoord, aangeduid met MVW en vergelijkingen met als, aangeduid met ALS. De metaforen in engere zin worden aangetekend onder de noemer substitutie of wanneer mogelijk, gecategoriseerd in een van de beschreven subcategorieën van overdracht, te weten animalisering naar de aard van een plant, naar de aard van een dier en naar de aard van een mens. Aangeduid als respectievelijk animalisering: plantaardig, animalisering: dierlijk en personificatie. Het tegenovergestelde van animalisering is in de tabel aangeduid als verdinglijking. Verder is synesthesie nog als subcategorie onderscheiden. De clichés zijn als aparte vorm van beeldspraak in de tabel genoteerd. Dat heeft twee redenen. Ten eerste hebben clichés zoals beschreven hun beeldende werking veelal verloren, en kan dit figuurlijke taalgebruik daarom worden opgevat als een aparte categorie van beeldspraak. Deze onderscheiding is in dit onderzoek nog eens extra van belang omdat, zoals al is aangegeven, verwacht mag worden dat deze vorm van figuurlijk taalgebruik ook voor laaggeletterden bekend is, en daarom is het aannemelijk dat de clichés niet of nauwelijks zullen worden bewerkt in de Leeslichtboeken. De tweede reden is van meer analytische aard: aangezien deze vorm van beeldspraak vaak zo is ingesleten, is het, zoals gezegd, niet altijd meer mogelijk de vehicle, tenor en ground te identificeren. Bij de bespreking van de clichés worden deze componenten dan ook slechts indien mogelijk nog apart geïdentificeerd. Verder wordt in de bespreking van de clichés geen onderscheid gemaakt tussen de in de theorie onderscheiden dode metaforen en vaste uitdrukkingen. Voor de analyses in dit onderzoek is dat onderscheid verder niet van belang; in de karakterisering van beeldspraak is het voor de volledigheid vermeld. In de tabel is het totaal van de verschillende vormen gevonden beeldspraak genoteerd, aangeduid met TOT. In dezelfde tabel wordt van elke soort het aantal gegeven dat letterlijk is overgenomen (aangeduid met LET), dat is bewerkt (aangeduid met BEW), dat is weggelaten (aangeduid met WEG) of voorkwam in een passage die niet hertaald is in de bewerking (aangeduid met PNH). Achter de totaalaantallen van elke categorie, en ook achter de 53

Beelden in woorden

totaalaantallen van de diverse bewerkingsmogelijkheden staat tussen haakjes het percentage van de desbetreffende gevallen van beeldspraak. Deze percentages zijn afgerond op getallen zonder decimalen, en zijn dus een benadering. De percentages zijn toegevoegd voor de volledigheid van het overzicht.

4.4 Corpus In deze studie is het voor de analyse van de gevonden gevallen van beeldspraak van belang enige kennis te hebben van de lengte van zowel de brontekst als de doeltekst. Ook is het niet onbelangrijk het aantal woorden van de geselecteerde passages in de brontekst te kunnen vergelijken met het aantal woorden van de bewerking van die passages in de doeltekst. In deze paragraaf wordt het te onderzoeken corpus van dit hoofdstuk beschreven, waarbij ook alle relevante gegevens worden vermeld. Er zijn in dit hoofdstuk drie boeken geanalyseerd: twee romans en een niet-fictionele verhalende tekst. De niet-fictionele tekst is van Daphne Deckers en handelt over haar zwangerschap en de geboorte van haar twee kinderen. Voor het vergelijken van beeldspraak in brontekst en doeltekst leek het mij interessant ook een andersoortig boek dan een roman te vergelijken. Omdat al gauw duidelijk werd dat Deckers veel beeldspraak hanteert in haar boek, acht ik deze tekst voor het onderzoek en de analyse net zo geschikt als de romans die worden onderzocht in dit hoofdstuk Het boek De geboorte van een moeder. Over zwanger zijn en moeder worden van Deckers is voor het eerst verschenen in 2000 en uitgegeven bij Tirion in Baarn. Voor dit onderzoek is de 35e druk gebruikt, die is verschenen in 2006. Zoals bekend is de hertaling, die overigens een andere titel heeft, te weten Moeder worden, moeder zijn, verschenen bij uitgeverij Eenvoudig Communiceren te Amsterdam, net als alle andere hertalingen die in deze studie worden geanalyseerd. De eerst druk verscheen in april 2008 en in november van datzelfde jaar is een tweede druk verschenen. Deze bewerking heeft als leesniveau de aanduiding A2/B1 gekregen. De brontekst bevat 140 pagina’s en bestaat totaal uit ongeveer 39.300 woorden. De bewerking bevat 87 pagina’s en naar schatting ongeveer 17.500 woorden. In procenten uitgedrukt bevat de bewerking afgerond ongeveer 45% van het aantal woorden dat in de brontekst is gebruikt. Het boek is dus op een dergelijke manier bewerkt dat de Leeslichtversie, de doeltekst, nog niet eens de helft van het aantal woorden van de brontekst bevat. Dat wil niet zeggen dat ook maar de helft van de inhoud van het boek is bewerkt, maar wel mag worden aangenomen dat een heel aantal passages uit de brontekst in de bewerking niet aan bod komen. Met andere woorden: er is flink gesnoeid in de brontekst om tot deze hertaling te komen. Daarom zijn, zoals gezegd, slechts die passages opgenomen in dit onderzoek, die veelal een bewerkte versie in de hertaling kennen. Het grootste gedeelte van de geselecteerde passages in De geboorte van een moeder is dus op de één of andere manier bewerkt voor de Leeslichtversie van dit boek. De geselecteerde passages in deze uitgave zijn terug te vinden op in de onderstaande tabel weergegeven pagina’s. In de tweede kolom is van elk paginanummer weergegeven op welke pagina in de hertaling de bewerking van deze passages is te vinden. Tussen twee haakjes staat steeds het gebruikte aantal woorden van de betreffende passages.

54

Beelden in woorden

Tabel 3 Geselecteerde passages in De geboorte van een moeder. Over zwanger zijn en moeder worden en corresponderende passages in Moeder worden, moeder zijn B rontekst: pagina-nr. en Doeltekst: pagina-nr. en aantal woorden aantal woorden 23 (350) 16 – 17 (173) 37 (362) 27, 29, 31 (145) 58 (413) 46 (151) 76 (333) 51 (62) 85 (353) 56 (107) 91 (334) 69 (77)

Het Diner van Herman Koch is voor het eerst verschenen in januari 2009 en is uitgegeven bij Anthos te Amsterdam. De uitgave die hier is gebruikt is van de negende druk en is in maart 2009 verschenen. De hertaling, die dezelfde titel heeft als het origineel, is in september 2010 verschenen. Deze bewerking heeft een leesniveau dat het midden houdt tussen A2 en B1. De brontekst bevat 301 pagina’s en bestaat uit ongeveer 75.200 woorden. De bewerking bevat 152 pagina’s en bestaat naar schatting uit 20.400 woorden. De bewerking bevat afgerond 27% van het aantal woorden dat in de brontekst is gebruikt. De bewerking van dit boek is dus relatief een stuk beknopter dan de bewerking van De geboorte van een moeder . Het boek is op die manier bewerkt dat de doeltekst slechts iets meer dan een kwart van het aantal woorden bevat ten opzichte van de brontekst. Wederom wil dat niet zeggen dat slechts een kwart van de inhoud van het verhaal is bewerkt, maar wel mag ervan worden uitgegaan dat er selectief is omgegaan met de inhoud van het verhaal in de brontekst om tot deze bewerking te komen. Dat betekent dat de kans ook een stuk kleiner is dat passages waarin beeldspraak voorkomt volledig worden bewerkt. Het is dan dus een stuk lastiger om passages te selecteren waarvan zoveel mogelijk tekst wel is bewerkt, terwijl in die passages ook genoeg typische gevallen van beeldspraak moeten voorkomen. Van sommige geselecteerde passages is dan ook niet alles bewerkt. Het is niet goed mogelijk geweest dat te vermijden. Om toch genoeg gevallen van beeldspraak te kunnen analyseren, zijn wat meer passages geselecteerd dan bij De geboorte van een moeder het geval is. De geselecteerde passages in deze uitgave van de brontekst zijn terug te vinden op de pagina’s die hieronder in de tabel zijn weergegeven. Opnieuw staat achter het paginanummer tussen haakjes het aantal woorden van de passage, en in de tweede kolom wordt het paginanummer en het aantal woorden van de bijbehorende bewerking van de geselecteerde passage vermeld. Tabel 4 Geselecteerde passages in Het passages in de hertaling B rontekst: pagina-nr. en aantal woorden 12 (312) 24-25 (414) 44 (299) 75 (302) 135 (289) 215-216 (338) 267 (297) 296 (303

Diner en corresponderende Doeltekst: pagina-nr. en aantal woorden 8-9 (141) 13-14 (232) 21-22 (89) 36-37 (105) 68-69 (91) 105 (139) 130 (101) 149 (96)

55

Beelden in woorden

De laatste brontekst in dit hoofdstuk is Komt een vrouw bij de dokter van Kluun. Dit boek is voor het eerst verschenen in oktober 2003 bij uitgeverij Podium in Amsterdam en de uitgave waarvan ik gebruik heb gemaakt betreft de 29e druk, verschenen in juli 2006. De hertaling heeft dezelfde titel en is verschenen in november 2009. Het leesniveau van deze bewerking ligt iets hoger dan dat van de vorige twee, namelijk op niveau B1. Deze brontekst bestaat uit 317 pagina’s en bevat ongeveer 92.500 woorden. De hertaling bevat 165 pagina’s en bestaat uit circa 20.000 woorden. Dat is ongeveer 22% van het aantal gebruikte woorden in de originele tekst. Ook deze bewerking is een stuk beknopter dan de bewerking van De geboorte van een moeder (47% van het totaal aantal woorden) en zelfs nog beknopter dan de bewerking van Het Diner (27%). Ook voor de Leeslichtversie van dit werk is dus erg veel gesnoeid in de originele tekst. Voor dit werk geldt dus ook dat de kans een stuk kleiner is dat passages waarin beeldspraak voorkomt volledig worden bewerkt en opgenomen in de hertaling. Bij deze vergelijking is het dan ook zo dat van bepaalde geselecteerde passages niet alles is bewerkt. Om toch genoeg gevallen van beeldspraak te kunnen analyseren, zijn ook hier wat meer passages geselecteerd dan bij De geboorte van een moeder . Ook nu volgt weer een tabel met de paginanummers van de geselecteerde passages en het aantal woorden als ook het paginanummer van de bijbehorende passage in de hertaling en het aantal woorden daarvan. Tabel 5 Geselecteerde passages in Komt een vrouw bij de dokter en corresponderende passages in de hertaling B rontekst: pagina-nr. en Doeltekst: pagina-nr. en aantal woorden aantal woorden 25 (345) 14 (94) 43 (334) 26-27 (91) 115 (363) 59-60 (96) 151 (374) 85-86 (84) 166 (362) 89 (187) 193 (368) 105 (94) 280 (378) 150 (154)

4.5 Beeldspraak in De geboorte van een moeder In deze paragraaf komt een aantal gevallen van beeldspraak aan bod, zoals die voorkomen in de brontekst De geboorte van een moeder. Over zwanger zijn en moeder worden. Deze gevallen zijn terug te vinden in de tabellen van bijlage 3. Om daar enig overzicht op te bieden is van die tabellen een overzichtstabel gecreëerd, die de gevonden informatie uit bijlage 3 op samenvattende wijze weergeeft, tabel 6. Zoals beschreven werd in de vorige paragraaf, is gekozen voor het uitlichten van bepaalde gevallen van beeldspraak. Niet alle gevonden resultaten worden besproken, omdat dat een te uitgebreide analyse zou geven. Er is een aantal gevallen geselecteerd om in deze paragraaf te bespreken. Bovendien worden waar nodig opvallende, bijzondere of terugkerende aspecten van bepaalde fenomenen kort aangestipt.

56

Beelden in woorden

Tabel 6 Overzicht van geïdentificeerde gevallen van beeldspraak in De geboorte van een moeder. Over zwanger zijn en moeder worden B R O N T E K ST

D O E LT E K ST

Soort beeldspraa k O nderscheiden subtypen


VERSLETEN METAFOREN

METONYMIA

BEW

WEG

PN H

4

2

2

ALS

2

1

1

Asyndetische vergelijking

5

3

1

1

6 (55%)

4 (36%)

1 (9%)

11

4

4

11 (18%)

0

Substitutie

19

Animalisering: plantaardig

1

Animalisering: dierlijk

5

1

3

1

Personificatie

9

5

1

3

Verdinglijking

1

1

Synesthesie

1

1

1

totaal

36 (58%)

0

18 (50%)

8 (22%)

10 (28%)

Clichés

12

2

6

1

3

totaal

12 (19%)

2 (17%)

6 (50%)

1 (8%)

3 (25%)

Deel - Geheel

1

Geheel - Deel

1

1

Oorzaak – Gevolg

1

1

totaal TOTAAL

LET

MVW

Vergelijking met verbindingswoord

totaal

METAFOOR IN ENGERE ZIN

TOT

1

3 (5%)

0

0

62 (100%)

2 (3%)

30 (48%)

3 (100%)

1

16 (26%) 14 (23%)

Uit deze tabel is een aantal zaken op te maken. In totaal zijn in de geselecteerde passages 62 gevallen van beeldspraak geïdentificeerd. Daarvan is bijna een vijfde deel als metaforen in ruimere zin geïdentificeerd. Meer dan de helft van alle gevallen van beeldspraak bestaat uit metaforen in engere zin. Bijna een vijfde deel van de geïdentificeerde gevallen van beeldspraak bestaat uit clichés. Metonymia zijn amper gehanteerd in de passages op de geselecteerde pagina’s, slechts een klein deel van de totaal genoteerde gevallen van beeldspraak in dit werk is een vorm van metonymie, slechts 3 van de 62 gevallen. Kijken we naar de totaalaantallen onderaan in de tabel, dan zien we dat van de geïdentificeerde gevallen van beeldspraak een heel klein percentage letterlijk is overgenomen in de doeltekst: hieraan is dus niets veranderd of bewerkt. Verder zien we dat bijna de helft van de gevonden beeldspraak is bewerkt in de hertaling. Ruim een kwart is in de bewerking verwijderd. Ruim een vijfde deel van de geïdentificeerde gevallen van beeldspraak komt voor in een passage die niet is hertaald in de bewerkte tekst. Voor dit onderzoek is deze laatste categorie, zoals gezegd, het minst interessant en krijgt bij de bespreking van uitgelichte gevallen van geïdentificeerde beeldspraak dan ook geen specifieke aandacht. Kijken we naar de afzonderlijk onderscheiden soorten van beeldspraak dan zien we dat van de metaforen in ruimere zin niets letterlijk is overgenomen, meer dan de helft is bewerkt, ruim een derde is verwijderd en slechts één geval voorkomt in een niet hertaalde passage. De gevallen van bewerkte beeldspraak en doelbewust verwijderde beeldspraak zijn hier het grootst in aantal. Bij metaforen in engere zin zien we dat opnieuw niets letterlijk is overgenomen in de bewerking. Iets minder dan de helft van de metaforen in engere zin is 57

Beelden in woorden

bewerkt in de doeltekst. Ruim een derde deel van de metaforen in engere zin is doelbewust verwijderd in de bewerking. Verder komt ruim één zesde deel van deze vorm van beeldspraak voor in een passage die niet is hertaald. De categorieën bewerkte beeldspraak en weggelaten beeldspraak zijn bij de metaforen in engere zin dus het grootst. Het is dan ook de moeite waard hiervan enkele gevallen eens wat nader toe te lichten. Bij de clichés is bijna een vijfde deel letterlijk overgenomen in de bewerkte tekst en de helft is bewerkt in de doeltekst voor laaggeletterden. De metonymia die voorkomen in de brontekst zijn verwijderd in één geval kwam voor in een passage die niet is hertaald. Er zijn slechts drie gevallen geïdentificeerd, die in deze paragraaf verder buiten beschouwing worden gelaten.

4.5.1 Metaforen in ruimere zin Allereerst kijken we naar de metaforen in ruimere zin. Zoals we kunnen zien zijn de metaforen die bewerkt zijn het grootst in aantal en dus het bespreken waard. Van vergelijkingen werd verwacht dat die niet noodzakelijkerwijs hoefden te worden bewerkt, omdat vergelijkingen kenmerken bevatten die zichtbaar zijn in de tekst. De lezer wordt dus vrijwel altijd ‘gewaarschuwd’ wanneer hij met een vergelijking te maken krijgt. Deze verwachting gaat in ieder geval op voor vergelijkingen met verbindingswoorden (inclusief met als). Bij asyndetische vergelijkingen ligt het misschien weer wat ingewikkelder, en is het aannemelijker dat deze toch bewerkt worden. Desalniettemin blijkt uit de tabel dat de vergelijkingen voor het grootste gedeelte wel zijn bewerkt. Ze zijn in ieder geval niet letterlijk overgenomen, terwijl dat in principe wel zou stroken met de verwachting. De procedure van Leech wordt hier, zoals al aangegeven, niet toegepast; de vergelijkingen worden enkel besproken. We kijken als eerste naar een vergelijking met een verbindingswoord die is bewerkt. Onder de huid was een kleine verharding voelbaar ter grootte van een grapefruit (pag. 23) In deze vergelijking is het verbindingswoord een afmeting, namelijk ‘ter grootte van’. Het beeld, de vehicle is ‘een grapefruit’ en het vergelekene is de ‘kleine verharding onder de huid’. Het verbindingswoord is hier ook eigenlijk meteen de ground <+grootte>. De verharding onder de buik is dus een kleine bal, zo groot als een grapefruit. In de bewerking is deze vergelijking gereduceerd tot: Er zat iets hards (pag. 16). Het beeld, ‘de grapefruit’ is weggelaten, en de lezer moet genoegen nemen met de informatie, dat er iets hards zat. Hoe hard en hoe groot, dat wordt er niet bij vermeld. De tweede vergelijking die hier besproken wordt zou beschouwd kunnen worden als een asyndetische vergelijking: een vergelijking zonder verbindingswoord. Maar wanneer gesteld wordt dat ‘was’ hier als verbindingswoord dient, moet de vergelijking dus beschouwd worden als een vergelijking met verbindingswoord. Deze vergelijking houdt dus het midden tussen deze twee categorieën; een twijfelgeval. Richard was echter een rots in de branding. (pag. 85) Deze vergelijking kan worden uitgebreid met het verbindingswoord als: Richard was als een rots in de branding. Wanneer we ‘als’ weglaten, zou gesteld kunnen worden, dat we een vergelijking zonder verbindingswoord overhouden. Daarom wordt de vergelijking hier beschouwd als een asyndetische vergelijking, om de vergelijking toch te kunnen categoriseren. De vehicle is hier ‘een rots in de branding’ en moet de tenor ‘Richard’ verbeelden. De werkwoordsvorm van ‘zijn’ geeft aan dat tussen deze twee elementen (tenor en vehicle) verbinding bestaat. Richard gedraagt zich kennelijk op dergelijke wijze dat hij wel een rots in de branding lijkt, zo standvastig is hij. Beeld en vergelekene hebben de eigenschap <+standvastigheid> dan ook gemeen. Een rots in de branding gaat nergens heen, het water 58

Beelden in woorden

slaat er omheen, maar de rots beweegt niet. Richard laat zich door de plotselinge paniek van de situatie kennelijk niet uit het veld slaan, en gedraagt zich zoals de rots: standvastig en met fermheid. De ground is dan ook <+standvastigheid> In de bewerking is het volgende geformuleerd: Direct was hij [Richard] van alles aan het regelen. (pag. 56). Hierin wordt met geen woord gerept over het feit dat Richard standvastig is of iets dergelijks, maar wel geeft deze bewerking aan dat hij zich niet van de wijs heeft laten brengen: hij begon meteen allerlei zaken te regelen. In feite is in de bewerking dus gekozen voor dat wat de auteur eigenlijk wilde zeggen hier: namelijk dat op Richard is te bouwen, want hij slaat meteen aan het regelen, net zoals op een rots in de branding te bouwen valt: die gaat nergens heen.

4.5.2 Metaforen in engere zin Ten tweede kijken we naar de bewerkte vormen van metaforen in engere zin. Veruit het grootste gedeelte van de metaforen in engere zin in de onderzochte passages bestaat uit het subtype substitutie. Het subtype dat daarna het grootst aantal bewerkingen blijkt te hebben is de personificatie. Van beide subtypen worden enkele gevallen besproken. Als eerste een geval van substitutie: Eerst namen we samen onze familiegeschiedenis door. Hoge bloeddruk, suikerziekte, miskramen, medicijnen, erfelijke afwijkingen? (pag. 23) In deze metafoor draait het om het woord familiegeschiedenis. In de eerste fase van Leech komt dat er zo uit te zien: Fase I L: Eerst namen we onze .............................. door. F: Eerst .......... we onze familiegeschiedenis

Familiegeschiedenis is hier niet letterlijk maar figuurlijk gebruikt, en is een beeld voor de medische gegevens van Daphne zelf en haar directe familie (ouders, eventueel grootouders). De tweede fase van Leech is dan als volgt in te vullen: Fase II V: Familiegeschiedenis T: Medische gegevens van drie generaties

De ground is hier <+familie> en <+verleden>, maar dan alleen in medische context. De vehicle familiegeschiedenis substitueert dus de bedoelde medische gegevens van haar, haar ouders en grootouders (tenor). Uit alleen de vehicle is niet per definitie op te maken dat het om de medische gegevens gaat. Dat kan de lezer echter wel uit de context halen, wanneer hij verder leest. De vragen die in de volgende zin gesteld worden zijn allemaal medisch gerelateerd. Deze metafoor is in de Leeslichtversie van dit boek als volgt bewerkt: Eerst hadden we een gesprek. De verloskundige stelde allemaal vragen. Heb je een hoge bloeddruk? Heb je suikerziekte? Komen er miskramen voor in de fa milie? Gebruik je medicijnen? (pag. 16) In deze bewerking is de term ‘familiegeschiedenis’ weggelaten. In plaats daarvan is gekozen voor het letterlijk te nemen woord ‘gesprek’. Ook in deze bewerking moet de lezer verder lezen om te weten te komen dat het gesprek over medische zaken gaat, maar het is veel duidelijker dat het hier om een gesprek gaat, omdat de term expliciet wordt gehanteerd. De beeldspraak die hier in de brontekst gebezigd werd is dus bewerkt tot een formulering die letterlijk te lezen is, en waarbij de lezer zich dus niet bezig hoeft te houden met de eventueel beeldende werking van de tekst. Kortom: de beeldspraak is in de bewerking weggesneden, en er is een letterlijk te nemen formulering voor in de plaats gekomen, om tot een zelfde 59

Beelden in woorden

betekenis te komen. Het tweede geval dat besproken wordt is ook een substitutie. Deze is een stuk beeldender dan het vorige geval, en bijna poëtisch te noemen (al is het mijns inziens dan op een enigszins sleetse, bijna goedkope manier). Met donderend geraas bijt ‘ie zich vast in een hoogtepunt, om vervolgens weer zachtjes weg te ebben. (pag. 76) Deze zin is moeilijk in letterlijk en figuurlijk te scheiden, omdat eigenlijk de gehele zin figuurlijk bedoeld is. De vehicles zijn: ‘donderend geraas’, ‘zich vastbijten in’ en ‘zachtjes weer wegebben’. De ground <+golven>, <+eb en vloed>. De tenor wordt hier verder uitgelegd. Er wordt hier een vergelijking met de zee gemaakt. ‘Donderend geraas’ slaat op de golven die met veel geweld het strand op kunnen rollen en wegebben is een veel gebruikt beeld bij pijn, maar komt ook van de zee: bij eb staat het water laag, het is van vloed weer naar eb gegaan, het water is weg geëbd. De beelden van de zee worden hier gebruikt als termen voor de pijn die een wee kan geven. Er zit ook nog een animalisering van dierlijke aard in deze metafoor: de pijn ‘bijt zich vast’ in een iets, zoals een (valse) hond zich kan vastbijten in iemands arm en niet meer loslaat. In dit geval bijt de pijn zich vast in een hoogtepunt, wat ook weer beeldend bedoeld is. Wat beeldspraak betreft is dit een behoorlijk ingewikkelde zin. Dat vond de hertaler van Eenvoudig Communiceren waarschijnlijk ook, want de zin is bewerkt en overduidelijk vereenvoudigd naar: Bij een wee wordt je buik even heel hard. Dit doet veel pijn (pag. 51) Er is niets van de beeldspraak over. Alles is bewerkt zodat een letterlijke lezing mogelijk werd. Dat de pijn heel hevig komt opzetten (met een donderend geraas), dat je dan een hele hoge pijnprikkel krijgt (bijt hij zich vast in een hoogtepunt) en dat de pijn daarna weer langzaam afzakt (weer zachtjes weg te ebben) wordt samengevat in de zin: dit doet veel pijn. De zin eraan vooraf is toegevoegd aan het werkje. Dekkers heeft het niet over harde buiken. Maar om de bewerking leesbaar te houden moet waarschijnlijk af en toe ook wat toegevoegd worden. In dit geval wordt in bijzonder simpele bewoording uitgelegd wat een wee is. In tabel 1.5 in bijlage 3 komen we een substitutie tegen die enigszins bijzonder is. De formulering geeft een beeld weer, maar dat beeld staat niet erg ver af van het bedoelde. Dat geeft wat moeilijkheid aan de interpretatie van de beeldspraak. Het gaat om de volgende zin: (...) vulde hij met links een ziekenhuistasje en schroefde met rechts nog de laatste plankjes in de wieg. (pag. 85) Hier wordt beweerd dat ‘hij’ (dat is Richard), met zijn ene hand (links) een ziekenhuistas inpakt voor zijn hoogzwangere vrouw en met zijn andere hand (rechts) het wiegje voor de aanstaande baby nog even afrondt. Het beeld schetst dat Richard bovennatuurlijk effectief is, want met zijn ene hand kan hij het ene en tegelijkertijd met zijn andere hand het andere. Dat is letterlijk gezien natuurlijk niet mogelijk. Wat de auteur hier zeggen wil is dat Richard heel kalm en doelgericht blijft terwijl zijn vrouw van de hele situatie wat in paniek is geraakt. Hier is dus eigenlijk weer de hele zin figuurlijk bedoeld, terwijl er toch ook zaken letterlijk te nemen zijn. In de fasen van Leech zou het er waarschijnlijk zo uit komen te zien: Fase I L: vulde hij .............. een ziekenhuistasje en schroefde ................ nog de laatste plankjes in de wieg. F: met links met rechts Fase II: V: Met links en met rechts (tegelijkertijd) handelingen verrichten T: Doelgericht meerdere dingen tegelijkertijd kunnen doen

Kijken we nu alleen naar de letterlijk overgebleven zin, dan zien we twee dingen: deze zin is nu gewoon goed leesbaar, en letterlijk te interpreteren. Bovendien is nu de gelijktijdigheid, en daardoor de onmogelijkheid uit de zin verdwenen. Het beeld ‘met links’ en ‘met rechts’ geeft 60

Beelden in woorden

dus een onmogelijke gelijktijdigheid aan. Maar het gaat hier ook om het grote contrast tussen de zwangere vrouw die in paniek is en daardoor niets kan uithalen en de man die kalm blijft en heel doelgericht en effectief te werk gaat om alle voorbereidingen goed op orde te krijgen. De letterlijke zin die in Fase I is ontstaan geeft ook wel enige effectiviteit aan, maar die is lang zo sterk niet zonder de beeldende werking. De ground is <+effectiviteit> zou je kunnen zeggen. Deze substitutie is bewerkt tot een minimum aan informatie. Niet alleen is de beeldspraak eruit verdwenen, ook de bedoeling van de uiting is helemaal weg. Er staat slechts: En hij pakte mijn koffertje. (pag. 56) De informatieve functie van de oorspronkelijke zin bestaat nog in deze bewerking, maar dan wel in de meest minimale vorm ervan. De lezer wordt hier slechts op de hoogte gesteld van een feit, er wordt niet bij gezegd hoe effectief of hoe doelgericht Richard op dat moment was. Nee, hij pakte slechts haar koffertje, omdat ze daar zelf niet meer toe in staat was. Naast substitutie is ook personificatie een interessante vorm van een metafoor in engere zin die relatief gezien veel voorkomt in dit werk. De personificatie die hier besproken wordt, is in de hertaling van Leeslicht bewerkt. Baby’s laatste groeispurt bezorgde mij een enorme vreetkick. (pag. 58) In deze zin wordt aan de groeispurt een menselijke eigenschap gegeven door het woord ‘bezorgde’. In de letterlijke lezing zou deze groeispurt als een persoon moeten worden gezien die de ik-persoon in het boek wat komt brengen. Dat is natuurlijk niet zo. Het gaat hier om het feit dat de baby, die in de buik flink aan het groeien is, maakt dat de moeder daarvan flink veel honger krijgt, een vreetkick. Fase I L: Baby’s laatste groeispurt ..................... een enorme vreetkick F: bezorgde mij Fase II: V: bezorgen T: veroorzaken

De ground is iets als <+verkrijgen>, maar hij is wat lastig aan te wijzen. De gelijkenis zit hem in het verkrijgen van iets: een oorzaak geeft altijd een gevolg, dat ‘krijg’ je. En als iets bezorgd wordt, dan krijg je dat ook. In de bewerking is de personificatie verwijderd, de formulering is letterlijk leesbaar. De strekking van de bewerking is echter wel hetzelfde gebleven. Mijn kleine E mma groeide en groeide. En ik groeide mee. Ik at alles door elkaar. (pag. 46) Opvallend hierbij is dat oorzaak (de baby groeide) en gevolg (alles door elkaar eten) hier als twee losse zinnen achter elkaar zijn gezet, met als enige verbinding het zinnetje er tussenin: ‘En ik groeide mee’. De lezer moet hier zelf oorzaak en gevolg in zien te kunnen lezen, want het wordt nergens aangegeven, niet met signaalwoorden of op welke andere wijze dan ook. In principe is voor de sterke lezer hier natuurlijk prima oorzaak en gevolg uit te filteren, maar de vraag blijft staan of een laaggeletterde daartoe ook in staat zou zijn. Uitgeverij Eenvoudig Communiceren vindt kennelijk van wel.

4.5.3 Clichés Van de clichés die zijn geïdentificeerd in de gevonden beeldspraak, kunnen we zien dat slechts een klein deel letterlijk is overgenomen in de bewerkte tekst. Dat is opvallend, omdat de verwachting was dat de meeste clichés eenvoudig genoeg zouden blijken om letterlijk te kunnen worden overgenomen, zonder dat dat begripsproblemen op zou leveren voor 61

Beelden in woorden

laaggeletterden. Kennelijk zijn ook de meeste versteende uitdrukkingen volgens de redactie van Eenvoudig Communiceren te moeilijk bevonden voor laaggeletterden, en is het wijzer ze aan te passen. In dit geval is dat dus ook gebeurd voor de helft van de gevallen waarin een vaste uitdrukking gehanteerd werd. Slechts twee van de in totaal veertien gevonden clichés zijn letterlijk overgenomen. Ook is er zelfs een cliché verwijderd. Van de gevonden clichés is een kleine 30% gevonden in een passage die niet is bewerkt voor de doeltekst. Het weggelaten cliché is een dode metafoor. De samentrekking potdicht op pagina 76 in de brontekst, is in de doeltekst weggelaten. ‘Potdicht’ slaat op de vergelijking zo dicht als een pot. Fase I L: De baarmoeder zit ........dicht F: De baarmoeder zit pot ......... Fase II V: pot T: zo dicht als een pot dicht zit

De ground is hier <+gesloten>. Zowel een pot zit over het algemeen dicht, is hermetisch afgesloten als de baarmoedermond waarover in deze passage geschreven wordt. In dit geval is potdicht dus een metafoor in engere zin, en wel een asyndetische vergelijking: een samentrekking. Deze samentrekking wordt zo veelvuldig gebruikt dat het zijn beeldende kracht heeft verloren en dus een dode metafoor kan worden genoemd. In de bewerking van deze tekst wordt niet gesproken over een dichte baarmoedermond, enkel over het belang van het opengaan van die baarmoedermond: Weeën zijn belangrijk, want die zorgen dat je baarmoedermond opengaat. (pag. 51) De dode metafoor is hier dus weggelaten. De reden daarvan wordt niet meteen duidelijk. De passage is in de bewerking in ieder geval een stuk minder lang en ook minder ‘plastisch’ dus het lijkt aannemelijk dat de bewerker het gewoonweg niet nodig vond er zolang op door te gaan. De twee clichés die letterlijk zijn overgenomen zijn ook meteen de enige twee gevallen van letterlijke overnames in het totale aantal van geïdentificeerde gevallen beeldspraak in dit werk. Het gaat hier om de volgende uitdrukkingen: De tranen sprongen in m ijn ogen. (pag. 23, brontekst en pag. 17, doeltekst) en Ik rammelde Richard door elkaar (pag. 85, brontekst en pag. 56, doeltekst). Deze letterlijke overnames van een tweetal clichés ondersteunen de eerder gestelde hypothese dat clichés naar alle waarschijnlijkheid het minst bewerkt zouden worden, omdat het aannemelijk is dat versleten beeldspraak, dus beeldspraak waarvan de beeldende kracht verloren is gegaan, de minste interpretatieproblemen bij laaggeletterden op zou leveren. In principe lijkt de redactie van Uitgeverij Eenvoudig Communiceren dat ook te vinden, maar daarbij zijn ze wel voorzichtiger met het letterlijk overnemen van clichés dan als verwachting is geformuleerd in dit onderzoek. De helft van de clichés is bewerkt. Nu is het wel zo dat de meeste bewerkingen niet veel behelzen: het zijn kleine aanpassingen om de tekst toch net iets duidelijker te maken. Twee uitdrukkingen zijn echter wat drastischer bewerkt. Het gaat hier om: Nu zat mijn kindje nog hoog en droog (pag. 58) en Koud in de verloskamer golfden de persweeën al over me heen.(pag.85) De eerste uitdrukking is bewerkt naar We waren zo dicht bij elkaar, E mma en ik (pag. 46) en de tweede kreeg de volgende bewerking: Op weg naar het ziekenhuis voelde ik nog niets. Maar in de verloskamer begonnen de 62

Beelden in woorden

weeën (pag. 56). Vooropgesteld moet worden dat deze beide uitdrukkingen enigszins moeilijk te begrijpen zijn als de lezer de uitdrukking niet kent. Ook zijn beide formuleringen onzinnig en zonder betekenis als ze letterlijk worden gelezen. Mijns inziens is het wijs geweest deze beide uitdrukkingen te bewerken, omdat ze zeer waarschijnlijk te lastig zijn te begrijpen voor de laaggeletterde lezer. Juist doordat het (versleten) beeld zo ver lijkt te liggen van de bedoelde betekenis. ‘Hoog en droog’ grijpt terug op ons waterlandje, voordat het kustgebied was ingepolderd. Herders lieten hun schapen op de open velden, maar bij hoogtij moesten ze tijdig naar hoger gelegen grond gebracht worden. Dus hoe hoger, hoe droger, want daar kon het water niet komen. Vandaar de uitdrukking ‘hoog en droog’. Deze heeft dus te maken met een gevoel van veiligheid. Daphne Deckers verbindt dat gevoel van veiligheid ook nog weer aan intimiteit, en dat komt ook tot uiting in de bewerking, door te formuleren dat het kindje (nog in de buik) en de moeder zo dicht bij elkaar waren. De tweede uitdrukking ‘koud in de verloskamer’ betekent zoveel als: ‘nog maar net aangekomen in de verloskamer’. Deze uitdrukking heeft eigenlijk een nog onduidelijker beeld in zich dan de hiervoor besproken uitdrukking. Om een volledige analyse van deze uitdrukkingen te geven, zou meer achtergrond en historische context moeten worden gegeven bij deze metaforische zinnen. Toch moet hier worden opgemerkt dat bij deze toch misschien wat onbekendere uitdrukkingen een bewerking van de tekst de meest logische en ook een verklaarbare keus is. Een laaggeletterde lezer wil niet in een boek dat op zijn niveau is afgestemd, opnieuw te kampen hebben met uitdrukkingen of zegswijzen die hij niet begrijpt. Dan is het beter slechts de informatie over te brengen die de tekst bevat, en stilistische overwegingen hierbij volledig achterwege te laten. 4.6 Beeldspraak in Het Diner In deze paragraaf komt een aantal gevallen van beeldspraak aan bod, zoals die voorkomen in de brontekst Het Diner van Herman Koch. In bijlage 4 is de in kaart gebrachte beeldspraak terug te vinden en te raadplegen. Om daar enig overzicht op te bieden is van die tabellen hier een nieuwe tabel gecreëerd, die de gevonden informatie uit bijlage 4 op samenvattende wijze weergeeft (zie tabel 7). Ook in deze paragraaf zullen niet alle gevonden resultaten worden besproken, maar opnieuw heb ik een aantal gevallen geselecteerd om te bespreken.

63

Beelden in woorden

Tabel 7 Gevonden beeldspraak in Het Diner B R O N T E K ST Soort beeldspraa k


D O E LT E K ST

O nderscheiden subtypen

VERSLETEN METAFOREN

METONYMIA

BEW

WEG

PN H

1

1

ALS

4

2

1

1


7

2

2

3

12 (13%)

0

5 (42%)

3 (25%)

4 (33%)

Substitutie

26

2

11

9

4


2

1

1


1

Personificatie

18

7

Verdinglijking

2

1

Synesthesie

5

4

1 4

7 1

1

totaal

54 (58%)

2 (4%)

Clichés

25

1

12

4

8

totaal

25 (27%)

1 (4%)

12 (48%)

4 (16%)

8 (32%)

Abstract ‒ Concreet

1

Metonymisch adjectief

1

totaal TOTAAL

LET

MVW

Vergelijking met verbindingswoord

totaal


TOT

24 (44%) 15 (28%)

13 (24%)

1 1

2 (2%)

0

93 (100%)

3 (3%)

1 (50%)

1 (50%)

0

42 (45%) 23 (25%) 25 (27%)

Uit deze tabel blijkt dat in totaal in de geselecteerde passages 93 gevallen van beeldspraak geïdentificeerd zijn. Daarvan bestaat slechts een klein deel uit metaforen in ruimere zin. Ruim de helft van alle gevallen is als een vorm van metaforen in engere zin geïdentificeerd. Ruim een vierde deel van het totaal aantal geïdentificeerde gevallen van beeldspraak bestaat uit clichés. Slechts twee gevallen van metonymia zijn geïdentificeerd in de geselecteerde passages; die spelen in deze paragraaf verder geen rol. Wanneer we naar de totaalaantallen kijken die onder in de tabel zijn genoteerd, zien we dat ruim een kwart van de geïdentificeerde gevallen van beeldspraak voorkomt in een passage die niet is verwerkt in de hertaling, wat neerkomt op 25 gevallen. Van de 93 gevallen van beeldspraak die in totaal in de brontekst zijn geïdentificeerd, is dus met 68 gevallen van beeldspraak iets gebeurd in de doeltekst: dat is bijna drie kwart van het totale aantal. Een klein deel van de metaforen is letterlijk overgenomen in de doeltekst. Bijna de helft van de geïdentificeerde gevallen van beeldspraak is bewerkt in de hertaling. Een kwart is in de bewerking verwijderd. Kijken we naar de afzonderlijk onderscheiden soorten van beeldspraak, dan zien we dat ruim twee vijfde deel van de metaforen in ruimere zin is bewerkt, een kwart is verwijderd en vier gevallen zich voordoen in passages die niet zijn hertaald. De meeste gevallen van metaforen in ruimere zin zijn dus bewerkt of verwijderd. Bij de metaforen in engere zin zien we dat een klein deel letterlijk is overgenomen in de bewerking. Iets minder dan de helft van de metaforen in engere zin is bewerkt in de doeltekst en ruim een kwart van de metaforen in engere zin is doelbewust verwijderd in de doeltekst. De categorieën bewerkte beeldspraak en verwijderde beeldspraak zijn bij de metaforen in engere zin het grootst in aantal. Bij de clichés is een klein deel letterlijk overgenomen in de bewerkte tekst en bijna de helft is bewerkt in de doeltekst. Nog geen vijfde deel van de geïdentificeerde clichés is weggelaten. 64

Beelden in woorden

Bijna een derde van de clichés komt voor in passages die niet zijn gebruikt in de hertaling van dit werk.

4.6.1 Metaforen in ruimere zin Wederom wordt hier eerst een aantal voorbeelden van metaforen in ruimere zin besproken die zijn behandeld in de bewerking van deze brontekst. Naar verhouding is slechts een klein deel van de geïdentificeerde gevallen van beeldspraak een metafoor in ruimere zin zoals uit de bespreking van de samenvattende tabel al bleek. Vandaar ook dat hier maar een klein aantal vergelijkingen besproken worden. Eerst kijken we naar een vrij typische vergelijking met als die in de doeltekst is verwijderd. Vervolgens wordt een geval van beeldspraak besproken waarin zowel een vergelijking met een (ander) verbindingswoord, als een vergelijking met als in voorkomt. Deze vergelijkingen zijn beide bewerkt in de hertaling van Leeslicht. De vergelijking met als die is verwijderd betreft eigenlijk een verduidelijking van een eerder uitlating: het hoofdpersonage (een ik-verteller) rook angst (dat is een vorm van synesthesie). Om de lezer beter te laten begrijpen wat hij daarmee bedoelt, legt de verteller het uit door een vergelijking te maken: Zoals een hond kan ruiken dat iemand bang is, rook ik ook een vage, zure lucht die er voorheen niet was geweest. (pag. 267) In de bewerking is deze vergelijking verwijderd. Over het ruiken van angst staat slechts geschreven: Ik rook het nu duidelijk. Geen afval, maar angst. (pag. 130) Deze zin is echter de bewerking van de uitlating van het personage dat hij angst rook. Er wordt geen vergelijking gemaakt met een hond die angst kan ruiken, het verhaal gaat in de bewerking meteen door naar de volgende scene. In de originele tekst wordt dus eerst deze vergelijking nog gemaakt. Het is aannemelijk dat deze vergelijking in de bewerking is weggelaten omdat het voor de laaggeletterde lezer misschien te moeilijk is om opeens over te schakelen op een dergelijk ‘tussenzinnetje’ over een hond. De kans bestaat dat hij de link tussen het personage dat angst ruikt en honden die van nature ook in staat zijn angst te ruiken op cognitief niveau niet kan maken, hij kan beide zinnen waarschijnlijk niet met elkaar in verband brengen. Voor hem zou deze opmerking tussendoor dan alleen maar verwarrend werken en afleiden van het eigenlijke verhaal. Dat is waarom ik vermoed dat de vergelijking is weggelaten. Ten tweede kijken we naar een ‘dubbele’ metafoor in ruimere zin, die twee vergelijkingen bevat, zowel een vergelijking met als, als een vergelijking met een (ander) verbindingswoord. Ik zou me inhouden zoals je je adem onder water inhoudt, en net doen of een wildvreemde hand boven je bord met eten de normaalste zaak van de wereld was. (pag. 44) De eerste vergelijking, dus vanaf het begin van de zin tot aan te komma, is een vergelijking met als. Deze vergelijking is in de hertaling bewerkt tot: Maar ik zal me inhouden, dat is beter. (pag. 21) Opnieuw is de vergelijking weggehaald, maar in dit geval is wel de informatie in de zin overgenomen in de bewerking, die slechts gaat om het feit dat het personage zich voorneemt zich in te houden. Van de krampachtigheid waarmee hij dat in de brontekst lijkt te moeten doen (je adem inhouden onder water is een hele letterlijke vorm van inhouden: je kunt niet meer praten, je mag niet ademen en bovendien is het niet iets wat je lang kan volhouden), lijkt in de hertaling geen sprake meer. Enkel het voornemen zich in te houden komt de lezer onder ogen. De tweede vergelijking in de zin start achter de komma en loopt tot het eind van de zin. Dit is een vergelijking met een verbindingswoord, namelijk ‘net doen of’. Deze woorden 65

Beelden in woorden

signaleren dat een vergelijking gaat komen. In de hertaling is deze vergelijking bewerkt tot: Ik zal doen alsof het heel gewoon is. (pag. 21) De vergelijking is bewerkt tot een nieuwe vergelijking. In de brontekst neemt het personage zich nog voor ‘te doen of het de normaalste zaak van de wereld is’. Dat is wel een bijzonder bovenmatige vorm van ‘normaal doen’: normaler dan de ‘normaalste zaak van de wereld’ kan technisch gezien immers niet. In de hertaling staat slechts geformuleerd dat het personage ‘zal doen alsof het heel gewoon is.’ Dit gedeelte van de vergelijking is bewerkt tot een formulering die heel dicht bij de originele uitlating ligt. In principe wordt dezelfde informatie verschaft. Echter, in de bewerking is de spottende toon, die licht verscholen zit in de formulering van de originele tekst door de overdreven uitdrukking wel wat weggevallen, doordat niet meer overdreven wordt. De strekking van de bewerking is duidelijk, maar daarmee is ook wel alles gezegd.

4.6.2 Metaforen in engere zin Na de bespreking metaforen in ruimere zin, kijken we naar de bewerkte vormen van metaforen in engere zin. Veruit het grootste gedeelte van de metaforen in engere zin in de onderzochte passages bestaat uit het subtype substitutie. Daaraan wordt dan ook enige aan dacht besteed. Ook wordt hier een geval van synesthesie besproken. Ten eerste wil ik even doorgaan op de laatste metafoor die in de vorige subparagraaf al de aandacht kreeg en letterlijk is overgenomen. Zoals al aangegeven bevat deze metafoor ook twee substituties. Ergens is er een blinde vlek, een gat in de tijd. (pag. 267) Volgens de procedure van Leech zouden de eerste twee fasen er als volgt uitzien: Fase I L: Ergens is er een ….............., een …................. F: Ergens is er een blinde vlek, een gat in de tijd. Fase II V: blinde vlek, gat in de tijd T: niet meer kunnen herinneren

Zoals uit deze analyse blijkt is eigenlijk de hele zin figuurlijk: beide uitdrukkingen, ‘een blinde vlek’ en ‘een gat in de tijd’ zijn beelden voor iets anders dat hier wordt bedoeld. De ground, zou gesteld kunnen worden, is <+geheugenverlies>, hoewel kortstondig, want het gaat maar om een kort moment. De volledige zin is dus figuurlijk bedoeld. Toch is die letterlijk overgenomen. Dat is opvallend, want daarmee worden de richtlijnen van Eenvoudig Communiceren niet opgevolgd, terwijl de zin op geen enkele manier letterlijk te lezen is. Een vlek kan niet blind zijn en de tijd kan geen gat hebben. De kans bestaat natuurlijk dat een zwakke lezer wel snapt wat bedoeld wordt met een gat in de tijd, namelijk dat het personage even niet meer weet wat er toen gebeurde. De letterlijk overgenomen zin wordt voorafgegaan door: Tenminste, dat denk ik.(pag. 130) Uit de context valt dus op te maken dat het personage het even niet meer weet. Misschien juist omdat de letterlijke lezing zo ongewoon is geworden, is deze vergelijking niet bewerkt, maar zo gelaten. Maar deze overweging zou dan ook moeten gelden voor andere metaforen die gebruikelijk zijn geworden in onze taal, maar dat lijkt tot nu toe niet het geval. Dit is dus een afwijkend geval, er is niet vermeden beeldspraak te hanteren in de bewerkte tekst. Een andere substitutie die ik hier wil bespreken is wel bewerkt. Het gaat om de volgende uitlating: Nederlanders deden het al snel in hun broek bij dreiging met echt geweld. (pag. 75) 66

Beelden in woorden

In deze metafoor draait het om de woordgroep ‘het in hun broek doen’. In de twee fasen volgens Leech komt dat er als volgt uit te zien: Fase I L: Nederlanders ….... ….. al snel …................ bij dreiging met echt geweld F: Nederlanders deden het …...... in hun broek Fase II V: Nederlanders die het in hun broek doen T: Nederlanders die ontzettend bang zijn

De ground, die in fase III moet worden vastgesteld is wat lastiger te definiëren. Een aannemelijk punt van overeenkomst is <+dreiging>, hoewel <+angst> ook deel uitmaakt van deze ground. Dreiging geeft angst en dat maakt dat je bang wordt. Angst en dreiging kunnen ook een dergelijke invloed op iemand hebben dat hij de controle over zijn blaas verliest: dan doe hij het dus in zijn broek. Deze metafoor is, net als het hiervoor besproken geval van substitutie, een tamelijk bekende en gangbare manier van uitdrukken. In het verlengde van het geval dat hiervoor besproken werd, zou dus gesteld kunnen worden dat ook deze uitlating geen bewerking behoeft. Toch is die hier wel bewerkt, zoals de richtlijnen van de uitgeverij dan ook voorschrijven. De schrijvers van de leuzen zouden die Nederlanders makkelijk op de vlucht kunnen jagen. (pag. 36) In deze bewerking is ervoor gekozen enkel het gevolg van de in de oorspronkelijke tekst beschreven angst uit te drukken: dat de Nederlanders verjaagd moeten worden. Er wordt in de bewerking verder verteld hoe gemakkelijk die Nederlanders bang zijn te maken met dreiging van geweld. Er wordt slechts verteld dat Nederlanders gemakkelijk zijn te verjagen en vervolgens wordt in de bewerking doorgegaan op manieren waarop dat gedaan kan worden. Slechts de informatie die nodig is voor het verloop van het verhaal wordt hier verschaft: dat Nederlanders snel bang zijn, laf zelfs, wordt buiten beschouwing gelaten. In de brontekst wordt door de manier van formuleren een gevoel van minachting voor die Nederlanders opgeroepen. In de bewerking is dat gevoel minder expliciet aanwezig, omdat daar dus vooral wordt ingegaan op welke wijze die Nederlanders gemakkelijk te verjagen zouden zijn. De laatste metafoor in engere zin die hier wordt besproken is een geval van personificatie. In de originele tekst is aan een levenloos iets een menselijke eigenschap toegekend, een handeling. In de bewerking is die uitlating zo bewerkt dat de verstrekte informatie gelijk blijft aan die in de brontekst, maar is de personificatie verdwenen. In de brontekst wordt het volgende geformuleerd: Het beeld dat de halve wereld overging. (pag. 135) Hier wordt ‘het beeld’ dat in het verhaal op tv bekeken wordt door de verteller de menselijke eigenschap van ‘gaan’ toegekend: in deze zin lijkt het alsof het beeld zelf in staat is de ‘halve wereld’ over te reizen. Hierbij is ‘de halve wereld’ in principe ook niet letterlijk bedoeld, maar is zo’n gangbare metaforische overdrijving geworden, dat ik die hier niet apart zal bespreken. In de bewerking is deze personificatie, hoewel er makkelijk overheen gelezen wordt, dan ook bewerkt tot Het was het beeld dat de halve wereld gezien heeft. (pag.) In de hertaling is ‘de halve wereld’ overgenomen, maar hier de handelende partij geworden. Het is niet meer het beeld dat de halve wereld over gaat, maar het is de halve wereld (waarmee dus erg veel mensen wordt bedoeld) die het beeld heeft gezien. Het is een kleine aanpassing en de informatie die is aangeboden komt volledig terug, maar de formulering is toch net even anders. 67

Beelden in woorden

4.6.3 Clichés Van de geïdentificeerde gevallen van beeldspraak is bijna een derde als cliché herkend: in totaal 26 gevallen. Daarvan is een klein deel letterlijk overgenomen, een aantal is in bewerkte vorm opgenomen in de hertaling en nog eens een klein aantal is verwijderd. Ook kwamen sommige gevallen voor in passages die niet zijn hertaald. Als eerste kijken we naar een voorbeeld van een letterlijk overgenomen cliché. Zou ik mogen zien wat u daar voor uw neus hebt liggen. (pag. 267) In de bewerking staat deze uitdrukking letterlijk weergegeven op pagina 130. De uitdrukking is zo gebruikelijk geworden dat de beeldende werking ervan verloren is gegaan. Dat heeft ook deels zijn oorzaak in het feit dat het beeld hier niet ver af ligt van het bedoelde. Fase I L: Zou ik mogen zien wat u daar ….................. hebt liggen? F: voor uw neus Fase II V: voor uw neus T: heel dicht in de buurt

De ground is hier dus <+nabijheid>. Het is niet ondenkbaar iets voor je neus te hebben, maar meestal wordt bedoeld met deze uitdrukking dat het vlakbij iemand voor zich op de tafel ligt. Maar omdat het beeld en het bedoelde, zoals gezegd, dus niet zo ver van elkaar liggen, levert een letterlijke lezing ook niet al te grote interpretatieproblemen op. Het is daarom verklaarbaar waarom deze uitdrukking verder niet is bewerkt. Kijken we naar een cliché dat is bewerkt in de hertaling, dan zien dat een aantal veelgebruikte uitdrukkingen door de redactie van Eenvoudig Communiceren is bewerkt. Bijvoorbeeld in het volgende geval: Toen het weer terugkwa m zag je nog net hoe de jongens zich haastig uit de voeten maakten (pag. 135) Het gaat hier vanzelfsprekend over de uitdrukking ‘zich uit de voeten maken’. Deze uitdrukking is zo gebruikelijk geworden dat in dit geval de procedure van Leech niet erg zou helpen. Bovendien is het voor de normale lezer ook direct duidelijk waar deze uitdrukking op slaat. Het betekent weglopen, zich buiten gevaar stellen. Volgens F.A. Stoett, de samensteller van het boek Nederlandse spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden, werd de uitdrukking vroeger ook wel geformuleerd als ‘zich uit de paardenvoeten maken’. Dat wilde zeggen dat men moest oppassen niet te worden overreden of vertrapt door paardenhoeven.85 In de hertaling van deze brontekst is deze uitlating als volgt bewerkt: Daarna zag je de jongens wegrennen (pag. 69) Dat komt dus precies neer op de betekenis van de uitdrukking: de jongens rennen weg. Waarom dit cliché wel en het vorige cliché niet is bewerkt, is niet zonder meer vast te stellen. Wel kan een deel van de verklaring waarschijnlijk gezocht worden in het feit dat bij de eerste uitdrukking beeld en bedoelde niet ver uit elkaar lagen, terwijl het beeld in de tweede uitdrukking een historische achtergrond heeft, en dus wat verder van het bedoelde afligt.

4.7 Beeldspraak in Komt een vrouw bij de dokter Aan de hand van deze derde en tevens laatste brontekst voor dit hoofdstuk, komt een aantal gevallen van beeldspraak aan bod, zoals die voorkomen in Komt een vrouw bij de dokter . In bijlage 5 is de geïdentificeerde beeldspraak in dit werk gecategoriseerd terug te vinden in tabellen. Om daar enig overzicht op te geven is van die tabellen een overzichtstabel gemaakt 85

F.A. Stoett, Nederlandsche spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden . (Zutphen: Uitgeverij W.J. Thieme & Cie, 1923-1925), 446-447

68

Beelden in woorden

waarin de gegevens uit bijlage 5 samenvattend is weergegeven, zie tabel 8. Ook in deze paragraaf worden niet alle gevonden resultaten besproken, maar heb ik wederom een aantal specifieke gevallen geselecteerd om te bespreken. Tabel 8 Gevonden beeldspraak in Komt een vrouw bij de dokter B R O N T E K ST Soort beeldspraa k O nderscheiden subtypen


VERSLETEN METAFOREN TOTAAL

TOT

LET

BEW

WEG

NHE

1

2 3

Vergelijking met MVW verbindingswoord ALS

3 9

2

4


4

2

2

16 (22%)

0

4 (25%)

7 (44%)

5 (31%)

Substitutie

24

2

10

7

5


1


1

Personificatie

6

Verdinglijking

2

Synesthesie

4

1

1

2

totaal

38 (53%)

3 (8%)

13 (34%)

13 (34%)

9 (24%)

Cliché

18

1

8

4

5

totaal

18 (25%)

1 (6%)

8 (44%)

4 (22%)

5 (28%)

72 (100%)

4 (6%)

25 (35%)

24 (33%)

19 (26%)

totaal


D O E LT E K ST

1 1 1

3

2

1

1

Als we deze tabel bekijken dan blijkt dat er 72 gevallen van beeldspraak in de brontekst zijn geïdentificeerd. Ook zien we meteen dat negentien gevallen (ruim een kwart) voorkomen in passages die niet zijn opgenomen in de doeltekst. Dat betekent dat er in totaal 53 gevallen van de geïdentificeerde beeldspraak op een of andere wijze zijn behandeld voor de hertaling. Van het totaal aantal gevallen van geïdentificeerde beeldspraak bestaat ruim een vijfde deel uit vergelijkingen. Meer dan de helft van de gevonden beeldspraak is geïdentificeerd als metaforen in engere zin en een kwart van het totaal bestaat uit clichés. In de geselecteerde passages van dit werk is geen metonymie aangetroffen. Wanneer we naar de totaalaantallen kijken die onder in de tabel zijn genoteerd, zien we dat een klein deel letterlijk is overgenomen in de doeltekst. Ruim een derde is in bewerkte vorm in de doeltekst opgenomen en bijna een derde is verwijderd. Van de metaforen in ruimere zin is niets letterlijk in de bewerking overgenomen. Precies een kwart van de vergelijkingen is bewerkt in de hertaling en ruim twee vijfde deel van de metaforen in ruimere zin is in de hertaling weggelaten. Bij de metaforen in engere zin zien we dat bijna een tiende deel letterlijk is overgenomen in de bewerking en ruim een derde is bewerkt in de hertaling. Ook ruim een derde is verwijderd uit de tekst. Van de clichés is één uitlating letterlijk overgenomen in de bewerkte tekst en ruim een derde deel is bewerkt in de doeltekst. Vier van de achttien gevonden gevallen van clichés zijn verwijderd.

4.7.1 Metaforen in ruimere zin Wederom kijken bij deze tekst we eerst naar de metaforen in ruimere zin. Ik bespreek twee vergelijkingen met als, waarvan de eerste ook echt als een dergelijke vergelijking te identificeren is, terwijl de tweede metafoor naast een vergelijking met als is, waarin het beeld 69

Beelden in woorden

dan weer een substitutie, dus een metafoor in engere zin is. Omdat deze substitutie deel uit maakt van de vergelijking met als, wordt hij meteen besproken, en niet pas in de subparagraaf waarin de metaforen in engere zin worden behandelend, besproken. De beide vergelijkingen zijn bewerkt. Tevens bespreek ik hier een asyndetische vergelijking die is bewerkt. De metaforen die zijn gecategoriseerd als vergelijkingen met (andere) verbindingswoorden zijn voorgekomen in passages die niet zijn hertaald en worden hier buiten beschouwing gelaten. De eerste vergelijking met als dient in de brontekst als illustratie van de bewering die gedaan wordt. In deze passage wordt verteld dat de personages erg blij zijn, en om aan te geven hoe blij dat precies is, wordt een vergelijking gemaakt met blijdschap die zich voordoet bij een zeer heuglijk feit. Alsof we net een gezond kind hadden gekregen, zo blij waren we. (pag. 25) De blijdschap die de personages voelen is kennelijk vergelijkbaar met de grote blijdschap die de geboorte van een kind iemand kan geven. In de bewerking wordt niet expliciet aangegeven hoe blij de personages zijn, er wordt slechts verteld dat ze blij zijn. We waren zo blij; geen kanker (pag. 14) De lezer kan echter wel uit de context opmaken dat het hier ook gaat om grote blijdschap want het nieuws dat je geen kanker hebt, terwijl je misschien dacht van wel, is vanzelfsprekend goed nieuws. In principe is deze bewerking dus goed ‘gelukt’: de informatie is overgebracht en bovendien is ook uit de context op te maken dat het gaat om grote blijdschap, zoals in de brontekst ook blijkt uit de vergelijking. De tweede vergelijking is, zoals al aangegeven, een grensgeval tussen een vergelijking met als en een vergelijking met een (ander) verbindingswoord. Hoewel het woord ‘als’ in deze vergelijking voorkomt, wordt dat in combinatie gebruikt met het werkwoord ‘dienen’. Deze metafoor zou dus ook kunnen worden op gevat als een vergelijking met het verbindingswoord ‘dienen als’. Voor de bespreking van deze vergelijking doet het verder niet ter zake, maar voor de volledigheid van deze studie was het van belang dit te vermelden. Deze vergelijking is in de doeltekst bewerkt tot een uitlating die een stuk minder aandacht besteedt aan de beeldende werking van de metafoor in de brontekst. Ze geniet ervan dat ons huis dient als een Bourgondische herberg. (pag. 280) Hier wordt het huis vergeleken met een Bourgondische herberg. Het beeld van de Bourgondische herberg, is zoals gezegd op zichzelf nog weer een metafoor in engere zin. Er is hier dus sprake van een substitutie bínnen de vergelijking met als. Voor een laaggeletterde lezer is te verwachten dat deze vergelijking te moeilijk is, omdat het beeld, de herberg, te ver buiten de context van het verhaal ligt, en daarom voor verwarring kan zorgen bij de interpretatie van de tekst. Het beeld van de herberg staat voor de gezelligheid van de vele gasten, de ongedwongen sfeer en de mogelijkheid lekker te eten en te drinken die een dergelijke gelegenheid kenmerken. Een zwakke lezer zal waarschijnlijk niet begrijpen dat die kenmerken hier van toepassing zijn op het huis, en dat met dat beeld de vergelijking met als wordt gemaakt. Dat blijkt ook uit de bewerking van deze zin. Carmen geniet van al die mensen in huis. (pag. 150) In plaats van de vergelijking van de herberg te volgen in de doeltekst, is gekozen voor het letterlijk formuleren van een van de kenmerken van die herberg: de vele mensen. De bewerking is dus gestript van enige beeldende werking, maar door te kiezen voor deze formulering is wel duidelijk wat er bedoeld wordt: het is steeds erg druk in het huis van Carmen, vol met mensen die nog langs komen voordat het definitieve afscheid plaats zal vinden. De asyndetische vergelijking die ik hier bespreek is een zogenaamde samentrekking die in een uitlating is gevonden die wel is bewerkt, maar in principe is de vergelijking weggelaten. Zo’n sterfbed is beregezellig, maar het kost een vermogen. (pag. 280). Deze 70

Beelden in woorden

asyndetische vergelijking ‘beregezellig’, lijkt een samentrekking van ‘zo gezellig als een beer’ te zijn. Nu is dat vanzelfsprekend wat onwaarschijnlijk, en dat klopt ook, want het voorvoegsel bere- wordt in het Nederlands veel gebruikt om aan te geven dat iets ‘heel erg’ of ‘in grote mate’ het geval is, in positieve zin. Het is aannemelijk dat dit voorvoegsel uiteindelijk wel stamt uit een vergelijking. De vergelijking ‘zo groot als een beer’ wil zeggen dat iemand heel groot is. Het zou kunnen dat uit het punt van overeenkomst <+erg groot> dit voorvoegsel is voortgevloeid. Vergelijk in verband het voorvoegsel reuze- , wat hetzelfde effect beoogd. In de bewerking is het voorvoegsel niet gebruikt. De zin is niet in hoe mate bewerkt, maar het voorvoegsel ‘bere-’ is weggelaten. Het is gezellig, maar het kost een vermogen. (pag. 150) Waarschijnlijk is het weggelaten omdat het voorvoegsel de laaggeletterde lezer opnieuw op het verkeerde been kan zetten. Als de lezer bij het woord beregezellig daadwerkelijk aan beren denkt, leidt hem dat af van de interpretatie van de eigenlijke uitlating. Toch is het ook opvallend te noemen dat het voorvoegsel is weggelaten, aangezien het een meer dan bekend gebruik kent in de Nederlandse taal. Het is in de bewerking dus duidelijk dat het gezellig is, maar hoe gezellig wordt niet aangegeven. Dat valt weg, doordat het voorvoegsel is weggelaten.

4.7.2 Metaforen in engere zin Het grootste gedeelte van de geïdentificeerde beeldspraak is, zoals we al zagen, gecategoriseerd als metaforen in engere zin: het gaat om meer dan de helft van de gevallen. Van de metaforen in engere zin vormt het subtype substitutie het grootste gedeelte. Daarvan bespreek ik hier dan ook een aantal voorbeelden. Ook komt een geval van personificatie aan bod. Allereerst de substituties. Ik bespreek een fragment dat letterlijk is overgenomen en geef ook een voorbeeld van een geval van substitutie die is bewerkt. De metafoor die letterlijk is overgenomen behoeft enige context: het betreft een gesprek tussen de twee hoofdpersonages uit het boek, Carmen en Stijn, en de dokter van Carmen. Het gesprek gaat over het uitstellen van de euthanasie die Carmen wil plegen, vanwege haar terminale kanker. ‘ Dus ik zal het drankje bij de apotheek nog maar een paar dagen uitstellen?’ vraagt de huisarts. ‘Ja. Noem het maar blessure tijd’, zeg ik. ‘ Of verlenging met sudden death!’ vult Carmen lachend aan. (pag. 280) In de bewerking is dit fragment te vinden op pagina 150, zoals gezegd letterlijk overgenomen, behalve dan dat ‘bij de apotheek’ in de bewerking is weggelaten. Voor de bespreking van deze substituties is dat verder niet van belang. Het gaat hier om de beelden ‘blessuretijd’ en ‘verlening met sudden death’. Omdat deze twee beelden figuurlijk bedoeld zijn en de uitlatingen uit niet meer dan die beelden bestaan, is het niet nodig de procedure van Leech uitgebreid toe te passen. De ground kan zo ook worden vastgesteld. Beide beelden verwijzen naar voetbal, om specifieker te zijn naar verlengingsperioden die aan de wedstrijd kunnen worden toegevoegd aan het eind. Carmen en Stijn hebben het natuurlijk niet over voetbal, maar over een (korte) verlenging van Carmens leven: de euthanasie wordt nog even uitgesteld. De ground van deze metaforen is dan ook <+verlenging>. Het is opvallend dat deze substituties niet zijn bewerkt in de doeltekst. Voor deze uitingen geldt namelijk in principe hetzelfde als voor de vergelijking met de Bourgondische herberg: ze kunnen de laaggeletterde lezer afleiden van de eigenlijke betekenis van de tekst, omdat de kans bestaat dat hij daadwerkelijk aan een verlengingsperiode van voetbal gaat denken, en dan verward raakt, omdat dat hier niet aan de orde is. De kans bestaat dat de zwakke lezer de eigenschappen van die voetbalmetaforen niet kan toepassen op de eigenlijke situatie: de verlenging van Carmens leven. 71

Beelden in woorden

Aan de andere kant moet wel opgemerkt worden dat de beelden tamelijk dicht bij het bedoelde blijven: Carmens ziekte is te zien als een (zeer ernstige) ‘blessure’, en het uitstellen van de euthanasie zou dan inderdaad blessuretijd kunnen worden genoemd. Het tweede beeld spreekt over ‘sudden death’ (vrij vertaald: plotseling eind) wat bij voetbal vanzelfsprekend niet inhoudt dat er mensen doodgaan, maar dat de wedstrijd wordt beslist door het eerste doelpunt dat valt in de verlening van maximaal tweemaal vijftien minuten. Bij zo'n doelpunt wordt niet verder gespeeld, maar is de wedstrijd direct afgelopen. Bij euthanasie is van plotseling eind natuurlijk wel letterlijk sprake. Dat beide beelden dus vrij dicht bij het bedoelde blijven, zou kunnen verklaren waarom in de bewerking van Leeslicht is gekozen voor letterlijke overname. Wel blijft het feit staan dat hier de eigen richtlijnen niet gevolgd worden. Het geval van substitutie dat is bewerkt en hier besproken wordt is van tamelijk complexe aard. Ik voel de blikken van de mensen, die in de gang op hun beurt wachten, in mijn rug priemen. (pag. 43) In deze zin gaat het om het beeld van de ‘het voelen blikken die in de rug priemen’, dus voor de invulling van de fasen in de procedure van Leech is het voldoende om de bijzin achterwege te laten. Fase I L: Ik …....de blikken van de mensen …........................... F: Ik voel de blikken …................... in mijn rug priemen. Fase II V: blikken voelen priemen in je rug T: je zeer bewust zijn van de mensen die naar je kijken

Het punt van overeenkomst dat in de derde fase moet worden vastgesteld gaat om <+gewaarwording>, maar dat is niet voldoende. Het gaat ook om <+bekeken worden>. De bewerking bevat, zou gesteld kunnen worden, een interpretatie van deze metafoor. We weten zo ook wel dat ze tegen elkaar fluisteren (pag. 27). In deze bewerking wordt voorbijgegaan aan het feit dat de mensen naar de personages kijken, en wordt direct aangegeven dat het erom gaat dat ze over hen zullen praten. Dat komt in de context van de brontekst ook naar voren, dat het gaat over mensen die meelijdend tegen elkaar zeggen dat ze het zo sneu voor ‘die jonge vrouw en haar man’ vinden. In principe bevat deze bewerking dus een stukje contextuele informatie, die strikt genomen niet uit de metafoor in de brontekst is op te maken. Hier is dus bij de bewerking van deze metafoor, die te ingewikkeld is bevonden door de hertaler, enige contextuele informatie opgenomen, en moet de lezer uit die informatie ook kunnen opmaken dat ‘de mensen die fluisteren’ waarschijnlijk ook wel naar de personages zullen hebben gekeken terwijl ze dat deden. In principe is de bewerking een eenvoudigere uiting dat de metafoor in de brontekst, maar tegelijkertijd wordt wel enig inzicht van de zwakke lezer gevraagd: hij moet zelf het verband leggen tussen het gegeven dat er gefluisterd wordt, en het feit dat de mensen zullen kijken. De personificatie die hier besproken wordt, is bewerkt in de doeltekst. Personificaties zijn na substituties de grootste groep van geïdentificeerde gevallen van metaforen in engere zin. Tot ze de bh met prothese mag dragen zal de panty een verwoede poging doen het verschil tussen Cup D en Ground Zero zo onopvallend mogelijk te houden. (pag. 115) In het eerste gedeelte van deze zin is sprake van de hier bedoelde personificatie, het tweede gedeelte van de zin, waarin het beeld ‘Ground Zero’ is opgenomen, is een substitutie. Die substitutie is uit de bewerking weggelaten, dus in deze bespreking concentreren we ons op de 72

Beelden in woorden

personificatie. In deze zin krijgt de panty menselijke eigenschappen toegekend en ‘doet hij verwoede pogingen iets te verbergen’, terwijl een panty zelf natuurlijk geen pogingen kan ondernemen, van welke aard ook. Fase I L: De panty …..................................... het verschil zo onopvallend mogelijk te houden F: …...........doet een verwoede poging …....................................................................... Fase II V: een verwoede poging doen T: wordt gebruikt om

De ground van deze metafoor is aan de hand van deze analyse niet zonder meer aan te wijzen. De panty is door Carmen in haar bh gestopt en wordt gebruikt om die op te vullen, zodat het verschil tussen beide borsten niet zo opvalt. Eigenlijk doet Carmen dus verwoede pogingen om het verschil zo onopvallend mogelijk te houden. Door de personificatie van de panty, lijkt in een letterlijke lezing de panty die pogingen nu te ondernemen. In de hertaling is de zin bewerkt tot: Ze zegt dat ze links heeft opgevuld met drie paar sokken in een panty. (pag. 59) Hier is de personificatie van de panty dus verwijderd en is de handeling weer toegekend aan degene die hem eigenlijk heeft uitgevoerd: Carmen. Voor de laaggeletterde lezer zou het verwarrend kunnen zijn wanneer in een verhaal ‘dingen’ opeens kunnen handelen op menselijke wijze, of op een andere manier eigenschappen hebben die feitelijk menselijk zijn. De kans dat de zwakke lezer de zin letterlijk leest, is vrij groot, en zou begripsproblemen kunnen opleveren, en hem afleiden van de eigenlijke informatie. Tot slot kijken we nog even naar de substitutie die in deze personificatie aan bod komt: ‘het verschil tussen Cup D en Ground Zero’. De substitutie ‘Ground Zero’ is in de bewerking weggelaten, maar is interessant om te bespreken, omdat het een treffend beeld is voor hoe Stijn zich voelt onder de uiterlijke verandering die zijn vrouw heeft moeten ondergaan. Ground zero wordt in de Engelse taal namelijk gebruikt om het geprojecteerde punt van de explosie van een bom aan te duiden. De plek op de grond waar de bom ontploft is dan het ground zero-punt. Sinds de terroristische aanslag op 11 september 2001 in New York op het World Trade Center, wordt vaak van de plaats waar het WTC vroeger stond gesproken als Ground Zero. Ground Zero is in deze metafoor ook met hoofdletters geschreven. Naast het feit dat het beeld moet aanduiden dat Carmen een deels platte borst heeft nu, beeldt deze metafoor nog iets uit: het gevoel dat Stijn bij de hele situatie heeft. Hij vergelijkt de borstamputatie van zijn vrouw met een terroristische aanslag: is niet alleen verdrietig om het feit dat zijn vrouw kanker heeft, maar voelt zich ook persoonlijk aangevallen door de ziekte. Dat blijkt ook uit verdere passages in het boek. Deze metafoor is, zoals gezegd, weggelaten uit de hertaling. De informatie dat Carmen een borst kwijt is komt over, maar het gevoel dat Stijn hierbij heeft wordt in de bewerking van deze passage niet beschreven. Er mist in deze bewerking dus enige informatie. Later komt die echter in de hertaling nog wel aan bod, maar voor deze specifieke passage is tamelijk veel informatie verwijderd uit de bewerkte tekst die in de hertaling is geplaatst.

4.7.3 Clichés Van de zeventien clichés die zijn geïdentificeerd in de geselecteerd passages is, naast de zeven die in passages voorkomen die niet zijn hertaald, het grootste gedeelte bewerkt. Een cliché is letterlijk overgenomen en drie zijn verwijderd. Het letterlijk overgenomen cliché betreft een enigszins bijzonder geval, omdat in de verhalende tekst wordt gesproken over de uitdrukking, op taalkundig niveau. Er wordt dus wat gesteld over de bestaande uitdrukking. Dat maakt het 73

Beelden in woorden

ook tamelijk logisch dat het fragment (min of meer) letterlijk is overgenomen. Het gaat om de volgende uitlating: Nu begrijp ik ook waar de uitdrukking ‘stervensduur ’ vandaan komt. (pag. 280) Hierbij gaat het om de uitdrukking stervensduur. Dat is in principe niet letterlijk te nemen, dus als beeldspraak te identificeren. Maar omdat het hier in de verhalende tekst om de taalkundige achtergrond van de uitdrukking gaat, kon deze uitdrukking eigenlijk niet bewerkt worden: Nu begrijp ik ook de uitdrukking ‘stervensduur ’. (pag. 150) Uit de context is op te maken waarom het personage deze uitdrukking nu begrijpt, en omdat er in feite dus een uitleg voorafgaand aan deze uitlating wordt gegeven, lijkt een bewerking van de uitdrukking ook niet nodig. Tot slot nog een voorbeeld van een cliché dat wel is bewerkt in de hertaling. Het gaat om een zegswijze die heel gewoon is geworden in het Nederlandse taalgebruik. Vanavond schoten me ineens Wolters’ woorden van toen, een paar uur na de biopsie, weer te binnen. (pag. 25) Het gaat hier om de uitdrukking dat ‘iets je weer te binnen schiet.’ In principe is dit cliché zo gebruikelijk geworden dat een normale lezer hier niets anders dan de bedoelde informatie uit zou halen. De letterlijke lezing komt niet eens meer in hem op. De procedure van Leech is zelfs niet goed op toepasbaar, omdat vehicle en tenor enigszins door elkaar zijn gaan lopen. Maar toch is dit cliché wel bewerkt in de doeltekst. Nu denk ik weer aan zijn woorden van een half jaar geleden. (pag. 14) De informatie die in het fragment uit de brontekst, komt in deze bewerking volledig tot zijn recht. De bewerking doet ook niet veel af aan eventuele beeldende werking van het fragment omdat het hier een cliché betreft, en dus weinig beeldende werking bevat. Of de bewerking voor het begrip van de laaggeletterde lezer nodig was, laat ik hier in het midden, maar de bewerking is in lijn met de richtlijnen, die hier dus opgevolgd zijn.

4.8 Resultaten Uit bovenstaande analyses blijkt dat uitgeverij Eenvoudig Communiceren haar eigen richtlijnen bij de publicatie van de Leeslichtboeken zoveel mogelijk heeft gevolgd. Beeldspraak en spreekwoorden en uitdrukkingen zijn veelal uit de hertalingen verdwenen: simpelweg door dergelijke gevallen weg te laten in de bewerkte tekst, maar meestal door ze in bewerkte vorm terug te laten komen, waarbij voornamelijk belang is gehecht aan het overbrengen van de noodzakelijke informatie. De verwachtingen die geuit zijn over wat er met de verschillende vormen van beeldspraak zou gebeuren in de bewerkingen, hebben vooral te maken met de ‘moeilijkheidsgraad’ van de verschillende soorten beeldspraak, als het gaat om het interpreteren daarvan. Hoe daadwerkelijk de verschillende soorten beeldspraak in de hertalingen is behandeld, kunnen we in de overzichtstabellen 6, 7 en 8 bekijken. Van de gevallen van beeldspraak die in passages voor is gekomen die ook in de drie bewerkte teksten zijn opgenomen, zijn steeds de meeste gevallen in de tekst bewerkt. Wanneer de beeldspraak niet is bewerkt, zijn steeds meer gevallen aan te wijzen waarin de beeldspraak is weggelaten dan dat ze letterlijk zijn overgenomen. Toch zijn er, zoals ook besproken in de voorgaande paragrafen, wel enkele gevallen waarin de beeldspraak letterlijk is overgenomen. Dat is, zoals ik bij dergelijke gevallen ook al aangaf, nogal opmerkelijk te noemen, in verband met de hertalingsrichtlijnen, door de uitgeverij zélf opgesteld. Bij het eerste werk, De geboorte van een moeder , blijkt dat 2 gevallen letterlijk zijn overgenomen in de bewerking. Beide gevallen zijn gecategoriseerd als clichés. Dat sluit goed aan bij de gestelde hypothese dat het waarschijnlijk geacht kon worden dat in sommige gevallen clichés ook voor de zwakke lezer zo gebruikelijk zijn geworden, dat ze geen begripsmoeilijkheden zullen opleveren voor hem. In deze gevallen houdt de uitgeverij zich 74

Beelden in woorden

dan weliswaar niet aan eigen gestelde richtlijnen, maar zijn het wel de clichés die letterlijk zijn overgenomen, en waarvan mijns inziens dus ook verwacht kon worden dat ze niet altijd v voor leesmoeilijkheden bij de zwakke lezer zullen zorgen. Eenvoudig Communiceren heeft daarover kennelijk hetzelfde idee. Bij het tweede werk, Het diner, blijkt meer aan de hand dan bij het vorige werk. Hier zijn naast een aantal clichés die letterlijk zijn overgenomen ook een asyndetische vergelijking en twee substituties letterlijk overgenomen. Dat brengt het totaal van de onderzochte passages op zes gevallen. Van de geïdentificeerde gevallen van beeldspraak in dit werk (in totaal 91) is dus bijna zes procent letterlijk overgenomen. Dat is een relatief groot deel, gezien het feit dat de richtlijn zegt dat beeldspraak volledig vermeden moet worden. En daar komt nog bij dat juist die metaforen, waarvan verwacht kon worden dat ze eerder begripsproblemen zouden kunnen opleveren dan sommige andere soorten van beeldspraak, in de hertaling van dit werk letterlijk worden overgenomen. Dat is op zijn minst opmerkelijk te noemen. Hier worden de richtlijnen in feite niet nageleefd. Aangezien in deze studie enkel op stekproefondervindelijke wijze is onderzocht in hoeverre Eenvoudig Communiceren haar eigen richtlijnen op het gebied van beeldspraak en spreekwoorden en uitdrukkingen heeft nageleefd, bestaat de kans dat nader onderzoek zou uitwijzen dat er nog meer gevallen zijn die letterlijk zijn overgenomen. De vraag die bij dit werk gesteld moet worden is dus of de hertaling voor de laaggeletterde lezer wel volledig te begrijpen is, of dat hij soms tegen problemen aanloopt die van metaforische aard zijn. Dat vraagt om lezerservaring en meer zicht op hoe de boeken onder laaggeletterden worden ontvangen. Het derde werk, Komt een vrouw bij de dokter , bevatte in verhouding nog meer letterlijk overgenomen gevallen van beeldspraak. Gevallen die voor het overgrote deel waren gecategoriseerd als metaforen in engere zin. In de hypothesen is juist deze categorie genoemd als de vorm van beeldspraak waarvan zwakke lezers hoogstwaarschijnlijk de meeste begripsproblemen of leesmoeilijkheden zouden ondervinden. Uit de overzichtstabel die op basis van de geïdentificeerde beeldspraak in dit werk is gecreëerd, blijkt dat vijf metaforen in engere zin, en één cliché letterlijk zijn overgenomen in de hertaling. Voor het cliché geldt wederom dat dit in principe strookt met de gestelde hypothese dat clichés in sommige gevallen voor de laaggeletterde lezer ook ‘gewoon’ te begrijpen zijn. Maar voor metaforen in engere zin is in de paragraaf met hypothesen juist de veronderstelling geformuleerd dat dat soort beeldspraak voor de laaggeletterde lezer waarschijnlijk erg moeilijk te interpreteren zijn, omdat een letterlijke lezing op geen enkele manier een zinnig beeld oplevert. Als we beter naar de tabel kijken, zien we dat het om drie gevallen van substitutie, een geval van animalisering naar de aard van een plant en een geval van synesthesie gaat. De kans bestaat dat de hertaler van dit werk heeft geschat dat deze metaforen in engere zin tamelijk bekend zijn geraakt in ons dagelijks taalgebruik, en het daarom aanvaardbaar achtte de metaforen letterlijk over te nemen. Uit de analyses blijkt dus dat de hertalers van Eenvoudig Communiceren zich strikt genomen niet volledig aan hun richtlijnen houden. Veel metaforisch taalgebruik is uit de hertalingen weggewerkt, zodat alleen de informatie die aan de lezer moest worden overgebracht in de tekst aanwezig bleef, maar er zijn ook gevallen aan te wijzen waar dat niet gebeurde. Opmerkelijk genoeg zijn dat niet altijd gevallen waarvan zonder meer kan worden aangeduid waarom juist die niet zijn bewerkt. Ook wordt naar mijn mening niet altijd de juiste taxatie gemaakt. Sommige metaforen worden bewerkt, terwijl het misschien niet eens echt nodig is voor een beter begripsproces, terwijl andere metaforen letterlijk worden overgenomen, terwijl die mijns inziens het lezen en begrijpen van de hertaling voor de zwakke lezer bemoeilijken (zie het eerste voorbeeld in paragraaf 4.7.2). Kort samengevat kan over beeldspraak in de bewerkingen van Leeslicht het volgende worden gezegd: meestal wordt metaforisch taalgebruik, zoals in hun richtlijnen staat 75

Beelden in woorden

aanbevolen, vermeden in de hertalingen, maar er zijn uitzonderingen. Die uitzonderingen zijn soms te verklaren, doordat de vorm van beeldspraak in zodanige mate in ons taalgebruik is ingesleten dat het aannemelijk is te stellen dat ook de laaggeletterde lezer daar geen of nauwelijks moeite van zal ondervinden. Soms zijn die uitzonderingen echter ook niet goed te verklaren en worden gevallen van beeldspraak overgenomen die mijns inziens niet goed te interpreteren zullen zijn voor zwakke lezers. De verklaringen van deze uitzonderingen kunnen echter niet eerder gevormd worden, dan nadat verder onderzoek is gedaan, waarbij ook lezerservaringen worden onderzocht en meer bekend is over de cognitieve capaciteiten van de laaggeletterde lezer.

76

Vertellers van papier

5. V ertellers van papier Wijze van vertellen en gedachteweergave in drie romans en hun hertalingen

In dit hoofdstuk wordt een tweede aspect besproken dat kan bijdragen aan de complexiteit van literatuur: de vertelwijze in een verhaal. Omdat vertellen een veelzijdig fenomeen is, is het van belang de verschillende facetten ervan te belichten, alvorens over te gaan op het vergelijken van de geselecteerde bron- en doelteksten. In dit hoofdstuk volgt een uiteenzetting over vertellen in verhalende teksten: verschillende vertelsituaties komen aan bod. Voorts wordt aandacht besteed aan de presentatiewijze van gedachten en gesprekken van personages en ook de visie van personages en van het verhaal als geheel zullen besproken worden. Tot slot wordt aandacht besteed aan complexere vormen van vertellen. Mijn verwachting is dat die complexere vormen van vertellen moeilijkheden kunnen opleveren bij de interpretatie van teksten door laaggeletterden. In de paragraaf met hypothesen wordt verder ingegaan op welke manier die vormen begripsproblemen kunnen opleveren voor laaggeletterden, en hoe die zouden kunnen worden opgelost in de bewerkingen. Daarna volgt een toelichting op de werkwijze en vervolgens wordt in dit hoofdstuk aandacht besteed aan de analyses van drie werken met tamelijk complexe vertelsituaties, te weten De gelukkige huisvrouw van Heleen van Royen, Het diner van Herman Koch en is er hoop van Renate Dorrestein.

5.1 Vertellen Iedere roman – om preciezer te zijn: elke epische tekst – kent een complexe taalsituatie. In verhalende teksten heeft men te maken met twee tekstniveaus, te weten dat van de vertellende instantie, die de verhaalwereld presenteert, en daarnaast het niveau van de communicatie van personages die zich in die verhaalwereld manifesteren. Het onderscheid tussen het tekstniveau van de verteller, vertellerstekst, en dat van de personages, persoonstekst, is van belang in dit onderzoek, omdat het een centraal probleem vormt bij de interpretatie van verhalende teksten. Voor de interpretatie van een tekst moet de lezer weten of hij bepaalde formuleringen aan de verteller of aan een personage moet toeschrijven. De lezersreactie wordt sterk beïnvloed en gestuurd door de wijze van vertellen. Daarom speelt de vertelwijze een belangrijke rol bij de interpretatie van de tekst.86 De vertelwijze hangt nauw samen met de manier waarop gedachten en gesprekken worden weergegeven. In elke vertelsituatie treden personages op aan wie de verteller of vertelinstantie tijdelijk het woord afstaat, om gedachten of gesprekken van die personages weer te geven. De verteller kan dit op verschillende manieren doen. Hij kan een personage citeren; er wordt dan direct weergegeven wat dat personage denkt of zegt. Hij kan ook 86

Van Boven, 183, 184

77


parafraseren wat het personage denkt of zegt; dat is een indirecte vorm. Ook bestaan er mengvormen van deze twee. De manier waarop de gedachten en gesprekken van personages worden weergegeven is één van de middelen om de lezer een bepaalde denkrichting op te sturen. De verteller kan hierin in zekere mate manipulerend optreden. Hoewel de verteller veel invloed te kunnen uitoefenen op het beeld dat de lezer zich van een verhaal vormt, is hij daarin niet allesbepalend. Ook de manier waarop naar personages en gebeurtenissen wordt gekeken in het verhaal speelt hierbij een belangrijke rol. Er moet dus onderscheid gemaakt worden tussen vertellen aan de ene kant en ‘zien’ aan de andere kant. Hoe een lezer een personage of gebeurtenis ziet, heeft te maken met door wiens ogen de lezer hiernaar kijkt. Met andere woorden: hoe en door wie een object (dat kan dus een personage of een gebeurtenis in het verhaal zijn) wordt gefocaliseerd. In deze paragraaf komen verschillende vertelsituaties aan bod, en tevens worden de mogelijke presentatiewijzen van gedachteweergave en diverse vormen van focalisatie besproken. Vooral de complexere vertelsituaties, waarbij de weergave van gedachten en gesprekken en de manier van focaliseren een belangrijke rol spelen, zijn van belang; die zullen voor zwakke lezers immers moeilijker te interpreteren zijn. Daarom worden in dit hoofdstuk drie romans geanalyseerd op hun complexe vertelsituatie. In de hertalingen wordt bekeken hoe bij de bewerking met deze complexe vertelsituaties is omgegaan.

5.1.1 Stanzels vertelsituaties en enkele tussenvormen Er bestaan diverse theorieën over aan welke voorwaarden een tekst behoort te voldoen alvorens getypeerd te kunnen worden als een verhaal. Die theorieën laat ik hier buiten beschouwing, omdat ze voor mijn onderzoek minder relevant zijn. Het staat immers vast dat de romans die in dit hoofdstuk worden onderzocht stuk voor stuk een verhaal zijn. Een verhaal wordt in deze studie gedefinieerd als een verslag: een narratieve voorstelling van echte of verzonnen gebeurtenissen. Een verhaal is echter nooit een perfecte kopie van de werkelijkheid die het onderwerp van dat verhaal vormt. Een lezer krijgt een verhaal op een bepaalde manier voorgeschoteld, doordat een verhalende tekst is beperkt tot de talige uiting die hij eigenlijk is. De manier waarop het verhaal aan de lezer wordt gepresenteerd, hangt onder meer af van de vertelinstantie waarvoor de auteur van het boek gekozen heeft. De verschillende vertelinstanties die in deze studie worden onderscheiden, zijn gebaseerd op de typologie van drie zogeheten ‘vertelsituaties’, ontworpen door de Oostenrijkse anglist Franz K. Stanzel. Hij stelt dat elk verhaal een bemiddelende instantie veronderstelt, omdat een verhaal, zoals gezegd, nooit rechtstreeks de realiteit weergeeft. Een verhaal moet verteld worden. Stanzel onderscheidt in zijn boek Typische Formen des Romans de auctoriale vertelsituatie, waar de verteller boven het verhaal staat; de ik-vertelsituatie, waar de ik-figuur het woord neemt en de personale vertelsituatie, waar de verteller lijkt te verdwijnen en plaatsmaakt voor de bewustzijnscentra van de personages. 87 Deze onderscheiding is in de loop der jaren zeer gangbaar geworden in de vakliteratuur, de termen zijn breed ingeburgerd. Omdat Stanzels onderscheiding zo gangbaar is geworden zal die in dit onderzoek worden gehanteerd. Er bestaan vele andere theorieën over vertelinstanties en hoe ze in te delen, maar de theorie van Stanzel volstaat grotendeels voor dit onderzoek. Zijn model is in de eerste plaats ontwikkeld om een roman als geheel te kunnen karakteriseren en dat is in dit hoofdstuk ook het belangrijkste doel. 88 Omdat de typologie van Stanzel echter niet geheel sluitend is, moeten ook enkele tussenvormen, onderscheiden door Van Boven en Dorleijn, vermeld worden: de 87 88

T. Anbeek ‘De romantypologie van Franz Stanzel’. Forum der Letteren Jaargang 1970 (1970): 170-179 L. Herman en B. Vervaeck. Vertelduivels. Handboek verhaalanalyse (Antwerpen: Uitgeverij Van Tilt & VUBPRESS, 2001), 39

78


afgezwakt auctoriale vertelsituatie, het jij-verhaal en de meervoudige vertelsituatie.89 Bij de auctoriale vertelsituatie lijkt het verhaal zogenaamd door de auteur zelf verteld te worden, dat wil zeggen door een verteller die geen rol heeft gespeeld in de door hem verhaalde gebeurtenissen en daaraan dus niet deelneemt. Deze verteller is echter wel gedramatiseerd en manifesteert zich in de tekst. Hij ziet en hoort alles in het verhaal; hij kent de gedachten van alle personages en weet wat er vroeger is gebeurd en wat er later zal gebeuren. Het komt voor dat een auctoriale verteller, naast het verhaal dat hij vertelt, ruimte vraagt voor zijn eigen wereld, waarin hij vanzelfsprekend wel een rol speelt. Een auctoriale verteller is dus in staat twee werelden te presenteren: die van de personages, en die van zichzelf. Uiteraard wordt niet bij alle dergelijke vertellers een ‘eigen wereld’ gepresenteerd. Een auctoriale verteller kan naar believen ingrijpen in het verhaal of op de gebeurtenissen vooruitlopen. Ook kan hij op allerlei punten informatie verstrekken of achterhouden. Karakteristiek voor de auctoriale verteller is ook dat hij, wanneer hij wil, kan stoppen met het vertellen van het eigenlijke verhaal om over het één of ander uit te weiden.90 De ik-vertelsituatie komt voor in verhalen die verteld worden door een ik-figuur. Deze figuur is een aanwijsbare gestalte in de tekst; de verteller is dus, net als bij de auctoriale vertelsituatie, gedramatiseerd. Er is sprake van een ik-verteller als één van de bij de gebeurtenissen betrokken verhaalfiguren als verteller optreedt in de eerste persoon enkelvoud. Een ik-verhaal is meestal een gelaagd verhaal: doordat een ik-figuur kan terugblikken op zijn eigen leven is er in het verhaal een heden en een verleden. Er doet zich dan ook een splitsing voor tussen de vertellende ik en de handelende ik, ook wel vertellend ik en belevend ik genoemd. Met het vertellend ik wordt de ik-verteller bedoeld die achteraf, in het heden, vertelt over het gebeurde dat in het verleden heeft plaatsgevonden. Met het belevend ik wordt het ikpersonage bedoeld, over wie verteld wordt en wiens handelen heeft plaatsgevonden vóór het moment van vertellen, in het verleden dus.91 In veel romans is geen concrete verteller aan te wijzen. De vertelinstantie van dergelijke verhalen is niet gedramatiseerd: het is een anonieme instantie die zich schuilhoudt achter het verhaal. Stanzel noemt dit de personale vertelsituatie. Deze vertelsituatie komt voor in verhalen die volledig vanuit één personage worden verteld, en over wie in de derde persoon is geschreven. Bij de personale vertelsituatie blijft het zicht van de lezer beperkt tot wat één verhaalfiguur denkt, hoort, ziet, voelt, droomt en zo voort. Wanneer slechts in de belevingswereld van één personage inzicht wordt gegeven, spreekt men van een enkelvoudig personaal verhaal. Deze vertelvorm ligt dicht aan tegen het ik-verhaal, waarin het blikveld van de lezer ook beperkt is tot dat van het ‘ik’. Daarom wordt de enkelvoudige personale vertelsituatie ook wel een verhuld ik-verhaal genoemd. Het blikveld van de lezer is bij een enkelvoudig personaal vertelstandpunt dus beperkt tot de visie van dat ene personage. Dat levert een extra moeilijkheid op bij de interpretatie van het verhaal. De lezer zal zich moeten afvragen in hoeverre de visie van dit personage betrouwbaar is. Aan deze kwestie wordt later in dit hoofdstuk meer aandacht besteed. Stanzel specificeert de drie vertelsituaties aan de hand van drie assen, die telkens een continu verloop voorstellen tussen twee polen. De eerste is de as van de persoon. Deze verloopt van identiteit tot niet-identiteit. De identiteit de verteller kan samenvallen met die van een personage, zij zijn dan identiek. Een verteller kan anderzijds juist niet identiek zijn aan een personage, dan staat hij buiten het verhaal. Als verteller en personage samenvallen, spreekt Stanzel van een ik-vertelling; anders van een personale vertelling. De tweede as is de as van het perspectief. Die verloopt van intern naar extern. Bij een intern perspectief ziet de lezer de gebeurtenissen door de ogen van een personage in het verhaal; bij een extern 89 90 91

Van Boven en Dorleijn, 184 Van Gorp, 45 Van Gorp, 225 en Van Boven en Dorleijn, 198

79


perspectief is juist het tegenovergestelde aan de hand: de lezer ziet de gebeurtenissen door de ogen van een externe verteller. De externe verteller is een instantie die boven de verhaalwereld staat, zoals bij de auctoriale verteller het geval is. De derde en laatste as is de as van de modus. Het gaat hier om de mate waarin de verteller op de voorgrond treedt in het verhaal. Deze as verloopt van een verteller die duidelijk aanwezig is naar een verteller die bijna verdwenen lijkt te zijn: de reflector. De lezer kan dan zogenaamd rechtstreeks in het hoofd van het personage, de reflector, kijken.92 FIGUUR 1

Gebaseerd op de cirkel van Stanzel zoals weergegeven in Vertelduivels. Handboek verhaalanalyse93

De cirkel is in drie vlakken verdeeld, waarbij elk vlak als het ware een vertelsituatie moet voorstellen. Het midden van elk vlak representeert het meest fundamentele kenmerk van die vertelsituatie. Bij de auctoriale vertelsituatie is het primaire kenmerk dat hij buiten de fictionele wereld staat; het is een externe verteller. Secundaire kenmerken zijn dat de verteller niet identiek is aan het personage waarover verteld wordt en dat het hier duidelijk gaat om een aanwezige, aanwijsbare verteller. Bij de ik-vertelsituatie is het primaire kenmerk dat de identiteit van de verteller samenvalt met die van het personage waarover verteld wordt. Secundaire kenmerken zijn het interne perspectief van de verteller en het feit dat de verteller aanwezig en dus aanwijsbaar is in het verhaal. De personale vertelsituatie heeft als primair kenmerk dat de reflector optreedt; er lijkt geen verteller aanwezig. Secundaire kenmerken zijn dat het perspectief intern is en dat de verteller (vrijwel niet aanwijsbaar) niet identiek is aan het personage waarover verteld wordt. Deze cirkelvormige voorstelling geeft de relaties tussen de verschillende vertelsituaties duidelijk aan: ze staan niet los van elkaar maar vloeien in elkaar over. Stanzel geeft hiermee te kennen dat er ook zogenaamde mengvormen van de drie onderscheiden vertelsituaties bestaan. Er bestaat een vertelwijze die het gebied bestrijkt tussen auctoriaal en personaal. Deze op het eerste gezicht personale vertelinstantie vertoont trekken van een auctoriale verteller, maar manifesteert zich niet als zodanig in de verhalende tekst. De verteller is dus niet gedramatiseerd, maar er is wel erg veel vertellerstekst, de vertelinstantie eist veel aandacht op voor zichzelf. Deze vorm van vertellen wordt als een afgezwakte vorm van auctoriaal vertellen gedefinieerd.94 92 93 94

Herman en Vervaeck, 40, 41 Ibidem, 40 Van Boven en Dorleijn, 207

80


Een vertelwijze die wat zeldzamer is, maar toch het vermelden waard, is de vertelinstantie in de tweede persoon enkelvoud, het zogenaamd jij-verhaal. Een verborgen verteller spreekt een personage in het verhaal toe. Dit is een soort variatie op het ik-verhaal, alleen vertelt deze ik-persoon over een ‘jij’ of ‘gij’, en kan daar ook direct tegen ‘spreken’. De vertelinstantie kan dus een wisselende verhouding tot het aangesproken personage, het jijpersonage, hebben: soms vertelt deze over het personage, dan weer spreekt hij het personage toe in de jij-vorm. Ook kan de vertelinstantie het woord helemaal afstaan aan dit personage.95 Het komt ook wel voor dat in een verhaal meerdere vertellers optreden. In zo’n geval spreekt men van een meervoudige vertelsituatie. Te denken valt aan Menuet van Louis Paul Boon waarin ieder hoofdstuk door een ander personage wordt verteld. Het gaat hier dus om verschillende vertellers; in dit voorbeeld vertellers die zich op hetzelfde niveau bevinden. Maar er bestaan ook romans met meerdere verhaalniveaus, zoals Max Havelaar van Multatuli. Deze roman is een gelaagde tekst, met ingebedde verhalen en verschillende vertellers.

5.1.2 Weergave van gedachten en gesprekken De manier waarop gedachten en gesproken tekst worden weergegeven spelen een centrale rol bij de interpretatie van een verhaal. Weergave van gedachten en gesprekken kan de vorm hebben van persoonstekst of vertellerstekst. In het eerste geval wordt een personage direct geciteerd, in het tweede betreft het een samenvatting of parafrase van de verteller. Gedachten en gesprekken kunnen ook worden weergegeven in een mengvorm van persoons- en vertellerstekst. Het is van belang de verschillende presentatiewijzen van weergave van gedachten en gesprekken te onderscheiden omdat de verteller, zoals gezegd, een zekere invloed op de lezer kan uitoefenen met de manier waarop hij gesprekken en gedachten van personages weergeeft. Grofweg worden er in de verhaaltheorie drie manieren onderscheiden om gedachten van personages weer te geven, te weten de indirecte rede, de directe rede , en de vrije indirecte rede, de laatste ook wel bekend als erlebte Rede. Ten eerste de indirecte rede. Deze manier van weergave is vertellerstekst. De verteller parafraseert de gedachten van de personages en deze hebben in te tekst de vorm van bijzinnen. De tijdsmodus waarin het verhaal wordt verteld blijft in deze weergave gehandhaafd. Ook de persoonsvorm waarin het verhaal geschreven is, verandert niet. Personages kunnen echter ook zelf hun gedachten verwoorden. Er wordt dan wel gesproken van een innerlijke monoloog. Deze innerlijke monoloog kan op twee manieren vorm krijgen: op een directe en een indirecte wijze. De directe wijze is persoonstekst en wordt de directe rede genoemd. Hierbij is dus niet de verteller maar het personage zelf ‘aan het woord’. Hierbij verandert de tijdsmodus van onvoltooid verleden tijd naar onvoltooid tegenwoordige tijd. De persoonsvorm waarin het verhaal wordt verteld, verandert van de derde persoon naar de eerste (bij ik-verhalen blijft de persoonsvorm hetzelfde) en de gedachten worden in hoofdzinnen geformuleerd. Het kan hierbij wel voorkomen dat de gedachten door een signaalwoord van de verteller worden geïntroduceerd, door middel van de woorden ‘hij dacht:’ of ‘dacht zij’. Dergelijke signalen worden in de verhaaltheorie wel inquit-formules genoemd.96 De innerlijke monoloog die op indirecte wijze wordt weergegeven, heet de vrije indirecte rede. De verteller is aan het woord, maar hij maakt bij zijn vertelling gebruik van het personage. In deze weergave zijn vertellerstekst en persoonstekst gemengd. De gedachten worden in hoofdzinnen verwoord: dat is iets wat de vrije indirecte rede gemeen heeft met de directe rede. Maar de tijdsmodus en de persoonsvorm veranderen in deze weergave niet, wat 95 96

Van Boven en Dorleijn, 210-211 Ibidem, 215

81


juist overeenkomt met de weergave in de indirecte rede. Deze wijze van gedachtenweergave kan dubbelzinnig zijn en geeft de verteller daarom mogelijkheden de lezer op subtiele manier te manipuleren. 97 De hierboven beschreven mogelijkheden van het weergeven van gedachten gelden ook voor het weergeven van gesprekken of monologen. Ze kunnen in letterlijke bewoording worden weergegeven; de verteller staat het woord geheel aan het personage af. Deze weergave van gesproken tekst is dan persoonstekst in de directe rede. De verteller kan de uitlatingen van personages ook in zijn eigen woorden weergeven; hij parafraseert dan de gesproken tekst. Het gaat hier om vertellerstekst in de indirecte rede. Ook is de mengvorm mogelijk voor het weergeven van dialogen en monologen, de vrije indirecte rede. Persoonstekst en vertellerstekst lopen dan wederom door elkaar. Een eenvoudig voorbeeld om dit te verduidelijken: indirecte rede: directe rede: vrije indirecte rede:

Hij vroeg haar of ze de volgende dag kon vertrekken. Hij vroeg haar: “Kun je morgen vertrekken?” Kon ze morgen vertrekken?98

5.1.3 Focalisatie De term focalisatie is geïntroduceerd door de Franse narratoloog G. Genette en verder uitgewerkt door Mieke Bal. Het is volgens hen van belang onderscheid te maken tussen verteller en focalisator, omdat deze niet per definitie overeenkomen. Een verteller kan een gebeurtenis in een verhaal beschrijven, zonder daarop zijn visie te geven. De focalisator is degene in het verhaal die waarneemt en zijn visie op gebeurtenissen geeft. Deze kan overeenkomen met de verteller, maar dat hoeft niet.99 Bij een personale of auctoriale vertelsituatie heeft de verteller in principe inzicht in het innerlijk, de gedachten en gevoelens van alle personages. Een personage treedt op als focalisator wanneer zijn waarneming, visie, gedachten of gevoelens in het verhaal worden beschreven. Er kunnen dus meerdere focalisators optreden in een verhaal, terwijl de vertelsituatie gehandhaafd blijft. Bij een ik-vertelsituatie zijn verteller, personage en focalisator één en dezelfde. De verteller is aanwijsbaar in het verhaal, en doet daar als personage ook aan mee. Bovendien wordt alles beschreven vanuit zijn waarnemingen, gedachten, visies en gevoelens. Hij is dus naast verteller ook focalisator. De lezer moet afgaan op zijn focalisaties om te bepalen wat de visie van het verhaal in zijn geheel is. Die visie kan bij een ik-verhaal behoorlijk gekleurd zijn, omdat er maar één focalisator optreedt, die persoonlijk bij de gang van zaken is betrokken.100 Focalisatie kan de lezer sterk beïnvloeden, omdat de lezer door de ogen van de focalisator naar de personages en gebeurtenissen in de verhaalwereld kijkt. Met die focalisatie krijgt de lezer vanzelfsprekend ook de meningen en oordelen mee die zijn kijk op het verhaal zullen beïnvloeden. Bij focalisatie moet steeds het onderscheid gemaakt worden tussen waarnemer, focalisator en waargenomen zaak: het gefocaliseerd object. De verhouding tussen die twee instanties is belangrijk voor de lezer, om de informatie die hij krijgt aangeboden naar waarde te kunnen schatten. Als in het verhaal steeds maar één focalisator optreedt, zoals in ikverhalen veel het geval is, maar ook in personale verhalen aan de hand kan zijn, kan de lezer zich afvragen of die visie wel zo betrouwbaar is. Omgekeerd kan één personage door zóveel verschillende focalisators bekeken worden dat het voor de lezer, door de veelheid aan informatie, moeilijk wordt nog een coherent en betrouwbaar beeld te vormen van het 97 98 99 100

Van Boven en Dorleijn, 215-218 Herman en Vervaeck, 32 Van Boven en Dorleijn, 209 Ibidem, 197

82


gefocaliseerd object.101 Focalisatie kan op twee manieren vorm krijgen: op interne en externe wijze. Als de focalisator in het verhaal optreedt als personage, dan is de focalisatie intern. Wanneer de focalisator echter buiten het verhaal blijft en niet als figuur in het verhaal optreedt, dan spreekt men van externe focalisatie. Interne en externe focalisatie kunnen elkaar afwisselen in een verhaal. Dat is vaak zelfs eerder de norm dan de uitzondering. Dit is een uitstekende manier om de lezer te manipuleren, want die ziet niet altijd of de informatie is gefilterd door de perceptie van het personage of van de externe focalisator (die overigens vaak overeenkomt met de verteller). Zo zou de lezer ‘subjectieve’ informatie, door een personage verstrekt, kunnen houden voor ‘objectieve’ informatie van een afstandelijke verteller, en deze onterecht voor ‘waar’ aannemen. Dat zou de lezer vervolgens op het verkeerde been kunnen zetten. Er kunnen dus meerdere focalisators in een verhaal optreden en bovendien is er een onderscheid te maken tussen interne en extern focalisatie. Focalisatie speelt een belangrijke rol in de complexere vertelsituaties waarop in dit hoofdstuk nader wordt ingegaan.102

5.1.4 Complexere vertelsituaties In dit onderzoek zijn twee vertelsituaties vooral van belang. De eerste is de onbetrouwbare vertelsituatie. Er is al kort gesproken over de extra moeilijkheid die een enkelvoudige personale vertelsituatie bij de interpretatie kan opleveren. Dat heeft te maken met de betrouwbaarheid van het personage. Bij de ik-vertelsituatie kan het perspectief onbetrouwbaar zijn: de lezer krijgt een vertekend beeld, omdat de verteller bijvoorbeeld gestoord is, liegt, waandenkbeelden heeft of de dingen mooier voorstelt dan ze zijn. De lezer moet ervoor waken dat hij niet ‘voor de gek’ gehouden wordt; hij schenkt in eerste instantie immers het volste vertrouwen aan de verteller. De lezer moet zich afvragen waar sprake is van werkelijkheid binnen het verhaal, en waar van droom of illusie van het personage. Een dergelijke vertelsituatie presenteert de lezer een verhaal dat niet altijd overeenkomt met de werkelijkheid van dat verhaal. Bij een ikverhaal houdt dat in dat de lezer geen betrouwbare informatie kan verwachten van deze verteller. Men spreekt in zulke gevallen van een onbetrouwbare verteller. Een goed voorbeeld van een onbetrouwbare verteller vinden we in de verhalenbundel Keefman van Jan Arends, waarin het personage Keefman aan een psychiatrische stoornis lijdt. Keefman legt voortdurend verkeerde verbanden, keert oorzaak en gevolg om en vormt zijn eigen werkelijkheid. De lezer wordt daardoor steeds op het verkeerde been gezet omdat de verteller vaak botst met de buitenwereld in het verhaal. Dat zorgt voor een vervreemdend effect op de lezer.103 Bij de personale vertelsituatie is slechts het perspectief onbetrouwbaar, of de focalisator; niet de verteller omdat die zich niet expliciet manifesteert in een dergelijke tekst. De eventuele onbetrouwbaarheid ligt dan bij het personage met wie we als lezer meekijken. Het gaat bij deze vorm van onbetrouwbaarheid om een onbetrouwbare visie, of een onbetrouwbaar perspectief. Het onbetrouwbare perspectief kan eruit bestaan dat een personage bewust een ander verhaal vertelt, of dat zijn perspectief sterk afwijkt van de andere personages, zoals in het geval van een groot leeftijdsverschil of een psychische stoornis. Een stoornis in het brein van een personage kan ervoor zorgen dat zijn perspectief zodanig wordt vervormd, dat de lezer aan zijn visie op het verhaal zou kunnen gaan twijfelen. Verhalen met een onbetrouwbaar vertelperspectief bevatten vaak personages waarvan de lezer zich op het einde van het verhaal afvraagt, of die er nu wel of niet zijn, en ze beschrijven gebeurtenissen waarvan de lezer zich moet afvragen of die wel daadwerkelijk hebben plaatsgevonden binnen 101 102 103

Herman en Vervaeck, 76-78 Ibidem, 79 K. Fens, ‘Keefman, bundel van Jan Arends’, Volkskrant 18 maart (1972): 25

83


de werkelijkheid van het verhaal. Het inzetten van een onbetrouwbare verteller heeft een narratieve functie, zoals het manipuleren van de lezer, of het in een negatief daglicht stellen van een personage. Vertellende personages kunnen onbetrouwbaar zijn als ze een psychologische tekortkoming hebben, een sterk vooroordeel uitdragen, geen expertise hebben of zelfs bewust het lezerspubliek bedriegen. Toch is er vaak in romans met onbetrouwbare vertellers wel een toetsingsmogelijkheid aangebracht, via de visie van andere personages. Op die manier weten de lezers dat ze te maken hebben met een onbetrouwbare verteller. In personale romans kan sprake zijn van een aantal secundaire woordvoerders, waardoor er naast interne focalisatie ook non-focalisatie plaatsvindt. Dat betekent dat de lezer zo af en toe ook informatie krijgt van andere karakters, wiens visie weliswaar ook gekleurd is, maar niet zo verstoord als die van de hoofdpersoon. Met behulp van deze kennis en de wetenschap dat de hoofdpersoon een verstoorde visie heeft, kan de lezer het verhaal van de primaire verteller die ook de interne focalisator is, kritisch bekijken en interpreteren. De tweede vertelsituatie die van belang is, is de meervoudige personale vertelsituatie, waarin de gedachten- en gevoelswereld van verschillende personages aan bod komen. In een roman met een dergelijke vertelsituatie kijkt de lezer afwisselend mee met één van de personages in het verhaal. Deze vertelwijze kan effect hebben op de spanning in het verhaal. Ook biedt een dergelijke vertelsituatie verschillende mogelijkheden voor interpretatie. De lezer kan een veelzijdiger personagebeeld opbouwen, omdat hij meer weet dan de individuele personages. Die zijn immers niet van elkaars innerlijk op de hoogte en de lezer wel. Bovendien neemt hij kennis van de visies van de personages op elkaar. De lezer kan dus verschillende subjectieve visies van personages op de gebeurtenissen in het verhaal tegen elkaar afwegen, om zo tot een meer objectief beeld te komen. In zekere mate kan op deze manier bij het onbetrouwbare perspectief, net als bij de onbetrouwbare verteller, ook een toetsingsmogelijkheid worden aangebracht, via de verschillende visies van de verschillende personages.104

5.2 Hypothesen Van verhalen met een onbetrouwbare verteller mag worden aangenomen dat die voor zwakke lezers moeilijk zijn te interpreteren. Daarom verwacht ik dat in de bewerkingen van de geselecteerde boeken een oplossing is gezocht voor dit probleem. Of en op welke manier deze oplossing wordt vormgegeven in de hertalingen van Leeslicht wordt in dit hoofdstuk onderzocht. Er kunnen mijns inziens twee mogelijke oplossingen worden toegepast bij de bewerking van teksten met dergelijke vertelsituaties. De ene bestaat eruit dat het onbetrouwbare perspectief wordt weggewerkt in de doeltekst en wordt vervangen door een neutraler vertelperspectief. Deze oplossing zou echter wel veel wegnemen van het oorspronkelijke verhaal en is dus behoorlijk ingrijpend: het verhaal wordt in dit geval fundamenteel veranderd. Een vertelsituatie wordt immers niet zonder reden door de auteur gekozen; de wijze van vertellen maakt deel uit van het geheel van de roman. De tweede oplossing, die het verhaal meer intact zou laten, is het aanbrengen van duidelijke markeringen bij de complexe vertelsituatie, die in de bewerking dan dus wel blijft gehanteerd. Die markeringen moeten aan de lezer duidelijk maken dat er iets bijzonders in de tekst aan de hand is. Door dergelijke markeringen aan te brengen krijgt de lezer als het ware de noodzakelijke begeleiding bij het lezen van een verhaal met een complexere vertelsituatie. Deze oplossing lijkt mij haalbaar en goed te hanteren in de bewerkingen van Leeslicht. Mijn verwachting is dan ook dat voor een dergelijke oplossing is gekozen in de hertalingen. 104

Van Boven en Dorleijn, 204

84


Voor verhalen met een meervoudige personale vertelsituatie geldt hetzelfde. Omdat de lezer hier te maken krijgt met verschillende visies van diverse personages, krijgt hij een veelheid aan informatie over personages en gebeurtenissen in het verhaal. De lezer moet zelf uit al deze informatie een zo objectief mogelijk beeld proberen te vormen van de personages en gebeurtenissen. Voor een zwakke lezer is dat vanzelfsprekend erg moeilijk, omdat hij bij het lezen vaak al zoveel van zijn aandacht moet besteden aan de techniek van het lezen zelf, dat de filtering van de gegeven informatie en ook de interpretatie van die gefilterde informatie bij het lezen in het gedrang kunnen komen. Daarom kunnen dergelijke complexere vertelsituaties voor veel verwarring zorgen bij zwakke lezers. In de bewerking van een boek met een meervoudig personale vertelsituatie verwacht ik wederom dat oplossing is gecreëerd voor dit probleem, zodat het boek begrijpelijk blijft voor de zwakke lezer. Hierbij is mijns inziens opnieuw de meest aannemelijke oplossing het gebruik van duidelijke markeringen om de lezer zo goed mogelijk te kunnen begeleiden bij het interpreteren van het verhaal. Het weergeven van gedachten en gesprekken kan, zoals uit de beschreven theorie blijkt, ook op complexe wijze zijn weergegeven. Bij bepaalde vormen is het voor de gewone lezer soms al tamelijk moeilijk om te ontdekken of het om persoonstekst of vertellerstekst gaat. Dat onderscheid is, zoals beschreven, van groot belang bij de interpretatie van verhalende teksten. De wijze van gedachteweergave waarbij dat onderscheid niet goed te maken valt, is de vrije indirecte rede. Ook bij de directe rede kunnen begripsproblemen optreden, wanneer deze zonder inquit-formule of zonder leestekens optreedt in de tekst. Deze vorm zou als een ongemarkeerde directe innerlijke monoloog kunnen worden aangeduid. Er worden dan gedachten weergegeven zonder dat die eerst een introductie hebben gehad, of worden gemarkeerd door leestekens. Als dit voor de gewone lezer soms al moeite oplevert bij de interpretatie van de tekst, zal dit helemaal gelden voor de laaggeletterde lezer. Daarom wordt in dit hoofdstuk bovendien gekeken naar hoe gedachten van personages zijn weergegeven. Mijn verwachting is ook in dit geval dat de weergave van gedachten in gemarkeerde vorm worden opgenomen in de hertaling, zodat de lezer weet wat hij leest, en aan wie hij de tekst moet toekennen: de verteller of een personage. Over de wijze van vertellen en het weergeven van gedachten wordt in de richtlijnen van Eenvoudig Communiceren niets voorgesteld. De kans bestaat dus dat de complexere wijzen van vertellen of ingewikkelde presentatiewijzen van gedachteweergave in de te bespreken bewerkingen niet is aangepast of opgelost. Als dit het geval is, wordt bekeken of op een andere manier ondersteuning is geboden aan de lezer, zodat het boek begrijpelijk en interpretabel blijft voor de laaggeletterde lezer.

5.3 Werkwijze De analyses die in dit hoofdstuk worden gedaan zijn van meer globale aard dan de analyses in het vorige hoofdstuk. Van de geanalyseerde werken hebben twee verhalen een ik-vertelsituatie (Van Royen en Koch) en één verhaal een personale vertelsituatie (Dorrestein). In de eerste twee bronteksten is gezocht naar ‘typische’ manifestaties van de onbetrouwbare verteller. Die kunnen bestaan uit bijvoorbeeld het moment waarop duidelijk wordt dat het hoofdpersonage op psychologisch vlak niet (meer) volledig in orde lijkt of wanneer de waarneming van het personage niet (meer) lijkt te stroken met de werkelijkheid. Voor de analyses zijn bepaalde passages in de bronteksten onderzocht, waarin de onbetrouwbare verteller zich op enigerlei wijze manifesteert. Die passages zijn, wanneer opgenomen, vergeleken met de bewerking ervan in de hertaling en steeds is bekeken hoe die manifestaties daarin zijn vormgegeven. Hierbij is dus vooral gezocht naar vormen van markering die de lezer moeten helpen bij de interpretatie van de aangeboden informatie. Als in de bewerking geen markeringen zijn aangebracht maar is gekozen voor een andere vertelsituatie, wordt deze beschreven. Als nog op een andere manier in de hertaling is gezorgd 85


voor een beter begripsproces bij de laaggeletterde lezer, dan wordt die beschreven. Zoals gezegd, wordt in de derde brontekst, is er hoop van Dorrestein, een personale vertelsituatie gehanteerd. Dit werk bevat op twee manieren een complexe vertelsituatie. Ten eerste doordat in dit werk zo nu en dan een onbetrouwbaar perspectief wordt gehanteerd en ten tweede omdat in dit werk sprake is van een meervoudig personale vertelsituatie. Bij de analyse van deze roman is eerst gezocht naar manifestaties van het onbetrouwbare perspectief en vervolgens is bekeken hoe daarmee is omgegaan in de doeltekst. Hierbij is wederom gezocht naar vormen van markeringen die het lezen moeten vereenvoudigen en begeleiding bieden bij dit perspectief voor de laaggeletterde lezer. Vervolgens is deze derde brontekst onderzocht op de meervoudige personale vertelsituatie, waarbij vooral gekeken is naar passages die mijns inziens bijdragen aan de complexiteit van het verhaal. Vervolgens is bekeken of de meervoudige personale vertelsituatie ook gehanteerd is in de doeltekst of dat die vertelsituatie is aangepast tot een minder complexe wijze van vertellen, dus bijvoorbeeld vanuit één personage. Wanneer de meervoudige personale vertelsituatie ook in de doeltekst wordt gehanteerd, is wederom gezocht naar markeringen die de zwakke lezer begeleiden bij het lezen en interpreteren van de informatie die wordt aangeboden. Ook als op andere wijze is zorggedragen voor een dergelijke begeleiding, zal dat worden beschreven. Bij elk van de drie bronteksten wordt bovendien nog onderzocht op welke wijze de gedachten en gesprekken van personages worden gepresenteerd. In de bronteksten is steeds een aantal gevallen geselecteerd waarin gedachten in de vrije indirecte rede of als ongemarkeerde directe innerlijke monoloog zijn weergegeven. In de hertaling wordt vervolgens gekeken hoe met deze complexe vormen van gedachteweergave is omgegaan en of ze in de hertaling ook gemarkeerd zijn. Ook wanneer in de brontekst de gedachteweergave op de een of andere manier is gemarkeerd, en in de doeltekst juist niet, wordt dat besproken.

5.4 Corpus Voor de analyse van de vertelsituaties en de gedachteweergave is, zoals gezegd, uitgegaan van drie romans en hun bewerkingen, opgenomen in de Leeslichtserie. In deze paragraaf worden relevante gegevens over deze werken verschaft, alvorens over wordt gegaan op de analyses ervan. Het boek De gelukkige huisvrouw is oorspronkelijk verschenen in 2000 en uitgegeven door Vassallucci te Amsterdam. De uitgave die in deze studie is gebruikt, is een Rainbowpocket en verscheen in mei 2002 bij uitgeverij Maarten Muntinga in Amsterdam. De hertaling van dit werk verscheen onder dezelfde titel bij uitgeverij Eenvoudig Communiceren in september 2010. Deze hertaling heeft een leesniveau dat tussen niveau A2 en B1 ligt. De brontekst bestaat uit 349 pagina’s en bevat precies (Van Royen vermeldt dit in de opdracht van het boek, gericht aan de lezer) 80.962 woorden. De bewerking bevat 119 pagina’s en bestaat uit ongeveer 16.000 woorden. De bewerking bevat dus bijna 20% van het oorspronkelijke aantal woorden. Het boek Het Diner is in het vorige hoofdstuk al aan bod gekomen, maar voor het overzicht worden hier zowel het aantal pagina’s en het aantal woorden van beide werken als het leesniveau van de hertaling herhaald. De overige gegevens over de uitgave zijn terug te vinden in paragraaf 4.4. De brontekst bevat 301 pagina’s en de doeltekst 152. De brontekst bestaat uit ongeveer 75.200 woorden en de hertaling uit ongeveer 20.400 woorden. Het leesniveau van deze bewerking is aangeduid als A2/B1. Het derde boek dat in dit hoofdstuk wordt geanalyseerd is is er hoop. Dit boek is voor het eerst verschenen in 2009 bij uitgeverij Contact, die zowel in Amsterdam als Antwerpen is gevestigd. De uitgave die voor deze studie is gebruikt, betreft een eerste druk, en is dus ook in 2009 verschenen. De hertaling van Leeslicht is in maart 2010 verschenen en heeft een 86


leesniveau van tussen A2 en B1 in. De brontekst bevat 287 pagina’s en bestaat uit ongeveer 65.800 woorden. De hertaling bevat 138 pagina’s en bestaat uit circa 23.000 woorden. Deze bewerking bestaat uit ongeveer 35% van het oorspronkelijk aantal gebruikte woorden.

5.5 Vertelsituatie en gedachteweergave in De gelukkige huisvrouw In deze paragraaf wordt de vertelsituatie besproken zoals die wordt gehanteerd in De gelukkige huisvrouw, geschreven door Heleen van Royen. Tevens wordt ingegaan op complexe vormen van gedachteweergave, die in deze roman zijn gehanteerd. In het oorspronkelijke werk worden de hoofdstukken ingeleid met fragmenten uit het babydagboek van de hoofdpersoon: Lea Meyer-Cornelissen. Ze is een 31-jarige snobistische vrouw uit het plaatsje Aerdenhout. Lea komt na haar zwangerschap in een psychose terecht. Haar bevalling verliep erg moeizaam en was een traumatische gebeurtenis, die grote invloed op de mentale gesteldheid van Lea heeft. Met een schaar werd haar ‘binnenste opengereten’ en baby Harry Junior moest met een tang worden gehaald. Lea krijgt het niet voor elkaar van haar kindje te houden en voelt zich afschuwelijk over haar zelf: ze voelt zich beroofd van haar vrouwelijkheid. Op den duur bedenkt ze dat lijden onvermijdelijk is, en dat ze de ‘boodschap van Jezus’ moet uitdragen: ‘liefde doet lijden’. Haar kindje moet dus ook lijden, want dat is volgens haar de prijs die moet worden betaald voor de liefde. Lea ziet zichzelf als een nieuwe Messias, met als boodschap: ‘Ons leven krijgt pas zin als we lijden.’ Die wijsheid probeert ze uit op haar kindje, door hem alleen in de auto achter te laten, en door hem te ‘dopen’ in de badkuip, om vervolgens te vergeten hem er weer uit te halen. Wanneer kersverse moeder Lea haar kindje in een doos op zolder stopt, raakt haar man Harry ernstig bezorgd, om het geestelijk welzijn van zijn vrouw, maar vooral om de veiligheid van zijn zoontje. Om Lea bij Harry Junior weg te houden wordt ze opgenomen in een psychiatrische kliniek, eerst gedwongen, maar later vrijwillig. Wanneer ze daar weer vandaan komt, bezoekt ze een psychiater, Beau van Kooten. Bij hem komt ze tot de ontdekking dat ze het verlies van haar vader, twintig jaar eerder, nog helemaal niet verwerkt heeft. Dat is waarschijnlijk de dieperliggende oorzaak van haar huidige crisis. Dat is in het kort waar de roman over vertelt. 5.5.1. Onbetrouwbare verteller Allereerst wordt nu ingegaan op de complexe vertelsituatie van De gelukkige huisvrouw. In dit boek manifesteert de onbetrouwbare verteller zich vrij plotseling, omdat de overgang van de ‘gewone’ ik-verteller, die als betrouwbaar mag worden beschouwd, naar de onbetrouwbare ikverteller vrij plotseling is. In De gelukkige huisvrouw ontwikkelt Lea zich van een ‘normale’ ik-verteller in een onbetrouwbare verteller doordat ze in een psychose belandt. De lezer leest het verhaal vanuit Lea’s focalisatie en kijkt dus door haar ogen naar de wereld om haar heen. In de uitgave van de brontekst die voor deze studie is gebruikt, manifesteert de onbetrouwbare verteller zich voor het eerst op pagina 114: Lea raakt psychotisch. De manifestatie van Lea’s onbetrouwbaarheid als verteller is, zoals gezegd, tamelijk abrupt; die kan de lezer eigenlijk niet ontgaan. De aanwijzingen voor deze omslag van betrouwbare naar onbetrouwbare verteller beginnen een pagina eerder met de beschrijving over een ‘vraagstuk’ dat Lea al sinds de geboorte van haar kind bezig houdt: Er moest iets van logica in zitten. Er moest een reden zijn waarom iedereen vond dat ik blij moest zijn. Vrouw krijgt kind: kut geruïneerd, kind helemaal heel. Vrouw beroofd van haar vrouwzijn, van haar figuur – bonus: een kind. Een jongen. Die andere vrouwen kan bevruchten. Opdat zij ook weer kinderen krijgen en hun vrouwzijn verliezen. (pag. 113)

Uit deze passage blijkt dat Lea niet blij is met de geboorte van haar kindje, en dat de zwangerschap haar zwaar is komen te staan. Terwijl ze zo op bed ligt te peinzen over haar probleem komt opeens de maagd Maria in haar gedachten op, en de boodschap die Jezus, 87


Maria’s zoon, predikte: liefde. Volgens Lea is zij de enige die begrepen heeft wat hij eigenlijk bedoelde en door die gedachte voelt ze dat ze zijn boodschap moet gaan verkondigen. De overgang van vrouw-van-de-wereld tot psychiatrisch patiënt is dus vrij abrupt. In één alinea zien we Lea afglijden. Ze gaat allerlei verbanden zien; in de meest alledaagse dingen ziet ze een ‘boodschap’. Zoals in haar boek Bevallen & Opstaan: ze denkt dat via dat boek contact met haar wordt gezocht. Vervolgens ziet ze in de krant in een overlijdensadvertentie van ene Leo, en daarin ‘leest’ ze de boodschap dat ze ene Leo moet ontmoeten voor het te laat is, want hij streed voor dezelfde missie als zij nu doet. Ze ziet in alledaagse dingen een aanwijzing voor hoe ze haar missie moet vervullen. Voor de ‘normale’ lezer is door deze abrupte overgang vrijwel meteen duidelijk dat Lea van gewone ik-verteller opeens is veranderd in een onbetrouwbare verteller, die mentaal niet in orde is. Bovendien is er nog een andere aanwijzing: in de tekst komen opeens cursieve zinnen voor die ‘psychotische gedachten’ van Lea moeten voorstellen. Hier kom ik later in deze paragraaf nog op terug. Door die cursief gedrukte zinnen wordt nog eens extra voor de lezer benadrukt dat er iets veranderd is aan de verteltrant van de ik-verteller. In de bewerking is de verschuiving van betrouwbare naar onbetrouwbare verteller niet weggelaten: ook daar is eerst sprake van een ‘gewone’ ik-verteller en later van een onbetrouwbare verteller. Ook hier wordt een voorbode gegeven voor de psychologische worsteling die Lea ondergaat. Het is een vrij beknopte bewerking van de passage die hierboven is geciteerd: Iedereen lijkt zo blij met kleine Harry. Harry is dol op hem en mijn schoonouders zijn dolgelukkig. Iedereen vindt dat ik blij moet zijn. Maar waarom? Mijn lijf is kapot en het kind is helemaal heel. (pag. 39-40)

De aanwijzing voor het krijgen van een psychose zijn in deze bewerkte passage minder sterk aanwezig. Toch wordt de onbetrouwbare verteller wel aangekondigd. Dat gebeurt, zoals al verwacht, aan de hand van een markering. In de hertaling van dit boek heeft elk hoofdstuk een titel, die al enige informatie geeft van de inhoud van dat hoofdstuk. Op pagina 41 in de bewerking is voor het eerst sprake van de onbetrouwbare verteller, en dat hoofdstuk krijgt dan ook de ‘passende’ titel Een boodschap. Deze titel is in de context van het verhaal een eerste aanwijzing te noemen dat er iets gaat veranderen in het verhaal. Maar de lezer kan dat pas zeker weten als hij doorleest, want ‘een boodschap’ heeft meer dan een betekenis. Deze markering is daarom geen erg sterke aanwijzing voor de lezer. In dit hoofdstuk wordt naast de geciteerde passage geen duidelijke inleiding op de psychose van Lea gegeven. De inleiding over Jezus’ boodschap is niet hertaald: in dit hoofdstuk wordt direct verteld over het boek dat ze op haar nachtkastje vindt over bevallen, en waarin ze denkt te lezen dat ze een ‘taak in deze wereld’ heeft. Er zijn hierbij geen verdere markeringen aangebracht. Een verschil met de brontekst is wel, dat hier haar psychotische gedachten niet cursief zijn gedrukt. Slechts de tekst die ze leest in het bevallingsboek is cursief afgedrukt. Ook de krant wordt in de bewerking beschreven en hoe Lea daarin een volgende aanwijzing vindt over hoe ze haar missie moet beginnen. De tekst die ze in de krant leest staat wederom cursief, maar haar gedachten zijn opnieuw niet cursief gedrukt. De enige andere markering die gemaakt wordt in dit hoofdstuk betreft een vetgedrukt woord. Ene mevrouw Tang heeft namens de familie van Leo de overlijdensadvertentie geplaatst. Nadat Lea dit gelezen heeft volgt het zinnetje: Wow, mevrouw Tang. Dat is duidelijk genoeg (pag.44)

De nadruk wordt op ‘Tang’ gelegd, en Lea ziet hier de overeenkomst met haar bevalling: een tangbevalling. Het gaat er hier om dat het woord ‘Tang’ vetgedrukt is in de tekst. Dat is een markering die in de brontekst niet is aangebracht. In dit hoofdstuk zijn, behalve de titel en het vetgedrukte woord, verder geen duidelijke markeringen aangebracht om de lezer te begeleiden bij deze plotselinge verschuiving in betrouwbaarheid van de verteller. Bovendien zijn de psychotische gedachten van Lea niet cursief gedrukt, waardoor gesteld zou kunnen 88


worden dat een markering die in de brontekst wel is aangebracht om de lezer te begeleiden, in de doeltekst is verwijderd. Dat is een opvallend gegeven in de hertaling. Als we weer naar de brontekst kijken, zien we dat Lea zich voorneemt zo normaal mogelijk te doen, zodat niemand iets zal merken van haar ‘geheime missie’. Later, wanneer ze haar nabije omgeving ervan heeft overtuigd dat er niets aan de hand is, begint ze ook stemmen te horen, stemmen die haar opdrachten geven. Deze stemmen zijn in kapitalen in de brontekst geplaatst, om te kunnen onderscheiden van de cursief gedrukte gedachten en verdere tekst. In eerste instantie denkt Lea dat het de overleden Leo is, die tegen haar praat en haar opdrachten geeft. ‘Leo’ overtuigt Lea ervan dat ze hem moet opzoeken, dat ze verenigd moeten worden, en dat ze kleine Harry daarbij moet meenemen. In de bewerking blijkt ook dat Lea haar omgeving er eerst van overtuigd heeft dat er niets aan de hand is, door zo gewoon mogelijk te doen. Het hoofdstuk waarin daarover verteld wordt heet Gewoon doen (pag. 45). De titel mag beschouwd worden als een vorm van markering, hoewel het wederom geen overduidelijke aanwijzing voor de zwakke lezer betreft. In het volgende hoofdstuk van de bewerking wordt beschreven dat Lea stemmen hoort. Ook hier is de tekst van die stem afgedrukt in kapitalen. Deze kapitalen zijn ook te beschouwen als een markering, maar niet één die speciaal voor in de bewerking is ontwikkeld, aangezien van die kapitalen ook sprake is in de brontekst. In de brontekst komt een aantal aanwijzingen voor die duidelijk maken dat Lea als verteller niet (meer) betrouwbaar is, doordat er een correctie van buitenaf op haar focalisatie wordt gegeven. In het voorbeeld dat ik hier geef, is Lea in de veronderstelling dat zij en Pippie Langkous, ‘het meisje met bovennatuurlijke krachten dat er alleen voor staat’, verbonden zijn, dat ze samen één zijn. Ze denkt een aflevering van Pippie Langkous’ tv-serie te zien, waarin ze opnieuw allerlei aanwijzingen en betekenisvolle verbanden ziet. De manier waarop ze hierover vertelt, doet de lezer in eerste instantie geloven dat ze daadwerkelijk een aflevering van Pippie Langkous aan het kijken is. Een zacht klopje op de deur. Harry. ‘Slaap je?’ ‘Nee.’ Hij kwam binnen. ‘Helpen de druppeltjes?’ ‘Niet erg.’ Pippie zwaaide naar me vanaf het scherm. Hé Pippie Langkous, falderie faldera, faldehopsasa!! De muziek klonk zo hard dat ik Harry nauwelijks kon verstaan. Ik probeerde de tv uit te zetten. ‘Wil jij de tv even uitdoen, de afstandsbediening doet het niet.’ Verbaasd keek Harry naar de muur. ‘Hij staat toch al uit?’ Ik schrok. Harry kan Pippie niet zien. Maar ik zie haar. Ik zie haar nog steeds. Willen jullie haar uitzetten,alsjeblieft? Ik weet niet hoe het werkt. (pag. 151-152)

Uit dit fragment blijkt duidelijk dat Lea een andere werkelijkheid ervaart dan haar – mentaal gezonde – man Harry: ze denkt dat ze tv aan het kijken is, terwijl het apparaat in werkelijkheid gewoon uit blijkt te staan. De vraag van Harry is dus een vorm van correctie op Lea’s verstoorde werkelijkheidsgevoel, zodat de lezer hier (wederom) de bevestiging krijgt dat ze inderdaad niet helemaal goed bij haar hoofd is. Uit de tekst blijkt dat ze hier zelf ook van schrikt, en nadat haar man naar hun kindje is gaan kijken, dient ze zichzelf snel een aantal kalmerende druppels toe, die de dokter haar had voorgeschreven. Uit het vervolg van het verhaal blijkt echter dat Lea merkt dat die druppeltjes niet helpen. In de bewerking is deze correctie ook opgenomen, op bijna dezelfde manier. De correctie wordt ook in de vorm van een vraag op Lea’s visie toegepast. Een zacht klopje op de deur. Het is Harry. ‘Slaap je?’ vraagt hij. ‘Nee.’ Hij komt binnen. ‘Helpen de druppels?’ ‘Nog niet’, zeg ik. Pippi zwaait naar me. De muziek op de tv is hard en ik kan

89

Vertellers van papier Harry bijna niet verstaan. ‘Wil je de tv even uitdoen?’, vraag ik. Verbaasd kijkt Harry naar de muur. ‘Hij staat toch al uit’, zegt hij. Ik schrik. Harry kan Pippi niet zien maar ik zie haar wel. (pag. 63)

In de bewerking is hier geen sprake van extra markeringen, naast de overgenomen lezersaanwijzingen die al in de brontekst zijn opgenomen. Tot slot kijken we nog eenmaal naar de brontekst, naar het einde van de roman. Lea is dan al weer terug uit de psychiatrische inrichting waarin ze was opgenomen, en volop in therapie bij haar psychiater, Beau van Kooten. Die heeft haar helpen inzien dat ze nooit echt heeft gerouwd om de dood van haar vader, en dat het opkroppen van dat verdriet te maken had met haar zenuwinzinking. Ze lijkt in de loop van het verhaal weer aardig te gaan functioneren. Ze heeft bij haar psychiater dan ook hardop moeten zeggen dat ze beter wilde worden; ze moest erkennen dat ze ziek was en hulp nodig had. De hulp die ze van Van Kooten ontvangt lijkt haar echt te helpen, en ze komt weer steviger in haar schoenen te staan, lijkt psychisch weer stabiel te worden. De lezer kan haar weer gaan beschouwen als een tamelijk betrouwbare verteller. Maar op het eind lijkt ze toch een terugval te hebben, wanneer ze weer een stem hoort, die ze uiteindelijk identificeert als de stem van haar overleden vader. Er volgt dan een ‘dialoog’ tussen Lea’s vader en Lea, haar tekst in cursief en zijn tekst in kapitalen. Deze nieuwe manifestatie van de onbetrouwbare verteller is zeer nadrukkelijk, onder andere vanwege die dialoog. Na de dialoog blijft de stem weg, en houdt Lea alleen haar eigen verwarde gedachten over. Ze bedenkt dat ze de plek moet bezoeken waar haar vader zelfmoord heeft gepleegd, en zwemt in haar trouwjurk midden in de nacht het ijskoude water van de Sloterplas door. De lezer kan hieruit concluderen dat ze een terugval heeft. Maar dan volgt het afsluitende hoofdstuk, waaruit blijkt dat het kennelijk een kortstondige terugval was, want het betreft een stukje uit het babydagboek dat Lea is bij gaan houden voor Harry junior, net zoals haar moeder ooit voor Lea heeft gedaan. Uit dat dagboekfragment blijkt duidelijk de liefde van Lea voor het kind. Het verhaal loopt dus kennelijk toch goed af. 20 augustus 1998 Dag lieve Harry, hier is je ma ma. We zijn vandaag met z’n drietjes naar het consultatiebureau geweest. Je weegt 8200 gra m en je bent al 71 centimeter! Alles gaat goed met je, mannetje. Ik zit nu aan papa ’s bureau. Jij bent buiten in de tuin met papa aan het voetballen. Papa holt achter de bal aan en jij zit op het gras. Je snapt niet zo goed wat papa doet, geloof ik. O…nu rol je om. Je gaat huilen. Ik ga maar gauw naar beneden. Morgen schrijf ik verder. (pag. 356)

Door dit dagboekfragment als afsluitende tekst in de roman op te nemen, wordt duidelijk dat alles goed lijkt te zijn gekomen. In de bewerking is gekozen voor een andere manier om aan de lezer duidelijk te maken dat de terugval van tijdelijke en afsluitende aard is. Mijn vader hield van me, hij hield echt van me. Ik was zijn kleine meisje. Nu is hij weer weg. Voorgoed verdwenen. Maar het is goed. Nu heb ik er vrede mee. Ik draai me om en loop naar de auto. Langzaam rijd ik naar huis, naar Harry, naar Junior. Mijn mannen wachten op mij. (pag. 123-124)

Deze afsluiting is aanzienlijk anders dan die in de brontekst. Ze is hier niet het meer opgezwommen, zoals in de brontekst, om de plek op te zoeken waar haar vader verdronken is. Bovendien wordt hier duidelijk geëxpliciteerd dat Lea nu alles heeft afgesloten en dat het vanaf nu (waarschijnlijk) weer goed met haar zal gaan. Het einde van deze bewerking is dus wél voorzien van duidelijke lezersaanwijzingen: er wordt letterlijk in het verhaal gesteld dat het (eerst onbetrouwbare) hoofdpersonage ‘nu vrede heeft met de situatie, en dat het goed is’. Ook de laatste zin ‘mijn mannen wachten op mij’ is een duidelijke aanwijzing: Lea ziet het weer zitten, ze wil haar leven weer oppakken en samen met haar man en kind verder leven.

90


5.5.2 Gedachteweergave Bij het vergelijken van manifestaties van de onbetrouwbare verteller in de oorspronkelijke versie van De gelukkige huisvrouw en de hertaling speelt, zoals benadrukt, ook de gedachteweergave een belangrijke rol. Dat blijkt eigenlijk ook al uit bovenstaande beschrijving, waar steeds ook de gedachten van het personage van belang waren bij de vraag of de hoofdpersoon al dan niet als betrouwbare verteller was te beschouwen. In deze roman is dat tevens van belang omdat in de brontekst uit de weergave van haar gedachten en de weergave van de stemmen die ze hoorde, kon worden opgemaakt dat de ik-verteller psychisch niet meer in orde leek te zijn. Aan de hand van die kennis kan de lezer vervolgens vaststellen dat hij met een onbetrouwbare verteller te maken heeft. We zagen al dat de psychotische gedachten van Lea in de brontekst cursief zijn weergegeven. Deze gedachten zijn weergegeven in wat op het eerste gezicht een ongemarkeerde directe innerlijke monoloog lijkt, in die zin dat ze niet worden geïntroduceerd als gedachten met de inquit-formule, en ook staan ze niet tussen leestekens. Maar omdat ze wel cursief gedrukt staan, is geen sprake van een volledig ongemarkeerde directe innerlijke monoloog. In de hertaling zijn deze gedachten echter niet cursief gedrukt. Ook zijn ze niet op een andere manier gemarkeerd. In de bewerking is dus wel sprake van een volledig ongemarkeerde directe innerlijke monoloog. Dat is opmerkelijk, omdat het voor de lezer op die manier ingewikkelder wordt om te bepalen wanneer het in het verhaal om gedachten van het personage gaat en wanneer ‘gewoon’ iets verteld wordt. Hierbij moet wel de opmerking worden geplaatst dat de tijdsmodus in de bewerking is veranderd. Is in de brontekst nog sprake van een terugblik bij het vertellen, en staan de werkwoorden in de onvoltooid verleden tijd, in de bewerking lijken het vertellend ik en het belevend ik te zijn samengesmolten. Slechts de eerste twee hoofdstukken, in de tijd voordat Lea zwanger is, zijn in de hertaling als terugblik weergegeven. Op het moment dat ze zwanger is, verandert de tijdsmodus in het verhaal naar de onvoltooid tegenwoordige tijd. Om te kunnen vergelijken hoe de gedachteweergave is gepresenteerd in de brontekst en hoe in de doeltekst, worden hier een aantal voorbeelden besproken. In de brontekst hoort Lea steeds een stem in haar hoofd die haar opdrachten geeft. Vaak reageert ze in haar gedachten op die stemmen. Die gedachten zijn in de brontekst, zoals gezegd, cursief weergegeven, in de directe rede, zonder verdere markeringen. In de doeltekst reageert Lea ook in haar gedachten op die stem, maar haar gedachten zijn dan volledig ongemarkeerd weergegeven. De presentatiewijze uit de brontekst wordt hier vergeleken met die in de doeltekst. Hij keerde zich van me af. Het ging fout. JE MOET BETER WORDEN. Jullie hebben gelijk. Ik moet beter worden. (pag. 141)

De gedachteweergave in de directe rede houdt in de brontekst ook een verandering van tijd in: van de onvoltooid verleden tijd van het verhaal naar de onvoltooid tegenwoordige tijd van Lea’s gedachten. In de doeltekst is dit fragment als volgt weergegeven: Harry keert zich van me af. Dit gaat fout. JE MOET BETER WORDEN. Je hebt gelijk. Ik moet beter worden (pag. 58)

In de bewerking zien we, zoals gezegd, geen verdere markeringen die aan moeten geven of het om een gedachte gaat. Ook de tijd verandert niet, omdat het verhaal, zoals gezegd, in de onvoltooid tegenwoordige tijd wordt verteld. In het volgende voorbeeld is ook sprake van een dergelijke situatie. In de brontekst is weer gebruik gemaakt van cursieve druk en bovendien verandert de tijdsmodus opnieuw van verleden naar tegenwoordige tijd.

91

Vertellers van papier ‘Vind je me niet aantrekkelijk meer?’ Ik had meteen spijt. Natuurlijk vindt hij me niet meer aantrekkelijk. Dat ben ik ook niet. Mijn buik is een blubberige, witte massa, mijn taille is nergens te bekennen en mijn kut is een onduidelijke verza meling littekenweefsel, bijeengehouden door krammen. Ik draag een joggingpak, mijn haar is vet en sliertig. Ik zou in geen honderdduizend jaar geil worden van mezelf, waarom zou Harry dat dan wel worden?(pag. 140)

In de bewerking van deze passage zijn wederom geen markeringen aangebracht die duidelijk maken dat het om gedachteweergave gaat. Harry pakt mijn handen. ‘Lea, ik heb geen zin.’ Meneer heeft geen zin. Alle mannen willen seks, maar hij niet. Hij vindt me niet aantrekkelijk meer. Mijn buik is een dikke witte vleesmassa. Mijn middel bestaat niet meer. Mijn kruis zit met hechtingen aan elkaar genaaid. (pag. 58)

De zwakke lezer moet uit deze bewerking dus zelf opmaken dat het om de gedachten van Lea gaat hier. Hij wordt daar niet bij geholpen door aanwijzingen in de tekst. De zaken die Lea denkt, zijn in de hertaling allemaal in een ongemarkeerde directe innerlijke monoloog weergegeven, terwijl in de brontekst bepaalde gedachten ook in de vrije indirecte rede zijn weergegeven. Vlak voordat Lea psychotisch wordt, kunnen we een gedachte van haar lezen die op een dergelijke manier is weergegeven. Bij deze vorm is het moeilijk te bepalen aan wie de lezer de tekst moeten toekennen: aan het belevend ik, en denkt ze het dan op dat moment, of aan het vertellend ik, en is het een gedachte die ze achteraf heeft over het gebeurde? Ik wist het ineens heel zeker. Harry Junior ging aan de fles. Hij had genoeg schade aangericht. Door hem kon ik mijn seksleven wel vergeten. Nu zou hij ook nog mijn tieten in de vernieling helpen. (pag. 112)

In de bewerking is voor dit fragment opnieuw gebruik gemaakt van de directe innerlijke monoloog, en wederom ook zonder verdere introductie of andere markering die aangeeft dat het hier om gedachten gaat. Ineens weet ik het zeker. Ik ga geen borstvoeding geven. Harry junior krijgt de fles. Hij heeft genoeg schade aangericht. Mijn onderlijf is al Kapot, maar van mijn borsten blijft hij af. (pag. 39)

De directe rede in deze ongemarkeerde vorm wordt dus kennelijk tamelijk consequent gehanteerd in de bewerking. Een laaggeletterde lezer zou in principe waarschijnlijk moeite hebben met deze manier van gedachteweergave, omdat die zich in feite op geen enkele manier onderscheid van de lopende tekst. Maar doordat het belevend ik en het vertellend ik lijken te zijn versmolten in de bewerking, en de bewerkte tekst na de eerste twee hoofdstukken enkel nog in de onvoltooid tegenwoordige tijd staat, is eigenlijk het gehele verhaal in de directe rede weergegeven. Doordat gekozen is voor deze vorm van de ik-vertelling, waarbij (bijna) geen onderscheid meer gemaakt wordt tussen vertellend ik en belevend ik, is het makkelijker de suggestie te wekken dat alles nú gebeurt, en daarbij zijn de gedachten van Lea dan eigenlijk min of meer verweven met het vertelde verhaal. Er zou gesteld kunnen worden dat haar gedachten en focalisaties, en de dialogen elkaar afwisselen, en zo samen het verhaal vormen. Doordat alles in dezelfde tijd wordt verteld, en doordat gesprekken wel worden gemarkeerd met leestekens, zou het voor de laaggeletterde lezer misschien toch minder moeilijk kunnen zijn om de Lea’s gedachten als zodanig te herkennen. Bovendien wordt op deze manier de bladspiegel rustig gehouden, zoals ook in de richtlijnen wordt voorgeschreven. Er zijn enkele uitzonderingen te bespeuren. Als we kijken naar een gemarkeerde vorm van gedachteweergave in de oorspronkelijke tekst, weergegeven in de indirecte rede, zien we dat in de hertaling deze gemarkeerde vorm wordt overgenomen. Hij pakte de schaar. Ik dacht dat ik gek werd. (pag. 83)

92


In de bewerking ziet het er als volgt uit: Hij pakt de schaar. Ik denk dat ik gek word. (pag. 24)

De indirecte rede, die de vorm heeft van bijzinnen, wordt dus kennelijk wel gehanteerd in de bewerking. Maar deze vorm is, zoals we al zagen in voorgaande voorbeelden, eerder uitzondering dan regel. Een andere uitzondering op het gebruik van de ongemarkeerde directe rede in de bewerking komt aan het eind van de roman naar voren: de psychotische gedachten die in Lea in de brontekst heeft zijn in de directe rede en cursief weergegeven. Tot nu toe blijkt dat die gedachten steeds in de hertaling tot een ongemarkeerde directe innerlijke monoloog zijn bewerkt. De ‘dialoog’ die op het eind in de oorspronkelijke tekst plaats vindt tussen Lea en haar vader, weergegeven in de vorm van de stem die zij in haar hoofd hoort en haar eigen gedachten als reactie daarop, is in de hertaling bewerkt tot een ‘echte’ dialoog, met gesproken woorden. In eerste instantie is Lea’s reactie op de stem nog steeds weergegeven in de vorm van gedachten in de ongemarkeerde directe innerlijke monoloog die steeds gehanteerd is in de bewerking. Maar na die introductie verandert de dialoog tussen vader en dochter in de hertaling in een gesprek dat lijkt te worden gevoerd met gesproken woorden. In de brontekst is het als volgt weergegeven: Papa? Ben jij het echt papa? Ben jij het echt? JA, LEA. Tranen stroomden over mijn wangen. Ik kon niet goed meer sturen. Wacht even, pap, dan zet ik de auto aan de kant. Niet meteen weggaan, hoor. Hij grinnikte. Ik herkende zijn lach uit duizenden. Wat was het heerlijk die weer te horen. Ik heb je zo gemist, papa, er is zoveel gebeurd. IK WEET HET. Wat weet je? ALLES. Hoe kun je alles weten? IK WAS ERBIJ. Hoe bedoel je? IK BEN ALTIJD BIJ JE GEWEEST. IK BEN NOOIT WEGGEGAAN. Ik veegde mijn wangen af. Het was bijna te mooi om waar te zijn. (pag. 349)

In de bewerking hiervan is eerst nog deze weergave deels overgenomen, met de kapitalen, om aan te geven dat Lea een stem hoort. Maar dan verandert het geheel in een ‘echte’ conversatie, met leestekens die dat markeren. Papa? Ben jij het echt, papa? JA, LEA. Tranen stromen ineens over mijn wangen. Ik kijk in de spiegel. Ineens zie ik hem zitten op de achterbank. ‘Papa, ik heb je zo gemist’, zeg ik. ‘Er is zoveel gebeurd.’ ‘Ik weet het’, zegt hij. ‘Ik was erbij. Ik ben altijd bij je geweest. Ik ben nooit weggegaan.’ (pag. 122)

De gedachten, zoals ze in de brontekst zijn vormgegeven, zijn in de hertaling dus bewerkt tot een dialoog met gesproken woorden. De reden daarvan heeft waarschijnlijk te maken met het feit dat de stem in Lea’s hoofd, en Lea met haar gedachten een ‘echt’ gesprek aan het voeren zijn. Het is aannemelijk dat de hertaler van dit werk daarom ook heeft gekozen voor de presentatiewijze die in dit boek werd gehanteerd voor de weergave van gesproken tekst.

5.6 Vertelsituatie en gedachteweergave in Het diner In deze paragraaf wordt de vertelsituatie besproken zoals die wordt gehanteerd in Het diner , geschreven door Herman Koch. Tevens wordt ingegaan op ingewikkelde vormen van gedachteweergave, die in deze tekst zijn gehanteerd. Het verhaal van Het diner speelt zich af in een chic en modieus restaurant. Het diner duurt precies een diner lang. Het boek heeft de opbouw van een etentje: aperitief, voorgerecht, 93


hoofdgerecht, nagerecht en fooi. Er zijn dus vijf delen; voor elke gang één. De hoofdpersoon is Paul Lohman, die jarenlang geschiedenisdocent is geweest, maar intussen niet meer voor de klas staat. Hij en zijn vrouw Claire gaan uit eten met Pauls broer Serge, die een bekende politicus is, en diens vrouw Babette. De twee echtparen komen bij elkaar in het restaurant omdat ze iets te bespreken hebben over hun kinderen, die behoorlijk over de schreef gegaan zijn, maar draaien eerst behoorlijk om de hete brij heen. De zonen van de beide paren hebben een daad van zinloos geweld gepleegd: het molesteren en in brand steken van een zwerfster. In flarden krijgen we te horen hoe de twee neven eerst vuilniszakken gooien naar de dakloze in het pinhokje, daarna een lamp en tot slot een lege jerrycan. De jongens vertrekken. Maar komen later terug en steken (per ongeluk?) de boel in brand. Het programma Opsporing Verzocht heeft beelden laten zien die met een veiligheidscamera in het pinhokje zijn gemaakt. Ook op het Internet circuleren filmpjes. Omdat de beide ouderparen nu bang zijn voor ontdekking, zijn ze bij elkaar gekomen om te bespreken wat ze moeten doen. Paul en zijn vrouw willen de feiten onder de mat vegen, de politicus wil liever schoon schip maken en naar de politie. Hierover ontstaat onenigheid tussen de broers. Het verhaal wordt vanuit Paul verteld, in de ik-vorm. Paul staat al een aantal jaren op non-actief en kampt af en toe met woedeaanvallen, die niet zelden ontaarden in fysiek geweld zonder dat daar veel aanleiding voor hoeft te zijn. Paul heeft medicijnen om deze aanvallen onder controle te houden, maar die blijkt hij al een tijdje niet meer te slikken. De gewelddadigheid van hun zoon Michel blijkt het gevolg van dezelfde - niet bij name genoemde - erfelijke ziekte, die zijn vader heeft. In deze roman wordt de lezer voor een moreel dilemma gesteld: tot hoever moet je gaan om je kinderen te blijven beschermen, ook wanneer ze zich op crimineel pad hebben begeven? Paul is loyaal aan zijn zoon, ook als blijkt dat die zich misdadig gedragen heeft en later blijkt ook Claire het in alles voor haar kind op te nemen. Dat is in het kort de inhoud van het verhaal.

5.6.1 Onbetrouwbare verteller De onbetrouwbare verteller in Het diner manifesteert zich op een stuk minder abrupte manier dan in De gelukkige huisvrouw het geval is. Het boek lijkt een ‘gewone’ ik-vertelsituatie te handhaven, maar gaandeweg wordt steeds duidelijker dat deze verteller niet erg betrouwbaar is. Het vertelperspectief blijkt al ontoereikender en onbetrouwbaarder te zijn, waardoor de lezer op een gegeven moment zelf zijn conclusies moet trekken over wat er nu echt aan de hand is. De lezer volgt de gebeurtenissen vanuit Pauls perspectief, wiens blik gekleurd is. De lezer komt er zeer geleidelijk achter dat verteller Paul ernstig gestoord is, en wordt door deze vertelsituatie behoorlijk op het verkeerde been gezet. De aanwijzingen over Pauls afwijking beginnen klein, maar gedurende het verhaal gaat het van kwaad tot erger. Ook zijn visie op de andere personages is gekleurd, waardoor de lezer niet altijd een betrouwbaar beeld heeft van hen. Hij is jaloers op zijn broer en schildert hem af als een leeghoofd en een ijdeltuit, terwijl hij degene is die uiteindelijk als enige de moreel juiste keuze maakt. Zijn vrouw Claire, die uiteindelijk tot alles in staat blijkt om haar zoon te beschermen, wordt door Paul liefdevol beschreven als zijn vrouw, zijn levensgeluk. Als we naar het verhaal gaan kijken, valt meteen op dat Paul de lezer niet alles vertelt, hij houdt expliciet dingen achter. Op zichzelf hoeft dat nog niet zoveel te betekenen, maar de lezer zou het kunnen zien als een aanwijzing dat hij misschien ook over andere zaken niet helemaal eerlijk is. We gingen eten in het restaurant. Ik ga niet zeggen in welk restaurant, want dan zit het er de volgende keer waarschijnlijk vol met mensen die komen kijken of wij er ook weer zitten. (pag. 9)

94


Dat expliciet achterhouden door de verteller van dingen, die de lezer niet hoeft te weten, komen door het hele boek zo nu en dan terug: Omdat het onderzoek nog loopt, ga ik hier niet uit de doeken doen wat het precies was dat mij met een schok van herkenning deed beseffen dat ik naar onze eigen zoon zat te kijken die een dakloze met bureaustoel en vuilniszakken bekogelde. (pag. 135) Ik ga hier niet vertellen wat Claire mankeerde, dat is privé, vind ik. (pag. 204) Ik ga niet zeggen in welk ziekenhuis Claire lag. (…) Ik heb geen zin om in details te treden over wat er allemaal misging in dat ziekenhuis, ik zou alleen iedereen die aan het leven hecht – zijn of haar eigen leven, of dat van een naaste of geliefde – met klem willen afraden om je daar ooit te laten opnemen. (pag. 207)

Uit deze fragmenten blijkt dat de verteller de lezer dus niet alles wil vertellen. Dat gegeven alleen al duidt erop dat deze verteller dus niet volledig betrouwbaar is: hij houdt dingen achter. Ook in de bewerking zijn sommige van deze passages opgenomen, waarin de verteller dus expliciet informatie achterhoudt voor de lezer. Ik ga hier niet zeggen hóe ik mijn zoon herkende. (pag. 68) Ik ga niet vertellen wat Claire had; dat is privé. (pag. 100) Ik ga niet zeggen in welk ziekenhuis Claire lag. Maar ik wil tegen iedereen zeggen: zorg dat je er niet komt te liggen! (pag. 101)

De kleine aanwijzingen dat Paul als verteller dus niet honderd procent betrouwbaar is, komen ook in de bewerking terug. Die aanwijzingen komen echter zonder verdere markering of begeleiding terug: ze zijn slechts in bewerkte vorm in de hertaling opgenomen. Er zijn andere gevallen aan te wijzen, waarin Paul dingen op een bepaalde manier ziet of ervaart, die niet (volledig) stroken met de werkelijkheid in het verhaal. Deze gevallen zijn voor de lezer misleidend, omdat niet direct duidelijk wordt dat deze focalisaties niet ‘correct’ zijn. De lezer neemt deze visies in eerste instantie voor waar aan, vooral omdat de lezer vaak automatisch vertrouwt op de visies van de verteller. Daarom zijn deze focalisaties vaak lastig te interpreteren. Als deze onbetrouwbare focalisaties voor de ‘gewone’ lezer al moeilijk te interpreteren zijn, leveren ze voor de laaggeletterde lezer waarschijnlijk helemaal veel begripsproblemen op. Het is daarom interessant hoe dergelijke focalisaties in de bewerking zijn behandeld. Het is aannemelijk dat ze in de bewerking zijn aangepast door bijvoorbeeld, zoals gezegd, markeringen aan te brengen die de lezer helpen te begrijpen dat de verteller (in dit geval dus Paul) niet altijd een betrouwbare visie op de wereld om zich heen heeft, zodat onbetrouwbare uitlatingen beter geduid kunnen worden door de laaggeletterde lezer. Het eerste voorbeeld dat hier gegeven wordt is er één die niet is hertaald in de bewerking, maar toch de moeite waard is om te bespreken, omdat het voorbeeld heel duidelijk laat zien wat bedoeld wordt met focalisaties die in eerste instantie betrouwbaar lijken. Pas later in het verhaal, wanneer duidelijk wordt dat Paul een onbetrouwbare verteller blijkt te zijn, kunnen dergelijke visies geduid en geplaatst worden in het geheel. maar pas later in het verhaal in de juiste betekenis kunnen worden geplaatst. Paul, Claire, Serge en Babette hebben samen een etentje in het restaurant en voeren een discussie over racisme. Serge vindt dat mensen zich aan de normen en waarden van hun maatschappij moeten aanpassen, hoe je het ook wendt of keert. Paul is het daar niet mee eens. ‘Het gaat over het recht om een klootzak te zijn’, zei ik. (…) ‘Dat de maker van die film geen haar beter was dan die mevrouw in dat programma. Eigenlijk heeft Sidney Poitier [uit de film Guess Who’s Coming to Dinner red.] een voorbeeldfunctie. Hij moet als voorbeeld dienen voor al die andere vervelende negers, de hinderlijke negers. De gevaarlijke negers, de rovers en de verkrachters en de crackdealers. Wanneer jullie net zo’n mooi pak aantrekken als Sidney en je ook gaan gedragen als de ideale schoonzoon, dan zullen wij blanken jullie in de armen sluiten.’ (pag.86)

95


Deze visie is op het eerste gezicht geen uitzonderlijke visie. Paul uit zich wat rigoureus met ‘het recht om een klootzak te zijn’ maar verder kan de lezer in de context van het verhaal waarschijnlijk wel met hem meedenken. Toch trekt Paul een aantal zaken uit hun verband. Hij gaat nogal ongenuanceerd in op het standpunt van zijn broer, en schetst de situatie nogal zwart-wit. Zijn opmerking was, zo blijkt in de loop van het verhaal, niet bedoeld als grapje zoals Babette dacht, maar is een visie waar Paul ook echt achter staat. De lezer zal in eerste instantie geneigd het met deze opinie eens te zijn en die over te nemen, omdat hij een bepaalde manier tamelijk plausibel overkomt, maar wanneer later blijkt dat Paul psychisch niet in orde is, moet de lezer deze visie in een nieuw kader plaatsen: een kader van de erfelijke ziekte die van Paul een gewelddadige en weinig moralistische man maakt. In de bewerking is deze passage, zoals gezegd, weggelaten. De volgende voorbeelden die worden besproken zijn wel bewerkt voor de hertaling. Uit het volgende voorbeeld komen Pauls vadergevoelens sterk naar voren. Hij heeft zijn zoon herkend in de aflevering van Opsporing Verzocht. Maar hij gaat daarmee niet naar de politie. Hij overweegt juist wat hij wel en niet aan ze moet vertellen, zodat hij, als het moet alles nog kan ontkennen. In eerste instantie kan de lezer zich deze overweging waarschijnlijk wel indenken: een vader wil zijn zoon beschermen. Dat Paul niet direct naar de politie stapt met wat hij weet, lijkt op dat moment in het verhaal bijna logisch: Paul wil zijn zoon beschermen, en wanneer het even kan de politie er het liefst buiten houden. Ik ga er niet nader op in omdat ik theoretisch nog de mogelijkheid heb om alles te ontkennen. Herkent u deze jongeman als Michel Lohman? In deze fase van het onderzoek kan ik nog altijd mijn hoofd schudden. Dat is moeilijk te zeggen… De beelden zijn nogal onduidelijk, ik zou er geen eed op durven doen. (pag. 135)

In eerste instantie is Pauls visie op de situatie niet erg bevreemdend. Zoals gezegd lijkt het logisch Michel te willen beschermen. Toch blijkt achteraf, dat deze visie eerder in het verlengde geplaatst zou moeten worden van Pauls psychische afwijking. Als de lezer het op dit moment al eens is met Pauls keuze, dan zal die visie aan het eind van het verhaal waarschijnlijk toch veranderd zijn: er is een misdaad gepleegd en die wordt heel bewust in doofpot gestopt. Nu lijkt de overweging van Paul nog puur vanuit vaderliefde te stammen, achteraf blijkt dat die liefde een vreemde aard heeft. In de bewerking is slechts één zin aan deze overweging geweid. Er is geen markering aangebracht en ook wordt uit de context niet duidelijk dat de lezer hier te maken heeft met een afwijkende focalisatie met het oog op de waarden en normen die in onze maatschappij gelden. Er wordt slechts beweerd: Nu kan ik alles nog ontkennen.(pag. 68)

Opmerkelijk is dat deze visie in de bewerking nog minder opvalt dan in de oorspronkelijke tekst. De ontkennende houding die Paul van plan is aan te nemen, mocht de politie hem gaan verhoren, wordt als het ware ‘tussen neus en lippen door’ vermeld, door middel van deze ene zin. Of een laaggeletterde lezer veel betekenis aan deze opmerking kan verbinden is dan ook maar de vraag. Het volgende voorbeeld ligt in het verlengde van het vorige. In dit voorbeeld verplaatst Paul zich in zijn zoon, en vraagt hij zich af wat hij in zijn situatie zou hebben gedaan. En omdat hij zich goed kan inleven in de situatie van zijn zoon, besluit hij om het allemaal te laten rusten. En hij zegt Michel hetzelfde te doen. Ik knikte, mijn besluit had ik toen al genomen. Ik deed wat volgens mij het enige was wat ik als vader moest doen: ik verplaatste me in mijn zoon. Ik verplaatste me in Michel: hoe hij van het schoolfeest op weg was naar huis, samen met Rick en Beau. En hoe ze vervolgens geld wilden pinnen – wat ze in het pinhokje aantroffen. Ik verplaatste me. Ik maakte me een voorstelling van hoe ik zelf zou hebben gereageerd op het levende wezen in de slaapzak dat daarbinnen in de weg lag; op de stank; op het simpele feit dat iemand, een mens (…) denkt dat pinhokjes als slaapplek kunnen dienen; een mens die vervolgens verontwaardigd reageert wanneer twee jongens haar van het

96

Vertellers van papier tegendeel proberen te overtuigen; een mens dat chagrijnig wordt wanneer het in haar slaap wordt gestoord; een verwende reactie kortom, een reactie zoals je die wel vaker ziet bij mensen die denken dat ze ergens recht op hebben. (…) En dan nog iets anders. Dit was Nederland. Dit was niet de Bronx, we waren hier niet in de sloppenwijken van Johannesburg of Rio de Janeiro. In Nederland bestond een sociaal vangnet. Niemand hoefde in een pinhokje in de weg te liggen. ‘Weet je wat het beste is?’ had ik gezegd. ‘Dat we het voorlopig laten rusten. Zolang er niets gebeurt, gebeurt er niets.’ (pag. 148)

Uit deze passage blijkt dat Paul zijn zoon inderdaad in bescherming neemt. En hij ‘verzint’ daar ook nog een, in zijn ogen waarschijnlijk redelijke, verklaring voor. Voor hem is deze overweging genoeg ‘excuus’ om zijn zoon in bescherming te nemen en de hele gebeurtenis te laten rusten. In de bewerking wordt deze ‘verklaring’ ook gegeven, zij het in verkorte en vereenvoudigde vorm. Ik knikte. Mijn besluit stond vast. Ik dacht aan wat ik zelf had gedaan als ik Michel was geweest. Ik dacht aan de stank. Ik dacht aan de vrouw die chagrijnig werd, omdat ze niet verder kon slapen. Een verwende reactie. En dit is Nederland. In Nederland hoeft niemand in een pinhokje te liggen. ‘Weet je wat het beste is?’, had ik gezegd. ‘Dat we het laten rusten. Zolang er niets gebeurt, gebeurt er niets.’ (pag. 75)

In deze bewerking zijn geen extra markeringen aangebracht, om de lezer te helpen deze focalisatie op een goede manier in het verhaal te kunnen plaatsen. De laaggeletterde lezer moet zelf het verband leggen tussen de visie van Paul en zijn wens zijn zoon te beschermen, en die later ook zelf bijstellen als blijkt dat Paul een onbetrouwbare verteller is vanwege zijn psychische afwijking. In de volgende passage blijkt dat Michel een enigszins onorthodoxe visie heeft op het moderne recht- en strafsysteem. Michel heeft net een werkstuk geschreven over dat onderwerp en Paul leest het, om er vervolgens zijn mening over te geven. ‘Je moet vooral zeggen of het wel kan’, zei hij. ‘Of wát kan?’ vroeg ik. ‘Ik weet niet. Soms denk ik dingen… Dan weet ik niet of je die dingen wel mag denken.’ Ik las de ruwe versie – en was onder de indruk. Voor een vijftienjarige had Michel een verfrissende kijk op diverse zaken die met misdaad en straf samenhingen. Een aantal morele dilemma’s had hij tot hun uiterste consequentie doorgedacht. Ik begreep wat hij bedoelde met dingen die je misschien niet mócht denken. ‘Heel goed’, zei ik toen ik het hem teruggaf. ‘En ik zou me geen zorgen maken. Je mag alles denken. Je moet niet nu al op de rem gaan staan. Je schrijft het heel helder op.’ (…) We wisselden van gedachten over morele dilemma’s. Ik bewaar goede herinneringen aan die periode: uitsluitend goede herinneringen. (pag. 259-260)

Uit deze passage blijkt dat Paul het belangrijk vindt dat zijn zoon zijn mening geeft. Hij wil niet dat hij nu al ‘op de rem gaat staan’ omdat zijn mening misschien niet door de morele beugel kan. Paul moedigt zijn zoon in deze passage eigenlijk aan om er een dergelijke visie op na te houden. Ook in deze passage kan de lezer in eerste instantie misleid worden: een vader die zijn zoon aanmoedigt voor zijn mening uit te komen, daar lijkt op het eerste gezicht niets mis mee. Het probleem is echter de inhoud van die mening. Een vader die zijn zoon aanmoedigt om moreel-ethisch onverantwoorde visies na te leven, lijkt bij nader inzien toch niet helemaal in orde. Paul vertelt dat hij ‘uitsluitend goede herinneringen’ aan die periode bewaart. Zijn kijk op het geheel wijkt dus af: hij denkt terug aan de tijd als een tijd waarin zijn zoon hem om raad vroeg. De inhoud van die raad is voor hem minder van belang. Uit deze passage blijkt niet meteen dat Paul een onbetrouwbare verteller is. Meteen na deze passage 97


komt echter het voorval met de rector van Michels school aan bod die verderop in deze paragraaf wordt besproken. Hieruit blijkt dat Paul psychisch niet in orde is, en kan de bovenstaande passage ook in het juiste perspectief worden geplaatst. In de bewerking is deze passage enigszins verkort opgenomen. De informatie wordt over gebracht, maar de passage is niet gemarkeerd. Ook in de bewerking wordt de lezer eerst dus op het verkeerde been gezet, en lijkt het alsof vader zijn zoon aanmoedigt om voor zijn mening uit te komen. ‘Je moet zeggen of het wel kan’, zei Michel. ‘Of wát kan?’, vroeg ik. ‘Ik weet het niet. Soms denk ik dingen … Dan weet ik niet of je die dingen wel mag denken.’ Ik las het werkstuk en ik was diep onder de indruk. Ik begreep wat hij bedoelde met ‘dingen die je misschien niet mag denken’. ‘Heel goed’, zei ik tegen Michel, toen ik het werkstuk teruggaf. ‘Je moet je geen zorgen maken. Je mag alles denken. Je schrijft het allemaal heel helder op.’ We spraken toen vaak met elkaar over de doodstraf. Ik heb goede herinneringen aan die tijd. (pag. 127)

In de bewerking zijn opnieuw geen extra markeringen aangebracht. De lezer moet zelf vast stellen dat de mening die Michel heeft en die Paul onderschrijft moreel-ethisch over het algemeen niet volledig ‘correct’ is. In de hertaling zou deze passage met een dergelijke aanwijzing kunnen worden ingeleid, om de lezer te begeleiden bij de interpretatie, maar dat gebeurt niet. Uit deze voorbeelden blijkt dat bij focalisaties van Paul die afwijken van een meer algemeen geaccepteerd wereldbeeld, geen extra markeringen worden aangebracht in de hertaling om de lezer te begeleiden bij het begrijpen en interpreteren van deze focalisaties. Hierin wordt de lezer als het ware aan zijn lot over gelaten. Wanneer we manifestaties van Pauls onbetrouwbaarheid als verteller bekijken die wat duidelijker in de tekst aanwezig zijn, dan vinden we ook daarvan enkele voorbeelden in de tekst. Die manifestaties vallen samen met de momenten waarop Paul zichzelf niet in de hand heeft en bijvoorbeeld de fietsenmaker in elkaar dreigt te slaan of de rector van de school van zijn zoon aanvliegt. Paul overschrijdt daarmee duidelijk een grens: wat hij doet is niet moreelethisch verantwoord. De lezer kan aan deze passage de conclusie verbinden dat Paul niet functioneert zoals een normaal sociaal mens, en daar kan uit worden afgeleid dat hij als verteller waarschijnlijk ook niet helemaal functioneert zoals een ‘gewone’ ik-verteller. Door zijn afwijking heeft Paul heeft geen evenwichtig wereldbeeld, en ziet de dingen op zijn eigen manier. Deze visie deelt hij met de lezer, en wordt, omdat hij de verteller is, de enige visie. Als lezer ben je in eerste instantie altijd geneigd de verteller van een verhaal als betrouwbaar te beschouwen. Uit de volgende voorbeelden blijkt dus steeds minder dat Paul ook als een dergelijk betrouwbare verteller beschouwd kan worden. ‘Je hebt me heel goed gehoord lul. Ik kwam hier met mijn zoon om je geld aan te bieden voor je kloteruit, niet om jouw zure geouwehoer over voetballende kinderen aan te horen. Wat is het nou helemaal, klootzak? Een bal door een ruit. Dat geeft jou echt niet het recht om een jongen van acht voor tuig uit te maken. Ik kwam hier om de schade te vergoeden, maar nu betaal ik niks meer. Je zoekt zelf maar uit hoe je aan je geld komt.’ ‘Meneer, ik laat me hier niet door u beledigen,’ zei hij, terwijl hij aanstalten maakte om vanachter de toonbank vandaan te komen. ‘Die schoffies hebben mijn ruit vernield, ik zelf niet.’ Dicht tegen de toonbank stond een fietspomp, een klassiek rechtopstaand model, de eigenlijke pomp was aan de onderzijde vastgeschroefd aan een houten plankje. Ik bukte me en pakte de pomp op. ‘Je kan beter blijven staan waar je staat’, zei ik kalm. ‘Het is nu nog alleen een ruit.’ (pag. 142)

98


Uit deze passage blijkt de dreiging van geweld die Paul bereid is ten toon te spreiden ter verdediging van zijn zoon. Hieruit kan de lezer zonder meer opmaken dat de verteller van dit verhaal psychisch inderdaad niet in orde is. Zijn visie op de werkelijkheid wordt gekleurd door zijn erfelijke ziekte: de psychische afwijking. Die visie wordt als ‘waarheid’ aan de lezer gepresenteerd. Aan de hand van passages die hier als voorbeeld worden gegeven, moet de lezer gedurende het verhaal concluderen dat hij te maken heeft met een onbetrouwbare verteller, en zelf een visie construeren op de werkelijkheid in het verhaal, in plaats van klakkeloos die van de verteller over te nemen, aangezien die niet (meer) betrouwbaar blijkt. In de bewerking van de hier als voorbeeld gebruikte passage, worden geen markeringen aangebracht om de lezer extra aanwijzingen te geven dat de verteller niet betrouwbaar lijkt te zijn. ‘Je hebt me heel goed gehoord, lul’, zei ik. ‘Ik kom hier met mijn zoon om jouw kloteruit te betalen, niet om je geouwehoer over voetballende kinderen te horen. Wat is er nou helemaal gebeurd, klootzak? Een bal door een ruit. Daarom hoef je een kind van acht nog geen tuig te noemen.’ ‘Meneer, ik laat me door u niet beledigen’, zei hij en hij wilde achter de toonbank vandaan komen. Ik pakte een fietspomp. Een oud model, met een plankje aan de onderkant. ‘Je kunt beter blijven staan’, zei ik kalm. ‘Het is nu alleen nog maar een ruit.’ (pag. 73)

De bewerking is juist heel dicht bij de originele tekst gebleven. De lezer moet dus echt zélf zijn conclusie trekken over dat dit personage, die tevens dus verteller is, niet helemaal in orde is, en daarom een gekleurd beeld van de werkelijkheid van het verhaal geeft. Een onbetrouwbare visie op de gebeurtenissen in het verhaal vanwege zijn psychische afwijking. Het volgende voorbeeld hangt met voorgaande samen. Het geweld dat Paul tegen de rector van Michels school gebruikt, is ook een aanwijzing voor Pauls psychische ziekte, en een duidelijke manifestatie van de onbetrouwbare verteller. Hij dreigt hier niet alleen met geweld, maar gebruikt het ook daadwerkelijk, om een reden die normale mensen meestal niet eens aanleiding geven om met verbale dreigementen te komen. Zoals al gezegd, wordt in de loop van het boek steeds duidelijker gemaakt dat Paul een psychische afwijking heeft die ervoor zorgt dat hij ongecontroleerde woedeaanvallen krijgt, die meestal gepaard gaan met grof geweld. De aanleiding lijkt veelal te maken te hebben met het willen beschermen van zijn zoontje. In dit voorbeeld is Paul in gesprek met de rector van Michel, vanwege een werkstuk dat Michel had ingeleverd en waarvan de inhoud zacht uitgedrukt wat controversieel was, wat de school zorgen baarde. Wanneer Paul niet op de gewenste manier reageert op de rector, wanneer die dat met hem bespreekt, begint hij over Pauls verleden als leraar, en het feit dat hij op non-actief is gesteld. ‘Ik zou u met klem willen vragen om mij dat papier te laten inzien’, zei ik, puur voor de vorm, terwijl ik op het vel papier wees dat de rector voor zich op tafel had liggen, en dat hij nu met zijn handen toedekte. Puur voor de vorm omdat het al te laat was om de dingen terug te draaien. ‘Meneer Lohman’, zei hij nog. Daarna raakte ik hem vol met mijn vuist op zijn neus. Er was meteen bloed, veel bloed: het spoot uit zijn neusgaten en spetterde op zijn overhemd en het bureaublad, en daarna ook op de vingers waarmee hij aan zijn neus voelde. Ik was ondertussen om het bureau heen gelopen en sloeg hem opnieuw in zijn gezicht, lager dit keer, zijn afbrekende tanden deden pijn aan mijn knokkels. Hij schreeuwde, hij riep iets onverstaanbaars, maar ik had hem al overeind getrokken uit zijn stoel. Ongetwijfeld zouden er mensen gealarmeerd raken door zijn geschreeuw, binnen een halve minuut zou de deur van de rectorkamer openvliegen, maar in een halve minuut kun je veel schade aanrichten, ik dacht dat ik aan die halve minuut genoeg zou hebben. (pag. 268-269)

In deze passage gebruikt Paul grof geweld, zonder dat daar veel aanleiding voor is. Het is een duidelijke manifestatie van zijn onbetrouwbaarheid: hij ziet de wereld op een andere manier dan de meeste mensen zouden doen, en voelt dat hij in het volste recht staat om de rector in zijn gezicht te slaan, ook al blijkt dat hij zich ervan bewust is dat de mensen op de school dat 99


de collega’s op school hem tegen zullen proberen te houden. Voordat ze de kamer binnen komen om hem bij de rector weg te halen, berekent hij dat Paul nog veel schade aan de man kan toebrengen. In de bewerking is wederom geen sprake van extra markeringen; de passage is slechts bewerkt en hanteert nu eenvoudiger taalgebruik. ‘Ik wil u dringend vragen om mij dat papier te laten zien’, zei ik nog een keer. Maar het was al te laat en dat wist ik. Ik rook het nu duidelijk. Geen afval, maar angst. ‘Meneer Lohman’, zei de directeur nog. Toen raakte ik hem vol op zijn neus met mijn vuist. Er was meteen bloed, veel bloed. Ik liep om het bureau heen en sloeg opnieuw in zijn gezicht, lager. Zijn tanden braken af; het deed pijn aan mijn hand. Hij schreeuwde. Mensen konden hem horen en binnen een halve minuut zouden ze de kamer binnenkomen. Maar in een halve minuut kun je veel schade aanrichten. (pag. 130)

Uit bovenstaande voorbeelden komt naar voren dat er iets niet helemaal goed is met Paul. Hij gebruikt bij het kleinste voorval geweld, en lijkt zich niet te kunnen beheersen. In tegenstelling tot de eerste voorbeelden uit deze paragraaf blijkt uit deze twee passages juist duidelijk dat Paul psychisch ernstig gestoord is. Opmerkelijk is, dat ook bij deze passages in de hertaling is gekozen geen markeringen aan te brengen om de laaggeletterde lezer enige begeleiding te bieden bij dat wat hij leest: wat betekent het dat Paul er zomaar op los slaat, en dat hij plotseling zo agressief is? Maar die verklaring, die markering blijft uit. Een ‘gewone’ lezer zou uit deze passages meestal afleiden dat Paul psychisch niet gezond is, en daaraan verbinden dat hij als verteller dus niet betrouwbaar is. De kans is groot dat een zwakke lezer die verbanden niet legt, en daar dus enige begeleiding of sturing bij nodig heeft. Die krijgt hij in deze hertaling niet. Het is dus mogelijk dat een laaggeletterde lezer moeite heeft dit boek volledig te begrijpen en alles goed te kunnen duiden in het geheel van het verhaal. Tot slot wil ik nog één manifestatie bespreken, waaruit blijkt dat Paul een psychische afwijking heeft, en daardoor soms zonder veel aanleiding erg gewelddadig wordt. Hij heeft namelijk medicijnen voor deze afwijking gekregen, maar die heeft hij niet erg lang geslikt. Ook deze passage is een manifestatie van Paul als onbetrouwbare verteller: hierin wordt verteld hoe de mentale ziekte die hij heeft, goed te beheersen is als hij de juiste medicijnen gaat slikken. De psycholoog had een naam genoemd. Een Duits klinkende naam. Het was de achternaam van de neuroloog naar wie de door hem ontdekte aandoening was vernoemd. ‘Ik kan het met therapie wel enigszins bijsturen’, zei Van Dieren, terwijl hij mij ernstig aankeek, ‘maar u moet het in hoofdzaak toch zien als een kwestie van neuronen. Het is heel goed binnen de perken te houden met de juiste medicijnen.’ (pag. 192)

In deze passage wordt expliciet verteld dat er iets mis is met Paul: dat er iets niet goed zit in zijn hersenen, ‘een kwestie van neuronen’. Ook wordt duidelijk aangegeven dat het met medicijnen goed is bij te sturen. Daarom moet Paul medicijnen gaan slikken. Dat doet hij een poosje, maar aan het eind van het boek blijkt dat hij ze niet lang geslikt heeft, omdat hij er duf van wordt, en het gevoel krijgt dat hij nog maar half leeft. In deze passage wordt dus ook duidelijk waarom Paul zich af en toe opeens zo gewelddadig gedraagt. In de hertaling is opnieuw slechts sprake van een bewerkte versie van deze passage. Er worden geen extra markeringen of lezersaanwijzingen in de tekst aangebracht, zodat opnieuw de lezer op zijn eigen inzicht en begripsvermogen is aangewezen. De psycholoog had de naam van een ziekte genoemd. De achternaam van een Duitse neuroloog. ‘Met de juiste medicijnen is er goed mee te leven’, zei hij. (pag. 95)

Uit al de besproken voorbeelden blijkt dus dat in Het diner sprake is van een onbetrouwbare verteller. Omdat mijn taxatie was dat die vertelwijze voor de laaggeletterde lezer te moeilijk zou zijn te interpreteren, verwachtte ik dat in de hertaling markeringen zouden zijn aangebracht om de zwakke lezer te begeleiden bij het lezen van de tekst. Op die manier zou de zwakke lezer niet alleen op basis van de geboden, gekleurde informatie door de 100


onbetrouwbare verteller hoeven te concluderen wat er nu echt aan de hand is, maar zou hij geholpen worden bij het trekken van die conclusies. In het geval van uitlatingen die achteraf onbetrouwbaar blijken te zijn is geen begeleiding bij het lezen geboden. De lezer moet hier dus zelfstandig een objectievere visie construeren van het geheel. Maar ook bij de voor de geletterde lezer overduidelijke gevallen van onbetrouwbaarheid (waanneer Paul excessief geweld gebruikt of daarmee dreigt) is het aannemelijk dat de laaggeletterde lezer daarbij enige uitleg nodig heeft, om die voorvallen op de juiste manier in het verhaal te kunnen plaatsen. Dat blijkt niet het geval te zijn, er is slechts sprake van bewerkte versies van de passages, er zijn geen extra markeringen of aanwijzingen in de doeltekst aangebracht. Dat is opvallend, want het is maar de vraag of een laaggeletterde lezer de hertaling op deze manier goed zal kunnen begrijpen.

5.6.2 Gedachteweergave Ook van de roman Het diner worden enkele vormen van gedachteweergave besproken, om te onderzoeken of hierin wel enige markering is aangebracht. In de brontekst worden gedachten in zowel een ongemarkeerde innerlijke monoloog in directe rede als in de vrije indirecte rede weergegeven. Ook zijn er voorbeelden te vinden van de indirecte rede, maar omdat dat een vrij gemarkeerde vorm van gedachteweergave is, laat ik die hier buiten beschouwing. Allereerst geef ik hier een voorbeeld van gedachteweergave in de directe rede in een ongemarkeerde vorm. Het verhaal wordt verteld als terugblik, dus in de onvoltooid verleden tijd. De gedachteweergave is hier vooral te herkennen aan de veranderde werkwoordstijd, naar onvoltooid tegenwoordige tijd. Mijn vrouw, ik moet dat niet meer zeggen. Ze heet Claire. (pag. 11)

Bij dit voorbeeld is verder geen markering aangebracht in de vorm van een inquit-formule of anderszins. In de bewerking is sprake van een soortgelijke weergave: Mijn vrouw, dat moet ik niet zeggen. Ze heet Claire. (pag. 8)

Ook hier is sprake van een ongemarkeerde directe innerlijke monoloog. De lezer moet dus zelf zien te bepalen dat het hier om gedachteweergave gaat. Wel moet hierbij worden opgemerkt dat het verhaal van de avond in het restaurant in deze bewerking in de onvoltooid tegenwoordige tijd wordt verteld, en dat het belevend ik en het vertellend ik bij de vertelling van het verhaal over de avond in het restaurant samensmelten. De uiting ‘Ze heet Claire’ zou dan ook beschouwd kunnen worden als vertellerstekst. Pas wanneer Paul op die bewuste avond terugblikt op iets wat ten opzichte van dat verhaal (het verhaal over de avond in het restaurant is hier te beschouwen als het hoofdverhaal) in het verleden ligt, wordt de onvoltooid verleden tijd gehanteerd. Het volgende fragment is wederom een voorbeeld van gedachteweergave in een ongemarkeerde vorm van de directe rede, terwijl het verhaal eromheen in de verleden tijd is verteld, als terugblik. Dit is belangrijk, die stank, iemand die stinkt kan op minder sympathie rekenen, stank kan verblinden, hoe menselijk al die luchtjes ook zijn, ze doen tegelijkertijd het idee van een mens van vlees en bloed juist vervagen. Het is geen excuus voor wat er daarna gebeurd is, maar het mag ook niet zomaar worden weggelaten. (pag. 127)

In de Leeslichtversie is deze passage ook als een terugblik verteld, in de verleden tijd dus. De weergave van deze gedachte is wat lastig te definiëren. Hij begint met een opmerking die het vertellend ik maakt, en die dus in de tegenwoordige tijd staat. Vervolgens zijn de gedachten zoals die hierboven staan geformuleerd niet echt weergegeven, maar is gekozen voor een algemenere weergave van de gebeurtenissen, en wordt daarbij beschreven in de verleden tijd wat daarvoor de aanleiding vormde. Het is een mengvorm van de directe rede zonder markering en de vrije indirecte rede, zou gesteld kunnen worden. Maar één ding is zeker: het stonk in het hokje van de pinautomaat. Het stonk vreselijk, naar kots en zweet. Het is geen excuus voor wat er daarna gebeurde, maar het is wel

101

Vertellers van papier belangrijk. (pag. 63)

Wederom is verder geen sprake van markeringen. Slechts op basis van de tijdmodus is wat af te leiden: de zinnen in de tegenwoordige tijd mogen aan het vertellend ik worden toegekend, en zijn gedachteweergaven in de directe rede, in ongemarkeerde vorm. De uitlatingen in de verleden tijd kunnen ook worden toegekend aan het vertellend ik, maar zijn te beschouwen als onderdeel van de vertelling, niet per definitie als gedachteweergave. Het volgende voorbeeld is er één van gedachteweergave in de vrije indirecte rede. Paul heeft net ontdekt dat zijn zoon en neef terug waren gekeerd naar de plek waar ze hun misdaad hadden gepleegd om met eigen ogen te zien wat ze hadden aangericht. Dit alles was al tamelijk verontrustend, zij het nog gewoon verontrustend. Het alarmerende school hem in het weglaten van de beelden uit de uitzending van Opsporing Verzocht. Ik probeerde te bedenken wat de reden kon zijn geweest om de beelden niet te vertonen. (pag. 154)

In de bewerking is een dergelijke gedachte van Paul ook weergegeven, en ook in de vrije indirecte rede. Dat was natuurlijk vreselijk. Maar er was iets nog vreselijker. Waarom hadden ze dit beeld niet uitgezonden in Opsporing Verzocht? (pag. 77)

Opvallend is dat in de hertaling deze vrije indirecte rede voor de gedachteweergave gewoon is overgenomen. Er is geen enkele markering aangebracht, en ook is niet besloten de gedachte op een directere wijze weer te geven, of op de indirecte manier, in de vorm van een bijzin. Deze weergave strookt dus niet met de hypothesen die eerder in dit hoofdstuk werden geformuleerd. Als we nog een voorbeeld bekijken van gedachteweergave in de vrije indirecte rede in de brontekst, zien we dat in de hertaling soms toch is gekozen om deze presentatiewijze aan te passen. Michel was de leider van de twee, Michel deelde de lakens uit, Rick was het volgzame watje. En diep in mijn hart was ik blij met deze rolverdeling. Altijd liever zo dan dat het andersom was. (pag. 163)

In de bewerking is deze gedachteweergave aangepast naar een ongemarkeerde directe innerlijke monoloog. Michel is de leider en Rick doet met hem mee. Eigenlijk ben ik blij met die rolverdeling. Liever zo, dan andersom. (pag. 81)

Hier is de vrije indirecte rede die in de brontekst is gehanteerd om Pauls gedachten weer te geven dus wel aangepast, maar dan in een vorm die mijns inziens ook lastig is voor de laaggeletterde lezer, vanwege de ongemarkeerde vorm. Een laatste voorbeeld is in de vrije indirecte rede in de brontekst weergegeven. Het is bijna aan het einde van de roman, en Paul kijkt terug op de gebeurtenissen. Claire en ik. Michel en ik. We deelden iets samen. Iets wat er daarvoor niet was geweest. We deelden weliswaar niet alle drie hetzelfde, maar dat hoefde misschien ook niet. Je hoefde niet alles van elkaar te weten. Geheimen stonden het geluk niet in de weg. (pag. 297)

In de bewerking is deze gedachteweergave in de directe rede weergegeven, in de vorm van een ongemarkeerde innerlijke monoloog. Claire en ik. Claire en Michel en ik. We delen iets samen. We delen niet alle drie hetzelfde, maar dat hoeft ook niet. Je hoeft niet alles van elkaar te weten. (pag. 150)

In deze voorbeelden is dus steeds geen sprake van een gemarkeerde vorm van gedachteweergave in de hertaling. De gedachteweergave is veelal in de directe rede weergegeven, maar een enkele keer ook in de vrije indirecte rede. Opvallend is hier dat de moeilijkere vormen van gedachteweergave zoals ze in de brontekst zijn gepresenteerd, niet op dusdanige wijze worden bewerkt dat in de hertaling direct duidelijk wordt gemaakt dat het om gedachteweergave gaat. De kans bestaat dat het voor de laaggeletterde lezer niet altijd even eenvoudig is om wijs te worden uit deze manier van schrijven, en onderscheid te kunnen 102


maken tussen de gedachten van het personage zijn en de vertellerstekst.

5.7 Vertelsituatie en gedachteweergave in is er hoop Tot slot wordt in dit hoofdstuk ingegaan op de vertelsituatie van is er hoop en worden tevens enkele voorbeelden van complexere presentatiewijzen van gedachteweergave in de brontekst vergeleken met de manier waarop die gedachten worden weergegeven in de doeltekst. Deze roman is een vervolg op Zolang er leven is, verschenen in 2004. Daarin was sprake van een baby die enkele maanden verdween, om vervolgens weer behouden teruggevonden te worden, zonder dat daarvoor een verklaring is gegeven. In is er hoop wordt die verklaring alsnog gegeven en wordt ingegaan op het verhaal van de ‘ontvoerders’ van de baby. In dit verhaal spelen vier personages een belangrijke rol. Allereerst is er Igor, een verstandelijk gehandicapte jongeman, die werkt op een sociale werkplaats. Hij is soms agressief, maar vaak ook blij want: ‘Er bestaan wel honderd verschillende ziekten en hij heeft ze geen van alle’, aldus Igor. Hij wordt opgevoed door zijn oma Nettie, het tweede personage van belang. Haar dochter is de moeder van Igor; ze is uit de ouderlijke macht ontzet wegens drugsgebruik. Nettie werkt op het station waar ze de ondergrondse toiletten beheert. Ze verwacht niet veel meer van het leven. Om toch nog een passie te ontwikkelen, slaat ze aan het koken en bakken. Ze wil een moeder zijn die iets lekkers klaarmaakt voor haar kind, in haar geval een kleinkind. Ze maakt heerlijke taarten en desserts voor Igor. Op den duur komt Igor de weggelopen Lisa tegen bij de Albert Heijn, waar ze de daklozenkrant verkoopt. Zij is het derde belangrijke personage. De ontmoeting tussen Lisa en Igor ontwikkelt zich tot een vriendschap tussen de twee, en Lisa komt bij Igor en Nettie in huis wonen. Op een dag maken Lisa en Igor samen een reisje met de trein, en het eindigt ermee dat ze een baby alleen op een grasveld vinden en besluiten zich over haar te ‘ontfermen’. Igor wordt door Lisa in een vaderrol gedwongen, maar met zijn grillige en soms agressieve gedrag is het maar de vraag of hij dat wel aan kan. De drie personages vormen een bont gezelschap, maar weten wel hun versie van geluk te creëren. Nettie ziet het gat dat haar dochter achterliet gevuld, Igor wordt socialer en Lisa is van de straat. Een opvallende vierde personage is Stanley, een sympathieke Surinaamse toko-eigenaar. Nettie heeft een oogje op de vaderlijke Stanley, die wel eens met een wijze uitspraak komt, al dan niet ontleend aan zijn oude moeder. Of de liefde wederzijds is, blijft in het midden. Stanley roept Nettie op tot (zelf)reflectie. Moet Nettie haar dochter niet eens zoeken? En is Lisa wel te vertrouwen? Nettie heeft geen idee hoe de zaken werkelijk liggen met Lisa en de baby en probeert uitsluitend goed te doen. Lisa verdwijnt op den duur weer van toneel, wanneer ze erachter komt dat haar ouders naar haar op zoek zijn. Ze laat de baby en Igor hulpeloos achter. Stanley ontdekt hoe de vork in de steel zit met de baby, en besluit Igor te helpen bij het terugbrengen van de baby, zonder de autoriteiten van het voorval op de hoogte te brengen. In het kort is dat de inhoud van het verhaal. Dorrestein wisselt de focalisatie van Nettie en Igor af laat zo twee werelden, botsen en weer samenkomen. In dit verhaal is dus sprake van een meervoudige personale vertelsituatie. Bovendien is Igors perspectief een onbetrouwbaar perspectief, omdat hij, zoals gezegd, een verstandelijke beperking heeft, en de wereld dus op geheel eigen wijze aanschouwt. Zijn kijk op de dingen strookt niet altijd met de werkelijkheid van het verhaal. De lezer moet dus zelf een betrouwbare visie op het verhaal construeren uit de informatie die hem afwisselend wordt voorgeschoteld vanuit Igors onbetrouwbare focalisatie en Netties betrouwbare, en als het ware, corrigerende focalisatie. Omdat Nettie niet van alle gebeurtenissen in het verhaal goed op de hoogte is, is Netties visie echter niet altijd volledig.

103


5.7.1 Onbetrouwbaar vertelperspectief en meervoudig personale vertelsituatie Omdat in dit boek sprake is van een onbetrouwbaar vertelperspectief, dat tegelijkertijd (deels) wordt gecorrigeerd door een tweede personaal vertelperspectief, dat meteen ook zorgt voor de meervoudige personale vertelsituatie van dit boek, worden beide vertelsituaties hier samen besproken. Ze zijn immers niet los van elkaar te zien. Allereerst wordt hier een voorbeeld gegeven van twee manifestatie van beide personale perspectieven. Hierbij laat ik de onbetrouwbaarheid van Igors focalisaties nog even buiten beschouwing, hoewel uit het geselecteerde fragment wel meteen duidelijk wordt dat Igor niet helemaal ‘bij’ is, hij heeft iets kinderlijks over zich. Achter elk fragment staat naast het paginanummer ook wiens perspectief is gehanteerd. Igor is toegelaten op de sociale werkplaats. Zijn oma leest en herleest de brief waar het zwart op wit in staat, en dan leest ze hem voor alle zekerheid nog een keer. Het ongeloof staat op haar gezicht geschreven. Iets voetstoots aannemen is niks voor haar, maar de boodschap is glashelder, onomwonden en voor maar één uitleg vatbaar: Igor is toegelaten op de sociale werkplaats. (pag. 11, Nettie) Van de spanning zit er een luchtbel in zijn buik. Hij boert een paar keer hard. Dan stapt hij naar binnen. Zij maakt van de gelegenheid gebruik om vliegensvlug zijn kraag plat te strijken, zijn schouders af te kloppen en zijn bloes wat dieper achter in zijn broek te duwen, maar hij merkt het amper. Herrie komt hem tegemoet, gebonk, geknars, gegier, gedreun, gekletter. Het geluid van nietpistolen, lasapparaten, hamers, zagen en vijlen. Hij ruikt lijm, metaal en smeltend plastic. Hij herademt. Hij is pas in de hal en voelt zich nu al helemaal thuis. (pag. 12-13, Igor)

In de bewerking blijft de meervoudig personale vertelsituatie gehandhaafd: ook hier wisselen de focalisaties van Nettie en Igor elkaar af. De geciteerde passages zijn in de hertaling bewerkt. Oma heeft de post gehaald. Er is een brief van de Sociale Werkplaats. Snel scheurt ze hem open. Haar ogen gaan over de regels. Ze kan het niet geloven, maar het staat er echt. Igor mag naar de Sociale Werkplaats voor een gesprek. (pag. 6, Nettie) Hij voelt de spanning is zijn buik. Dan stapt hij naar binnen. Igor staat in de Werkplaats. Van alle kanten klinkt geluid van hamers, zagen en vijlen. Hij ruikt lijm, metaal en hout. Igor ademt eens diep in. Hier voelt hij zich thuis. (pag. 6, Igor)

Uit de aangehaalde passages blijkt, zoals gezegd, dat de meervoudige personale vertelsituatie in de bewerking blijft gehandhaafd, en hierbij is sprake van een markering om de lezer te helpen bij de wisseling van focalisatie, hoewel het geen overduidelijke markering is. De lezer moet zelf vaststellen dat er van een wisselend perspectief sprake is, maar krijgt daarbij hulp van de lay-out van de tekst: steeds wanneer van focalisatie wordt gewisseld is er sprake van een witregel in de tekst. Die opmaak zou de lezer kunnen ondersteunen bij het begrijpen en plaatsen van de wisselende focalisaties. Die witregel wordt in de gehele bewerking steeds aangebracht als er weer van focalisator gewisseld wordt. Hierbij moet echter wel worden opgemerkt, dat die witregel ook zijn oorspronkelijke functie nog steeds vervult: wanneer een nieuwe alinea moet worden begonnen, is in de tekst ook een regel wit gelaten. Uit het volgende voorbeeld blijkt duidelijk dat Igor een verstandelijke beperking heeft, en dat zijn visie daarom als niet erg betrouwbaar mag worden beschouwd door de lezer. In het verhaal wordt nooit expliciet over Igors verstandelijke beperking gesproken. De lezer moet het dus opmaken uit de aangeboden informatie in de tekst. In deze passage heeft Igor op zijn werk net te horen gekregen dat een collega van hem, Aartje, is overleden. Jack, zijn chef, heeft uitgelegd dat dat iedereen zomaar kan overkomen, en dat het daarom goed is om Aartjes begrafenis bij te wonen. 104

Vertellers van papier Hij wandelt verder, maar steeds langzamer, want voor de supermarkt ziet hij de verkoopster van de daklozenkrant weer staan. Wacht eens. Jack heeft een krant van haar gekocht en daarna met zijn hand over Aartjes wang gewreven en nu is Aartje dood. De dood loopt altijd met ons mee? De dood heeft zich vermomd als verkoopster van de daklozenkrant! Geen gekloot. Vanaf hier zijn de bloeddoorlopen ogen met de gele gootjes ernaast niet zichtbaar. Maar de manier waarop ze met haar kranten naar de nietsvermoedende klanten van de Albert Heijn zwaait, voorspelt weinig goeds. Zo doet de dood dat dus. Net zoals in Aliens. Pikt gewoon iemands lichaam in. (pag. 80, Igor)

De manier waarop Igor de dingen met elkaar in verband brengt en hoe hij naar de dood kijkt, maken hier meer dan duidelijk dat Igors verstandelijke vermogen vergelijkbaar is met dat van een jong kind, dat nog niet alles van de wereld kan begrijpen. In de hertaling is deze passage bewerkt, maar slechts tot eenvoudiger Nederlands. Voor de Albert Heijn staat de vrouw met de Straatkrant. Wacht eens. Jack heeft een krant van haar gekocht. Daarna heeft hij Aartje aangeraakt. En nu is Aartje dood. De dood loopt altijd met je mee. Zo doet de dood dat dus. De dood pikt iemands lichaam in. Nu zit hij dus in het lichaam van de vrouw. (pag. 33, Igor)

Er zijn hier geen extra markeringen aangebracht die aangeven dat Igors perspectief niet erg betrouwbaar is. Die conclusie moet de zwakke lezer zelf verbinden aan de aangeboden informatie in de bewerkte tekst. Ook in de bewerking wordt overigens niets expliciet gezegd over Igors verstandelijke beperking. Ook hier moet de lezer die visie op Igor zelf construeren aan de hand van de aangeboden informatie in het verhaal. Vervolgens kijken we naar een voorbeeld waarin het meervoudig personaal perspectief de lezer ‘dwingt’ tot een eigen constructie van het gebeurde, omdat de visies van de personages niet met elkaar overeenkomen. Eerst komt de visie van Igor aan bod, daarna die van Nettie. Zoveel mensen en niemand die op Lisa let. Ze zijn allemaal bezig hun spullen in tassen te proppen, honden aan te lijnen, kinderen bij elkaar te roepen, telkens omhoogkijkend naar de lucht. ‘Die baby is hier gedumpt. Vertel mij wat. Val je eventjes een beetje tegen in het gebruik, en ze dumpen je meteen. Hoef ik jou toch zeker niet uit te leggen?’ Fel kijkt ze hem aan. ‘Misdadigers zijn het. Neem jij mijn rugzak?’ Ze draait hem haar heup toe. Even later lopen ze weer over het fietspad, het zandpad en dan dwars door de bosjes, terug naar het kanaal. ‘Rennen! De bus komt er al aan!’ Hij ziet haar knieën scharnieren. Hij houdt haar niet bij. Op de treeplank van de bus wenkt ze hem ongeduldig. Hij hijst zich de bus in op het moment dat de regenbui losbarst. (pag. 128, Igor) Fenny zal haar voor gek verklaren als ze met de climax op de proppen komt. Hoe die twee, of beter gezegd die drie, uiteindelijk bij haar op de stoep hadden gestaan. ‘Besef je wel wat je je op je hals haalt? Jij laat altijd alles maar gebeuren, Nettie, maar ik beloof je één ding: hier krijg je spijt van, gloeiende spijt.’ Ze drukt haar vingertoppen tegen haar slapen. Als Fenny doorvraagt, zal pijnlijk snel duidelijk worden dat ze zelf nog maar amper iets van de situatie begrijpt, ondanks Lisa’s strotvloed aan uitleg. Dakloos. Iets met een ongeluk, van haar fiets gevallen. Het was ook zo’n overval. Zo is er nog niets aan de hand, en zo zit er opeens een heel gezinnetje tegenover je. (pag. 133, Nettie)

Uit deze passages blijkt dat Igor zich eigenlijk van geen kwaad bewust is, en niet goed door heeft wat hij en Lisa hebben gedaan: een baby stelen. Omdat het verhaal vanuit zijn perspectief wordt verteld, wordt ook niet expliciet verteld wat hier nu eigenlijk is gebeurd. Normaal gesproken zou Netties visie op deze gebeurtenis zorgen voor enige correctie. Ze zou dan bijvoorbeeld kunnen uitleggen aan Igor dat het stelen van een baby misdadig is, en dat dat niet zomaar kan. Maar omdat in dit geval het voorval door Lisa is omhangen, met een 105


leugenachtig verhaal, is Netties kijk op de zaak van een heel andere orde: ze moet vooral erg wennen aan de nieuwe situatie, maar uit het verhaal blijkt dat haar dat stilletjes ook wel erg leuk lijkt. De lezer moet hier zelfstandig een aantal zaken met elkaar verbinden: later in het verhaal wordt (via een externe focalisatie) in het nieuws verteld over een ontvoerde baby, en de lezer kan dan concluderen dat het hoogstwaarschijnlijk om deze baby gaat. Ook moet dan worden geconcludeerd dat Lisa’s uitleg aan Nettie een leugen betreft, en dat Lisa in feite erg goed door heeft dat het zomaar meenemen van een ‘gevonden’ baby niet zonder consequenties zal zijn. Vandaar ook dat ze Nettie niet de waarheid vertelt. Igor weet niet beter, en gaat ‘gewoon’ mee in het verhaal van Lisa. In de bewerking van deze passage wordt het verhaal op een soortgelijke wijze opgezet. Ook hier ‘vinden’ Lisa en Igor een baby, en krijgt Nettie, wanneer ze met z’n drieën bij haar op de stoep staan, een heel andere uitleg. Opnieuw wordt eerst de passage vanuit Igors focalisatie aangehaald, en vervolgens die vanuit Netties focalisatie. Igor kijkt rond. Hij ziet wel veel mensen. Ze pakken hun spullen en roepen hun kinderen. Niemand kijkt naar Lisa met de baby. ‘Die baby is hier achtergelaten’, zegt ze. ‘Haar moeder wil haar niet meer. Net als jouw moeder vroeger. Hier, neem jij mijn rugzak, dan draag ik de baby.’ Even later lopen ze weer op het pad langs het kanaal. Lisa met de baby, en hij met de tassen. ‘Rennen, Igor’, roept Lisa. ‘Daar komt de bus al aan.’ Lisa rent voor hem uit. Achter haar stapt Igor in. Dan barst de regen los. (pag. 57, Igor) Nettie kan bijna niet wachten tot ze naar haar werk kan. Ze wil zo graag haar verhaal aan haar collega vertellen. Gisteren was er nog niets aan de hand. Eerst dacht ze: wat is Igor laat. Zou hij ergens heen zijn met Lisa? Maar toen kwam hij thuis. En niet alleen. Maar met Lisa en met een baby. Lisa had en heel verhaal. Dakloos, een ongeluk, een val van haar fiets. Nettie begreep er niet veel van. (pag. 60, Nettie)

Voor de bewerking geldt dus hetzelfde als de doeltekst: de lezer moet hier zelfstandig de werkelijke gebeurtenis construeren. Het is maar de vraag of een zwakke lezer daar cognitief altijd toe in staat is. In deze verhaalopzet blijven een heleboel elementen impliciet; de lezer moet zelf de punten met elkaar zien te verbinden, om zo tot een zinnige lezing te komen, die de rest van het verhaal ook betekenis geeft. Als de zwakke lezer uit deze passages niet kan opmaken dat Lisa tegen Nettie moet hebben gelogen, en het nieuws over de vermiste baby niet koppelt aan de baby die Igor en Lisa hebben meegenomen, dan wordt de rest van het verhaal opeens een stuk onduidelijker en oninteressanter. De achterliggende gedachte van het verhaal komt dan niet naar voren. Bovendien zijn dan nog meer zaken in het verhaal moeilijk te begrijpen. Opmerkelijk is daarom dat geen enkele markering is aangebracht om de lezer te helpen deze conclusies te trekken.

5.7.2 Gedachteweergave Ook bij dit werk is het interessant om te bekijken of de meer ingewikkelde vormen van gedachteweergave (ongemarkeerde directe innerlijke monoloog en de vrije indirecte rede) in de hertaling zijn bewerkt naar meer eenvoudige vormen van gedachteweergave, waarbij voor de lezer duidelijk is aangegeven dat het om gedachten gaat en door wie ze worden gedacht. Daar komt bij de analyse van dit werk nog bij, dat hier niet slechts de gedachten van een personage zijn weergegeven, zoals bij de twee hiervoor besproken ik-vertellingen steeds het geval was, maar dat door de hantering van de meervoudig personale vertelsituatie zowel de gedachten van Nettie als die van Igor kunnen worden weergegeven. Het verhaal is in de onvoltooid tegenwoordige tijd verteld, dus de vrije indirecte rede is dan wat lastiger te 106


identificeren. Maar bepaalde spreektaalelementen kunnen een signaal zijn van de vrije indirecte rede en helpen deze vorm te identificeren. Het eerste voorbeeld dat hier besproken wordt is een vorm van gedachteweergave in de vrije indirecte rede. Waarom moet ze van hem opeens een of andere dróóm hebben? Hij zit zelf ook maar de hele dag te rotten bij zijn roti’s en te teren op de wijsheden van zijn oude moeder. (pag. 31)

In de bewerking is dezelfde vrije indirecte rede gehanteerd. De tekst is slechts vereenvoudigd; markeringen zijn niet aangebracht. Waarom moet ze een droom hebben? Ze heeft toch helemaal geen tijd om te dromen? (pag. 15)

Er is hier klaarblijkelijk ook niet gekozen voor een duidelijkere vorm van gedachteweergave. In een eenvoudigere vorm zou deze gedachte als volgt kunnen zijn weergegeven: Ze denkt: ‘Waarom moet ik een droom hebben? Ik heb toch helemaal geen tijd om te dromen?’ De gedachteweergave is hier in de directe rede gegoten, met een inquit-formule voorafgaand aan de gedachte en leestekens om aan te geven waar de gedachte begint en waar die eindigt. In de bewerking is dat dus niet gedaan, hoewel mag worden aangenomen dat deze laatste weergave voor de zwakke lezer overzichtelijker en duidelijker is, en hem dus zou ondersteunen bij het lezen en het begrijpen van het verhaal. Een tweede voorbeeld is de weergave van gedachten van Igor, ook in de vrije indirecte rede. Als het nou maar wat is. Anders moet hij de boel weer kort en klein slaan. (pag. 12)

In de bewerking is bij deze gedachte wel wat veranderd. Er is hier gekozen voor weergave in de directe rede, met inquit-formule. Hier wordt de gedachteweergave dus, zoals verwacht in de hypothesen aangepast tot een meer heldere vorm van gedachteweergave, die duidelijk is voor de zwakkere lezer. Als het maar wat is, denkt hij. Anders moet ik alles weer kapot slaan. (pag. 6)

Hier is dus gekozen voor een duidelijkere manier van gedachteweergave dan in de brontekst is gehanteerd. Als we naar de andere voorbeelden kijken, zie we dat een dergelijke aanpassing eerder uitzondering dan regel is. Er is echter nog een voorbeeld te noemen waarin de gedachteweergave in de hertaling is aangepast, om tot een eenvoudigere weergave te komen. Onderstaande passage is daarvan een voorbeeld. Hier is de gedachte van Nettie in de brontekst in de directe rede weergegeven, in ongemarkeerde vorm. Nettie vindt het toch wel een hoop gedoe met de baby in huis. Als ze bij de baby gaat kijken, spreekt ze haar in gedachten toe. Oh begin jij er ook genoeg van te krijgen? Dan worden we het misschien nog eens. Maak je geen zorgen, ik ben niet iemand die een zuigeling bij een armpje of een beentje pakt, er driemaal mee boven het hoofd zwaait en haar dan uit het raam gooit. Maar om jou hier dan in dag uit te moeten koesteren terwijl ik mijn eigen dochter in de kippenstront heb … Stop. (pag. 150)

In de bewerking is deze presentatiewijze niet overgenomen, maar is de innerlijke monoloog aangepast tot een gesproken monoloog. ‘O’, zegt Nettie. ‘Heb jij er geen zin in vandaag? Ik eigenlijk ook niet. Ik verzorg jou nu elke dag. Terwijl ik mijn eigen dochter...’ Stop. (pag. 69-70)

In de hertaling is hier duidelijk gekozen voor een andere weergave. Slechts het tot een halt roepen van haar ‘nare gedachten’ in de vorm van het woord ‘stop’ spreekt Nettie niet uit, maar mag gezien worden als een gedachteweergave, in het verlengde van de gesproken monoloog. Dat laatste woord is hier niet met zekerheid als een vorm van directe rede te identificeren, maar het is wel het meest aannemelijk dat dit woordje in een ongemarkeerde innerlijke monoloog is weergegeven. Haar gesproken monoloog gaat als het ware kortstondig over in 107


een innerlijke. Opvallend is hier vooral dat in de brontekst deze gevoelens van Nettie in gedachten zijn weergegeven, en dat in de hertaling is gekozen die gedachten te bewerken tot gesproken tekst. Dat zagen we ook eenmaal gebeuren bij De ongelukkige huisvrouw, waar het een ‘dialoog’ betrof. Kennelijk wordt voor de hertaling verondersteld dat, vooral als een ander personage in gedachten wordt toegesproken, de gedachten soms beter in gesproken tekst kunnen worden aangepast. Evident is in ieder geval dat deze manier van weergeven voor de zwakke lezer een stuk duidelijker is dan de weergegeven presentatiewijze in de brontekst. Veel van de weergegeven gedachten in de brontekst zijn in de vrije indirecte rede vormgegeven, zowel de gedachten van Nettie als die van Igor. We kijken nog eens naar een voorbeeld van gedachteweergave van Igor. Hij heeft in de supermarkt een oproep zien hangen waarin Lisa’s ouders te kennen geven dat ze Lisa missen en op zoek zijn naar haar. Hij trekt het briefje van het bord. Lisa wil helemaal niet terug naar dat stelletje duffelingen in die legbatterij. Ze gaat dood bij die achterlijke boeren, die bekrompen plattelanders die honderden hokken voor hun kippen hebben, maar niet eens een eigen kamer voor Lisa. (pag. 178)

In de bewerking is deze presentatiewijze in de vrije indirecte rede overgenomen, zonder dat verder enige markering is aangebracht. Lisa wil helemaal niet terug. Ze gaat daar dood bij de kippen. Dat heeft ze zelf gezegd. (pag. 78)

Uit dit voorbeeld blijkt wederom dat de presentatiewijze van de gedachteweergave lang niet altijd wordt aangepast. Zoals gezegd, is het vaker het geval dat de aanpassing uitblijft in de bewerkte tekst. Dat zien we ook opnieuw in het volgende voorbeeld. Nettie is boos, omdat Lisa zonder iets te laten weten is vertrokken. Ze heeft het gevoel dat iedereen in haar leven haar zonder meer verlaat, en niet eens de moeite neemt haar daar over in te lichten. Iedereen trekt hier maar zonder nadere uitleg de deur achter zich dicht en zij zit er telkens werkeloos bij, soms wel een kwarteeuw lang. Maar nu is het uit. Lisa kan de pot op, die zit veilig thuis. (pag. 209-210)

In dit voorbeeld is weer gebruik gemaakt van de vrije indirecte rede. In de bewerking is deze presentatiewijze overgenomen. De tekst is slechts vereenvoudig en iets verkort, de gedachteweergave is opnieuw in de vrije indirecte rede. Mensen lopen hier zomaar de deur uit. Zonder een woord te zeggen. En zij gaat zitten wachten. Al vijfentwintig jaar wacht ze. Maar dat is nu afgelopen. (pag. 96)

Uit bovenstaande voorbeelden blijkt dat de hertaler van dit boek de presentatiewijze van de gedachteweergave soms wel aanpast, maar vaker niet. De motivering hiervoor wordt niet direct duidelijk. Het lijkt erop dat de hertaler zelf schat wanneer de presentatie wijze van de gedachteweergave te moeilijk is voor de zwakke lezer, en dan kiest voor een aangepaste vorm. Ook in de bewerking van dit werk valt op dat moeilijkere vormen van gedachteweergave zoals ze in de brontekst zijn gepresenteerd, niet altijd op dusdanige wijze worden bewerkt dat het voor de laaggeletterde lezer makkelijker wordt ze als gedachten te identificeren.

5.8 Resultaten Over vertelsituaties en gedachteweergave is in de richtlijnen van Eenvoudig Communiceren niets opgenomen. Daarom zijn in dit hoofdstuk enkele hypothesen gevormd over hoe de lezer begeleid zou moeten worden bij het lezen van een verhaal met een complexe vertelsituatie. Uit bovenstaande analyses blijkt dat de lezer vaker niet dan wel wordt begeleid bij het lezen van een verhaal met bijvoorbeeld een onbetrouwbaar perspectief. Ook de weergave van gedachten op complexere presentatiewijzen is vaker niet dan wel aangepast. Als we kijken naar de gestelde hypothesen in dit hoofdstuk dan zien we dat verwacht werd dat er op een of andere wijze een oplossing zou zijn bedacht om de lezer te begeleiden 108


bij het lezen en begrijpen van het verhaal. Die oplossing zou erin kunnen bestaan dat de complexe vertelsituatie wordt vervangen door een eenvoudigere wijze van vertellen. In feite zou die oplossing zorgen voor een simplistische versie van het eigenlijke verhaal, met andere woorden: deze oplossing zou het verhaal in de hertaling ‘dommer’ hebben gemaakt, gestript van al zijn lezersmanipulatie en spanningsopbouw. Daarom leek deze oplossing mij niet erg waarschijnlijk. Deze oplossing is dan ook, zo blijkt, niet toegepast in de hertalingen van Leeslicht. Een andere oplossing die volgens de hypothesen zou kunnen worden toegepast is het aanbrengen van markeringen in de bewerkingen. Door die markeringen zou de zwakke lezer beter kunnen begrijpen met wat voor soort vertelsituatie hij te maken heeft, en zou ook voor hem duidelijk worden gemaakt welk personage wat wanneer denkt. Maar ook deze oplossing is vaker niet dan wel toegepast in de hertalingen. De vraag die aan de hand van de analyses in dit hoofdstuk gesteld moet worden is dus in hoeverre deze bewerkingen goed leesbaar en begrijpelijk zijn gemaakt voor laaggeletterde lezers. Deze vraag is pas te beantwoorden na meer en diepgaander onderzoek van deze werken, het verzamelen van gegevens over lezerservaringen met deze serie en breder onderzoek in de zin van het onderzoeken van meer bronteksten en hun bewerkingen op de vertelsituatie om een eventueel patroon in de behandeling van de vertelwijzen in de bronteksten vast te kunnen stellen. Aan de hand van de uitkomsten van de analyses in dit hoofdstuk kan slechts gesteld worden dat weliswaar aan het oorspronkelijke verhaal misschien niet veel getornd wordt, maar dat dat tegelijkertijd ook inhoudt dat niet echt gezocht is naar een oplossing bij dergelijke complexe vertelsituaties of complexe presentatiewijzen van gedachteweergave. Kijken we naar het eerste werk dat in dit hoofdstuk is bestudeerd, De gelukkige huisvrouw, dan zien we dat voor de vertelsituatie geen sprak is van duidelijke markeringen die zijn aangebracht in de bewerking, een sporadische uitzondering daargelaten. Dat heeft onder andere te maken met de opbouw van de tekst in het oorspronkelijke werk. In de brontekst kan het de lezer bijna niet ontgaan dat de ik-verteller van een betrouwbare in een onbetrouwbare verteller verandert. De overgang is namelijk vrij abrupt wanneer het hoofdpersonage in een psychose wegglijdt, en bovendien worden verder in de tekst ook nog allerlei aanwijzingen gegeven, door middel van lay-out technische middelen, zoals cursief gedrukte tekst en tekst die in kapitalen is gezet. Opvallend is hierbij dat niet al die aanwijzingen zijn overgenomen in de doeltekst. Hier moet de lezer dus op een andere manier gestuurd worden. Dat gebeurt onder andere door hoofdstuktitels die al wat van de inhoud van het betreffende hoofdstuk weergeven, maar verder zijn niet veel extra markeringen in de bewerking aangebracht. Uit de besproken voorbeelden blijkt eigenlijk steeds dat door de hertaler besloten is geen extra markeringen aan te brengen. Slechts op het eind van het boek grijpt de hertaler in, en dan gaat het ook meteen om een tamelijk rigoureus ingrijpen: de hertaling eindigt anders dan de brontekst. In de bewerking is de nadruk gelegd op het afsluiten van de rouwperiode die de hoofdpersoon moest doormaken, terwijl in de brontekst nog de indruk wordt gewekt dat ze misschien een terugval van psychotische aard heeft. Uiteindelijk blijkt dat niet zo te zijn en gaat het ook in de brontekst om afsluiting, maar die is hier wel tamelijk anders vormgegeven dan in de bewerking. Ook bij de gedachteweergave is het eerder regel dan uitzondering dat de vorm wordt overgenomen in de bewerking. Er zijn wederom slechts enkele voorbeelden waarin duidelijk wordt dat de lezer in de hertaling wordt gestuurd door de aanpassingen van de hertaler, om zo duidelijker te maken dat het om gedachten gaat, of zelfs om enkel de informatie over te brengen (wanneer bijvoorbeeld een innerlijke monoloog in de brontekst in de doeltekst is bewerkt tot een dialoog). Er kan gesteld worden dat over het algemeen niet veel is ondernomen door de hertalers van Eenvoudig Communiceren om deze complexe vertelsituatie iets minder complex te maken voor de zwakke lezer. De lezer moet zelf zorgen dat hij begrijpt dat in het boek op den duur sprake is van een onbetrouwbare verteller. Maar hier en daar heeft de hertaler wel ingegrepen, zodat het geheel niet té hoog boven het 109


cognitieve en intellectuele niveau van de laaggeletterde lezer. Of het verhaal ook volledig begrijpelijk is voor de zwakke lezer blijft hier de vraag. Wel is dus gekozen voor een bewerkingsmanier die tamelijk dicht bij het origineel blijft. Doordat gekozen is voor deze vorm van de ik-vertelling, waarbij (bijna) geen onderscheid meer gemaakt wordt tussen vertellend ik en belevend ik, is het makkelijker de suggestie te wekken dat alles nú gebeurt, en daarbij zijn de gedachten van Lea dan eigenlijk min of meer verweven met het vertelde verhaal. Er zou gesteld kunnen worden dat haar gedachten en focalisaties, en de dialogen elkaar afwisselen, en zo samen het verhaal vormen. Doordat alles in dezelfde tijd wordt verteld, en doordat gesprekken wel worden gemarkeerd met leestekens, zou het voor de laaggeletterde lezer misschien toch minder moeilijk kunnen zijn om de Lea’s gedachten als zodanig te herkennen. Bovendien wordt op deze manier de bladspiegel rustig gehouden, zoals ook in de richtlijnen wordt voorgeschreven. Toch is het mijns inziens niet de beste methode om gedachten weer te geven in een verhaal voor laaggeletterde mensen. De gedachteweergave is in de hertaling ook veelal niet aangepast, en ook niet extra gemarkeerd. Hierbij moet wel worden opgemerkt dat de gedachteweergave in bron- en doeltekst niet altijd even goed zijn te vergelijken, omdat de tijdsmodus van de vertelling in de hertaling is veranderd van onvoltooid verleden tijd (in de vorm van een terugblik) naar onvoltooid tegenwoordige tijd (vertellend ik en belevend ik lijken te zijn samengesmolten). De presentatiewijze van gedachteweergave in de hertaling is daarom soms wat moeilijker te bepalen, omdat het onderscheid tussen vertellerstekst en persoonstekst niet zo duidelijk meer is, en ook minder van belang is geworden bij de interpretatie van de tekst vanwege de ‘samensmelting’. Opvallens is wel dat over het algemeen, zoals gezegd, weinig markeringen of aanpassingen zijn aangebracht. In de gevallen dat er wel iets is aangepast, zien we dat het direct een tamelijk ingrijpende verandering betreft. Bepaalde gedachten zijn in de hertaling omgezet tot gesproken tekst, waarschijnlijk omdat zich in gedachten in dit geval een gesprek afspeelde. Het is aannemelijk dat de hertaler het daarom gegrond vond de passage in de bewerking dan ook als echt gesprek weer te geven. Het tweede werk, Het diner , kent in feite nog minder aanpassingen dat het vorige werk, terwijl de oorspronkelijke tekst ervan een stuk complexer is opgezet dan De gelukkige huisvrouw. De onbetrouwbare verteller in dit boek manifesteert zich een stuk grilliger en minder nadrukkelijk en bovendien is hier ook minder sprake van lezersaanwijzingen in de brontekst om de lezer aanwijzingen te geven over de betrouwbaarheid van de verteller. De verwachting die in de paragraaf met hypothesen is geformuleerd, namelijk dat aangenomen mag worden dat ook voor de complexe vertelsituatie in deze tekst een oplossing is gezocht, is dus behoorlijk gegrond. Er blijkt echter in de hertaling van Het diner geen sprake te zijn van extra aangebrachte markeringen die het lezersbegrip zouden moeten ondersteunen. Er is slechts sprake van verkorte zinnen en vereenvoudigd taalgebruik, maar er zijn geen extra lezersaanwijzingen in de doeltekst aangebracht. Dat is opvallend, want het is maar de vraag of een laaggeletterde lezer dit boek dat goed zal kunnen begrijpen. Ook blijkt uit de analyse dat de gedachteweergave in de bewerking niet van gemarkeerde of vereenvoudigde presentatiewijze is voorzien. De complexere presentatiewijzen van gedachteweergave zoals ze in de brontekst zijn gepresenteerd, zijn in de hertaling niet op dusdanige wijze bewerkt dat duidelijk wordt gemarkeerd dat het om gedachteweergave gaat. Overigens geldt ook voor deze bewerking weer dat het niet altijd even eenvoudig is de gedachten van de vertellerstekst te onderscheiden, omdat vertellend ik en belevend ik één en dezelfde lijken te zijn in het verhaal. Uit het geheel van de verkregen gegevens kan worden geconcludeerd dat de kans bestaat dat deze hertaling voor de laaggeletterde lezer niet altijd even eenvoudig is te interpreteren. De kans bestaat dat hij het 110


boek niet (volledig) begrijpt. Uit het derde werk, is er hoop blijkt ook dat niet zelden de tekst is bewerkt tot een weliswaar verkorte en vereenvoudigde versie van het verhaal, maar dat maar weinig aandacht is besteed aan de vertelsituatie. In dit laatste werk is naast het onbetrouwbare perspectief ook nog sprake van een meervoudig personale vertelsituatie. Dit werk is weer wat minder complex opgezet dan Het diner maar de kans is opnieuw zeer aanwezig dat deze vertelsituatie voor een laaggeletterde lezer behoorlijk hoog gegrepen is. In de bewerking is echter maar weinig sprake van markeringen die de lezer moeten wijzen op wat er aan de hand is in de tekst, en hem helpen bij het juist interpreteren van de aangeboden informatie. Bij de complexere vormen van gedachteweergave is zo nu en dan wel sprake van bewerking, om het voor de zwakke lezer wat eenvoudiger te maken. Hier helpt de aanpassing te laaggeletterde lezer ook echt om de aangeboden informatie beter te begrijpen: er wordt duidelijk gemaakt wie iets denkt en wat. Of de innerlijke monoloog wordt (net als in De gelukkige huisvrouw) bewerkt tot gesproken tekst, die markering krijgt in de vorm van leestekens. Samenvattend kan over complexe vertelsituaties en complexe presentatiewijzen van gedachteweergave worden gezegd dat daar weinig aandacht aan wordt besteed in de bewerkingen. Dit valt deels te verklaren omdat daarover niets is opgenomen in de richtlijnen van de uitgeverij, maar die verklaring is niet afdoende. Ik zou zelfs willen aanraden over deze literaire mechanismen wel iets voor te schrijven in die richtlijnen. De vertelsituatie wordt veelal niet aangepast in de hertaling. Bovendien wordt hij ook niet gemarkeerd, terwijl markeringen mijns inziens goed aan te brengen zijn in de hertalingen. De bewerking van de teksten lijkt dan ook wat intuïtief te gebeuren: meer op basis van gevoel dan op basis van technische hertaal-regels. Ook de gedachteweergave wordt vaak ‘gewoon’ overgenomen, terwijl het een kleine moeite is – zo blijkt uit voorbeelden die zijn gegeven bij de besproken boeken – die weergave zo aan te passen dat het voor de zwakke lezer goed duidelijk is dat we te maken hebben met gedachten van een personage. Dergelijke informatie zal hem helpen het werk in zijn geheel beter te kunnen interpreteren.

111

Verleden, heden, toekomst

6. V erleden, heden, toekomst Verhaalordening en chronologie in drie romans en hun hertalingen

Het derde en laatste aspect dat in dit onderzoek besproken wordt en kan bijdragen aan de complexiteit van verhalende teksten is de ordening van het verhaal. De ordening heeft te maken met de structuur van een verhaal en de analyses in dit hoofdstuk spelen zich dan ook af op het verhaalniveau. Naast de analyse op stilistisch niveau (beeldspraak) en de analyse op vertelniveau (vertelwijze) is ook de analyse op verhaalniveau immers relevant bij de bestudering van de hertalingen van romans voor zwakke lezers. De volgorde waarin een verhaal wordt gepresenteerd kan afwijken van de chronologische volgorde van de gebeurtenissen in dat verhaal. Daarom kan een verhalende tekst op een zeer ingewikkelde manier worden verteld, met veel sprongen in de tijd, zowel naar verleden als naar de toekomst. De chronologie in een verhaal en de volgorde waarin dat verhaal wordt verteld zijn dus twee verschillende zaken, en het is van belang hier onderscheid in te maken. Een tekst kan zeer ingewikkeld worden wanneer een auteur veel gebruik maakt van sprongen heen en weer in de tijd, en het kan voor een (zwakke) lezer dan erg moeilijk worden de rode draad (dus de chronologische volgorde) nog te ontwarren uit het verhalende geheel. Mijn verwachting is dan ook dat de ordening van een verhaal, wanneer er veel sprongen in de tijd zijn gemaakt, moeilijkheden kunnen opleveren bij de interpretatie van dat verhaal door laaggeletterden. In de hypothesen van dit hoofdstuk wordt verder ingegaan op welke manier de ordening van een verhaal begripsproblemen kan opleveren voor laaggeletterden en hoe die problemen zouden kunnen worden opgelost in de bewerkingen. Daarna volgt een toelichting op de werkwijze en vervolgens wordt in dit hoofdstuk aandacht besteed aan de analyses van drie werken met veel sprongen in de tijd, te weten Ik omhels je met duizend armen van Ronald Giphart, Komt een vrouw bij de dokter van Kluun en De gelukkige huisvrouw van Heleen van Royen.

6.1 Volgorde en chronologie Tijd speelt in een roman vaak een centrale rol en is een belangrijke structuurcategorie bij verhalende teksten. Een verhaal bestaat vrijwel altijd uit een reeks gebeurtenissen die zich in een bepaald tijdsverloop afspelen. Tijd is echter een veelomvattend begrip: het verwijst naar diverse aspecten die met tijd te maken hebben. In dit hoofdstuk is vooral het chronologische aspect van een verhaal van belang. Er wordt gekeken naar hoe de gebeurtenissen in een verhaal geordend zijn. De volgorde van een verhaal hoeft niet per definitie chronologisch te zijn, want gebeurtenissen in een verhaal zijn vaak wel met elkaar verbonden, maar worden, zoals gezegd, niet altijd van begin tot eind in chronologische volgorde verteld. Voor gebeurtenissen in hun chronologisch verband kan de term geschiedenis worden gehanteerd. Een verhaal kan dan worden omschreven als een bepaalde presentatie van die 112


geschiedenis.105 Om in de verhaalanalyse de geschiedenis (dus de chronologische volgorde) en de ordening van het verhaal te kunnen onderscheiden is door het Russisch formalisme een begrippenpaar geïntroduceerd: fabula en suzjet, tegenwoordig beter bekend als fabel en sujet. Fabel verwijst naar het louter chronologische en logische verloop van een verhaal, terwijl sujet verwijst naar de concrete presentatie van de verhaalgebeurtenissen zoals die in de loop van de tekst gegeven wordt. In sommige verhalen worden de verhaalgebeurtenissen gepresenteerd volgens hun logisch-chronologische volgorde.106 De fabel valt dan samen met het sujet, ze lopen parallel aan elkaar: het verhaal wordt dan chronologisch verteld. Dat wordt de chronologisch-successieve presentatie van een verhaal genoemd. Een verhaal wordt dan vanaf het begin van de gebeurtenissen die in het verhaal voorkomen verteld en verloopt verder ook in chronologische volgorde. Dit heet ab ovo vertellen, en komt veel voor in verhalen met een historisch aspect, zoals reisverhalen of kroniek-achtige romans. Ook veel Bijbelverhalen zijn chronologisch-successief opgezet. In de meeste verhalende teksten is dat echter niet het geval en wijkt de fabel af van het sujet. Wanneer het verhaal op niet-chronologisch-successieve wijze wordt gepresenteerd, is de fabel niet in de tekst gegeven en moet de lezer zelf de logisch-chronologisch loop van de gebeurtenissen construeren. Dat doet de lezer op basis van het in de tekst gegeven sujet; het is vaak een tamelijk onbewust proces, omdat de lezer, wil hij tot een bevredigende lezing komen, de gebeurtenissen op elkaar moet betrekken en zich moet afvragen hoe ze precies in de chronologie passen. Op basis van de ‘brokken’ informatie die de tekst hem verschaft zal de lezer dus een tijdlijn construeren, die hij gedurende het lezen steeds in zijn hoofd kan bijwerken wanneer nieuwe informatie over een bepaalde gebeurtenis in een bepaalde tijd hem in de tekst wordt aangeboden. Een niet-successieve presentatiewijze kan op verschillende manieren worden vormgegeven. Een verhaal kan midden in de handeling starten, bijvoorbeeld op een spannend moment. In de loop van het verhaal worden dan pas zaken uit het verleden, dus de voorgeschiedenis, prijs gegeven. Deze presentatiewijze noemen we in medias res, wat letterlijk ‘midden in de zaak’ betekent.107 Een andere, veelgebruikte, niet-chronologischsuccessieve presentatiewijze is er een waarbij het verhaal begint bij de afloop, waarna chronologisch de voorafgaande gebeurtenissen vanaf het begin worden verteld. Deze presentatiewijze wordt ook wel post rem genoemd. Ook bestaat er een presentatiewijze waarin gebeurtenissen uit het heden op min of meer regelmatige basis worden afgewisseld met herinneringen uit het verleden, waarbij de gebeurtenissen uit heden en verleden elk op zich chronologisch geordend zijn: de laatste gebeurtenis uit het verleden sluit chronologisch meestal aan bij de eerste gebeurtenis in het heden. Deze presentatiewijze is wat grilliger en heeft verder geen oorspronkelijke Latijnse benaming. Tot slot moet nog een bijzondere verhaalvorm vermeld worden. Wanneer in een verhaal consequent na elkaar wordt beschreven wat zich op een zelfde tijdstip heeft afgespeeld, maar dan op een andere plaats of beschreven vanuit een andere visie, spreekt men van simultaneïsme.108 Bij een niet-chronologisch-successieve presentatiewijze van het verhaal brengt de lezer niet alleen een chronologische volgorde aan, maar vult hij ook lacunes in: zogenaamde gaten in het verhaal. In een verhaal worden niet altijd alle gebeurtenissen expliciet verteld. De lezer kan op basis van de verstrekte informatie meestal bepaalde aannames doen en op die manier de ontbrekende gebeurtenissen zelf aanvullen. Als een personage bijvoorbeeld in de eerste scène op de fiets zit en wordt aangereden door een auto, en daarna gaat het verhaal verder met de begrafenis van dat personage in de tweede scène, dan kan de lezer zelf invullen dat het ongeluk fataal moet zijn geweest en dat het personage is overleden, ook al wordt dat 105 106 107 108

Van Boven en Dorleijn, 240 Van Gorp, 165, 451 Van Gorp, 232 Van Boven en Dorleijn, 245

113


niet geëxpliciteerd in het verhaal. Wanneer er van lacunes in een verhaal sprake is, spreekt men wel van discontinu vertellen: de lezer ‘springt’ van de ene naar de andere gebeurtenis, terwijl er bepaalde gebeurtenissen tussenuit lijkten te zijn gevallen. Wanneer een verhaal continu verteld wordt, worden alle gebeurtenissen wel expliciet vermeld.109 De al eerder genoemde Fransman Genette stelt dat de volgorde van een verhaal specifieker in drie categorieën functioneert: in richting, afstand en bereik. Deze specificatie hangt af van een duidelijk primair verhaal, of het récit premier , zoals het in het Frans heet. Daarmee wordt het hoofdverhaal bedoeld, dat is het verhaal waar het in de roman eigenlijk om draait, maar het hoeft niet noodzakelijk alle gebeurtenissen te omvatten die in een tekst voorkomen. Het hoofdverhaal dient als het ware als de norm, van waaruit de drie categorieën te bepalen zijn. Met andere woorden: het hoofdverhaal dient als meetlat voor de situering in de tijd. Ten opzichte van het hoofdverhaal zijn twee richtingen mogelijk: vooruit of achteruit. Als het hoofdverhaal over een jaar uit het leven van een oude man vertelt, dan vallen alle herinneringen aan zijn jeugd en alle verwachtingen, of vooruitblikken, over de toekomst buiten dat hoofdverhaal.110 Herinneringen die in het verhaal-heden worden verteld worden retroversies genoemd. Deze retroversies kunnen de vorm hebben van een lange passage en worden dan gedefinieerd als flashbacks. Bij een beknoptere vorm van herinnering spreekt men van regressie.111 Vooruitblikken worden anticipaties genoemd. Het is niet altijd gemakkelijk de richting ten opzichte van het hoofdverhaal te definiëren. Autobiografische romans bevatten vaak een heleboel herinneringen en vooruitblikken die associatief met elkaar verbonden zijn. Het wordt voor de lezer dan moeilijk die te situeren in het geheel.112 Volgorde is niet enkel een kwestie van richting, maar heeft ook met afstand te maken. Die afstand verwijst naar de kloof tussen flashback of anticipatie en het hoofdverhaal. Als de afstand tot het hoofdverhaal erg klein is, bijvoorbeeld een herinnering van twee dagen geleden, of een vooruitblik naar de volgende dag, dan vallen die binnen het hoofdverhaal. Genette spreekt dan van een interne flashback of anticipatie. Een externe flashback of anticipatie vertelt over een periode die buiten het hoofdverhaal valt. Een mengvorm hiervan kan ook voorkomen wanneer een herinnering bijvoorbeeld begint vóór het hoofdverhaal, maar doorloopt tot in het dat verhaal. Een vooruitwijzing kan beginnen in het hoofdverhaal maar tot ver daarna eindigen. Tot slot is er bij de karakterisering van de volgorde ook nog sprake van het bereik. Het bereik verwijst naar de uitgebreidheid van de periode die in de flashback of anticipatie wordt beschreven. Een flashback kan gaan om één bepaalde gebeurtenis die herinnerd wordt, of het kan gaan om een herinnering die een hele periode beschrijft. In het laatste geval spreekt men van een duratieve herinnering.113 Hoe meer een auteur gebruik maakt van terugblikken en vooruitwijzingen, hoe ingewikkelder een verhaal wordt. De manier waarop gebeurtenissen in een verhaal worden geordend mogen worden beschouwd als kunstgrepen die zijn toegepast bij de presentatie van de geschiedenis. Een auteur beoogt hiermee een bepaald effect. Hij wil spanning creëren, of informatie doseren. De volgorde van een verhaal kan dus ook veel invloed hebben op de lezer. Via flashbacks kan een auteur de lezer bijvoorbeeld meer informatie verschaffen dan de personages in de verhaalwereld hebben, wat een interessant spanningseffect met zich mee brengt. Flashbacks kunnen ook dienen om een personage meer psychologische diepgang te verlenen, of een verklaring te bieden voor de manier waarop een personage zich gedraagt. 109 110 111 112 113

Van Boven en Dorleijn, 241 Herman en Vervaeck, 70 Van Gorp, 174-175 Herman en Vervaeck, 71 Ibidem

114


6.2 Hypothesen De beschreven kunstgrepen kunnen een verhaal leuker, interessanter of spannender maken of meer diepgang geven. Het verhaal wordt echter ook een stuk moeilijker te interpreteren. De vraag is of een zwakke lezer een verhaal met een niet-chronologisch-successieve presentatiewijze nog wel goed genoeg kan volgen. Daarom verwacht ik dat in de bewerking van een dergelijk verhaal een oplossing is gezocht om die ingewikkelde presentatiewijze begrijpelijk te houden voor de laaggeletterde lezer. Of er een oplossing is gevonden en op welke manier deze oplossing dan wordt vormgegeven in de hertalingen van Leeslicht wordt in dit hoofdstuk onderzocht. De hypothese in deze paragraaf over de mogelijke oplossing van verhalen die op een niet-chonologisch-successieve wijze worden gepresenteerd, kan inhoudelijk twee kanten op, vergelijkbaar met de hypothetisch gestelde oplossingen in hoofdstuk vijf. De oplossing zou erin kunnen bestaan dat het verhaal wordt geherstructureerd. Dat houdt in dat het verhaal in de hertaling op zo’n manier wordt geordend, dat de gebeurtenissen grotendeels chronologisch-successief worden gepresenteerd. Voor deze oplossing geldt echter dat in het verhaal op grote schaal moet worden ingegrepen. Bovendien zou gesteld kunnen worden dat de hertaling dan geen bewerking meer is te noemen van de roman, maar een nieuw verhaal is geworden. De presentatiewijze van de gebeurtenissen in een verhaal zijn immers een bewuste keuze van de auteur, om de lezer te kunnen manipuleren, bepaalde spanning op te wekken of anderszins. De tweede oplossing die zou kunnen worden toegepast is van minder rigoureuze aard en zou het verhaal zoals het oorspronkelijk geschreven is meer intact laten. Hier gaat het wederom (net als in hoofdstuk vijf) om het aanbrengen van duidelijke markeringen bij de sprongen in de tijd, zodat de lezer goed weet waarover hij in het verloop van de geschiedenis iets te lezen krijgt. Die markeringen moeten dus tamelijk expliciet aan de lezer duidelijk maken dat er ‘gesprongen’ is in de tijd, en dat het verhaal nu ergens anders verder gaat. Door dergelijke markeringen aan te brengen krijgt de lezer de noodzakelijk geachte begeleiding bij het lezen van een verhaal met veel flashbacks of anticipaties. Deze begeleiding helpt de lezer de fabel te construeren. Het zelfstandig moeten construeren van de fabel van een verhaal met sterk niet-chronologisch-successieve presentatiewijze is voor een laaggeletterde lezer waarschijnlijk zeer moeilijk, omdat die constructie voldoende capaciteiten op cognitief niveau vereist: de lezer moet in zijn hoofd verbindingen tussen bepaalde stukjes van het verhaal kunnen leggen, om zelf de juiste volgorde in het verhaal aan te brengen. Dat moet, omdat het interpreteren en begrijpen van het verhaal anders bijna een onmogelijkheid wordt. Deze oplossing lijkt haalbaar en goed te hanteren in de bewerkingen van Leeslicht. Mijn verwachting is dan ook dat voor een dergelijke oplossing is gekozen in de hertalingen. Over de (niet-)chronologische volgorde van een verhaal wordt in de richtlijnen van Eenvoudig Communiceren in principe niets voorgeschreven. De enige richtlijn die met de ordening van het verhaal in verband zou kunnen worden gebracht is het advies het verhaal logisch op te bouwen. Deze richtlijn is echter niet eenduidig en voorschrijft niet per definitie een verhaal in chronologische volgorde te presenteren. De kans bestaat dus dat flashbacks en anticipaties in het originele verhaal veelal zullen zijn overgenomen in de hertaling en niet zijn verschoven naar de juiste plek in de tijdlijn van het verhaal, zodat alles op volgorde van gebeurtenis komt te staan. Mijn hypothese dat op een andere manier is gekozen de lezer enige begeleiding te geven bij het lezen en in verband brengen van een ‘ongeordend’ verhaal is daarom gegrond. Als op een andere manier gezorgd wordt voor begeleiding of vereenvoudiging in de bewerking voor de laaggeletterde lezer op het gebied van de ordening, wordt die vanzelfsprekend ook besproken.

115


6.3 Werkwijze De analyses in dit hoofdstuk zijn wederom van globale aard, en de hier beschreven en gehanteerde werkwijze is vergelijkbaar met de werkwijze uit hoofdstuk vijf. De geanalyseerde romans bevatten allemaal flashbacks, en vertellen dus door elkaar verschillende delen van de geschiedenis, die uiteindelijk allemaal met het grote geheel van het vertelde verhaal in verband te brengen zijn. In de romans is steeds gezocht naar de manifestatie van het moment van een flashback of een anticipatie. Hiervan worden per boek een vijftal voorbeelden gegeven, waarvan zeker is dat die passages ook in de hertalingen zijn opgenomen. Vervolgens wordt gekeken hoe die flashback of anticipatie is geïntroduceerd in de Leeslichtboeken. Hierbij wordt dus vooral gekeken naar vormen van markering die in de hertaling zijn aangebracht om de lezer te helpen bij het volgen van het verhaal. Ook wanneer geen markering is aangebracht wordt daar vanzelfsprekend aandacht aan besteed. Van elk van de passages is getaxeerd op welke wijze die leesmoeilijkheden en begripsproblemen voor de laaggeletterde lezer zou kunnen opleveren. Ook wordt besproken, wanneer er markeringen zijn aangebracht in de hertaling, op welke manier die markeringen de lezer kunnen helpen en begeleiden bij het lezen en begrijpen van het verhaal. 6.4 Corpus Voor de analyse van de ordening van de verhalen is, zoals gezegd, uitgegaan van drie bronteksten en hun bewerkingen, opgenomen in de Leeslichtserie. In deze paragraaf worden relevante gegevens over deze werken verschaft, alvorens over wordt gegaan op de analyses ervan. Hierbij zijn een tweetal boeken al voor eerdere analyses gebruikt, dus daarvan worden, om herhaling te voorkomen, de gegevens wat beknopter weergegeven en verwijs ik voor een uitgebreider overzicht naar het betreffende hoofdstuk. Het boek Ik omhels je met duizend armen is oorspronkelijk verschenen bij uitgeverij Podium, in Amsterdam in het jaar 2000. Voor deze studie is de negentiende druk gebruikt, uit 2009. De hertaling van Leeslicht heeft dezelfde titel gekregen, en is verschenen in september in 2008. Deze hertaling heeft een leesniveau tussen A2 en B1 in. De brontekst bevat 317 pagina’s en bestaat uit ongeveer 80.500 woorden. De bewerking bevat 62 pagina’s en bestaat uit ongeveer 9000 woorden. Deze hertaling bestaat dus slechts uit ongeveer 10 % van het totaal aantal gebruikte woorden in de brontekst. Het boek Komt een vrouw bij de dokter is in hoofdstuk vier aan bod gekomen, dus voor uitgebreide gegevens wordt naar paragraaf 4.4 verwezen. Voor het overzicht worden hier slechts het aantal pagina’s van beide werken en het aantal woorden daarvan herhaald. Tevens wordt het leesniveau van de hertaling opnieuw vermeld. De brontekst bevat 317 pagina’s en bevat circa 92.500 woorden. De doeltekst bevat 165 pagina’s en bestaat uit circa 20.000 woorden. Het leesniveau van deze hertaling is niveau B1. Het boek De gelukkige huisvrouw kwam in hoofdstuk vijf aan bod. Voor het overzicht worden ook van dit boek bepaalde gegevens herhaald en wordt voor meer informatie verwezen naar paragraaf 5.4. De brontekst bevat 349 pagina’s en bevat 80.962 woorden. De hertaling bevat 119 pagina’s en bestaat uit ongeveer 16.000 woorden. Deze hertaling heeft een leesniveau van A2 tot B1. 6.5 Verhaalordening in Ik omhels je met duizend armen In deze paragraaf wordt ingegaan op de verhaalordening het eerste werk: Ik omhels je met duizend armen, geschreven door Ronald Giphart. Allereerst wordt kort de inhoud van het verhaal weergegeven en vervolgens wordt aan de hand van enkele voorbeelden de verhaalordening in de zowel de brontekst als de doeltekst onder de loep genomen. In het oorspronkelijke werk beschrijft de hoofdpersoon Giph in een lange brief aan een vriend 116


de lotgevallen die hem ten deel zijn gevallen gedurende de afgelopen vijf jaar van zijn leven. Hij vertelt onder andere over zijn ‘verovering’ van Samarinde, zijn huidige vriendin, de dood van zijn moeder en de ‘avonturen’ die hij met zijn vrienden heeft beleefd. Giph, een dertiger, heeft zich tot een bekend schrijver ontwikkeld. Hij werkt aan een filmscript en heeft een deel van zijn studentenvrienden ingeruild voor hippe tvpersoonlijkheden, modellen en actrices. Hij heeft een vaste vriendin, die arts is en tevens fotomodel. Ze is zwanger van zijn kind. Giph merkt dan ook op in zijn brief dat hij nu ‘alle reden heeft om zichzelf gelukkig te noemen.’ Hij durft het nauwelijks toe te geven, maar hij voelt zich echt gelukkig. Als Giphs nieuwe vrienden besluiten dat ze aan vakantie toe zijn, reist hij in opperbeste stemming mee naar het eiland La Palma. Zijn laptop neemt hij mee, en terwijl de rest van het illustere gezelschap ligt te lezen en te bellen, schrijft hij zijn brieven. Zo ontstaat in Ik omhels je met duizend armen een structuur van actuele beschrijvingen die worden afgewisseld met terugblikken. Het verhaal heeft twee hoofdlijnen: de vakantie van Giph en zijn vrienden en de gebeurtenissen daar, en de beschrijving van de ongeneeslijke spierziekte en later de euthanasie van zijn moeder Lotti, thuis in Amsterdam. In zijn brief beschrijft Giph het heden (de vakantie in La Palma) en blikt hij steeds terug op het verleden, waarin naast de herinnering aan zijn moeder ook andere gebeurtenissen die in zijn verleden hebben plaatsgevonden worden beschreven. De hoofdlijnen komen samen aan het slot, als blijkt dat Giphs vakantievrienden de video van de laatste weken van zijn moeder, vlak voor haar overlijden, hebben gebruikt om er geld aan te kunnen verdienen. De eerste terugblik die in de brontekst voorkomt, is die op de ontmoeting tussen hoofdpersoon Giph en zijn huidige vriendin Samarinde. In de brontekst heeft deze eerste terugblik de titel Amsterdam, vanmorgen vroeg, omdat Giph eerst vertelt over die ochtend, toen hij zich met zijn vrienden en Samarinde naar het vliegveld begaf om samen op vakantie te gaan. De passage die hier als voorbeeld is geciteerd, is een terugblik in die terugblik, omdat Giph en Samarinde elkaar vanzelfsprekend eerder dan die ochtend hebben ontmoet. Die terugblik begint in de brontekst als volgt: Over Samarinde heb ik je nog niet eerder geschreven. Dat alles anders was, en dat kwam door haar. Ik ruimde voor het eerst in acht jaar mijn kamer op, en dat kwam door haar. Ik deed al mijn andere vrouwen zonder al te veel emotie de deur uit en ik zat uren op mijn balkon te genieten van de zwoele kou, de voornachtgeluiden en de overweldigende geur van verliefdheid in mijn kleren, en dat kwam door haar. (…) Het was tijdens haar eerste nachtdienst begonnen, deze oerknalverliefdheid, die gevoed werd door de schaarse keren dat ze thee bij me kwam drinken in mijn portiersaquarium (pag. 10)

Er is hier geen sprake van een duidelijke aanwijzing dat het om een flashback gaat, hoewel wordt vermeld dat de hoofdpersoon ‘over Samarinde nog niet eerder heeft geschreven’. Maar het tussenkopje dat het moment in het verhaal weergeeft, namelijk ‘vanmorgen vroeg’ klopt hierbij niet. Er wordt een flashback weergegeven zonder veel inleiding, over de ontmoeting tussen de hoofdpersoon en zijn vriendin. In de bewerking is wel een duidelijke markering aangebracht in de tekst. Ten eerste is het tussenkopje dat aangeeft waarover de brievenschrijver zal gaan vertellen weggelaten. Ook is in de bewerking niet gekozen voor een terugblik in een terugblik, maar is het deel waarin hij over Samarinde vertelt in een apart hoofdstuk geplaatst, dat tevens een begeleidende titel heeft gekregen, te weten Samarinde. Samarinde

Eerst vertel ik je over mijn vriendin. Zij heet Samarinde. Door haar is alles anders. Alles is veel mooier door haar.

117


Waar ik Samarinde van ken? Vroeger werkte ik als portier in een ziekenhuis. Want met mijn romans verdiende ik toen geen cent. Samarinde is dokter in datzelfde ziekenhuis. Daar ken ik haar dus van. Toen ik Samarinde zag, was ik meteen verliefd. (pag. 6)

Zoals uit bovenstaande passage blijkt, wordt door de ik-verteller zeer duidelijk aangekondigd waarover hij gaat vertellen. Die aankondiging is in de onvoltooid tegenwoordige tijd gepresenteerd. Als de verteller in de bewerking vervolgens vertelt over de ontmoeting tussen hem en Samarinde, schakelt hij over op de onvoltooid verleden tijd. Al deze extra aanwijzingen die voor de lezer in de tekst zijn aangebracht zijn te beschouwen als markeringen. Sommige terugblikken zijn in de hertaling niet overgenomen. Dat is waarschijnlijk zo omdat het verhaal voor de laaggeletterde lezer beter te volgen is als er niet teveel in de tijd wordt gesprongen. Op het moment dat over een scene verteld wordt die voor het hoofdverhaal niet van het grootste belang is, is voorstelbaar dat de hertaler besloten heeft die passages buiten beschouwing te laten. Ook is een andere manier gevonden om de informatie in terugblikken toch in de bewerking aan bod te laten komen, zonder een terugblik te hoeven gebruiken. Onderstaande passage is daarvan een voorbeeld. In de brontekst is wel een terugblik gebruikt: Giph ligt met Samarinde aan de rand van het zwembad van op La Palma. Het is aan Samarinde bijna niet te zien dat ze zwanger is: haar buik lijkt vijf gram dikker dan de buiken van andere meisjes. Toen mijn moeder Samarinde voor het eerst ontmoette riep ze bewonderend, en tegelijkertijd telekinetisch tenenkrommend: ‘Jee, wat ben jij een spetter!’ Dat was echt een woord voor mijn moeder. Samarinde is een spetter, misschien meer nog dan de meisjes die voor hun beroep spetter zijn, want Samarinde is een arts die daarnaast soms fotomodel is of opduikt in een film. (pag. 61)

In de bewerking is deze informatie volledig opgenomen in het hier en nu van het verhaal, zonder dat daarvoor een flashback is gebruikt en verteld wordt over Giphs moeder. We liggen aan het zwembad. En drinken bier en cocktails. Iedereen ziet er mooi uit, behalve ik. Want ik heb een buikje. Van Samarindes zwangerschap zie je nog niks. Haar buik is nog helemaal niet dik. Ik ben veel dikker. Helaas. Zelfs van water kom ik kilo’s aan. (…) Samarinde is trouwens niet alleen dokter. Zij is ook fotomodel. En soms speelt ze een rolletje in een film.(pag. 18-19)

De informatie over Samarindes schoonheid en het feit dat ze bij klust als fotomodel en actrice worden hier in het lopende verhaal vervlochten, zonder dat daarvoor een terugblik is gebruikt. Hier is de terugblik in feite verwijderd uit de tekst; slechts de informatie uit de flashback in de brontekst is gebruikt en in de hertaling verwerkt. Hier wordt dan ook gemaakt van een derde oplossing, niet voorgesteld in de paragraaf met hypothesen: het verhaal wordt ‘glad’ gestreken: de terugblik wordt verwijderd en alleen de informatie wordt overgenomen en verwerkt in de hertaling. De volgende flashback heeft in de hertaling een vergelijkbare bewerking gekregen, zoals in de eerste passage het geval was. De flashback in de brontekst is uitvoerig: een verhaal op zichzelf, een achtergrond die verklaart waarom iets in het heden zo is. In de hertaling is informatie overgenomen maar in plaats van een uitgebreide terugblik, wordt slechts een herinnering kort aangehaald. Hierbij wordt overigens ook opnieuw een markering aangebracht. Boven de terugblik in de brontekst is cursief een titel geplaatst, waarbij in zekere 118


zin ook wordt aangegeven dat het om een flashback gaat, vanwege de filmische term ‘jumpcut’, wat vrij vertaald zou kunnen worden met ‘sprong in de tijd’.

Jumpcut naar Ziekenhuis Mariaplaats, Nawinternacht, 01.23 uur Ioeoengggg. De camera schiet naar mijn balie in het ziekenhuis. Een herinnering over tot-de-dood. Toen ik bij Mariaplaats ging werken dacht ik dat ik rechtstreeks in ER, Medisch Centrum West of St. Elsewhere terecht zou komen (…) En later werd ik zelfs gevraagd de hoofdrol te spelen in een commercial over een zichzelf overschattende idioot annex schrijvende uitzendnachtportier.(…) Toen ook de ambulancebroeders weg waren, moest ik in opdracht van de tv-ploeg, met het oog op de montage, voor een snijshot nog eens faken dat ik het ontgrendelingsknopje van de ambulance-ingang indrukte. Ik vroeg, aandoenlijk argeloos: ‘Maar jullie gaan toch alleen het gesprek met mij gebruiken?’ ‘Natuurlijk’, zei de regisseur, ‘maar daaromheen moeten we ook wat andere beelden hebben. Anders zien we alleen een talking head, en dat is niet interessant. En daarbij: wat er hier zojuist gebeurde was natuurlijk fantastische televisie.’ Die regisseur heette Benny. Het is tussen ons nooit meer goed gekomen. (…) Er is niemand die zo hard lacht om mijn grappen en niemand die me zo de indruk wil geven dat ik zijn beste vriend ben.(pag. 132, 133, 139-140)

Zoals duidelijk wordt uit deze passage is de terugblik in de oorspronkelijke tekst veel uitgebreider, maar deze weergave volstaat voor wat ik hier duidelijk wil maken. In de bewerking is namelijk ook gebruik gemaakt van een terugblik, maar een veel beknoptere. Hier is echt sprake van korte een herinnering, terwijl in de brontekst de flashback als een op zichzelf staand verhaal te beschouwen is, naast het hoofdverhaal in de roman. Nu leg ik je uit waarom Benny een klootzak is. Hij lacht te hard om mijn grappen. En doet alsof ik zijn beste vriend ben. Benny is dus een slijmerd, een brok kots! Maar het ergste is: hij is niet te vertrouwen. Een paar jaar terug maakte Benny een tvprogramma over mij. Het ging over mijn werk als portier in het ziekenhuis. Een romanschrijver die werkt als portier. Leuk voor de tv-kijkers. Na de tv-opnames beloofde Benny me iets. ‘Natuurlijk Giph’, zei hij. ‘De stukjes film met huilende patiënten knippen we eruit. En ook die beelden van die dode meneer komen niet op televisie.’ En wat denk je? Die slijmerd knipt er helemaal niets uit. Hij laat alles zien! Alles! (pag. 20-21)

De titel van dit hoofdstuk refereert aan hoe Giph tegen Benny aankijkt: Een brok kots. Wederom is die titel te beschouwen als een markering, hoewel deze minder duidelijk is dan de titel Samarinde boven het hoofdstukje waarin over haar verteld wordt. Een andere markering is opnieuw de expliciete aankondiging dat de ik-verteller ergens over gaat vertellen. In deze passage wordt in de bewerking na die aankondiging wel van een terugblik gebruik gemaakt, maar opnieuw met een duidelijke markering: ‘een paar jaar terug’. Bovendien is deze terugblik een stuk beknopter dan de terugblik in de brontekst. Terwijl in de brontekst op verschillende plaatsen door Giph herinneringen worden opgehaald aan zijn moeder, worden in de hertaling de herinneringen aan haar ziekte tamelijk dicht bij elkaar geplaatst. In de brontekst wordt kort gesproken over het ontdekken van de 119


ziekte, en later, nadat allerlei andere zaken uit andere tijden zijn verteld, komt Giph er weer op terug. De passage die hier wordt geciteerd is een voorbeeld van een eerste langere terugblik op de ziekte van zijn moeder, en hoe het allemaal begon. Slechte timing: toen we een moment uitrustten vroeg ik voorzichtig of ze er niet eens over wilde nadenken om gezinshulp aan te vragen of een beroep te doen op de wijkverpleging, maar mijn moeder reageerde verschrikkelijk kwaad en beledigd: ‘Ik wil geen vreemde mensen in mijn huis. Ik wil alles zelf blijven doen. Ik wil geen kenaus en trollen die mij komen wassen. Ik wil het niet! Een half uur later zaten we op de bank naar de televisie te kijken alsof er niets was gebeurd. Nog later zette ik koffie, haalde ik bij een banketbakker friandises en maakte mijn moeder weer grapjes. En nog later, een maand ofzo, kreeg mijn moeder gezinshulp en wijkverpleging. (pag. 107-108)

In de hertaling wordt opnieuw een aankondiging gebruikt, om de lezer te helpen bij het lezen van de tekst, zodat hij weet wat er gaat komen. Er wordt in de hertaling dan ook in drie hoofdstukken achter elkaar over de ziekte van Giphs moeder verteld, en niet steeds met flashbacks tussendoor zoals in de brontekst het geval is. O mhelzen met duizend armen

Nu vertel ik je over de dood van Lotti, mijn moeder. Zij had een spierziekte. En moest in een rolstoel. Maar zij wilde niet naar een verpleeghuis. ‘Oh nee’, zei ze. ‘Ik wil thuis genieten van mijn spullen en vrienden. En vooral van mijn kinderen.’ Mijn moeder kreeg thuis een gezinshulp en een Wijkverpleegkundige. Dat ging allemaal in het begin heel prima (pag. 25)

In de bewerking wordt hierna meteen verder verteld over de ontwikkeling van de ziekte: het ging steeds slechter. In de brontekst wordt pas tachtig pagina’s na de passage die hier is geciteerd daarover verteld; hoe de ziekte van Giphs moeder verslechterd. Tussendoor heeft Giph ook over allerlei andere zaken verteld, dingen die op La Palma waren gebeurd, vakanties of weekendjes weg die hij met vrienden had, of herinneringen aan het begin van de relatie van Giph en Samarinde. In de bewerking is er dus voor gekozen dat niet te doen. Op basis van deze gegevens kan gesteld worden dat in de bewerking zo nu en dan voor de eerste oplossing, die bij de hypothesen was geformuleerd, is gekozen, omdat er in de bewerking veel minder sprake is van sprongen in de tijd. Toch is de hertaling er niet helemaal vrij van. Er wordt wel verteld vanuit het heden, als Giph op vakantie is in La Palma. Wanneer zaken in het verleden worden aangehaald, wordt de verleden tijd gebruikt en het verhaal in de hertaling wordt af en toe ook afgewisseld met herinneringen uit het verleden, hoewel hiervan aanzienlijk minder sprake is in de doeltekst dan in de brontekst het geval is. Ik vroeg mijn moeder hoe ze de nacht was doorgekomen. Die nachten werden voor haar een enorme kwelling. Veel spieren in haar lichaam weigerden dienst, maar andere werden juist overactief en begonnen, niet gehinderd door cerebrale aansturing, uit zichzelf te bewegen. Het virale woord voor deze aandoening: spasme. (…) Die verslappers werkten goed, want de spasmes van mijn moeder verdwenen geheel. Het enige kleine nadeel was dat mijn moeder nu helemáál verlamd was en als een zak zand in haar rolstoel hing. En haar sluitspieren werkten niet meer, daar hebben we ook om gegild van plezier, de eerste duizend keer. Mijn moeder kreeg vaalgroene luiers, maar geen Newborns of Up & Go’s, nee, de luiers van mijn moeder konden Phileine & ik gebruiken als tafellaken of voetbalveld. (pag. 188)

In de hertaling wordt meteen na de hier geciteerde passage verder verteld over de ontwikkeling van Lotti’s ziekte. Dat ging in het begin allemaal prima. Maar daarna werd haar gezondheid slechter. Haar ziekte werd steeds erger.

120

Verleden, heden, toekomst Mijn moeder raakte helemaal verlamd. En hing slap in haar rolstoel. Haar sluitspieren werkten niet meer. Daarom poepte ze soms in haar broek. Mijn moeder had luiers nodig. En meer hulp. (pag. 25)

Hieruit blijkt duidelijk dat in de hertaling vrij rigoureus is ingegrepen in het verhaal. Het heeft een nogal andere ordening gekregen, die voor de laaggeletterde lezer beter te volgen is. De tweede terugblik in de brontekst op de ontwikkeling van Lotti’s ziekte wordt pas een heel eind verder in het verhaal gegeven. In de bewerking sluit deze terugblik precies aan op de vorige, zodat hier nu in feite sprake is van één lange terugblik. De vraag is echter wel, of van het oorspronkelijke verhaal nog veel over is, omdat gekozen is voor een behoorlijk andere ordening in het verhaal en bovendien ook nog omdat er tamelijk veel passages met flashbacks helemaal zijn weggelaten. We kijken tot slot nog naar een laatste voorbeeld, waar opnieuw sprake is van een sprong in de tijd. In de brontekst is de tijdssprong voorzien van een deeltitel, zoals we al vaker zagen bij passages in de brontekst. Bij het ka mpvuur in de tuin van ons landhuis, gisteravond Go Go Dancer! Go Go Dancer! Vier meisjes, maar mooie meisjes, dansten sexy op een vrolijke dreun van The Pizzicato Five. Drie mannen, maar aardige mannen, rustten uit van de barbecue en keken naar het feestje. (…) Op een paar meter afstand filmde ik met Benny’s toestel de scène. Leep zoomde ik in en uit, zodat men later van onze documentaire over Touw kan zeggen dat het ook visueel een waar spektakel was. (pag. 237)

In de hertaling gaat deze overschakeling van het verhaal over Lotti’s ziekte naar het verhaal over wat er in La Palma allemaal gebeurt, weer gepaard met een aankonidging. Opnieuw wordt dus luid en duidelijk aan de lezer kenbaar gemaakt waarover in de komende tekst zal worden verteld. Nu stop ik even met mijn verhaal over mijn moeder. Ondertussen gebeurt er namelijk ook van alles op La Palma. Op een avond maken we een kampvuur in de tuin van het landhuis. Gulpje, Samarinde, Meija en Lureen dansen rond het vuur. Ik film hen met Benny’s camera. (pag. 32)

Uit al deze voorbeelden blijkt dus dat in de bewerking tamelijk veel is aangepast. Voor elke sprong in de tijd is een aankondiging in de hertaling aangebracht. Bovendien zijn bepaalde flashbacks in de bewerking als eigen hoofdstukjes vormgegeven, met informatieve titels. Ook zijn veel flashbacks weggelaten en is er sprake van een tamelijk chronologisch geordend verhaal. In de brontekst is sprake geen sprake van een chronologisch successief gepresenteerd verhaal, maar wordt het hoofdverhaal steeds afgewisseld met flashbacks; herinneringen die diverse secundaire verhalen vormen. Al met al zijn er dus veel aanpassingen en markeringen aangebracht in deze hertaling. Dat is een interessant gegeven, omdat er veel meer wordt ingegrepen in het originele verhaal voor de bewerking ervan, dan in de hypothesen van dit hoofdstuk is verwacht.

6.6 Verhaalordening in Komt een vrouw bij de dokter In deze paragraaf wordt een tweede roman besproken op basis van verhaalordening. Het gaat om de verhaalordening in het boek Komt een vrouw bij de dokter , geschreven door Raymond van de Klundert, beter bekend als Kluun. Ook in deze paragraaf wordt eerst kort de inhoud van het verhaal weergegeven, en daarna wordt wederom aan de hand van voorbeelden de verhaalordening in de brontekst vergeleken met de manier waarop het verhaal is geordend in de bewerking, en wordt bekeken op welke manier die ordening is vormgegeven. 121


Het verhaal gaat over Carmen en Stijn, die samen met hun dochter Luna in Amsterdam wonen en werken. Al vrij vroeg in het verhaal wordt bij Carmen borstkanker geconstateerd. Een half jaar voor deze constatering is Carmen ook voor onderzoek naar het ziekenhuis geweest, waar haar werd verteld dat er niets aan de hand was. Nu blijkt toch dat het kanker is en in een vrij ver gevorderd stadium. Voor Carmen en Stijn begint een tijd vol ziekenhuisbezoeken, onderzoeken en chemokuren. De hoofdpersoon en tevens ik-verteller van dit verhaal is Stijn. Hij kan en wil niet monogaam zijn, en is Carmen, in ieder geval fysiek, niet trouw. Hij gaat veel uit en deelt regelmatig het bed met een andere vrouw. Carmen weet wel dat Stijn vreemdgaat maar het echtpaar praat daar echter nooit over. De vrouwen met wie Stijn vreemdgaat zijn in Stijns ogen slechts voor de lust; zijn liefde bewaart hij voor Carmen. Ondanks deze ontrouw gaat Stijn wel met Carmen mee naar al haar afspraken in het ziekenhuis. Wanneer Stijn met carnaval in Breda Roos ontmoet, merkt hij dat zij voor hem anders is dan al die andere vrouwen. Ze spreken af elkaar later in Amsterdam te ontmoeten en die afspraak leidt via meerdere afspraakjes tot een verhouding. Stijn houdt echt van Roos, hij heeft haar nodig en verlangt veel naar haar. Intussen heeft Carmen haar borst moeten laten amputeren en is ze kaal. Ze gaat hard achteruit, de kanker heeft zich uitgezaaid. Tussen Stijn en Carmen gaat het niet erg goed, Stijn vindt haar niet aantrekkelijk meer en Carmen heeft geen energie meer om in de relatie te steken. Met Carmen gaat het steeds slechter; ze wordt steeds zieker, maar ze heeft er vrede mee dat ze dood zal gaan. Door die rust begint ze weer een beetje op te bloeien en zij en Stijn komen weer nader tot elkaar. Alle vrienden komen afscheid nemen van Carmen. Uiteindelijk is het moment daar; de dokter komt langs om bij Carmen euthanasie te plegen. Stijn en Carmen nemen kort afscheid, dan krijgt Carmen haar drankje. Dat is in het kort de inhoud van het verhaal. Dit boek heeft niet zo’n duidelijke flashbackstructuur als de roman van Giphart die in de vorige paragraaf is besproken. Maar juist daarom is het interessant om te bekijken hoe de flashbacks die wel in deze roman beschreven staan, in de bewerking zijn vormgegeven. Dit boek is in de tegenwoordige tijd verteld, dus het is meestal vrij duidelijk wanneer het een flashback betreft, omdat de werkwoordstijd dan verandert naar de onvoltooid verleden tijd. Bovendien zijn de herinneringen eigenlijk altijd regressies, korte terugblikken, die ter ondersteuning van het hoofdverhaal dienen, maar niet echt een verhaal op zichzelf zijn te noemen. Het eerste voorbeeld dat hier besproken wordt gaat over een flashback, die nog maar erg kort geleden is: twee dagen geleden. Ten opzichte van het hoofdverhaal dat iets meer dan twee jaar beslaat is dat dus een herinnering van redelijk dichtbij. De terugblik loopt over in een herinnering van iets langer geleden: een half jaar daarvoor. Twee dagen geleden, toe ze me vroeg of ik echt niks geks zag aan haar tepel, die zo branderig aanvoelde, had ik haar ervan geprobeerd te overtuigen dat dit vast kwam omdat ze die week ongesteld moest worden. Of door een hard randje in haar bh. Niks ernstigs. Net zoals een half jaar daarvoor, toe het uiteindelijk ook loos alarm bleek te zijn. Ik zei dat ze gewoon even naar dokter Wolters moest gaan als ze het niet vertrouwde en dat ze dan vast weer gerustgesteld zou worden. (pag. 18)

In de hertaling is deze flashback zonder verdere markeringen overgenomen. In feite is natuurlijk de ‘twee dagen geleden’ zelf al een markering, die dan ook gewoon is overgenomen in de bewerking. Twee dagen geleden vroeg ze: ‘Zie je echt niks geks aan mijn tepel?’ Ik zei dat ik niks zag. Dat het net zoiets was als een halfjaar geleden. Toen was ze ook met een pijnlijke tepel naar dokter Wolters gegaan. En toen was er ook niks aan de

122

Verleden, heden, toekomst hand. (pag. 9)

We zien in deze bewerking dat er wel wat informatie expliciet aan de tekst is toegevoegd, namelijk ‘toen was ze ook met een pijnlijke tepel naar de dokter gegaan.’ In de terugblik in de brontekst moet de lezer dat zelf opmaken uit de context van het verhaal. Hier, in de hertaling, wordt het de lezer voorgeschoteld. Deze extra informatie zou als een markering beschouwd kunnen worden, in ieder geval geeft het de lezer enige begeleiding bij het plaatsen van deze terugblik: toen ging het kennelijk ook al om Carmens borst, waarvan ze dacht dat er iets niet goed mee was. De tweede passage die hier besproken wordt is een bijzonder geval. De auteur van dit boek heeft voor een tamelijk bijzondere opzet van zijn verhaal gekozen. Alle achtergrondinformatie die hij de lezer wenst te geven over personages of locaties of gebeurtenissen die in het verhaal voorkomen, heeft hij weergegeven in een soort kadertje, gescheiden van het lopende verhaal. In het voorbeeld dat hier besproken wordt, is in een dergelijk kadertje een terugblik beschreven op Stijns jeugd, over het samen opgroeien met zijn vriend Thomas. Toen we twaalf waren gingen we samen naar NAC, toen we zestien waren, gingen we samen naar punkbandjes in Para en toe we achttien waren gingen we op zaterdagavond samen op jacht in De Suykerkist. Daar was Thomas mateloos populair. Ik had puisten en een duikbril en moest genoegen nemen met de restjes van Thomas. (pag. 33)

Deze flashback is in de tekst gemarkeerd, door te vertellen welke leeftijd Stijn en Thomas hadden en wat ze toen deden. Bovendien is deze terugblik, zoals gezegd, in een apart kader geplaatst, waardoor de flashback lay-out-technisch ook erg opvalt. In de bewerking is ervoor gekozen deze kadrering over te nemen. Verder is de passage in de bewerking tamelijk gelijk gebleven aan die in de brontekst. Toen we twaalf waren gingen we samen naar de voetbalwedstrijden van NAC. Toen we zestien waren nar de punkbandjes. En toen we achttien waren gingen we samen op jacht naar meisjes. Thomas was toen erg populair; ik niet. (pag. 21)

De tekst is hier slechts wat vereenvoudigd, maar van sterke markeringen, behalve die die in de brontekst al waren aangebracht, is geen sprake. In het volgende voorbeeld is sprake van een terugblik, zonder dat daarbij een heel duidelijke tijdsaanduiding wordt gegeven om de herinnering in het verhaal te introduceren. Stijn vertelt hier over een periode in zijn leven dat hij het wél voor elkaar kreeg een monogaam leven te leiden. We vermeden angstvallig de cafés bij haar in de buurt, om niet het risico te lopen bij haar thuis te belanden en Mijn Belofte Aan Carmen te breken. Ik hield het maar liefst vier maanden vol om van Roos af te blijven. Sinds ik Carmen kende was ik nog nooit zo monogaam geweest. Of beter gezegd zerogaa m – met Carmen was het bij die ene keer in Club Med gebleven. (pag. 196)

In de hertaling is de herinnering bewerkt tot een eenvoudigere versie, met minder woorden. Maar er is geen markering aangebracht, of een duidelijke aanwijzing gegeven dat het hier om een flashback gaat. We spraken af in cafés, ver van haar huis. Om niet in haar bed terecht te komen. Al die tijd had ik geen seks. Want na die keer in Zuid-Frankrijk is er met Carmen niets meer gebeurd. (pag. 109)

In het volgende voorbeeld is in de brontekst juist wel gebruik gemaakt van markeringen, door aan te geven hoe lang iets geleden was, terwijl in de bewerking gekozen is die markeringen te verwijderen. Volgens de gestelde hypothesen zou dat de hertaling juist bemoeilijken voor de laaggeletterde lezer. Stijn vertelt hier hoe ze hun omgeving al op de aflopende zaak van Carmens ziekte hadden voorbereid, terwijl het juist nu weer heel goed met haar gaat. Mensen 123


in hun directe omgeving rekenen er eigenlijk weer op dat Carmen weer volop kan gaan meedraaien in het dagelijks leven. We snappen het wel. Anderhalf jaar geleden zeiden we dat Carmen een vorm van kanker had waarbij de overlevingskans maar heel klein was. Dat zeiden we een jaar lang. En toen zeiden we dat Carmen zeker doodging, omdat het uitgezaaid was. Begin december leek het zover te zijn: Carmen werd met de dag zieker. En nu zijn we weer een paar maanden verder en loopt Carmen fluitend rond! (pag. 213)

In de bewerking is deze terugblik gereduceerd tot een enkele zin. Vandaar ook waarschijnlijk, dat het niet nodig werd geacht de tijdsaanduidingen toe te voegen, dat zou de lezer alleen maar verwarren. De mensen om ons heen snappen het niet meer. We hebben gezegd dat Carmen kanker had en dat ze zeker dood zou gaan. En nu gaat het hartstikke goed met haar! (pag. 120)

In feite is in deze bewerkte passage niet eens meer echt sprake van een terugblik. Er wordt slecht en verklaring gegeven voor waarom de mensen om Stijn en Carmen heen het niet meer snappen, en die verklaring ligt in het verleden, maar een echte flashback is dit niet te noemen. Tot slot wordt hier nog een laatste voorbeeld gegeven. In dit voorbeeld is heel letterlijk sprake van een terugblik, aangezien hier Carmen aan het woord is en iets verteld over haar leven aan haar dochter Luna. Ze heeft die herinnering opgeschreven, in de hoop dat Luna er later iets aan zal hebben, als ze zich afvraagt hoe haar moeder is geweest. Toen ik ooit au pair was in Londen gingen we veel uit eten en naar de pub. Ik weet nog goed dat ik op een gegeven moment één paar schoenen had, waar de gaten in de zolen zaten. Ik had geen geld om ze te laten maken Tenminste, als er keus was tussen nieuwe zolen onder m’n schoenen of een avond gezellig met vrienden op stap, dan koos ik voor het laatste. Ik dacht bij mezelf: ik word gelukkiger als ik gezellig met anderen iets ga doen, dan als ik alleen thuisblijf met nieuwe zolen onder mijn schoenen. Daarna ben ik op wereldreis gegaan. Ik hoorde van veel mensen dat ze dat ook hadden willen doen maar dat het er niet van kwam. (pag. 277)

In de hertaling is deze passage maar deels overgenomen in bewerkte vorm. Ook is de flashback er een beetje uit weggewerkt. In de hertaling is het meer een soort inleidende opmerking voor een moraal die Carmen haar dochter wil meegeven. In Londen ben ik au pair geweest, en ben ik veel met vrienden op stap geweest. Later ben ik op wereldreis gegaan. Veel mensen zeggen dat ze dat ook hadden willen doen. Maar dat het er niet van is gekomen. (pag. 148)

De herinnering is in deze bewerkte passage min of meer gereduceerd tot het minimum. In deze bewerking is dus meestal niet gekozen voor het aanbrengen van extra markeringen, maar werd zo nu en dan wel besloten de terugblik niet als terugblik in de bewerking op te nemen. De informatie die nodig is voor het verhaal is wel overgenomen, maar de flashback is er uit verwijderd.

6.7 Verhaalordening in De gelukkige huisvrouw Tot slot wordt in deze paragraaf het derde werk besproken. Het gaat hier om de verhaalordening in het boek De gelukkige huisvrouw, geschreven door Heleen van Royen. De inhoud van dit verhaal werd beschreven in hoofdstuk vijf, waar dit boek al werd besproken op basis van de vertelsituatie en gedachteweergave. Voor informatie over de inhoud van het boek wordt dan ook verwezen naar paragraaf 5.5 om herhaling te voorkomen. In deze paragraaf komen de besprekingen van passages met een tijdssprong in zowel brontekst als doeltekst dus direct aan bod.

124


De eerste passage is opvallend, omdat de terugblik in het originele verhaal eerder in de ordening is gesitueerd dan in de hertaling het geval is. In de brontekst vertelt Lea, de hoofdpersoon, in hoofdstuk twee over het feit dat ze in 1998 een kind heeft gebaard en dat een ze een natuurlijke bevalling eigenlijk zeer vrouwonvriendelijk vindt. Om die stelling kracht bij te zetten kijkt ze terug naar de periode waarin ze net zwanger was. Machteld heeft me nooit gevraagd of ik een natuurlijke bevalling wilde. ‘Je zwangerschap gaat zo goed, je doet het zeker thuis hè?’ Machteld was mijn vroedvrouw. Autoriteitsgevoelig als ik ben, zei ik meteen ‘ja’. Ik slikte de suggestie als zou er een verband bestaan tussen ongecompliceerde zwangerschappen en dito bevallingen voor zoete koek. (…) Ik dacht: die miep heeft ervoor geleerd. (pag. 12)

In de bewerking is deze terugblik geïntegreerd in het lopende verhaal. Lea vertelt hier in de tegenwoordige tijd over haar zwangerschap, dat ze wel een walvis lijkt en dat ze zwanger zijn verschrikkelijk vindt. Dan vertelt ze dat ze elke maand naar de verloskundige gaat. Zij controleert moeder en kind. Zo noemen ze dat. Haar naam is Machteld. Laatst zei ze: ‘Je gaat zeker thuis bevallen? Het gaat allemaal zo goed.’ Ik vind het helemaal niet goed gaan. Ik voel me dik en lelijk. Toch zei ik ‘ja’ en dacht: Zij zal het wel weten. Zij heeft ervoor geleerd. (pag. 8)

Hier zien we dus dat de terugblik in de hertaling ook wordt gehanteerd, maar wel in aangepaste vorm: het is een meer een algemene herinnering geworden, die ter illustratie wordt gegeven bij de rest van Lea’s relaas. Na deze kortstondig terugblik, vertelt Lea verder in de tegenwoordige tijd. In de brontekst is het echt een herinnering die ze aan Machteld heeft, nadat haar zwangerschap en haar zenuwinzinking al voorbij zijn. Ook is hier de terugblik pas verderop in het verhaal gegeven. De flashback is in de hertaling als het ware gereduceerd en dient als illustratie ter ondersteuning bij het vertelde. De tweede terugblik die hier wordt besproken is van voor Lea’s zwangerschap. Lea en Harry leven hun welvarende leventje, en er is geen wolkje aan de lucht. Op een dag kwam Harry thuis van zijn werk en zei: ‘Schat ik wil een kind.’ Ik stopte met bloemschikken, veegde mijn handen af aan mijn schort en vloog hem om de hals. ‘Lieverd, wat enig, heb jij gisteravond ook naar Ivo Niehe gekeken? Wat denk je, zullen we met eentje beginnen of wil je er gelijk twee?’ (pag. 22)

Deze terugblik heeft een zeer vage tijdsaanduiding gekregen ‘op een dag’, maar in principe is dat wel een markering te noemen van die terugblik: een aanwijzing voor de lezer dat we terug in de tijd gaan. In de bewerking is ervoor gekozen deze terugblik dezelfde wijze in de hertaling te integreren. Op een dag kwam Harry thuis. Hij zei: ‘Schat, ik wil een kind.’ Ik vloog hem om de hals. ‘Lieverd, dat is geweldig. Heb je gisteren ook tv-gekeken? Naar dat programma over die arme kinderen? Je hoeft alleen maar een handtekening te zetten. En dan krijgen we een mooi bruin kindje.’ (pag. 6)

In deze bewerking is niet veel veranderd aan de passage. Er zijn geen extra markeringen aangebracht, en er is niet gekozen voor een duidelijkere aankondiging dan ‘op een dag’. Deze twee voorbeelden zijn om nog een andere reden opvallend te noemen. Zoals gezegd krijgen de terugblikken in deze voorbeelden in de hertaling een andere plaats op de tijdlijn van het verhaal ten opzichte van de plaatsing van diezelfde terugblikken in het originele verhaal. Er zijn geen extra markeringen zichtbaar in de tekst aangebracht, maar wel is er dus voor gekozen de terugblikken in de hertaling te verschuiven in de verhaalordening. De reden hiervoor heeft te maken met het feit dat plaatsing van de terugblikken in de hertaling 125


beter passen in het hoofdverhaal dat in de tegenwoordige tijd wordt verteld. Per slot van rekening is het chronologisch gezien logischer eerst te vertellen over de dag waarop de echtgenoot thuiskomt om voor te stellen een kind te nemen, en daarna pas te vertellen over de periode van de zwangerschap, dan andersom. In de hertaling wordt de ordening van het verhaal dus veranderd naar een meer chronologische volgorde. Het volgende voorbeeld bevat een sprong in de tijd naar Lea’s jeugd. Deze verhaallijn loopt als een secundair verhaal naast het primaire verhaal over de zwangerschap, ze psychische instorting en later de sessies met Van Kooten, de psychiater. Mede door die sessies denkt Lea weer veel terug aan haar jeugd, en dan in het bijzonder aan haar vader, die zelfmoord heeft gepleegd. Het eerste deel van de terugblik is algemeen, en vertelt over hoe Lea haar jeugd heeft ervaren. Ze vertelt over wat haar ouders deden. Ik heb een gelukkige jeugd gehad. Mijn moeder was huisvrouw. Ze had vaak hoofdpijn. Mijn vader was boekhouder. Daarnaast zette hij zich in voor het behoud van de zwart gerande waterkever. (pag. 100)

In de bewerking is gekozen voor een soortgelijke opzet. Er is echter wel een verschil. In de bewerking is wat meer informatie gegeven en ook is de formulering anders. Ook heeft dit hoofdstuk een informatieve titel gekregen. M ijn jeugd

Ik denk aan het meisje dat ik vroeger was. Zorgeloos en zonder problemen. Ik zat op school en maakte plezier met mijn vriendinnen. Mijn moeder was huisvrouw, mijn vader boekhouder. Daarnaast zette hij zich in voor de zwarte waterkever. (pag. 34)

Lea heeft het hier niet over haar ‘jeugd’, maar over ‘het meisje dat ze vroeger was’. Ook zegt ze niet dat ze ‘gelukkig’ was, maar ‘zorgeloos en zonder problemen’. Duidelijk is dus dat hier bepaalde aspecten van de passage enigszins zijn aangepast. De titel is te beschouwen als een markering: in dit hoofdstuk horen we over Lea’s leven van vroeger, toen ze nog een meisje was. Ook is de informatie wat breder opgezet: ze was zorgeloos en zonder problemen, want ze ging naar school en had plezier met vriendinnen. In de brontekst staat slechts vermeld dat ze een ‘gelukkige jeugd’ had gehad. In de brontekst moet de lezer dat geluk zelf invullen, in de bewerking wordt hij een handje geholpen. Ook de zin over de vriendinnen is dus als een markering te beschouwen. Voorts is ‘het meisje dat ik vroeger was’ een markering, maar die kan ook te maken hebben met een stilistisch aspect, omdat het dubbelop is wanneer de titel van dit hoofdstuk al ‘mijn jeugd’ is en het hoofdstuk vervolgens ook weer start met ‘ik had een gelukkige jeugd.’ Het tweede deel van deze terugblik is wat specifieker. Hier vertelt Lea over de dag dat bleek dat haar vader zelfmoord had gepleegd. Mijn vader ging dood toen ik dertien was. Het is bijna twintig jaar geleden, maar ik weet het nog goed. Het was een zaterdagochtend zoals alle anderen. Mijn zus Birgit en ik lagen nog op bed. (…) De huistelefoon ging. Mijn moeder nam op en zei: ‘Goed komt u maar naar boven.’ Nieuwsgierig kwam ik uit bed. Ik trok mijn sloffen aan. Toen klonk de bel van de voordeur. (pag. 100)

Deze terugblik heeft in de brontekst een ferme aankondiging gehad: ‘toen ik dertien was’ en ook nog ‘bijna twintig jaar geleden.’ Het is meer dan duidelijk aan de lezer gemaakt dat er wordt teruggeblikt op hoe Lea en haar familie te horen kregen hoe haar vader dood was gegaan. In de bewerking is opnieuw besloten dat de markeringen die in de brontekst waren aangebracht, de tijdsaanduidingen om aan te geven waarover verteld gaat worden, voldoende waren, en zijn slechts die overgenomen. 126

Verleden, heden, toekomst Mijn vader ging dood toen ik dertien was. Het is bijna twintig jaar geleden, maar ik weet het nog goed. Het was zaterdagochtend. Mijn zus Birgit en ik lagen nog in bed toen de bel ging. Nieuwsgierig kwam ik uit bed en liep de trap af. (pag. 34)

Deze terugblik lijkt veel op die van de brontekst en is juist erg dicht bij de originele versie gebleven. In het volgende voorbeeld wordt wederom duidelijk gemaakt dat het om een herinnering gaat, door in de tekst een markering op te nemen. In de brontekst is Lea bij haar psychiater en die vraagt haar wat ze zich nog herinnert van haar jeugd. Vanzelfsprekend is Lea’s antwoord de inhoud van een herinnering, ofwel een terugblik. ‘Wat is je vroegste herinnering aan je vader?’ Ik dacht even na. ‘Toen ik klein was, rende ik altijd naar de deur zodra ik hem hoorde thuiskomen van zijn werk. Hij stond dan in de gang met een druipende poncho. “Til me op, til me op!”, riep ik dan. (…) Hij trok zijn poncho en zijn jas uit, tilde me op en droeg me een rondje door de kamer.’ (pag. 250)

Deze terugblik is kort, hij maakt deel uit van een serie fragmentarische herinneringen die Lea aan haar vader heeft. Doordat er expliciet wordt gevraagd naar wat ze zich herinnert, kan de lezer zich ervan verzekeren dat het inderdaad om een terugblik gaat. In de brontekst is deze flashback als het ware dus ook al in gemarkeerde vorm weergegeven. Bij de bewerking van deze passage is dan ook besloten niet veel aanpassingen toe te voegen. Wederom is geen sprake van extra aangebrachte markeringen of aanwijzingen voor de lezer. De tekst is slechts iets verkort en vereenvoudigd. Van Kooten zwijgt even, dan vraagt hij: ‘En wat herinner je je dan zelf van je vader? Van toen je heel klein was?’ Ik denk na en zeg dan: ‘Ik rende altijd naar de deur als hij thuiskwam. Dan tilde hij me hoog op en liep een rondje door de kamer met me. (pag. 104)

Het laatste voorbeeld is een passage waarin Lea in de brontekst een gesprek heeft met haar zus Birgit over haar vader, en wat zij zich nog van hem herinnert. In deze passage is dus geen sprake van een tijdsaanduiding die duidelijk maakt aan de lezer dat het over vroeger gaat. Birgit begint in het besprek op den duur wel over ‘avond voor hij wegging.’ Lea vraagt dan wat hij verder nog deed, en Birgit vertelt haar dat. ‘Wat deed hij verder?’ ‘Weet je dat niet meer?’ vroeg Birgit verbaasd. ‘We hebben dia’s gekeken. Ik was net terug van mijn vakantie met Annet.’ Annet was Birgits hartsvriendin. ‘Annet had foto’s van me gemaakt. Ik was hartstikke bruin, ik stond er heel goed op. Papa vond ze prachtig. Toen mama en jij al naar bed waren, wilde hij ze nog een keer zien…’ Een bruinverbrande, lachende Birgit is het laatste beeld dat hij op zijn netvlies heeft gehad. Ik voelde een kramp in de buurt van mijn hart. Eigenlijk wilde ik er niets meer over horen. Maar Beau had gezegd dat het moest. (pag. 254)

In dit voorbeeld is de vraag van Lea over wat hij verder deed, de aanleiding om nieuwe herinneringen op te halen. Deze terugblik is van Birgit en zij vertelt hem aan Lea, maar moet wel als een flashback worden beschouwd. Een herinnering die gevoelens bij Lea oproept. In de bewerking is gekozen voor een iets andere vraag als aanzet tot Birgits herinnering. ‘Wat weet jij nog van papa?’, vraag ik. ‘Heb je iets aan hem gemerkt, die laatste avond? Heeft hij iets gezegd?’ ‘Weet je dat niet meer?’ vraagt mijn zus verbaasd. ‘We hebben foto’s gekeken. Ik was net terug van

127

Verleden, heden, toekomst Vakantie. Papa vond de foto’s prachtig. Later gingen jij en mama naar bed. Hij heeft ze Toen nog een keer gekeken.’ Ik voel een steek. Hij heeft foto’s van Birgit gekeken. Dat was het laatste wat hij deed. (pag. 107-108)

In dit laatste voorbeeld is dus in de brontekst geen duidelijke markering aangebracht om de lezer te laten weten dat het om een herinnering gaat. Maar doordat Lea over haar vader begint en aan Birgit vraagt wat zij er nog van weet, kan de lezer vanzelfsprekend wel het verband leggen tussen de aanleiding van de herinnering en de inhoud ervan. In de bewerking is ook geen sprake van duidelijke markeringen, hoewel wel te zien is dat Lea’s vraag anders is geformuleerd. In de brontekst belandt het gesprek gewoon min of meer op de dood van hun vader en de herinneringen die ze aan hem hebben, terwijl Lea in de doeltekst wel duidelijk lijkt te doelen op herinneringen van Birgit die ze graag wil horen. Verder is de passage in de bewerking tamelijk vergelijkbaar met die in de brontekst.

6.8 Resultaten Uit de laatste twee analyses van dit hoofdstuk blijkt dat sprongen in de tijd lang niet altijd extra worden gemarkeerd in de hertalingen van Leeslicht, maar dat soms juist erg veel wordt ingegrepen in een verhaal (zie de eerste analyse in dit hoofdstuk). In de richtlijnen van Eenvoudig Communiceren wordt, zoals gezegd, niets expliciet voorgesteld over chronologie, hoewel wordt aanbevolen een tekst logisch op te bouwen. In het verlengde van deze richtlijn zien we een ander verschijnsel wel vaker terugkomen in de bewerkingen: de verhaalordening wordt aangepast. Dat houdt in dat bepaalde gebeurtenissen ergens anders in het verhaal van de hertaling worden geplaatst. Naast deze ene aanbeveling die met de chronologie van een verhaal te maken zou kunnen hebben, is in de richtlijnen verder niets over verhaalordening te vinden. In dit hoofdstuk zijn daarom aanvullende hypothesen opgesteld over de ordening en volgorde van een verhaal. Als we kijken naar die hypothesen dan zien we dat verwacht werd dat er op een of andere wijze een oplossing zou zijn bedacht om de lezer te begeleiden bij het verwerken en interpreteren van de flashbacks of anticipaties die in het verhaal zijn opgenomen. Deze oplossing had, net als in hoofdstuk vijf, mijns inziens twee mogelijke invullingen. Of het verhaal zou worden geherstructureerd, en wel op een dergelijke manier dat de gebeurtenissen in een verhaal van een niet-chronologisch-successieve presentatiewijze zouden worden geordend naar een chronologisch-successieve presentatiewijze in de bewerking. In de paragraaf met hypothesen werd over deze mogelijke oplossing wel de opmerking geplaatst, dat die in grote mate in zou grijpen op het originele verhaal. Zodanig dat de hertaling niet meer echt gezien zou kunnen worden als een bewerking op het originele verhaal, maar een ‘nieuw’ verhaal zou vormen. Het is immers zo dat een auteur bewust kiest voor een bepaalde ordening in zijn verhaal. De tweede oplossing, die ik in mijn hypothesen waarschijnlijker achtte, zou wederom het aanbrengen van markeringen in de tekst betreffen (net zoals in hoofdstuk vijf als tweede oplossing was geformuleerd). Deze markeringen zouden de zwakke lezer de noodzakelijke begeleiding bij het lezen bieden, die nodig is om flashback en anticipaties te kunnen plaatsten in een verhaal. De begeleiding helpt de lezer bij het construeren van de fabel, en die fabelconstructie is dan weer van belang bij de interpretatie van het gehele verhaal. Deze tweede oplossing blijkt echter, zoals al opgemerkt, niet altijd te zijn toegepast in de hier geanalyseerde bewerkingen. De eerste oplossing blijkt wel zijn toepassing te kennen in de hertalingen, hoewel in mindere mate dan voorgesteld. Uit de analyses in dit hoofdstuk blijkt dat sommige flashbacks in de hertaling een andere plaats in de ordening van het verhaal hebben gekregen dan ze oorspronkelijk hadden in de brontekst. 128


Kijken we nu naar elke analyse afzonderlijk, dan zien we dat bij het eerste werk in de hertaling naast herordening van de gebeurtenissen ook sterk gebruik is gemaakt van markeringen in de tekst. Deze markeringen hebben de vorm van aankondigingen: ‘Nu ga ik vertellen over…’ Het oorspronkelijke werk, Ik omhels je met duizend armen, is geschreven met heel veel sprongen in de tijd. De ik-verteller vertelt over in ieder geval drie belangrijke perioden in zijn leven, en wijdt ook vaak genoeg nog uit over andere tijden. Dit werk is dus een erg typisch geval wat betreft verhaalordening. Er is dan ook, zoals gezegd, veel werk verricht aan de bewerking van dit verhaal. Bovendien moet hierbij ook nog vermeld worden dat in de hertaling erg veel passages zijn weggelaten, niet zijn hertaald. In dit boek, kan gesteld worden, is dus veel gebruik gemaakt van de verwachte oplossingen in de vorm van markeringen, en tevens is gebruik gemaakt van de andere oplossing en zijn gebeurtenissen verschoven in de ordening van het verhaal. Kijken we naar het tweede werk, Komt een vrouw bij de dokter, dan zien we dat dit in boek eigenlijk het tegenovergestelde aan de hand is: hier worden amper tijdsprongen gemaakt, en wanneer ze wel worden gemaakt, dienen ze allemaal ter ondersteuning van het hoofdverhaal. Er wordt nooit lang genoeg teruggeblikt om te spreken van een secundair verhaal; alle informatie draagt bij aan het verloop van het primaire verhaal. De flashbacks in dit verhaal zijn steeds in min of meer vergelijkbare vorm opgenomen in de bewerking. Dat wil zeggen: in aparte kaders, zoals ook in de brontekst het geval is, of in de vorm van een korte herinnering, een regressie. Van markeringen (naast degene die ook in de brontekst al waren aangebracht) is in deze hertaling geen sprake als het gaat om de verhaalordening. Ook zijn de terugblikken niet verplaatst in de verhaalordening. Achteraf kan dan ook gesteld worden dat deze roman een tamelijk ongelukkige keuze is geweest om te analyseren op verhaalordening. Wel laat de analyse van deze enigszins afwijkende keuze een interessant contrast zien met de andere twee onderzochte romans, waarin wel ruim sprake is van flashbacks. De laatste analyse in dit hoofdstuk betrof De gelukkige huisvrouw. In deze roman was, net zoals in Ik omhels je met duizend armen wel sprake van secundaire verhaallijnen naast het primaire verhaal, in de vorm van flashbacks. In de hertaling van dit werk is voornamelijk gekozen voor de eerste oplossing: terugblikken of herinneringen zijn meer in de volgorde van de gebeurtenissen geplaatst, en kregen dus een andere plaats in de ordening van het verhaal. Nu is het niet zo dat alle terugblikken zijn verschoven in de verhaalordening, maar in de bespreking zijn wel een aantal voorbeelden hiervan opgenomen. Van extra markeringen, dus markeringen die niet in de brontekst aanwezig zijn, is bij deze bewerking vrijwel geen sprake. Af en toe is gekozen voor een iets duidelijkere aankondiging voor een flashback dan in de brontekst het geval is, maar meestal is de aankondiging dat er wordt teruggeblikt in de bewerking aardig gelijk gebleven aan die in de brontekst. Samenvattend kan over de verhaalordening worden gezegd dat daar in de bewerkingen van Leeslicht zeker wel aandacht aan wordt besteed, maar dat het afhankelijk is van de structuur van de brontekst in hoeverre die aandacht wordt omgezet tot expliciete aanpassingen in de hertaling. De volgorde wordt soms aangepast, of terugblikken worden helemaal weggelaten. Ook wordt er soms expliciet aangekondigd waarover verteld gaat worden. Hierbij spelen soms de hoofdstuktitels ook nog een kleine rol. De vraag of het verhaal in de bewerking nog echt tot zijn recht komt, wanneer veel is ingegrepen in de ordening van het verhaal, vraagt om nader en specifieker onderzoek en meer zicht op de lezerservaring van laaggeletterde mensen.

129

Is lezen voor iedereen?

7. Is lezen voor iedereen? Conclusies, implicaties en aanbevelingen In dit hoofdstuk wordt een antwoord geformuleerd op de hoofdvraag die in deze studie centraal staat. Hierbij wordt tevens ingegaan op de gestelde hypothesen in de hoofdstukken vier, vijf en zes. Voorts worden in dit hoofdstuk enige implicaties geschetst, die uit deze studie kunnen worden afgeleid wordt voortgebouwd op een aantal indicaties die uit dit onderzoek lijken voort te komen, maar geen primaire rol spelen in de probleemstelling van deze studie. Tot slot worden enige aanbevelingen gedaan voor verder onderzoek.

7.1 Conclusie In deze paragraaf wordt een antwoord geformuleerd op de centrale vraag en worden enige conclusies verbonden aan de uitkomsten van dit onderzoek. Deze conclusies zijn gebaseerd op de gevonden resultaten, zoals die zijn geformuleerd aan de hand van de uitgevoerde analyses in de hoofdstukken vier, vijf en zes. In dit onderzoek staat de boekenserie Leeslicht centraal. Deze boeken zijn speciaal ontwikkeld voor de laaggeletterde lezer en in dit onderzoek is gekeken naar de manier waarop uitgeverij Eenvoudig Communiceren deze teksten toegankelijk meent te kunnen maken voor de laaggeletterde lezer. De boeken van Leeslicht zijn, zoals gezegd, veelal bewerkingen van bestaande boeken: het verhaal van een ‘gewone’ roman (bedoeld voor de geletterde lezer) is aangepast tot een vereenvoudigde versie van dat verhaal, om zo ook laaggeletterde lezers in aanraking te kunnen laten komen met populaire romans van tegenwoordig. Zoals in de inleiding al is gezegd, spelen diverse bewerkingsstrategieën hierbij een belangrijke rol; op talig niveau, maar ook op literair niveau. In deze studie is gekeken naar bewerkingsstrategieën op literair niveau die zijn gehanteerd in zes hertalingen van de serie Leeslicht. De oorspronkelijke boeken hanteren bepaalde literaire mechanismen die het boek op diverse wijzen interessant maken voor de lezer. Dat kan op allerlei manieren: een auteur kan bepaalde zaken in zijn verhaal concretiseren of uitleggen aan de hand van beelden, hij kan spanning in zijn verhaal opbouwen, hij kan zijn personages psychologisch uitdiepen, hij kan de visie van de lezer op het verhaal beïnvloeden door de informatie op een bepaalde manier te doseren, en zo voort. Van een aantal van die literaire mechanismen is in deze studie onderzocht hoe ze in de bewerkingen van Leeslicht zijn behandeld. Het literaire niveau van een tekst heeft diverse sub-niveaus, die alles te maken hebben met de verschillende literaire mechanismen. In deze studie zijn Leeslichtbewerkingen met hun brontekst vergeleken op stilistisch niveau, op vertelniveau en op verhaalniveau. Op het stilistisch niveau is gekeken naar gevallen van beeldspraak, op het vertelniveau is gekeken naar complexe vertelsituaties en complexe presentatiewijzen van gedachteweergave en op het verhaalniveau is gekeken naar de structuur van het verhaal en de ordening van de gebeurtenissen in dat verhaal. In de globale vraag van deze studie wordt gevraagd in hoeverre bepaalde literaire mechanismen in de hertalingen van Leeslicht zijn bewerkt en op welke manier. Bij de analyses van elk van de drie mechanismen is deze globale vraag vervolgens aangescherpt met enkele hypothesen, steeds geformuleerd in het desbetreffende hoofdstuk. In elk hoofdstuk dat handelt over een literair mechanisme is steeds, voordat de brontekst en de bewerking zijn onderworpen aan een comparatieve analyse, een theoretisch kader geschetst over dat mechanisme. Op die manier is inzichtelijk gemaakt welke invloed het literaire mechanisme op een tekst kan hebben, en hoe dit mechanisme geïdentificeerd en geduid kan worden in een tekst. 130


Vervolgens is een hypothese opgesteld over in hoeverre een laaggeletterde lezer een tekst die dergelijk mechanisme hanteert, zou kunnen begrijpen. Er is steeds verondersteld dat het effect dat de mechanismen op een tekst hebben, veelal zorgt voor een te hoog leesniveau voor laaggeletterde lezers. Bij deze veronderstelling is tevens acht geslagen op de richtlijnen die uitgeverij Eenvoudig Communiceren heeft opgesteld, en die hertalers kunnen leiden bij het bewerken en toegankelijk maken van teksten voor laaggeletterde mensen. Als bleek dat de uitgeverij iets voorschreef over een bepaald mechanisme, is onderzocht in hoeverre aan dat voorschrift gehoor is gegeven. Als bleek dat er over een mechanisme niet iets was aanbevolen werden de teksten onderzocht op door mijzelf gestelde hypothesen. Het blijkt dat slechts over beeldspraak een advies is opgenomen in de richtlijnen, namelijk om die te vermijden. Over de behandeling van de vertelsituatie en gedachteweergave is geen richtlijn geformuleerd en met de verhaalordening is alleen indirect een richtlijn in verband te brengen over het logisch opbouwen van een verhaal. Uit de comparatieve analyse van het literaire mechanisme beeldspraak in hoofdstuk vier blijkt dat de hertalers van Eenvoudig Communiceren zich strikt genomen niet volledig aan hun richtlijnen houden. De meeste gevallen van beeldspraak in de bronteksten zijn weliswaar in de hertalingen op een of andere manier bewerkt, maar er zijn passages in de hertalingen te vinden waar nog wel beeldspraak wordt gehanteerd. Die uitzonderen betreffen in sommige gevallen clichés of eenvoudigere vormen van beeldspraak, die, zoals verwacht werd in de hypothesen, niet noodzakelijk bewerkt hoeven te worden, omdat ze voor laaggeletterde lezers duidelijk genoeg zijn. Die uitzonderingen zijn dus te verklaren omdat de uitlating in dusdanige mate in ons taalgebruik is ingesleten dat gesteld mag worden dat die gevallen de laaggeletterde lezer geen of nauwelijks begripsproblemen zullen opleveren. Het is echter opmerkelijk dat sommige gevallen van beeldspraak óók letterlijk zijn overgenomen, terwijl die naar verwachting wél aanpassing behoeven, omdat daar sprake is van complexere vormen van beeldspraak, die het begripsproces van de laaggeletterde lezer in onbewerkte vorm bemoeilijken. Het blijkt dat sommige metaforen worden bewerkt, terwijl het niet echt nodig lijkt te zijn voor een beter begripsproces, terwijl andere metaforen letterlijk worden overgenomen, terwijl die mijns inziens het lezen en begrijpen van de hertaling voor de zwakke lezer juist bemoeilijken. Dat laatste fenomeen is vanuit dit onderzoek niet goed te verklaren en in die gevallen is nader onderzoek nodig, waarbij de lezerservaringen van laaggeletterden worden onderzocht. Op dat onderzoek naar lezerservaringen kom ik in de volgende paragraaf uitgebreider terug. Uit de analyse in hoofdstuk vijf blijkt dat complexere vertelsituaties en complexere presentatiewijzen van gedachteweergave in de onderzochte werken veelal niet is aangepast. De oorzaak hiervan ligt vanzelfsprekend deels in het feit dat over deze mechanismen niets is opgenomen in de richtlijnen, maar dat is natuurlijk geen afdoende reden. Er wordt in de hertalingen mijns inziens te weinig aandacht besteed aan het begrijpelijk maken van complexe vertelsituaties en ingewikkelde gedachteweergave. Nu blijkt uit de analyses dat een complexe vertelsituatie (zoals de onbetrouwbare verteller) veelal niet wordt aangepast in de hertaling. Misschien is deze aanpassing ook te ingrijpend voor het verhaal in zijn geheel. Maar in de hypothesen is een tweede oplossing voorgesteld in de vorm van markeringen: aanwijzingen die de lezer kunnen helpen bij het begrijpen van de aangeboden (maar onbetrouwbare) informatie, waar sprake van is bij een verhaal met een onbetrouwbare verteller. Ook deze vorm van bewerking is niet toegepast in de hertalingen. Ook de gedachteweergave, die soms moeilijk te interpreteren kan zijn voor de laaggeletterde lezer, wordt vaak ‘gewoon’ overgenomen, terwijl het een eenvoudige opgave is – zo blijkt uit voorbeelden die zijn gegeven bij de besproken boeken – die weergave zó aan te passen dat het voor de zwakke lezer helder wordt of hij te maken heeft met gedachten van een personage of met de uitlatingen van een verteller. Dergelijke informatie zal hem immers erg helpen bij het 131


begrijpen en interpreteren van het verhaal, en de lezer bovendien helpen een redelijk objectieve visie te kunnen vormen over dat verhaal. Hierbij moet wel worden opgemerkt dat het in de hertalingen van Leeslicht niet altijd even eenvoudig is om te bepalen of de gedachteweergave persoons- of vertellerstekst is, omdat de tijdsmodus van vertellen veelal wordt aangepast in de hertalingen in de onvoltooid tegenwoordige tijd. Tot slot blijkt uit de analyse van de verhaalordening dat er, ondanks het ontbreken van heldere richtlijnen op dat gebied, wel aandacht wordt besteed aan de ordening in de hertaling ten opzichte van de brontekst. In hoeverre die ordening in de hertaling wordt aangepast blijkt sterk afhankelijk te zijn van de structuur van de brontekst. Een tekst met veel secundaire verhalen naast het primaire verhaal en tevens relatief veel sprongen in de tijd wordt in de hertaling voorzien van veel meer aanpassingen dan een verhaal waarbij vaak korte terugblikken slechts ter ondersteuning van het primaire verhaal dienen en niet op zichzelf staan. De ordening in een verhaal wordt in sommige gevallen ingrijpend veranderd voor de hertaling. Bovendien worden tijdssprongen soms helemaal uit het verhaal in de hertaling verwijderd. In de hypothesen van hoofdstuk zes is gesteld dat verwacht mag worden dat er bij grote sprongen in de tijd en langere flashbacks markeringen zouden worden aangebracht in de hertalingstekst. Uit de analyse blijkt dat inderdaad in één bewerking gebruik is gemaakt van zeer expliciete markeringen: aankondigingen die de lezer vertelden waarover in de komende tekst zou worden verteld. Naast die aankondigingen zijn ook de hoofdstuktitels als markeringen te beschouwen, wanneer die in één of twee woorden weergeven waarover het hoofdstuk in de hertaling (onder andere) zal handelen. In een verhaal met enkele secundaire verhaallijnen die ter verklaring of ondersteuning dienen van gebeurtenissen die in het primaire verhaal voorvallen, is hoofdzakelijk gebruik gemaakt van herstructurering van de gebeurtenissen in het verhaal; niet zo zeer van markeringen. Het is niet zo dat in dergelijke hertalingen álle gebeurtenissen in de verhaalordening zijn verschoven om fabel en sujet geheel overeen te laten komen, maar sommige gebeurtenissen zijn wel degelijk verplaatst in de verhaalordening. In de brontekst betreft dit veelal een terugblik, die in de hertaling niet als terugblik wordt gepresenteerd maar naar voren in de fabel wordt verschoven, zodat ‘de terugblik’ deel uit kan gaan maken van het lopende, primaire verhaal. Uit deze studie blijkt dus dat door de hertalers van uitgeverij Eenvoudig Communiceren op soms tamelijk rigoureuze wijze is ingegrepen in het verhaal om de bewerking geschikt te maken voor het leesniveau van de laaggeletterde lezer. Ook blijkt dat soms juist amper of helemaal niet is ingegrepen in het verhaal, terwijl gesteld mag worden dat in sommige van deze gevallen aanpassing en bewerking van de tekst in principe noodzakelijk worden geacht voor een goed begripsproces bij de laaggeletterde lezer. Deze uitkomsten lijken enigszins strijdig met elkaar, en uit de resultaten zijn diverse implicaties af te leiden.

7.2 Implicaties en aanbevelingen In deze paragraaf wordt dieper ingegaan op de implicaties die uit deze studie zijn af te leiden. Het gaat om zaken die aan de hand van dit onderzoek niet bewezen kunnen worden, maar die wel uit de resultaten naar voren lijken te kunnen komen. Maar om deze implicaties te staven is verder onderzoek nodig, waarvoor in deze paragraaf dan ook enkele aanbevelingen worden gedaan. Uit de resultaten die zijn beschreven in de vorige paragraaf, kunnen een aantal implicaties worden afgeleid. Enerzijds zou gesteld kunnen worden dat het niet meer dan logisch is dat in de bronteksten tamelijk veel is ingegrepen voor de hertalingen, omdat de redactie van Eenvoudig Communiceren immers op een doelsysteem-gerichte wijze te werk gaat, en niet op een brontekst-gerichte wijze. Het gaat erom de Leeslichtboeken toegankelijk te maken voor mensen die veel moeite hebben met lezen, maar toch graag af en toe een boek uit willen lezen, in plaats van aan een ‘gewoon’ boek te beginnen en dat niet lang daarna weer 132


te moeten opgeven, omdat het verhaal voor hen niet te volgen valt. Anderzijds zou gesteld kunnen worden dat het rigoureus ingrijpen de boeken van de Leeslichtserie op dusdanig drastische wijze verandert, dat er van het oorspronkelijke verhaal weinig meer over blijft, en de hertaling op die manier een ‘domme’ gestripte versie van het origineel wordt. Deze stelling wordt onderbouwd door de uitkomsten van de analyse die is uitgevoerd op het verhaalniveau in hoofdstuk zes. We zien dat op dat niveau dermate wordt ingegrepen, dat gesproken zou kunnen worden van aanpassingen die maken dat de hertaling te ver van de originele tekst af komen te staan. Ook op het stilistische niveau, op het gebied van beeldspraak is veel ingegrepen om het verhaal toegankelijker te maken voor de laaggeletterden lezer. Dezelfde stelling vindt echter een tegenwerping in de uitkomsten van de analyse die is uitgevoerd op het vertelniveau in hoofdstuk vijf. Op het gebied van de vertelsituaties en de gedachteweergaven zien we dat het verhaal tamelijk intact blijft: de lezer moet zelf ontdekken dat de verteller onbetrouwbaar is en dat bepaalde uitlatingen gedachten zijn van personages. Bovendien kan hieraan toegevoegd worden dat op het stilistische niveau weliswaar sterk is ingegrepen, en beeldspraak in de hertalingen is vermeden, maar dat de nodige informatie de lezer blijft bereiken, slechts op een minder beeldende manier. De uitkomsten van deze studie zijn dan ook vanuit twee uitgangspunten te benaderen. Het ene gaat uit van het belang van de laaggeletterde lezer en de leesbaarheid van de boeken, het andere van het belang van de bronteksten en het behoud van hun inhoud. Dit onderzoek wijst uit dat op bepaalde aspecten van de brontekst behoorlijk wordt ingegrepen in het verhaal, terwijl op andere aspecten de hertalers misschien wat steken laten vallen, als het om het belang van et leesbegrip van de laaggeletterde lezer gaat. Tegelijkertijd wijst deze studie uit dat de boeken in de serie van Leeslicht niet slechts een ‘samenvatting’ van het verhaal zijn, maar wel degelijk als romans met bepaalde mechanismen te beschouwen zijn. Nader onderzoek over de bewerkingen en hun bronteksten en meer inzicht in de lezerservaringen van laaggeletterde lezers zijn dus van het grootste belang. Inzicht in hoe laaggeletterde lezers de boeken verwerken, zal immers meer licht kunnen werpen op de al dan niet geschikte manier waarop de boeken voor de serie Leeslicht nu bewerkt worden. Er bestaan verschillende mogelijkheden om gegevens te verzamelen over de leeservaringen laaggeletterde lezers. Ten eerste zou een leestest kunnen worden ontworpen, speciaal afgestemd op het tekstbegrip van de zwakke lezer. Deze test is vergelijkbaar met een toets voor begrijpend lezen, maar dan voor laaggeletterde lezers over de Leeslichtboeken. De vragen in deze test moeten op zodanige wijze worden geformuleerd, dat de uitkomsten (de antwoorden van de laaggeletterde lezer) ervan indicaties kunnen geven over in hoeverre de tekst door de lezer is begrepen. Deze indicaties over het tekstbegrip van de laaggeletterde lezer kunnen vervolgens bijdragen aan een betere afstemming op het leesniveau indien nodig, en bovendien zouden de uitkomsten ervan kunnen helpen bij het aanscherpen van de richtlijnen van Eenvoudig Communiceren bij het hertalen van teksten, wanneer dat nodig blijkt. Te denken valt bijvoorbeeld aan het toevoegen van richtlijnen over complexe vertelsituaties en gedachteweergave, die zoals uit hoofdstuk vijf blijkt, nu volledig onaangepast zijn opgenomen in de hertaling. Een tweede mogelijkheid om meer zicht te krijgen op lezerservaringen van laaggeletterde lezers is in de vorm van interviews met laaggeletterde lezers. De vragen in dit interview gaan over een bepaald Leeslichtboek en moeten het begrip en de interpretatie van de zwakke lezer over het boek blootleggen. Ook moet naar de leeservaringen gevraagd worden. Denk hierbij aan vragen als: waar ging het verhaal over? hoe vond de lezer het boek? wat was lastig te begrijpen aan het verhaal? wat vond de lezer het mooiste/leukste/spannendste gedeelte? en zo voort. Door middel van een dergelijk vraaggesprek met verschillende laaggeletterde lezers over hetzelfde boek, moet dan bijvoorbeeld blijken in hoeverre de 133


gemiddelde laaggeletterde lezer het boek goed begrijpt en in hoeverre het een aangename leeservaring was. De leeservaringen van laaggeletterde lezers zouden bovendien vergeleken kunnen worden met de leeservaringen van geletterde lezers, die de brontekst hebben gelezen. Dergelijke leeservaringen kunnen op dezelfde manier worden vergaard: door middel van een begripstest en vraaggesprekken om de inhoud van het verhaal en het begrip en de interpretatie van de lezer aan het licht te brengen. Op basis van de leeservaringen van beide groepen (zowel laaggeletterde lezer als geletterde lezer) kan beter zicht worden verkregen op in hoeverre het verhaal in de bewerking nog echt tot zijn recht komt. Deze vraag is erg relevant als het gaat om verhalen waarin bijvoorbeeld veel is ingegrepen in de ordening van het verhaal. Denk hierbij aan de hertaling van Ik omhels je met duizend armen, waarin erg veel van het oorspronkelijke verhaal is weggelaten.

134

Lijst met afkortingen

L ijst met afkortingen ANP

Algemeen Nederlands Persbureau

AVI

Analyse Van Individualiseringsvormen

BEW

Bewerkt in de hertaling

CINOP

Centrum voor Innovatie van Opleidingen

CPNB

Stichting Collectieve Propaganda voor het Nederlandse Boek

ECI

Europaclub Internationaal

GVB

Gemeentelijk Vervoersbedrijf

IALS

International Adult Literacy Survey

LET

Letterlijk overgenomen

MBO

Middelbaar Beroepsonderwijs

MVW

Met Verbindingswoord

NBV

Nieuwe Bijbelvertaling

NRC

Nieuwe Rotterdamsche Courant

WEB

Wet Educatie en Beroepsonderwijs

Pag.

Pagina

PNH

Passage niet hertaald

ROC

Regionaal Opleidingscentrum

TNO

Nederlandse organisatie voor Toegepast Natuurwetenschappelijk Onderzoek

TOT

Totaalaantal

VAVO

Voortgezet Algemeen Volwassenenonderwijs

VNG

Vereniging van Nederlandse Gemeenten

WAO

Wet Arbeidsongeschiktheid

WEG

Weggelaten uit de hertaling

137

Bijlagen

Bijlagen Bijlage 1

Richtlijnen Eenvoudig Communiceren

Bijlage 2

Overzicht van reeksen voor laaggeletterden

Bijlage 3

Geïdentificeerde gevallen van beeldspraak in De geboorte van een moeder. Over zwanger zijn en moeder worden

Bijlage 4

Geïdentificeerde gevallen van beeldspraak in Het diner

Bijlage 5

Geïdentificeerde gevallen van beeldspraak in Komt een vrouw bij de dokter

139

Bijlage 1

Bijlage 1 Richtlijnen Eenvoudig Communiceren

140

Bijlage 1

141

Bijlage 2

Bijlage 2 Overzicht van reeksen voor laaggeletterden114 Titel: K lipper Blauw Technische informatie

Inhoudelij ke informatie

Jaar van uitgave

Uitgever

L eesniveau

L eeftijd doelgroep

1998-99; 2001; 2003; 2005-06

Bekadidact, Baarn

AVI M5-E5

vanaf 12 jaar

- 7 series van elk 3 delen met oplopend niveau - technische leesniveau is eenvoudig - boeken aan bij de leefwereld van de doelgroep - korte, afgeronde hoofdstukken met duidelijke alinea-indeling - chronologisch verteld verhaal - taalgebruik is simpel en direct - illustraties vervullen een belangrijke ondersteunde functie bij het lezen

Titel: Troef-reeks Technische informatie


Jaar van uitgave

Uitgever

L eesniveau

L eeftijd doelgroep

1996; 2000-2007

Van Tricht, Deventer

AVI M5-E5

van 12 tot 15 jaar

- 23 delen, maar er verschijnen nog altijd nieuwe boeken - bedoeld voor jonge lezers met een taalachterstand zoals doven en anderstaligen - sluit inhoudelijk aan bij de belevingswereld van tieners - eenvoudig taalgebruik, korte zinnen en een overzichtelijke lay-out - illustraties ondersteunen en verduidelijken de tekst - kwam tot stand in samenwerking met FODOK, de (Nederlandse) Federatie van Ouders voor Dove Kinderen

Titel: Zoeklicht Plus Technische informatie Inhoudelij ke informatie

Jaar van uitgave

Uitgever

L eesniveau

L eeftijd doelgroep

1992-2000

Zwijsen, Tilburg

AVI M5-E5

vanaf 12 jaar

- 36 delen, zeer beperkt verkrijgbaar en er verschijnen geen nieuwe delen meer - leestechnisch eenvoudig - afgestemd op de belevingswereld van tieners - 'volwassen' uiterlijk

Titel: F ahrenheit-reeks Technische informatie


114

Jaar van uitgave

Uitgever

L eesniveau

L eeftijd doelgroep

2002; 2007

Averbode, Averbode (in NL: Best)

A1

Vanaf 15 jaar

- 11 delen - in het kader van het project ‘Fahrenheit 451’van Stichting Lezen Vlaanderen - richt zich specifiek op jongeren uit het technisch en beroepssecundair onderwijs. - thema’s zijn op basis van interesses van de jongeren. - een rechtlijnige verhaalstructuur en in eenvoudige taal en vlotte stijl geschreven - grote kwalitatieve verschillen tussen de reeksdelen

Gebaseeerd op Makkelijk boek zoekt lezer , een keuzelijst verschenen in 2008 bij Leesweb

143

Bijlage 2

Titel: N T2 inburgering Technische informatie Inhoudelij ke informatie

Jaar van uitgave

Uitgever

L eesniveau

L eeftijd doelgroep

2006

Zwijsen, Tilburg

A1 en A2

vanaf 16 jaar

- speciaal ontwikkeld voor volwassenen met Nederlands als tweede taal (NT2) - thema's hebben allemaal te maken met de Nederlandse sameleving - 8 delen, 4 van elk niveau - A1-boekjes bevatten een stripverhaal, A2-boekjes een beeldverhaal - eenvoudige woorden, heldere zinsopbouw en verhaallijn - sluiten aan bij de beevingswereld van volwassenen en 16-plussers

Titel: N T2-leesboekjes Technische informatie


Jaar van uitgave

Uitgever

L eesniveau

L eeftijd doelgroep

1999-2001

Noordhoff uitgevers, Groningen

A1, A2 en B1

voor volwassenen

- verhalen uit verschillende culturen van migrantengroepen in Nederland en Belgie. - thema: de problematiek van het nieuwe land - 3 series van elke drie deeltjes op niveeau 1 (A1), 2 (A2) en 3(B1) - verklarende woordenlijst in elk boek

Titel: M ak kelij k-lezenboeken Technische informatie


Jaar van uitgave

Uitgever

L eesniveau

L eeftijd doelgroep

1999; 2006-2007

De Stiep Educatief, Rockanje

A1 en A2

voor volwassenen

- verhalen van verschillende genres, zoals streekverhalen, historische verhalen of gedichten - wordt nog steeds uitgegeven - zeer eenvoudig geschreven, leestechnische niveau ligt vrij laag - gericht op laagopgeleide Nederlands- en anderstalige volwassenen - de boeken worden veelal gebruikt als lees-oefenmateriaal

Titel: L eeskaravaan-reeks Technische informatie


Jaar van uitgave

Uitgever

L eesniveau

L eeftijd doelgroep

2007-2008

Biblion, Leidschendam

A2 en B1/2

voor volwassenen

- voor volwassenen met leesproblemen en NT2-studenten - eerste tien delen zijn bewerkingen van titels die vanaf 1990 in de Vulkaanreeks verschenen - verhalen in verschillende genres - twee niveaus: met een eenvoudige verhaallijn en met een iets complexere verhaallijn

Titel: Vier kant-reeks Technische informatie


Jaar van uitgave

Uitgever

L eesniveau

L eeftijd doelgroep

2007-2008

Eenvoudig Communiceren, Amsterdam

A1

vanaf 10 jaar

- met onderwerpen die de algemene ontwikkeling moeten bevorderen voor iedereen - de onderwerpen zijn op toegankelijke wijze beschreven. - 5 boekjes; het zijn informatieve uitgaven - die voor voor iedereen in begrijpelijke taal geschreven

144

Bijlage 2

Technische informatie


Jaar van uitgave

Uitgever

L eesniveau

L eeftijd doelgroep

2006-2008


AVI M5

jongeren tussen 12 en 18 jaar

- voor moeilijk lezende jongeren in het vmbo of praktijkonderwijs - 7 delen - thema's zijn maatschappelijke problemen waarmee jongeren te maken kunnen krijgen - doel: leesplezier, maatschappelijke oriëntatie en taalvaardigheidsontwikkeling - eenvoudig technisch leesniveau en eenvoudige, maar realistische verhaallijnen - korte hoofdstukken waarvan het einde steeds uitnodigt tot verder lezen

Titel: L ezen is voor iedereen Technische informatie


Jaar van uitgave

Uitgever

L eesniveau

L eeftijd doelgroep

2006-2007


A1

voor volwassenen

- bewerkingen van bestaande boeken voor laaggeletterde volwassenen. - relatief nieuwe reeks, tot nu toe 3 delen - taalgebruik is erg eenvoudig, de zinnen bijzonder kort en de bladspiegel is rustig

Titel: Schaduw-reeks, Technische informatie


Jaar van uitgave

Uitgever

L eesniveau

L eeftijd doelgroep

2007


A2/B1

vanaf 12 jaar

- spannende verhalen voor en over jongeren - geschreven door beroemde jeugdschrijvers - taalgebruik is eenvoudig en zeer toegankelijk - gericht op jongeren die niet goed zijn te motiveren tot het lezen van boeken - hoofdstukken zijn kort en de alineastructuur overzichtelijk

Titel: Wereldverhalen: in gewone taal Technische informatie

Jaar van uitgave

Uitgever

2007-2008 Inhoudelij ke informatie

L eesniveau

L eeftijd doelgroep

B1

vanaf 12 jaar

- bewerkte en vertaalde versies van bekende klassiekers uit de wereldliteratuur uit de Britse serie Evans Brothers Limited - 4 delen - toegankelijk en eenvoudig taalgebruik - verschillende genres

Titel: L eeslicht Technische informatie


Jaar van uitgave

Uitgever

L eesniveau

L eeftijd doelgroep

2007- heden


A2- B1

voor volwassenen

- speciaal ontwikkeld voor laaggeletterde volwassenen - bewerkingen van al uitgegeven boeken voor een normaal leespubliek - 25 delen, en wordt nog steeds uitgegeven - toegankelijk, met een duidelijke verhaallijn en herkenbare onderwerpen. - eenvoudig taalgebruik, korte zinnen, duidelijk lettertype, rustige bladspiegel - korte hoofdstukken en duidelijke alineastructuur en een aantrekkelijke vormgeving

145

Bijlage 3

Bijlage 3 Geïdentificeerde gevallen van beeldspraak in De geboorte van een moeder. Over zwanger zijn en moeder worden door Daphne Dekkers vergeleken met de Leeslichtversie Moeder worden, moeder zijn, bewerkt door Ria van Adrichem Tabel 1 B rontekst, pagina 23 (350 woorden)

Soort beeldspraa k

A fk.

Eerst namen we samen onze familiegeschiedenis door. Hoge bloeddruk, suikerziekte, miskramen, medicijnen, erfelijke afwijkingen?

Substitutie

BEW Eerst hadden we een gesprek. De verloskundige stelde allemaal vragen. Heb je een hoge bloeddruk? Heb je suikerziekte? Komen er miskramen voor in de familie? Gebruik je medicijnen?

onder de huid was een kleine verharding voelbaar ter grootte van een grapefruit

Vergelijking MVW

BEW Er zat iets hards

maar het is voor de goede zaak

Cliché

PNH passage niet hertaald

Ze pakte de doptone erbij, een soort microfoontje waarmee je de hartslag van de foetus kunt laten horen

Asyndetische vergelijking (of: bijstelling)

BEW Met een speciaal apparaat ging ze over mijn buik

het was even zoeken, maar opeens had ze hem te pakken: rikketikketikketik

Cliché

BEW Ze moest even zoeken, maar toen hoorde ik het: rikketikketikketik

zo'n minihartje klopt razendsnel

Asyndetische vergelijking (samenstelling)

BEW Het kloppen van het hartje van onze baby!

de tranen sprongen in mijn ogen

Cliché

LET

En de tranen sprongen in mijn ogen.

Tabel 2 B rontekst, pagina 37 (362 woorden)

Soort beeldspraa k

A fk.

Bewer king, pagina 27, 29 en 31 (145 woorden)

Ergens tussen de 18de en 22ste week kwamen de eerste levenstekenen.

Substitutie

BEW Vooral toen ik van binnen leven voelde

Een magisch moment

Substitutie

BEW Vanaf dat moment was al het andere onbelangrijk BEW

dat een schokgolf door mijn lichaam stuurde Personificatie

Bewer king, pagina 16, 17 (173 woorden)

waar het bevruchte eicelletje zich in de baarmoederwand heeft genesteld



dat eerste contact met je baby zet je zwangerschap echt op de kaart

Metoniem: oorzaak i.p.v. gevolg

WEG weggelaten

waardoor ik haar beweginkjes al vroeg rond mijn navel kon voelen

Cliché

BEW Ik voelde Emma vooral in de buurt van mijn navel

het was net alsof mijn baby me de hand reikte: dag mama, hier ben ik dan!

Vergelijking ALS

BEW Het leek alsof mijn baby me aanraakte en zei: 'Dag mama. Hier ben ik.'

in het begin was het nog een zijdezachte aanraking,


WEG weggelaten

of ik van binnen met een veertje werd gekieteld

Vergelijking MVW

WEG

147

Bijlage 3

Op andere momenten leek het weer net alsof Vergelijking ALS er een klein zeepbelletje knapte in mijn buik

WEG weggelaten

Dat dit romantische gevlinder binnen een paar maanden zou ontaarden in rigoureus gestamp wist ik gelukkig nog niet

Substitutie

BEW Emma kwam tot leven

Substitutie

BEW En stevig ook

nu lag ik nog languit in een warm bad, gehypnotiseerd door het ‘levensechte’ geborrel in mijn buik

Substitutie

BEW In bad lag ik te voelen naar de bewegingen in mijn buik.

Soort beeldspraa k

A fk.


Bewer king, pagina 46 (151 woorden)

Sommige kinderen zijn er niet uit te trékken, Substitutie terwijl anderen al ruim van tevoren in de startblokken staan. Substitutie

WEG weggelaten

Hoewel de bevalling nog een aantal weken op zich laat wachten, voelt de baby al heel dichtbij

Personificatie

WEG weggelaten

Inmiddels leek ik wel een biobak, qua omvang én inhoud

Vergelijking MVW

BEW En ik groeide mee.

Baby's laatste groeispurt bezorgde mij een enorme vreetkick

Personificatie

BEW Mijn kleine Emma groeide en groeide. En ik groeide mee. Ik at alles door elkaar.

Ondanks het feit dat ik mijn eigen voeten niet meer kon zien, vond ik het toch jammer dat mijn buik me binnenkort weer zou verlaten.

Personificatie

BEW Ik kon mijn eigen voeten niet meer zien. Toch zou ik mijn buik missen. Niet echt mijn buik natuurlijk. Maar het gevoel in mijn buik.

WEG

Nu zat mijn kindje nog hoog en droog, maar Cliché straks moest ik al die exclusieve, intieme Metoniem: geheel momenten met de buitenwereld gaan delen. i.p.v deel

BEW We waren zo dicht bij elkaar, WEG Emma en ik.

Inmiddels weet ik dat er juist niets mooiers is dan dat, maar aan het eind van mijn zwangerschap zat ik boordevol bezitterige nestdrang


WEG weggelaten

Wanneer ik met mijn hand over mijn buik wreef, schuurden zowel Emma als Alec er direct tegenaan.

Substitutie

BEW Hij wreef met zijn hand over mijn buik. Meteen voelde ik haar reageren.

Soort beeldspraa k

A fk.

Bij ernstige pijn heeft een mens nu eenmaal de neiging zich in een bolletje op te rollen.

Substitutie

WEG weggelaten

De ontsluitingsweeën worden in gang gezet door twee krachtige hormonen: prostaglandine en oxytocine

Verdinglijking

BEW De bevalling begint met weeën

Normaal gesproken zit de baarmoedermond potdicht,

Cliché

WEG weggelaten

De weeën zijn nog het beste te vergelijken met een ritmische golfslag: om de paar minuten komt er één aanrollen.

Vergelijking MVW

WEG weggelaten



148

Bijlage 3

Met donderend geraas bijt 'ie zich vast in een Substitutie hoogtepunt, om vervolgens weer zachtjes Animalisering: weg te ebben. dierlijk Substitutie

BEW Bij een wee wordt je buik even BEW heel hard. Dit doet veel pijn.

In haar beroemde boek (...) adviseert Carita Salomé om actief met de golven mee te zwemmen.

Substitutie


Je kunt er niet voor wegvluchten, anders word je overspoeld.

Substitutie


Als je er goed over nadenkt, is het ook best mager.

Synesthesie



Soort beeldspraa k

A fk.


Ik rammelde Richard door elkaar

Cliché

LET

Ik rammelde Richard door elkaar.

Binnen één tel stond hij rechtop naast het bed

Cliché

BEW Richard stond meteen naast het bed

Terwijl ik alleen maar zat te piepen van 'ojee-hoe-moet-dat-nou-allemaal',


WEG weggelaten

vulde hij met links een ziekenhuistasje en schroefde met rechts nog de laatste plankjes in de wieg.

Substitutie

BEW En hij pakte mijn koffertje.

Richard was echter een rots in de branding.

Asyndetische vergelijking (of: vergelijking MVW)

BEW Direct was hij alles aan het regelen.

Zou het zo kunnen zijn dat mijn lichaam dacht: 't is nu of nooit?

Personificatie


Misschien heb ik zijn sterke schouder meer nodig dan ik denk.

Metoniem: deel i.p.v. PNH passage niet hertaald geheel

Aan de ene kant werd ik overspoeld door gevoelens van intens geluk, maar aan de andere kant maakte ik me ook 'n beetje zorgen.

Substitutie

WEG weggelaten

Omdat Alec met krap 37 weken een 'randprematuur' was, moesten we in vliegende vaart naar het ziekenhuis.

Animalisering: dierlijk (of: verdinglijking)

WEG weggelaten

Koud in de verloskamer golfden de persweeën al over me heen.

Cliché Personificatie

BEW Op weg naar het ziekenhuis voelde BEW ik nog niets. Maar in de verloskamer begonnen de weeën.

Een kwartier later was het gebeurd.

Cliché

BEW In totaal duurde hij een kwartier.

maar dit keer met een fier boogje uit een Madurodams piemeltje.

Substitutie

BEW weggelaten

BEW

149

Bijlage 3


Soort beeldspraa k

A fk.


Bovendien was men ervan overtuigd dat je de eigen wil van een kind al vroeg moest breken,

Substitutie


anders zat je nog jaren te tobben met een kleine huistiran

Substitutie


De hang naar love and peace uitte zich ook in de zuigelingenzorg.

Personificatie


Hippies hadden maling aan strakke Cliché opvoedschema's en namen hun baby's in een Indiase draagzak overal mee naartoe.


Jonge ouders die meestal zelf een strenge Asyndetische opvoeding hadden 'genoten', raakte ervan vergelijking overtuigd dat liefde en aandacht belangrijker waren voor hun kind dan voedingen op de klok.


Vanaf de jaren zeventig maakten de dwingende regeltjes steeds meer plaats voor persoonsgerichte adviezen.

Personificatie


Intuïtie en gevoel stonden immers haaks op tucht en orde

Cliché


Natuurlijk is het nog steeds belangrijk dat je Cliché je baby een schone en stabiele omgeving met een vertrouwde dagindeling biedt, maar de scherpe kantjes zijn eraf.


De ontluikende persoonlijkheid van een kind Animalisering: wordt niet meer in de knop gebroken plantaardig


Ook het consultatiebureau van nu is allang Personificatie niet meer het autoritaire instituut van toen. Het is uitgegroeid tot een ongedwongen adviesbureau waar je allerlei informatie kunt krijgen.

BEW Op het consultatiebureau werken artsen en verpleegkundigen. Zij geven advies over de voeding. En je kunt er alles vragen. Ze kunnen je ook helpen bij problemen met je kind.

150

Bijlage 4

Bijlage 4 Geïdentificeerde gevallen van beeldspraak in Het diner door Herman Koch vergeleken met de Leeslichtversie Het diner , bewerkt door Marian Hoefnagel Tabel 1 B rontekst, pagina 12 (312 woorden)

Soort beeldspraa k

A fk.

Bewer king, pagina 8-9 (141 woorden)

het ongeluk is altijd op zoek naar gezelschap Personificatie


het ongeluk kan niet tegen stilte

Personificatie


het kan vooral niet tegen de ongemakkelijke stiltes die er vallen wanneer het alleen is

Personificatie


in de wetenschap dat we straks een hele avond in het gezelschap van het echtpaar Lohman gingen doorbrengen

Cliché

BEW Straks zijn we de avond samen met meneer en mevrouw Lohman

en dat het hierna alleen nog maar bergafwaarts kon gaan.

Substitutie

WEG weggelaten

een vaste afspraak in de nabije toekomst is het voorportaal van de hel

Asyndetische vergelijking (of: Vergelijking MVW)

WEG weggelaten

de eigenlijke avond is de hel zelf

Asyndetische vergelijking (of: Vergelijking MVW)

WEG weggelaten

bij een baard van twee dagen krijg je Personificatie onvermijdelijk de vraag of de baard van twee dagen deel uitmaakt van een nieuwe look

BEW Met een baard van twee dagen komt de vraag of dat je nieuwe look is

bij een baard van drie dagen of meer is het nog maar een kleine stap naar de totale verloedering. ‘Gaat het wel goed met je? Je bent toch niet ziek of zo?’

Substitutie

BEW En met een baard van drie dagen wordt er gevraagd: ‘Gaat het wel goed met je?’ of ‘Je bent toch niet ziek of zo?’

Ook scheren is een statement. Je vond deze avond kennelijk zo belangrijk dat je de moeite hebt genomen je te scheren, zie je de anderen denken


BEW Maar als ik me wel scheer, betekent dat ook iets. Het betekent dat ik deze avond belangrijk vind.

door je te scheren sta je in feite al met 1-0 achter

Substitutie

WEG weggelaten

Tabel 2 B rontekst, pagina 24-25 (414 woorden)

Soort beeldspraa k

A fk.

of ze misschien een taxi konden bellen

Personificatie


wat zou het heerlijk zijn om Serge in zijn eigen vet te laten gaarkoken

Substitutie


nog geen tiende van het bedrag dat we hier per persoon over de balk zouden gaan smijten

Cliché

BEW Hier betalen we zeker tien keer zoveel.


151

Bijlage 4

Ik vervloekte op dat moment alles: het Substitutie restaurant, de meisjes in de zwarte voorschoten, de al bij voorbaat verpeste avond- maar bovenal vervloekte ik Serge, dit etentje waarop híj tenslotte het meest had aangedrongen

BEW Ik word op dat moment heel kwaad op Serge. Híj wilde samen uit eten gaan

een etentje waarvoor hij niet de beleefdheid had kunnen opbrengen om op tijd te komen.

Cliché

BEW En nu kan hij niet eens op tijd komen.

en nu stond hij ergens in de file

Verdinglijking

BEW Omdat hij met zijn chauffeur in de file staat

Het moment was aangebroken waarop ik de overwinning zou binnenhalen; maar het was een overwinning die smaakte als een nederlaag.

Substitutie

WEG weggelaten

Soort beeldspraa k

A fk.

ik zou me inhouden zoals je je adem onder water inhoudt

Vergelijking ALS

BEW Maar ik zal me inhouden, dat is beter.

en net doen of een wildvreemde hand boven je bord met eten de normaalste zaak van de wereld was

Vergelijking MVW

BEW Ik zal doen alsof het heel gewoon is.

er was echter nog iets anders wat me behoorlijk op de zenuwen begon te werken

Cliché


Serge had de wijn uitgezocht, met onze instemming, dat nog wel, maar toch was dit verstand-van-wijn-hebben iets wat mij mateloos irriteerde.

Substitutie

BEW Serge heeft de wijn uitgezocht, want hij heeft verstand van wijn.

Ik kon me niet meer precies voor de geest halen wanneer hij zichzelf tot wijnkenner had gebombardeerd

Cliché

WEG weggelaten

Substitutie

BEW Ineens was Serge wijnkenner

Het was niets minder dan een machtsgreep geweest, want vanaf die dag kwam de wijnkaart als vanzelfsprekend altijd bij Serge terecht.

Substitutie

WEG weggelaten

Vergelijking ALS

BEW Vanaf die dag kwam de wijnkaart ook altijd bij hém terecht.

Het was onmiddellijk zonneklaar dat de omgang met een kurkentrekker niet het sterkste punt van de gerant was

Asyndetische vergelijking Cliché


en daarbij een gezicht te trekken alsof het echt de allereerste keer was dat hem zoiets overkwam

Cliché Vergelijking ALS

PNH passage niet hertaald PNH

maar het was juist dit gezicht dat hem verried

Personificatie




PNH

152

Bijlage 4


Soort beeldspraa k

A fk.

Nederlanders deden het al snel in hun broek bij dreiging met echt geweld.

Substitutie

BEW De schrijvers van de leuzen zouden die Nederlanders makkelijk op de vlucht kunnen jagen.

Je zou kunnen beginnen met wat ruiten ingooien, en als dat niet hielp kon je een paar tweede huizen in de fik steken.

Cliché

BEW Ze zouden kunnen beginnen met ruiten ingooien. En als dat niet BEW genoeg was, zouden ze een paar tweede huizen in de fik kunnen steken.

Cliché


Niet te veel, want het uiteindelijke doel was Cliché dat die huizen weer in bezit kwamen van de mensen die er het eerste recht op hadden: jonge, Franse, pasgetrouwde stellen, die nu vanwege de omhooggeschoten huizenprijzen Animalisering: jarenlang bij hun ouders moesten blijven plantaardig inwonen.

BEW Niet te veel, want dan hebben de jonge Franse stelletjes nog geen huis om in te wonen

Zelfs voor ruïnes werden inmiddels astronomische bedragen neergeteld.

Substitutie

WEG weggelaten

Met behulp van relatief goedkope Franse metselaartjes werd de ruïne verbouwd

Substitutie

WEG weggelaten

Ik liet mijn blik over het grasveld glijden.

Personificatie

WEG weggelaten

En nu deed ze een paar onvaste, aangeschoten danspassen op de tonen van 'Non, je ne regrette rien...'

Metonymisch gebruikt adjectief

WEG weggelaten

Wanneer ruiten ingooien en brandstichten niet het gewenste resultaat opleverden,

Personificatie

BEW Maar misschien is dat nog niet genoeg. Misschien moeten ze meer doen dan ruiten ingooien en huizen in de fik steken.

moest je de strijd naar een hoger plan tillen

Substitutie

BEW Dan zouden ze de strijd op een ander niveau voeren.

WEG

Je zou zo'n Nederlands watje van huis Substitutie kunnen weglokken met het voorwendsel dat je ergens een nóg goedkoper wijnboertje wist Cliché te zitten

BEW Ze zouden zo'n Nederlands watje van zijn huis moeten weglokken. WEG

Om hem daarna in een maïsveld af te tuigen, Substitutie geen slap pak rammel, nee iets stevigers, met honkbalknuppels en dorsvlegels. Substitutie

BEW En dan zouden ze hem ergens in een maïsveld kunnen aftuigen, met BEW honkbalknuppels.


Soort beeldspraa k

A fk.

Omdat het onderzoek nog loopt,

Personificatie

WEG weggelaten

ga ik hier niet uit de doeken doen wat het precies was dat mij met een schok van herkenning deed beseffen dat ik naar onze eigen zoon zat te kijken,

Substitutie Personificatie

BEW Ik ga hier niet zeggen hóe ik mijn zoon herkende. BEW

die een dakloze met bureaustoelen en vuilniszakken bekogelde.

Substitutie

WEG weggelaten


153

Bijlage 4

Ik ga er niet nader op in omdat ik theoretisch Cliché nog altijd de mogelijkheid heb om alles te ontkennen.

BEW Nu kan ik alles nog ontkennen

De beelden zijn nogal onduidelijk, ik zou er geen eed op durven doen.

Substitutie

WEG weggelaten

Het ergste kwam aan het slot, het sleutelbeeld zogezegd:

Cliché Asyndetische vergelijking

BEW Het ergste beeld kwam aan het eind BEW

het beeld dat de halve wereld overging.

Personificatie

BEW Het was het beeld dat de halve wereld heeft gezien

Je zag een lichtflits, een lichtflits die alles in Personificatie één keer overbelichtte waardoor er een paar seconden helemaal niets meer te zien was. Het beeld ging naar wit. Synesthesie

BEW Je zag een lichtflits, waardoor een paar seconden lang het beeld helemaal wit was. BEW

Toen het weer terugkwam zag je nog net hoe Cliché de jongens zich haastig uit de voeten maakten.

BEW Daarna zag je de jongens wegrennen.

De explosie van de jerrycan was niet gevolgd door brand.

Personificatie

BEW weggelaten

Tabel 6 B rontekst, pagina 215-216 (338 woorden)

Soort beeldspraa k

A fk.

De koude paniekgolf had weliswaar definitief plaatsgemaakt voor de withete woede,

Synesthesie Personificatie Synesthesie

BEW Ik was nu woedend BEW BEW


maar de vuist die ik nu het liefst midden in Animalisering: zijn nobele, met het lot van mij en mijn kind plantaardig zo begane smoel zou planten, zou het doorslaggevende bewijs zijn dat ik mijn emoties niet meer in de hand had. Cliché

BEW En wilde hem het liefst op zijn gezicht slaan

En iemand die zijn emoties niet in de hand heeft is niet de meest geschikte persoon om een (tijdelijk) eenoudergezin te runnen.


Cliché

WEG

haar arm kwam omhoog en haar hand en Animalisering: vingers wezen in een fladderend gebaar naar dierlijk boven


Ik stond op het punt om op te gaan ruimen, wilde ik zeggen.

Cliché


Ik moest me niet in de verdediging laten dringen.

Substitutie


'Ik hecht aan regelmaat in dit soort dingen. Onder deze omstandigheden,' voegde ik eraan toe.

Cliché


en plotseling werd ik overvallen door een diepe droefheid.

Personificatie


154

Bijlage 4


A fk.


'Zou ik mogen zien wat u daar voor uw neus Cliché hebt liggen.'

LET

'Zou ik mogen zien wat u daar voor uw neus heeft liggen?'

Mijn stem klonk scherp, gebiedend, en liet aan duidelijkheid niets te wensen over.

Synesthesie Personificatie

WEG weggelaten WEG

Desalniettemin voldeed de rector niet onmiddellijk aan mijn verzoek.

Cliché

BEW Maar de directeur gaf mij het papier niet meteen.

'Ik heb nooit een burn-out. Dat is een modieuze ziekte.'

Personificatie


Ik zag nu de rector op zijn beurt met zijn ogen knipperen, en ook al kon je het met de beste wil van de wereld geen tic noemen, het was toch een teken van plotselinge zwakte.

Substitutie Cliché Asyndetische vergelijking

PNH passage niet hertaald PNH PNH

…iets waardoor bij de rector wellicht de waarschuwingslampjes waren begonnen te flikkeren.

Substitutie


Hij trommelde met zijn vingers op tafel

Verdinglijking


Ik rook het nu duidelijk, boven de compostlucht uit: angst.

Synesthesie

BEW Ik rook het nu duidelijk. Geen afval, maar angst.

Zoals een hond kan ruiken dat iemand bang is, rook ik ook een vage zure kucht die er voorheen niet was geweest.

Vergelijking ALS

WEG weggelaten

Ik denk dat dit het moment was waarop ik ben gaan staan

Cliché

BEW Toen stond ik op. Tenminste, dat denk ik.

Ergens is er een blinde vlek, een gat in de tijd.

Substitutie Substitutie

LET LET

Ik heb daar een blinde vlek, een gat in de tijd.


Soort beeldspraa k

A fk.


Metoniem: abstracte term i.pv. concrete term (krant i.p.v. redactie)

BEW In een krant werden de volgende vragen gesteld: zoeken biologische ouders harder naar hun kind dan adoptieouders?

Een krant wijdde een paginagroot artikel aan de zaak waarin voor het eerst openlijk de vraag werd gesteld of biologische ouders met meer inspanning naar hun kind zouden zoeken dan adoptieouders.

Soort beeldspraa k

Het niet kunnen aarden in een andere cultuur Cliché werd als belangrijkste factor genoemd,

WEG weggelaten

de 'weeffoutjes' die de kinderen van hun biologische ouders hadden meegekregen.

Substitutie

WEG weggelaten

Toen de Franse boeren Beau hadden betrapt bij het stelen

Cliché


155

Bijlage 4

Ik moest opnieuw aan het asiel denken. Ook daar wist je niet wat er met een hond of kat was gebeurd voordat je hem mee naar huis nam



Aan het slot van het artikel werd de vraag gesteld of biologische ouders minder snel geneigd zouden zijn hun handen van een onhandelbaar of anderszins ontspoord kind af te trekken.

Cliché Substitutie

BEW En: Geven adoptieouders het eerder op dan biologische ouders, als ze BEW een onhandelbaar kind hebben?

Zonlicht viel in de tuin en op het aanrecht.

Personificatie

WEG weggelaten

156

Bijlage 5

Bijlage 5 Geïdentificeerde gevallen van beeldspraak in Komt een vrouw bij de dokter door Kluun vergeleken met de Leeslichtversie Komt een vrouw bij de dokter , bewerkt door Marian Hoefnagel Tabel 1 B rontekst, pagina 25 (345 woorden)

Soort beeldspraa k

A fk.

Vanavond schoten me ineens Wolters' woorden van toen, een paar uur na de biopsie, weer te binnen.

Cliché

BEW Nu denk ik weer aan zijn woorden van een half jaar geleden

'De cellen zijn onrustig, we weten niet precies wat het is, maar het is in ieder geval niet kwaadaardig.'

Cliché

BEW 'We weten niet precies wat het is, maar het is niet kwaadaardig.'

Met de tijd aan onze zijde, en plannen voor wel honderdduizend jaar.

Personificatie Substitutie

WEG weggelaten WEG

Buiten waren we in elkaars armen gevallen. Alsof we net een gezond kind hadden gekregen, zo blij waren we.

Cliché Vergelijking ALS

BEW We waren zo blij; geen kanker. BEW

Ik had jubelend Carmens ma, Thomas en Anne, Frenk en Maud gebeld om te zegen dat er niks aan het handje was.

Substitutie Cliché

BEW We liepen meteen het ziekenhuis uit en belden al onze vrienden. WEG

Hadden we Wolters niet net zo lang moeten doorzagen over zijn we-weten-niet-precieswat-het-is?

Substitutie

BEW Had ik toen moeten doorvragen?

Hebben we ons niet gewoon laten afschepen?

Substitutie

BEW Had ik toen moeten zeggen dat hij moest doorzoeken?

Niet Wolters, maar ik ben hier de grootste lul.


WEG weggelaten


Soort beeldspraa k

A fk.

Vergelijking ALS


Scheltema kijkt me aan alsof ik een schooljongen ben die het gewaagd heeft de juffrouw onder haar rok te kijken.



maar ik moet toch iets zeggen om niet uit de Substitutie klas te worden gezet.


Scheltema snapt me niet, zie ik aan haar blik, Personificatie die er geen twijfel over laat bestaan dat ze zich zwaar in haar kruis getast voelt. Substitutie


Ze zucht een keer en begint op onderkoelde Synesthesie toon te praten.

BEW Scheltema zucht.

'U ook tot ziens,' zei ze, weer koel. Ik krijg zowaar een hand.

Synesthesie Substitutie

WEG weggelaten WEG

Ik voel de blikken van de mensen die in de gang op hun beurt wachten, in mijn rug priemen.

Substitutie

BEW We weten zo ook wel dat ze tegen elkaar fluisteren.

Alsof je met een lekker wijf met een tekort Vergelijking ALS rokje langs een terras loopt – je weet dat iedereen kijkt, maar doet alsof het je niks doet.

PNH

WEG weggelaten

157

Bijlage 5

Tabel 3 B rontekst, pagina 115 (363 woorden) Het verschil tussen de linker- en rechterbobbel valt me zo op het eerste gezicht mee.

Soort beeldspraa k

A fk.


Cliché

BEW Ik zie geen verschil tussen de linker- en de rechterborst.

Tot ze de bh met prothese mag dragen zal de Personificatie panty een verwoede poging doen het verschil tussen Cup D en Ground Zero zo Substitutie onopvallend mogelijk te houden

BEW Ze zegt dat ze het links heeft opgevuld, met drie paar sokken in WEG een panty.

Het is huisvlijt, niet eens onverdienstelijk

BEW Het ziet er best aardig uit.

Substitutie

De prothese zelf is een huidkleurige Vergelijking MVW siliconenzak, in de vorm van een doormidden gesneden regendruppel. Nou ja, als er cup D-regendruppels zouden bestaan dan.


In het midden van de druppel zit een klein puntje, dat een tepel moet voorstellen.

Vergelijking MVW


De zak voelt aan als een ballon met gelei erin.

Vergelijking ALS


Toen Carmen hem net had gehaald, gooiden Vergelijking ALS we het ding in de slaapkamer gierend van het lachen naar elkaar over, zoals je op hete zomerdagen met een ballon met water doet.


Naast haar ene vertrouwde, grote, o zo Asyndetische mooie borst is een plat vlak ontstaan met een vergelijking groot stuk verband erop.

BEW Naast haar ene, grote o zo mooie borst zit niks.


Soort beeldspraa k

A fk.


Als ik op mijn horloge kijk, wordt mijn gelukzalige glimlach nog groter. Zo meteen scheurt mijn gezicht doormidden.

Substitutie


maar vannacht is de tijd aan onze zijde.

Personificatie


Pas tegen sluitingstijd gaan we in gestrekte draf op de klaarstaande taxi's af.



Hoewel tijd genoeg, is er geen tijd te verliezen.

Cliché


Ze is blij met mijn telefoontje

Cliché


Ze is gesloopt. Bij het afscheid van haar Verdinglijking collega's houdt ze zich nog goed. Haar brede lach verdwijnt geen moment van haar gezicht. Tot we uit het zich zijn. 'O Stijn, ik Animalisering: ben gebroken...' plantaardig

WEG Ik zie het meteen. Ze is gebroken. Ze zoent haar collega's en maakt grappen over het weekend. BEW

Het komt mij niet eens slecht uit. Ik slaap vrolijk mee.

WEG Ik slaap vrolijk mee. LET

Cliché Synesthesie

158

Bijlage 5


Soort beeldspraa k

Code Bewer king, pagina 89 (187 woorden)

… vervolgt ze met trillende stem

Synesthesie

WEG weggelaten

‘het doet me pijn te zien dat je blijkbaar alleen gelukkig kunt zijn als ik er niet bij ben

Cliché

WEG weggelaten

Ik voel me klein worden door haar moed

Substitutie

BEW Ik voel me klein worden

Het is alsof ik verrast word omdat de tegenstander ineens met drie spitsen op het veld staat in plaats van de verwachte twee

Vergelijking ALS Substitutie

WEG weggelaten WEG

Ze gaat d’r op en d’r over

Cliché

WEG

‘Wat jij allemaal doet als je tot halfvijf in de Cliché kroeg hangt, wil ik niet eens weten.

BEW ‘Ik wil niet weten wat jij allemaal doet’, zegt ze

‘Ík had allang het vermoeden dat je vreemd Cliché ging bij het leven’

BEW ‘Ik dacht allang dat je vreemd ging.’

Ik zoek naar sporen in haar Substitutie gezichtsuitdrukking die me vertellen wat ze Personificatie wel en niet weet.

WEG weggelaten WEG

Ze dendert door.

Verdinglijking


Ze houdt even in, kijkt me aan en dan spreekt ze het uit.

Substitutie

BEW Ze kijkt me aan en zegt het.


Soort beeldspraa k

A fk.

Ik kook van woede

Substitutie

BEW Ik ben woedend

en dat de levenskwaliteit van mijn vrouw ernstig dichtbij het nulpunt is gekomen

Substitutie


en vervolgens haal ik een oude (...) koe uit de sloot

Substitutie


en dat hij het bovendien niet normaal vindt dat ik een dergelijke toon tegen hem aansla

Cliché


Ik voeg eraan toe dat hij vandaag nog een vlammende fax kan verwachten

Substitutie

BEW En dat ik vandaag nog een fax zal sturen

Carmen vraagt of we het er niet gewoon bij moeten laten.

Cliché


Ik kruip meteen achter mijn pc

Cliché



Soort beeldspraa k

A fk.

Zo'n sterfbed is beregezellig, maar het kost een vermogen.

Asyndetische vergelijking (samenstelling)

BEW Het is gezellig, maar het kost een vermogen.

Nu begrijp ik pas waar de uitdrukking 'stervensduur' vandaan komt.

Cliché

LET



Nu begrijp ik ook de uitdrukking 'stervensduur'.

159

Bijlage 5

Ze geniet ervan dat ons huis dient als een Bourgondische herberg.

Vergelijking ALS

BEW Carmen geniet van al die mensen in huis.

Niemand wil iets missen. Het heeft iets weg Vergelijking MVW van en evenement als Pinkpop, Dance Vergelijking ALS Valley, de Parade, carnaval of het Jazzfestival Breda. Een roes. Asyndetische vergelijking

WEG weggelaten WEG

Met morfine slaat ze zich redelijk pijnvrij door de dag heen.

BEW Met de morfine komt ze bijna zonder pijn de dag door.

Cliché

Ook het overgeven doet haar niets meer. Het Personificatie is net zo gewoon geworden als haar neus snuiten. Vergelijking ALS 'Dus ik zal het drankje bij de apotheek nog maar een paar dagen uitstellen?' vraagt de huisarts. 'Ja. Noem het maar blessuretijd,' zeg ik. 'Of verlenging met sudden death!' vult Carmen lachend aan. …maar komt ook tot de conclusie dat euthanasie in deze poel van jolijt nog wat aan de vroege kant is. Na anderhalf uur ga ik naar boven om te melden dat de meet and greet ten einde is. De ster moet rusten.

WEG

WEG weggelaten WEG 'Dus ik zal het drankje nog maar een paar dagen uitstellen?', vraagt de huisarts. 'Ja, noem het maar blessure tijd,' zeg ik. 'Of verlenging met sudden death!', zegt Carmen lachend.

Substitutie

LET

Substitutie

LET

Substitutie Cliché

Maar hij begrijpt dat we nog niet BEW toe zijn aan euthanasie. BEW

Substitutie

WEG weggelaten

Substitutie

WEG

160

Bibliografie

Bibliografie Primaire literatuur Deckers, D. De geboorte van een moeder. Over zwanger zijn en moeder worden. 35e druk. Baarn: Tirion, 2006. Deckers, D en Adrichem, R. van (hertaling). Moeder worden, moeder zijn. 2e druk. Amsterdam: Uitgeverij Eenvoudig Communiceren, 2008. Dorrestein, R. is er hoop. Amsterdam/Antwerpen: Uitgeverij Contact, 2009. Dorrestein, R. en Adrichem, R. van (hertaling). is er hoop. Amsterdam: Uitgeverij Eenvoudig Commniceren, 2010. Giphart, R. Ik omhels je met duizend armen. 19e druk. Amsterdam: Uitgeverij Podium, 2009. Giphart, R. en Duijn, F. van (hertaling). Ik omhels je met duizend armen. Amsterdam: Uitgeverij Eenvoudig Communiceren, 2008. Kluun (Klundert, R. van der), Komt een vrouw bij de dokter. 29e druk. Amsterdam: Uitgeverij Podium, 2006. Kluun en Hoefnagel, M. (hertaling). Komt een vrouw bij de dokter . Amsterdam: Uitgeverij Eenvoudig Communiceren, 2009. Koch, H. Het diner. 9e druk. Amsterdam: Anthos, 2009. Koch, H. en Hoefnagel, M. (hertaling). Het diner. Amsterdam: Uitgeverij Eenvoudig Communiceren, 2010. Royen, H. van. De gelukkige huisvrouw. Rainbow Pocketboeken. Amsterdam: Uitgeverij Maarten Muntinga, 2002, uitgegeven in samenwerking met Uitgeverij Vassallucci, Amsterdam. Royen, H. van en Adrichem, R. van (hertaling). De gelukkige huisvrouw. Amsterdam: Uitgeverij Eenvoudig Communiceren, 2010.

Secundaire literatuur Monografieën Aarnoutse, C. (red.), Verhoeven L., Zandt R. van het, en Biemond, H. Tussendoelen gevorderde geletterdheid. Leerlijnen voor groep 4 tot en met 8. Nijmegen: Expertisecentrum Nederlands, 2003. Bersee T., De Boer, D. en Defeche, P. Laaggeletterdheid. Leidraad voor doorverwijzers. Den Bosch: CINOP, 2007 Bohnenn, E., Ceulemans C., Guchte C. van der, Kurvers, J. en Tendeloo, T. van. Laaggeletterd in de Lage Landen. Hoge prioriteit voor beleid. Den Haag: Nederlandse Taalunie, 2004. Boven, E. van, en Dorleijn, G.J.. Literair Meachaniek. Bussum: Uitgeverij Coutinho, 2003. Cammaert, M., en Marissen M. Makkelijk boek zoekt lezers. Keuzelijst voor laaggeletterde jongeren en volwassenen. Antwerpen: Leesweb, 2008. Dale, J.H., Boon, C.A. van den, Geeraerts, D. en Sijs, N. van der (red.) Van Dale Groot Woordenboek van de Nederlandse Taal. 14e druk. Utrecht: Van Dale Lexicografie, 2005

163

Bibliografie

Es, G. van. Voorwoord in de hertaling van Max Havelaar of de Koffieveilingen van de Nederlandse Handelsmaatschappij. Amsterdam: Uitgeverij Nieuw Amsterdam, 2010 Gigliotti, V. The state of adult literacy 2006. Syracuse, NY: ProLiteracy Worldwide, 2006 Gorp, H. van (red.), Delabastita D., en Ghesquiere R.. Lexicon van literaire termen. Groningen/Houten en Mechelen: Wolters-Noordhoff en Wolters Plantyn, 2007 Graaf, P. de, en Middel, A. (red.) Lezen, doe het maar. Jos Ruijs over leesonderwijs aan laaggeletterde volwassenen. Eindhoven: Stichting Alfabeter, 2009. Herman, L., en Vervaeck B. Vertelduivels. Handboek verhaalanalyse. Antwerpen: Uitgeverij Vantilt & VUBPRESS, 2001. Hilberdink, K. en Wagenaar, S. (red.). Leescultuur onder vuur. Amsterdam: Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, 2006. Jong, J.M.G. Syllabus literaire begrippen. Meer dan 200 literaire begrippen verklaard . Particuliere uitgave: J.M.G. de Jong, 2006 Keesom, J. en Swankhuisen, M. ‘Sorry, ik ben mijn bril vergeten...’Analfabetisme in Nederland. Utrecht: A.W. Bruna Uitgevers BV, 1990. Kervezee, C. Onderwijsverslag 2003/2004. Utrecht: Inspectie van het onderwijs, 2005 Lakoff, G. en Johnson, M. Metaphors we live by. Chicago en Londen: The University of Chicago Press, 1980. Mooij, J.J.A. A study of Metaphor. On the nature of metaphorical expressions, with special reference to their Reference. Amsterdam: North-Holland Publishing Company, 1976 Neuvel, J. en Bersee, T. Monitor deelna me aan het leesen schrijfonderwijs door laaggeletterden 2006. Den Bosch: Cinop, 2007 Otten-van der Kaap, G. H. ‘Lied van ‘t Leven, Bloemen van Passie’ Metaforen in de poezie van Tachtig. Dissertatie. Groningen: Reprografisch Centrum BV, 2005. Parlevliet, S. Meesterwerken met ezelsoren. Bewerkingen van literaire klassiekers voor kinderen 1850-1950. Dissertatie. Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2009. Stichting van de Arbeid. Toekomst voor laaggeletterden. Een opdracht voor het bedrijfsleven. Nota, Den Haag: Huisdrukkerij SER, 2007. Stoett, F.A. Nederlandsche spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden . Zutphen: Uitgeverij W.J. Thieme & Cie, 1923-1925 Struiksma, A.J.C., Vegter, D. A. Lei A. van der, en Vieijra, J.P.M. Diagnostiek van technisch lezen en aanvankelijk spellen. Amsterdam: VU Uitgeverij, 1986. Uitgeverij Eenvoudig Communiceren (red.) Catalogus 2011, Amsterdam: Eenvoudig Communiceren, 2011

164

Bibliografie

Artikelen Alexander, K.L. ‘Illiteracy Aid Found To Lag In District’ Washington Post, 19 maart (2007): 12 Anbeek, T. ‘De romantypologie van Franz Stanzel’. Forum der Letteren Jaargang 1970 (1970): 170-179 Anoniem 'Uitgevers moeten meer doen voor laaggeletterden'. ANP Persbericht, 14 oktober (2008) Broeck, W. van den. ‘Technisch lezen: De centrale rol van woordherkenning in de schriftelijke taalontwikkeling.’ Taal verwerven op school. Taaldidactiek voor basisonderwijs en eerste graad secundair. Red. K. van den Branden en L. Verschaffel. Leuven: Acco Uitgeverij, 2004: 131-153 Es, G. van. ‘‘Max Havelaar’ hertaald en bewerkt.’ NRC Handelsblad 1 februari (2010): 1 Fens, K. ‘Keefman, bundel van Jan Arends’, Volkskrant 18 maart (1972): 25 Ghonem-Woets, K. ‘De taal van om de hoek. Het leren en begrijpen van figuurlijk taalgebruik in de context van een leesserie’. De kunst van het lezen. Red. Lierop-Debrauwer, H. van, Mooren, P., Quelle, P. en Verschuren, H. Den Haag: NLBC Uitgeverij, 1994: 136 Kuijpers, J. 'Lezen voor analfabeten'. NRC Handelsblad, 14 juni (2008): 40 Mathijsen, M. ‘Literatuur als levertraan.’ Leescultuur onder vuur. Red. K. Hilberdink en S. Wagenaar. Amsterdam: Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, 2006: 9-16 Plas, J. van der. ‘Openingsrede.’ Leesbevordering: overdaad of noodzaak? Red. Nederlandse Boekverkopersbond. Zwolle: Waanders BV, 1988: 7-8 Pronk, I. ‘Literatuur voor beginners’. Trouw, 14 maart (2009): 30-31 Stichting van de Arbeid (red.) ‘Toekomst voor laaggeletterden: een opdracht voor het bedrijfsleven’. Publicatie – Stichting van de Arbeid nr: 4/07, 2007: 2

Online bronnen Auteur onbekend ‘Illiteracy knows no borders. Functional illiteracy in the Western World’, UN Chronicle (Maart 2004): 1 pagina, geraadpleegd 23 juni 2011. Beschikbaar via http://findarticles.com/p/articles/mi_m1309/is_n1_v27/ai_8886393/ Auteur onbekend ‘Nederland leest. Uitgaven sinds 2006’ Stichting Collectieve Propaganda van het Nederlandse Boek (2011), geraadpleegd op 9 juli 2011. Beschikbaar via http://web.cpnb.nl/cpnb/index.vm?pagina=38 Auteur onbekend ‘Nieuwe AVI-systeem: tips voor ouders en leerkrachten’ Onderwijs. Mens en S a menleving (2010). Geraadpleegd op 16 juli 2011. Beschikbaar via http://mens-en-samenleving.infonu.nl/onderwijs/60713-nieuw avi-systeem-tips-voor-ouders-enleerkrachten.html Auteur onbekend ‘Overzicht taalniveaus’ NIOW, de taal- en tekstexperts, geraadpleegd op 25 juni 2011. Beschikbaar via http://www.niow.nl/taaltrainingen/europese_taalniveaus/overzicht_taalniveaus/ Auteur onbekend ‘Stichting Lezen: naar een sterke leescultuur’, Stichting Lezen, geraadpleegd op 29 juni 2011. Beschikbaar via http://www.lezen.nl/

165

Bibliografie Auteur onbekend ‘Werk van Nederlandse schrijvers toegankelijk gemaakt’. Nieuws Leeslicht. (2007), geraadpleegd op 29 juni 2011. Beschikbaar via http://www.leeslicht.nl/nieuws.html#mark2 Auteur onbekend ‘€4 miljoen extra voor het aanvalsplan laaggeletterdheid’ Nieuwsbericht Rijksoverheid (2010): 1 pagina. Geraadpleegd 25 juni 2010. Beschikbaar via http://www.rijksoverheid.nl/nieuws/2010/09/08/4-miljoen-euro-extra-voor-het-aanvalsplanlaaggeletterdheid.html CINOP, Stichting Lezen & Schrijven, Expertisecentrum ETV.nl et.al. (red.) ‘Van A tot Z betrokken’. Aanvalsplan laaggeletterdheid 2006-2010, in opdracht van het ministerie van OCW (2005): 53 pagina’s, geraadpleegd op 24 juni 2011. Beschikbaar via http://www.st-abc.nl/downloads/aanvalsplan%20laaggeletterdheid%20OCW%202006.pdf Nieuwsredactie Universiteit Leiden (red.) ‘Moeilijk lezende breinen’, Universiteit Leiden, geraadpleegd op 15 juni 2011. Beschikbaar via http://www.nieuws.leidenuniv.nl/nieuws-agenda/moeilijk-lezende-breinen.html Stichting Lezen & Schrijven, geraadpleegd op 29 juni 2011. Beschikbaar via http://www.lezenenschrijven.nl/ Stichting Makkelijk Lezen, geraadpleegd op 29 juni 2011. Beschikbaar via http://www.stichtingmakkelijklezen.nl/ Uitgeverij Eenvoudig Communiceren, website, geraadpleegd op 8 juni 2011. Beschikbaar via http://www.eenvoudigcommuniceren.nl/

166

Lezen is voor iedereen

Recommend Documents