1-9

=--

=----

------ - - -

FRlSE/ BOUCHES DE L'ISSEL

BIJLAGE 1-8/1-9

Gras- Veenar- Wevers maaIers beiders

Vanuit: "binnenland" 1-2 Bouches du Weser 1-4 Ems Supérieur 1-5 Département de la Lippe 1-6 Vorstendom Lippe , -34 Koninkrijk Hannover Totaal

775 500 800 200

PM 250 350 1350 50

25

Eekschillers

Pakkendragers

25

Rest PM

825 750 1300 1625 50 PM

PM

4550

100

50 75

PM 2275

2000

150

25

100

Totaal

Ten overvloede zij er nog op gewezen dat het aantal maaiers in feite veel hoger zal hebben gelegen. De veenarbeiders komen in de zuidoosthoek in het arrondissement Heerenveen (m.n. Opsterland, Weststellingwerf, Schoterland, Haskerland, Lemsterland en Engwirden); de grasmaaiers in het westen (de grootste aantallen in Wymbritseradeel, Gaasterland, Baarderadeel en Hennaarderadeel). De eekschilIers komen waarschijnlijk in het zuiden en oosten; de wevers zijn niet te lokaliseren. D. De trek vanuit Friesland wordt door de prefekt in het geheel niet genoemd en zal ook wel onbetekenend zijn geweest. Er zijn echter aanwijzingen dat landarbeiders naar Ems Occidental en Zuydcrzee gaan en bovendien trekken Friese matrozen naar elders. De landarbeiders 7) gaan vanuit Marrum en Nijkerk in Ferwerderadeel naar Warffum in Ems Occidental in maart voor akkerbouwwerkzaamheden. In Zuyderzee op Texel en Wieringen komen Friezen in de wintermaanden dorsen en in Beets bij Hoorn komen ze om te maaien. Al deze vermeldingen zullen nooit meer dan honderd arbeiders betroffen hebben. In de paspoortregistratie van 1811 komen tenslotte nog matrozen voor die in Holland, Holstein en Denemarken gaan werken. Ze zullen PM vermeld worden bij het koninkrijk Denemarken'}. E. Hierover is in 1811 niets bekend, al is het zeer waarschijnlijk dat de bewoners van de oostelijke en zuidoostelijke zandstreken bij de oogst in het westen en noorden van de provincie geholpen hebben"}. F. De meeste specifikaties zijn al onder C. gegeven. G. H. De prefekt konstateert de laatste jaren een groot gebrek aan arbeiders, waardoor er niemand elders gaat werken. Konklusie: trek naar Frise trek vanuit Frise

4550 f af geron d : 4600 100 100

: -- 0

BIJLAGE 1-9 Département des Bouches de l'Issel, hoofdstad Zwolle A. Net-antwoord in AN, F 20/435; kopie in ARA, BZ 1796-1813, 1121. Klad-antwoord onderprefekt Almelo in RAO, Dep 4234 b• Administratieve gang van zaken (op basis van RAO, Dep 4209, 4355, 6972): 13/11/1811: Vraag van Parijs aan Zwolle. 25/11/1811: Vraag van Zwolle aan de onderprefekten:

7) 8) 9) en

RAF, BRF 2317 en Bijlage 1-11 (Zuyderzee). Idem: zeelui naar Holland, Holstein en Denemarken. Hellerna in Wirdum bij Leeuwarden heeft in 1832 'n arbeider uit Augustinusga (gem. Achtkarspelen) in 1843 arbeiders uit de Wouden. (Kroniek 1980, 156 en 309).

277

-----

------- ---

- - - - -- -

BIJLAGE 1-9

BOUCHES DE L'ISSEL

- Almelo: antwoord 24/12/1811 - Deventer en Zwolle: onbekend. 26/12/1811: Rappel van Den Haag aan Zwolle. 51 211812: Antwoord van Zwolle aan Den Haag en aan Parijs. B.l. Zie Bijlagen 1-4 (Ems Supérieur); 1-5 (Lippe); 1-7 (Ems Occidental); 1-10 (Issel Supérieur).

B.2. C. Het zeer grove antwoord van de prefekt kan met behulp van de antwoorden van de overige departementen enigszins gedetailleerd worden. De volgende soorten arbeiders komen binnen: (1) Grasmaaiers in de buurt van Kampen en langs de Ijssel, die grotendeels uit de Achterhoek (Issel Supérieur) komen. (2) EekschilIers in de omgeving van Deventer komen eveneens uit Issel Supérieur, uit Doornspijk. (3) Veenarbeiders in het Land van Vollenhove komen voornamelijk uit de aan elkaar grenzende arrondissementen Neuenhaus (Lippe) en Lingen en daarin speciaal het kanton Lingen (Ems Supérieur) en verder uit het koninkrijk Westfalen en Ems Oriental. (4) Metselaars uit het Bentheimse Gildehaus (Lippe). Samenvattend ziet de trek naar Bouches de l'Issel er als volgt uit:

(1) 1-3 1-4 1-5 1-7 1-10 1-34

Ems Oriental Ems Supérieur Département de la Lippe Ems Occidental Issel Supérieur Koninkrijk Westfalen

(2)

50 300 250

PM PM 150

(3)

(4)

PM

25 100

Totaal

150

25

700

PM

Totaal 50 300 250 PM 175 100 875

D. De prefekt deelt mee dat er 550 arbeiders naar de landbouw en de venen van Zuyderzee, Frise, Ems Occidental en Bouches de la Meuse gaan. Hiervan zijn er 481 afkomstig van het arrondissement Almelo, waarover gedetailleerdere gegevens bekend zijn. Deze arbeiders gaan in iets grotere mate naar Zuyderzee dan naar Frise. Ems Occidental wordt nog wel genoemd, maar Bouches de la Meuse in het geheel niet. Verder lijken de Almelose arbeiders pas in juni te vertrekken en dus niet of nauwelijks veenarbeiders te zijn. Op basis hiervan kunnen de 550 arbeiders die voor grasmaaien en eventueel ander boerenwerk vertrekken als volgt verdeeld worden: - Zuyderzee 350 - Frise 350 - Ems Occidental PM - Bouches de la Meuse PM E. Uit de gedetailleerde lijst van het arrondissement Almelo blijkt dat vanuit Twente 1 arbeider naar Zwolle en 1 naar VolJenhove gaat. De binnendepartementale trek is dus te verwaarlozen.

F. G. Uit de afgegeven veiligheidskaarten van het arrondissement Almelo valt niet alleen af te leiden dat de grasmaaiers enerzijds naar Zuyderzee en anderzijds naar Frise gaan, maar dat er bovendien opvallende verschillen bestaan tussen beide groepen: - die naar Zuyderzee gaan ongeveer een week later dan de andere groep, komen vooral uit het westen van Twente (vooral Wierden en Delden, maar ook Borne, Almelo en Diepenheim) en laten qua leeftijd een gelijkmatigere spreiding zien dan de andere groep. Ze komen uit overwegend Nederlands-Hervormde plaatsen (met uitzondering van Delden en Borne). die naar Frise gaan een week eerder, komen vooral uit de oostelijke plaatsen van Twente (met name Oldenzaal en Losser en in veel mindere mate uit Weerselo en Goor) en bestaan voor driekwart uit mannen van 26 tlm 45 jaar, terwijl ouderen en jongeren zwaar ondervertegenwoordigd zijn. Ze komen uit

278

BOUCHES DE L'ISSELlISSEL SUPÉRIEUR

BIJLAGE 1-9/1-10

overwegend rooms-katholieke plaatsen (met uitzondering van Goor)l). H. Ondanks het onnauwkeurige antwoord van de prefekt is door de gedetailleerde gegevens van de veiligheidskaartenregistratie van het arrondissement Almelo en door de gegevens van de andere departementen toch het volgende totaalbeeld te geven: trek naar Bouches de l'Issei trek van uit Bouches de l'Issei

875 f afgeron:d 900 550 600

: -0

BIJLAGE 1-10 Département de l'Issei Supérieur, hoofdstad Arnhem A. Antwoord: net in AN, F 20/435, kopie in ARA, BZ 1796-1813, 1121, klad in RAG, AFT 2060. Antwoorden van lagere ambtenaren in RAG, AFT 2060. Administratieve gang van zaken: 13/11/1811: Vraag van Parijs aan Arnhem. 22/11/1811: Vraag van Arnhem aan de arrondissementen: Zutphen: gedeeltelijk antwoord op basis van antwoorden van een aantal maires: 13/12/1811. Tiel: antwoord zonder raadpleging van maires: 27/12/1811. Arnhem: antwoorden van maires: 29/11 - 26/12/1811. 19/12/1811: Vraag van Den Haag aan Arnhem. 27/ 3/1812: Antwoord van Arnhem aan Parijs en Den Haag. B.l. Zie Bijlagen 1-7 (Ems Occidental); 1-9 (Bouches de l'Issel); 1-8 (Frise); 1-11 (Zuyderzee); 1-12 (Bouches de la Meuse); 1-15 (Bouches du Rhin). B.2. C. Een klein aantal arbeiders komt van elders werken: (1) De ijzergieterij van Keppel krijgt wel eens een maker van lemen gietvormen, vermoedelijk uit het département de la Lippe. (2) Uit Bouches du Rhin komen ongeveer 15 klompenmakersknechts, wellicht uit Best. (3) Voor de tarweoogst in de Betuwe komt een onbekend aantal arbeiders uit Bouches du Rhin l ) . (4) In totaal ongeveer 40 weversknechts komen voornamelijk uit het département de la Lippe, een enkeling ook uit Twente (Bouches de l'Issel). Gezien de onzekerheid over het aantal graanoogsters in de Betuwe zal het totale aantal op 100 gesteld worden. D. Vanuit dit departement vertrekken de volgende soorten arbeiders: (1) Grasmaaiers en hooiers, 600 in getal die voor meer dan de helft naar Zuyderzee (vooral het Utrechtse gedeelte en verder de omgeving van Amsterdam en Alkmaar), verder ook naar Bouches de l'Issei (vooral Kampen en omgeving) en tenslotte naar Bouches de la Meuse (het noorden, bij de Haarlemmermeer) en Friesland gaan. In veel gevallen gaan ze daarna nog ander werk doen, vooral graan maaien in het eigen departement (zie onder E.), maar ook wel najaarsvruchten oogsten, dorsen, wieden, sloten modderen, weven, houthakken en ander werk. Het maaien van tarwe en het dorsen kunnen we pro memorie voor Noord-Holland (Zuyderzee) vermelden. De grasmaaiers die rond Kampen en in Friesland werken, gaan in een aantal gevallen daarna nog naar Noord-Holland2). 1) De godsdienstgegevens uit de telling van 1809, zie De Kok 1964,388/408. 1) Heldring 1846, 42 zegt, sprekend over Hemmen bij Zetten ± 1825 dat daar toen "vele maaijers uit Noord-Brabant en Duitschland" kwamen, die [1,- à [1,50 daags konden verdienen. Voor de Brabanders, zie Bijlage 1-15, sub D-6. Zie ook noot 4. 2) Nunspeet meldt dat men in mei naar het departement Frise en vervolgens in juni naar de omgeving van Alkmaar, Hoorn en Enkhuizen (Zuyderzee) gaat.

279

ISSEL SUPÉRIEUR

BIJLAGE 1-10

(2) Uit Doornspijk gaan ongeveer 50 eekschilIers naar Deventer en omgeving, naar Friesland en ook in het Drentse Dwingelo (Ems Occidental) worden er enkelen gesignaleerd 3). (3) Naar Friesland gaat een aantal wevers: in kombinatie met gras maaien vanuit Eibergen, maar uit het naburige Winterswijk van lente tot najaar. (4) Najaarsoogst: naar Goeree en Brielle gaan jaarlijks arbeiders uit Laren, Steenderen en Zelhem om aardappels te rooien. (5) Vanuit Steenderen wordt het aardappelrooien gekombineerd met voorafgaand dijkwerk, vanuit Doesburg gaan ook dijkwerkers. Deze arbeiders zullen worden gerangschikt onder Bouches de la Meuse. De wegtrekkers komen waarschijnlijk ongeveer gelijkelijk uit de Achterhoek en van de Veluwe. Samenvattend zien hun werkzaamheden en bestemmingen er als volgt uit: (1) 1-7 1-8 1-9 1-11 1-12

Ems Occidental Frise Bouches de I'Issel Zuyderzee Bouches de la Meuse

Totaal

*

(2)

(3)

(4)/(5)

PM

PM 25 150 400* 75

25 25

600

50

Totaal

25

75 175 350 100

25

700

25

25

Waarvan 50 eerder in Frise en Bouches de l'Issel, deze zijn bij de totalen dus niet meegeteld.

E. Binnen het departement trekken enkele tientallen atbeiders uit de Achterhoek om in de buurt van Arnhem gras te gaan maaien. Hetzelfde geldt voor de graslanden in het uiterste noorden van het departement, in de buurt van Elburg. In beide gevallen gaat het waarschijnlijk niet om erg grote aantallen: in de enquête worden er niet meer dan 50 opgegeven. Moeilijker is het om een uitspraak te doen over arbeiders die de graanoogst in de Betuwe komen doen. Behalve Brabanders (zie onder C-3) werken hier ook Geldersen, die eerder in het jaar weg zijn geweest om gras te maaien. Dit wordt expliciet vermeld door Keppel, Vorden, Zelhem en Doesburg. Bij gebrek aan betere gegevens zal de interne trek hier op 100 worden geschat 4). F. (2) De klompenmakersknechts komen van maart tot december in Zelhem en Vaassen. (4) Met uitzondering van Didam komen de Munsterse wevers vooral naar de Veluwe, waar ze een half tot driekwart jaar blijven.

G. H. De maire van Aalten merkt op dat er vroeger veel méér arbeiders vertrokken en die van Heerde zegt "dat dit aantal geduurende eenige jaren gering is geweest". Al kunnen de totalen, vooral door het ontbreken van de opgaven van enige plaatsen in de Achterhoek, én door het onnauwkeurige antwoord betreffende de Betuwe, wat aan de lage kant zijn, de volgende uitkomst zullen we toch aanhouden: Konklusie: trek naar Issel Supérieur . 100 (200) trek vanuit Issel Supérieur . 700 (800)

3) Zie Bijlage 1-7, sub C-6. 4) Vergelijk een bericht uit 1826: "in de Over-Betuwe alleen, jaarlijks ongeveer vijfhonderd arbeiders, zoo uit het Zutphensche Kwartier, als uit Kleefsland en van den Maaskant werk komen zoeken; hieronder zijn echter een aantal vrouwen begrepen", geciteerd naar De Meere 1982, 42.

280

ZUYDERZEE

BIJLAGE 1-11

BIJLAGE 1-11 Département du Zuyderzee, hoofdstad Amsterdam A. ARA, BZ 17%-1813, 1121 (kopie-antwoord I)); RANH, DZZ 319 nieuw (klad). Arr. Alkmaar: RANH, DZZ 319 nieuw (net); Idem 782 r oud en 821-3 oud (antwoorden van de maires). Arr. Hoorn: RANH, DZZ 319 nieuw; Idem 782 r oud (slechts antwoord van de maire van Medemblik). Arr. Haarlem: RANH, DZZ 319 nieuw (net); Idem 721 1 oud en 146 nieuw (antwoorden van de maires). Arr. Amsterdam: RANH, DZZ 319 nieuw (net; antwoord maire Amsterdam); Idem 146 nieuw (antwoorden van de maires). Arr. Utrecht: RANH, DZZ 319 nieuw (net); RAU, SA 1427-72 (klad-antwoord onderprefekt en antwoorden van de maires). Arr. Amersfoort: RANH, DZZ 319 nieuw (net); RAU, SA 1494-7 (klad-antwoord onderprefekt). Onder meer op basis van genoemde bronnen is de administratieve gang van zaken als volgt te rekonstrueren:

13/11/1811: Vraag van Parijs aan Amsterdam_ 22/11/1811: Vraag van Amsterdam aan de onderprefekten en aan de maire van Amsterdam. Dezen hebben als volgt geantwoord: Amsterdam: 25/11/1811: Vraag van de onderprefekt aan de maires van de arrondissementen Amsterdam en de kantons Haarlem, Heemstede en Bloemendaal van het arrondissement Haarlem. 7/12/1811: Antwoord van de onderprefekt aan de prefekt. 14/ 12/1811: Antwoord betreffende de mairiën van het arrondissement Amsterdam van de malre van Amsterdam aan de prefekt. Hoorn: 26/11/1811: Vraag van de onderprefekt aan de maires van de arrondissementen Hoorn en Alkmaar en van de kantons Beverwijk, Westzaandam en Zaandam van het arrondissement Haarlem. 31/12/1811: Antwoord betreffende de mairiën van het arrondissement Hoorn van de onderprefekt aan de prefekt. Haarlem: 4/ 1/1812: Rappel aan de nieuw-benoemde onderprefekt van Haarlem, die echter nooit van de enquête heeft gehoord. Hij probeert de antwoorden bij zijn kollega's van Hoorn en Amsterdam te verzamelen. Het eerste lukt wel, het tweede niet. 6/ 2/1812: Antwoord van de onderprefekt aan de prefekt betreffende de kantons Beverwijk, Westzaan en Westzaandam. Alkmaar: 22/12/1811: De nieuw-benoemde onderprefekt van Alkmaar zendt de gegevens in aan de prefekt betreffende de mairiën van zijn arrondissement, die eerder door Hoorn waren aangeschreven. Utrecht: 23/11/1811: Vraag van de onderprefekt aan de maires. 9/12/1811: Antwoord aan de prefekt. Amersfoort: 26/11/1811: Vraag van de onderprefekt aan de maires. 25/12/1811: Antwoord aan de prefekt. Gendarmerie Impériale: 22/11/1811: Vraag van de prefekt aan de maire van Amsterdam. Deze speelt de vraag kennelijk door aan de: 27/11/1811: Directeur de police van Amsterdam. Deze antwoordt de maire dat hij alletm inlichtingen kan verstrekken over het reizigersverkeer, maar niet over de voornamelijk het platteland bezoekende trekarbeiders. Hij raadt derhalve aan de maires te raadplegen én de gendarmerie_ Dit laatste schijnt inderdaad te zijn gebeurd: 7/ 1/1812: De Capitaine Commandant de la Gendarmerie du Zuyderzee (Gendarmerie Impériale, 32' Légion) stuurt een antwoord, gebaseerd op antwoorden van autoriteiten en van twee "Lieutenans sous 1) In AN F 20/434 of F 20/435 is het origineel niet bewaard.

281

ZUYDERZEE

BIJLAGE 1-11

mes ordres" die hij te paard inlichtingen heeft laten verzamelen op het platteland. NB. De grootste moeilijkheid is dat bij dekreet van 21/10/1811 besloten wordt tot een bestuurlijke herindeling per 1/1/1812. De gegevens worden derhalve via de oude, nog uit de republiek stammende bestuurlijke eenheden verzameld, maar volgens de nieuwe mairiën verder verwerkt en gepresenteerd. Tevens veroorzaakt de nieuwe indeling van de arrondissementen problemen. De enquête van de gendarmerie is duidelijk geboicot en derhalve het minst betrouwbaar. Door de drie niveaus waarop de beantwoording zich afspeelt, zijn in dit departement met zeer veel binnenkomende arbeiders de nodige fouten gemaakt bij overname van gegevens door hogere niveaus van lagere. Ik zal derhalve uitgaan van de originele antwoorden van de maires voor zover mogelijk en in het geval van de arrondissementen Hoorn en Amersfoort van de antwoorden van de onderprefekten .. B.l. Zie Bijlagen 1-2 (Bouches du Weser); 1-4 (Ems Supérieur); 1-5 (Département de la Lippe); 1-6 (Vorstendom Lippe); 1-7 (Ems Occidental); 1-9 (Bouches de l'Issel); 1-10 (Issel Supérieure); 1-16 (Meuse Inférieure); 1-17 (Roër); 1-23 (Jemappes). B.2. Zie onder A. C. Met name de verdeling van het grote aantal binnengekomen trekarbeiders over de verschillende departementen van herkomst is een probleem. De meeste maires gebruiken nl. niet de aanduiding van de Franse departementen, maar algemene geografische aanduidingen als "Westfalen" en "Bovenlanders" of in 1811 niet meer bestaande staatkundige eenheden als "Münster" of "Hannover" e.d . In veel gevallen zijn deze eenheden in 1811 over verschillende departementen verdeeld. Bijv. Hannover kan zowel Ems Supérieur als Bouches du Weser als koninkrijk Westfalen inhouden, bovendien gebruiken veel maires aanduidingen als "Münster en Hannover", waardoor genoemde problemen nog versterkt worden. Via een aantal stappen zal ik toch proberen tot een rekonstruktie van de trek naar Zuyderzee, gedifferentieerd naar uitstotingsgebied, te komen. 1. Het totaal aantal trekarbeiders naar Zuyderzee is volgens de ambtenaren van Zuyderzee 9.688. Hierbij dienen enkele duidelijke manco's nog te worden opgeteld 2), zodat het totaal op 10.009 komt. 2. De toewijzing van veenarbeiders en landarbeiders is hiervan verreweg het moeilijkst. Trekken we de overige sektoren af van het totaal van 10.009 trekarbeiders'), dan houden we 9.102 veen- en landarbeiders over. 3. Van een aantal gebieden is zonder al te veel problemen te rekonstrueren hoeveel veen- en landarbeiders daarvandaan in Zuyderzee gaan werken: 1-7 1-8 1-9 1-10 1-15 1-17

Ems Occidental Frise Bouches de l'Issel Issel Supérieur Bouches du Rhin Roër ç Koninkrijk Westfalen 1-34 l GHD Berg Totaal

200 50 350 400 112 50 (Gulik; Kleef) 500 25 1.687

Van de 9.102 veen- en landarbeiders blijven er derhalve 7.415 over die, gezien de aanduidingen van de maires moeten worden verdeeld over de departementen Bouches du Weser (Bijlage 1-2), Ems Supérieur (Bijlage 1-4) en Lippe (Bijlage 1-5). 4. Op basis van de aanduidingen van de ambtenaren van Zuyderzee all één is dit niet mogelijk. Slechts 2.988 arbeiders worden, wat betreft hun gebied van herkomst, eenduidig benoemd, waarvan aanduidin2) NI. 8 mensen uit het vorstendom Lippe, 100 pakkendragers en 33 metselaars uit Ems Supérieur en 200 oogstarbeiders uit Ems Occidental (Drenthe vnl.). Deze soorten arbeiders worden door de ambtenaren van Zuyderzee niet (of onvoldoende in het geval van de metselaars) vermeld. 3) NI. 450 fabrieksarbeiders, 184 blekers, 100 pakkendragers, 100 eekschilIers, 65 bouwvakkers en 8 personen zonder verdere aanduiding, dus in totaal 907 arbeiders.

282

ZUYDERZEE

BIJLAGE 1-11

gen betreffende het departement Ems Supérieur (in totaal 1.479) de boventoon voeren, naast vagere termen als Münster (623), Westfalen (579), Bovenlanders (140) e.d. Hoewel hierin misschien een aanwijzing mag worden gezien dat Ems Supérieur het grootste aandeel levert, ook al omdat onderdelen van dit departement het meest veelvuldig afzonderlijk worden genoemd (bijv. Osnabrück, Tecklenburg, Lingen, Kloppen burg, Menslage etc.), zullen we toch via de statistieken van de afstotingsgebieden verder moeten zien te komen. 5. Ik zal de drie departementen achtereenvolgens de revue laten passeren: - Bouches du Weser (zie Bijlage 1-2). Aanduidingen door ambtenaren van Zuyderzee die hierop betrekking hebben zijn Bremen en Bremerlehe') en misschien ook Hannover en Oldenburg. Daarnaast natuurlijk nog de allervaagste termen als Westfalen en Bovenlanders. Al met al bieden de ambtenaren van Zuyderzee dus weinig gegevens. Uit de gegevens van Bouches du Weser zelf blijkt dat, gezien ook mede de opgaven van vooral Ems Oriental, Frise en Bouches de la Meuse, de in totaal ongeveer 2000 trekarbeiders uit dit departement reeds geheel over deze drie departementen verdeeld kunnen worden. Wel is het mogelijk dat een aantal veenarbeiders uit deze drie departementen later in het seizoen in Zuyderzee gaat oogsten. Hetzelfde geldt voor arbeiders die in Friesland gras gaan maaien en naderhand nog in Noord-Holland gras gaan maaien . Theoretisch komen ongeveer 1000 arbeiders voor Zuyderzee als tweede of derde keuze in aanmerking. In feite schat ik dat het er niet meer dan 300 zijn, voornamelijk grasmaaiers ten noorden van het IJ. - Département de la Lippe (zie Bijlage 1-5). Aanduidingen van ambtenaren van Zuyderzee die hierop zeker betrekking hebben zijn alleen Bentheim en Loon 5) en misschien ook Münster en verder de bekende vage aanduidingen. Al met al bieden deze ambtenaren dus weinig aanknopingspunten. Uit de gegevens van het département de la Lippe zelf blijkt dat, mede ook gezien de gegevens van met name Ems Occidental, Frise en Bouches de l'Issel, er 2600 veenarbeiders/grasmaaiers gaan werken in de aan elkaar grenzende venen van Friesland, Drenthe en de Kop van Overijssel en verder nog 300 in Bouches de la Meuse. Ook hier is dan voor een direkte trek van dit departement naar Zuyderzee geen plaats meer. Voor een tweede of derde keuze, zoals bij het vorige departement beschreven, komen dan maximaal 1700 arbeiders in aanmerking. In feite schat ik dat het er niet meer dan 600 zijn die in juni en juli de Zuiderzee nog oversteken. - Ems Supérieur (zie Bijlage 1-5). Indien de veronderstellingen, hierboven geuit omtrent de twee andere departementen, juist zijn, dan zouden er in totaal ongeveer 6500 arbeiders van Ems Supérieur naar Zuyderzee moeten zijn gegaan. Laten we aan de hand van gegevens van beide departementen bezien of dit mogelijk is. 6. - Wat betreft Zuyderzee is hiervóór al opgemerkt dat uit de geografische aanduidingen door de ambtenaren voorzichtig valt op te maken dat het grootste deel van de arbeiders uit Ems Supérieur komt. Of dit in de orde van grootte van 6500 veen- en landarbeiders ligt kan niet worden gezegd. Mocht dit zo zijn, dan zouden in de meeste gevallen als Ems Supérieur geduid moeten worde!'. termen als Münster (dan op te vatten als vnl. het Niederstift), Hannover (op te vatten als Diepholz e.o.), Oldenburg (het uiterste zuiden) en ook algemenere aanduidingen als Westfalen en Bovenlanders. Een uitsplitsing van de vermeldingen per kanton over de veenderijen en de droogmakerijen") levert het volgende resultaat op:

4) Resp. eenmaal genoemd bij grasmaaiers op Texel en eenmaal bij grasmaaiers in Andijk. 5) Bentheim wordt eenmaal genoemd bij maaiers in Bovenkarspel en eenmaal bij enkele arbeiders in Veenhuizen (onder Heerhugowaard). Ik veronderstel verder dat Stadtlohn wordt bedoeld met "Loon". 6) Volgens de maire van Nieuwveen c.a., de Zevenhoven en Noorden werken er in de zomer van 1811 meer dan 1000 arbeiders in de droogmakerij. Als gemiddelde geeft hij 500 à 600 personen. Dit laatste kan kloppen met de financiële uitgaven van de droogmakerij (RANH, DZZ 700). Voor de maanden juli, augustus en september wordt daarin (afgezien van het maalloon) FF 124.427 uitbetaald. Nemen we aan dat dit voor 75 werkdagen van ieder FF 3 is geweest, dan kunnen voor dat bedrag gedurende die drie maanden ongeveer 550 arbeiders gewerkt hebben. Zou het werk in september of ook in augustus al minder zijn geweest, dan zou het aantal arbeiders in juli hoger kunnen zijn geweest.

283

• BIJLAGE 1-11

ZUYDERZEE

Osnabrück

Westfalen

Münster

Hannover

Arr. Amsterdam: k. Amsterdam X k. Nieuwer-Amstel X X X k. Ouder-Amstel X X k. Baarnbrugge X X X k. Naarden X k. Loosdrecht X X k. Loenen X k. Weesp X k. Aalsmeer X X X Arr. Utrecht: k. Maarssen X X X k. Mijdrecht X X X X Totaal 7X 6X 6X 5X Waarvan uit KRK Westfalen en GHD Hessen Over voor Ems Supérieur in vervening en droogmakerij Landarbeiders uit Ems Supérieur Totaal aantal trekarbeiders uit Ems Supérieur in Zuyderzee

Paderbom

Overigen7)

Totaal arbeiders

50 300 250 400 25 200 25 250 200

X' X Xb Xc

Xd

200 1300 3200 2003000 3500+ 6500

xe

X 2X

5X

In feite kunnen dit wel minder fysieke personen zijn geweest, daar de veenarbeiders later in het seizoen ook nog elders in het departement kunnen zijn gaan oogsten. - Uit de gegevens van Ems Supérieur blijkt dat er vandaar ongeveer 10.500 arbeiders elders in veenderijen en in de landbouw gaan werken. Naar schatting gaan hiervan naar andere departementen dan dat van de Zuyderzee:

Veen

Naar:

1-2 1-3 1-7 1-8 1-9 1-12 1-34 Totaal

Bouches du Weser Ems Oriental Ems Occidental Frise Bouches de l'Issel Bouches de la Meuse KRK Denemarken

700 950 350 300 400 2700

Oogst

200 400 75 800

Totaal

200 1100 1025 1150 300 1050 100 4925

650 100 2225

Tweede keuze Zuyderzee nà veen gras

T.otaal zonder dubbeltellingen

200 800 1000 1000 300 900 100 4300

+ + +

(?) 900 250 300 150

500

1100

500

~

1600 Dus ongeveer 6200 arbeiders zouden vanuit Ems Supérieur naar Zuyderzee kunnen zijn gegaan, waarbij nog maximaal 1600 gevoegd zouden kunnen worden die als tweede keuze nog konden komen. 7. Ik konkludeer dat de globale gegevens, verkregen via Zuyderzee en Ems Supérieur elkaar niet tegenspreken. Wél dient te worden opgemerkt dat de kombinatie van veenarbeid in het voorjaar en vervolgens gras en nog eventueel graan maaien dan niet veel zou zijn voorgekomen bij de arbeiders uit Ems 7) De overige vermeldingen komen telkens eenmaal voor en zijn: a) Oldenburg; b) Bovenlanders; c) GHD Berg; d) Lingen; TeckIenburg en 5 mairieën in Ems Supérieur (vergelijk De Meere 1980); e) Hessen-KasseI.

284

BIJLAGE 1-11

ZUYDERZEE

Supérieur in Zuyderzee. Waarschijnlijk is dit een vertekening van de werkelijkheid, veroorzaakt door het feit dat de maires van Zuyderzee bij de beantwoording van de enquêtevragen in de eerste plaats hun patentregisters raadplegen. Op die manier kan een onderregistratie ontstaan van hen, die reeds eerder in het jaar elders een patent hebben genomen'). Dit zou uiteraard geen konsekwenties hebben voor het totaal aantal geregistreerde trekarbeiders in het afstotingsgebied, maar wel voor het aantal personen, dat aan de afzonderlijke werkzaamheden deelneemt, met name voor de grasmaaiers. Op basis van de antwoorden van de maires (en de onderprefekten van Hoorn en Amersfoort) van Zuyderzee en rekening houdend met de hier gegeven overwegingen, ziet de trek naar Zuyderzee er, uitgesplitst naar herkomstgebied en soort werk, als volgt uit: 9) Veenar-

landar-

beidersJ) beiders

1-2 1-4 1-5 1-6 1-7 1-8 1-9 1-10 1-15 1-16 1-17 1-23 1-34

Totaal

Bouches du Weser Ems Supérieur 3000 Département de la Lippe Vorstendom Lippe Ems Occidental Frise Bouches de I'Issel Issel Supérieur Bouches du Rhin Meuse Inférieure Roër ]emappes KRK Westfalen 200 GHD Berg GHD Hessen

300 3515 600

3200

5902

Pakken· Bouwvak-Tndustrie- Bleek· dragers

kers

arbeiders sten

100

50

200 PM' )

200 50 350 400 112

13 20()d)

Eekschil· Diver· Iers

50 PM 8

109 25

100

184

100

50 2 325 50 100

65

450

Totaal

se nb)

8

300 6.915 600 8 200 50 350 400 334 225 50 2 500 25 50 10.009

D. Slechts het département de la Lippe meldt dat er "Wanderarbeiter" uit Zuyderzee komen . E. Op de zandgronden in het oosten van het departement (het Gooi en de Utrechtse' heuvelrug) komen trekarbeiders voor die elders in het departement gaan werken: - In 's-Graveland maaiers uit Huis ter Heide (gem. Zeist) 2 - In Nieuwveen c.a. landarbeiders uit Utrecht ± 100 - In Zegveld maaiers/hooiers uit het kanton Amersfoort 20 - In Jutphaas hooiers en graan maaiers uit dit departement ± 25 - In Soest wieders van het graan uit de omgeving 5 Totaal Deze trek sluit aan bij die van het naburige Gelderse gebied. F. Gespecificeerd naar soort van werk per arrondissement krijgen we het volgende beeld:

152

8) Zie bijvoorbeeld de antwoorden van de maires van Akersloot, Wimmenurn, St. Pancras en Veenhuizen. 9) Noten: a) Inklusief droogmakerijen, uitbaggeren van havens en dergelijke; b) Respektievelijk ambachtslui (PM) en onbekend (8); c) Een wever uit Stadtlohn in Schalkwijk; d) Strohoedenmakers. In de opgave van de maire van Amsterdam wordt wel dit beroep maar niet deze herkomst vermeld. Ik heb 200 strohoedenmakers uit Meuse Inférieure opgevat als onderdeel van de totale opgave van de maire.

285

BIJLAGE 1-11

Arrondissement

Alkmaar Hoorn Haarlem Amsterdam Utrecht Amersfoort Niet gespecificeerd Totaal

ZUYDERZEE

Veenar-

landarbei- Pakkendra·

Bouwvak-

Industrie-

Bleek·

Eek·

beidcrs

ders

kers

arbeiders

sters

schillers

1700 1500

3200

gers

1397 2270 675 955 264 241 200

100

33

5902

100

65

32

17 433

Diversen

184 8 100

PM

PM 450

184

100

8

Totaal

1397 2270 808 3096 1764 341 333 10.009

De verschillende specialismen per arrondissement springen er duidelijk uit. De koncentraties trekarbeiders in relatie tot de plattelandsbevolking zijn het hoogst in het arrondissement Hoorn, waarna de arrondissementen Amsterdam, Utrecht en Alkmaar respektievelijk volgen. Afgezien van het zeer grote aandeel in Mijdrecht, waar dan een droogmakerij plaats vindt, zijn de hoogste percentages per kanton: OuderAmstel (16,4 %), Purmerend (16,3 %), Baambrugge (13 %) en Edam (12 %rO). Over de belangrijkste ekonomische sektoren volgen hier nog enkele basisgegevens. a. De landbouw. De arbeiders die hierin werkzaam zijn, komen voor het overgrote deel sras maaien en hooien. Het zijn de klassieke "hannekemaaiers". Daarnaast wordt nog genoemd het maaien van graan vooral op de eilanden en in gemeenten die tegen de duinen aan liggen. Minder frekwent zijn opmerkingen over tuinieren, dorsen in de winter, wieden, werk in het vlas en riet snijden. b. De venen en droogmakerijen bevinden zich in het zuiden van het huidige Noord-Holland en het westen van Utrecht. Het zijn allemaal laagvenen. c. De industrie houdt in strohoedenmakerijen in Amsterdam, bevolkt door arbeiders uit het uiterste zuiden van Meuse Inférieure, suikerraffinaderijen in Amsterdam, katoendrukkerijen in Nieuwer-Amstel en loodwitmalerijen en lijmfabrieken in de Zaanstreek"). d. De blekerijen, voor het grootste deel bevolkt door arbeiders en arbeidsters uit de Brabants-Limburgse grensstreek in de buurt van Weert, en voor een klein gedeelte uit Lingen, zijn alle gelegen in de duinstreek ten zuiden en noorden van Haarlem. In de gemeenten Haarlem, Bloemendaal, Velsen, Heemstede en Bennebroek worden blekers van buiten gemeld 12). e. De eekschilIers werken in Langbroek (kanton Wijk bij Duurstede). Ze halen de schors van de levende eiken en van eikenhakhout. Deze arbeiders zijn waarschijnlijk afkomstig uit GroesbeekIJ) f. De pakkendragers zijn de bekPnde tuötten uit Mettingen en omgevingi'). g. De bouwvakkers tenslotte worden gesignaleerd in enkele Zaanse gemeenten, nL in Koog aan de Zaan, Westzaandam, Oostzaandam en Zaandijk en verder in het daarvan door Assendelft afgescheiden Beverwijk. Drie herkomstgebieden worden genoemd: in Oostzaandam komen twee steenhouwers uit Ecaussines Uemappes), in twee plaatsen komen metselaars uit de Meijerij van Den Bosch en verder komen er metselaars uit de streek rond de zuidelijke punt van Oldenburg 1 ).

G. -

10) Lucassen 1982, 342 en 352 (noot 49). 11) Normaal werkten er veel meer trekarbeiders in de Hollandse industrieën, speciaal in de Zaanstreek, vergelijk Van der Woude 1973. Opvallend is daar de koncentratie in de loodwitmakerijen, leerlooierijen, lijmfabrieken en smederijen. 12) Zie Regtdoorzee-Greup Roldanus 1936. 13) Zie Bijlage 1-15, sub G.5. 14) Zie Bijlage 1-4, sub G.c. 15) Voor ]emappes zie Bijlage 1-23, sub E.; voor de Meijerij zie Bijlage 1-15, sub G.2.; voor de bouwvakkers uit Ems Supérieur zie Bijlage 1-4, sub G.e.

286

BIJLAGE 1-11/1-12

ZUYDERZEE/BOUCHES DE LA MEUSE

H. Veel maires en andere autoriteiten beklemtonen het feit dat de trek naar deze streken vroeger veel groter was. Konklusie: Trek naar Zuyderzee Trek vanuit Zuyderzee

10.009 (10.161) of af erond: 10.000 (10.200) PM (152) g PM (200)

BIJLAGE 1-12 Département des Bouches de la Meuse, hoofdstad Den Haag A. AN, F 20/435 (net-antwoord); ARA, BZ 1796-1813, 1121 (kopie); ARA, GB 1807/1815,709,71011 (antwoorden maires arr. Den Haag en Leiden); Idem, 919, 921, 929 (antwoorden maires arr. Rotterdam); Idem, 1080 (Klad-antwoorden arr. Dordrecht en Gorinchem). Op basis van bovengenoemde archiefstukken en tevens op basis van ARA, GB 1807/1815,441,442,443, 500, 691, 7101, 1155 kan de administratieve geschiedenis als volgt gerekonstrueerd worden: 13/11/1811: Vraag van Parijs aan Den Haag. 23/11/1811: Vraag van Den Haag aan de arrondissementen: - Den Haag en Leiden. Per circulaire worden de maires gevraagd te antwoorden. Deze antwoorden, gedateerd tussen 27/11 en 4/12/1811 worden waarschijnlijk samengevat in een tabel en naar de prefekt gestuurd. - Rotterdam volgt dezelfde procedure, de antwoorden van de maires dateren daar van 29/11 tot 12/12/181l. - Dordrecht en Gorinchem volgen wellicht dezelfde procedure. Een ongedateerde verzamelstaat is bewaard. - Brielle. Hiervan is alleen bekend dat het antwoord aan Den Haag op 29/12/1811 verzonden is. 19/12/1811: Vraag van de Intendant aan de prefekt. 13/ 2/1812: Rappel van de Intendant aan de prefekt. 22/ 2/1812: Antwoord van Den Haag aan Parijs en aan de Intendant. B.l. Zie Bijlagen 1-1 (Bouches de l'Elbe); 1-2 (Bouches du Weser); 1-3 (Ems Oriental); 1-4 (Ems Supérieur); 1-5 (Département de la Lippe); 1-7 (Ems Occidental); 1-10 (Issel Supérieur); 1-13 (Bouches de l'Escaut); 1-14 (Deux Nèthes); 1-15 (Bouches du Rhin); 1-16 (Meuse Inférieure); 1-17 (Roër). B.2. Zie de inleidingen tot C en D en de noten. C. Een aantal manco's springt bij de opgave van dit departement in het oog, ondanks het feit dat aan de uitvoering zeer veel zorg werd besteed (zie bijv. Afb. 1, blz. 27). Uit andere departementen wordt de trek van 100 pakkendragers (Ems Supérieur) en ook van hoedenmakers (Meuse Inférieure) gemeld. De eerste groep dient te worden aangevuld, de tweede PM vermeld. Van een aantal plaatsen zijn indertijd geen antwoorden binnengekomen: - Een gering aantal plaatsen in de arrondissementen Den Haag, Leiden en Rotterdam. - Van het arr. Gorinchem de helft van het kanton Culemborg en de komplete kantons Gorinchem en Sliedrecht. Vooral het ontbreken van dit laatste kanton kan zowel voor de trek naar') als voor de trek vanuit het departement ernstige gevolgen hebben. Gezien de aantallen die in naburige plaatsen van de ontbrekende gebieden komen werken, is het niet onmogelijk dat hiermee enkele honderden, met name ten zuiden van Lek en Maas, uit de boot zijn gevallen. - Hoewel de departementen Meuse Inférieure, Roër en Deux Nèthes grote aantallen arbeiders opgeven die naar Bouches de la Meuse gaan, worden de eerste twee daar nauwelijks en de laatste daar helemaal niet genoemd. Daarentegen komt in de samenvattingen van de zuidelijke arrondissementen bijna uitsluitend de aanduiding "Bouches du Rhin" voor. Het is niet onmogelijk dat dit voor een gedeelte een foutieve vertaling is geweest voor "Brabant", immers het noorden van Deux Nèthes behoorde eerder ook tot Brabant, hetzij een simplifikatie voor de plaats van herkomst van alle arbeiders die weliswaar uit die richting, maar 1) Op basis van de opgaven voor 1747 wanneer voor de streek van Gorinchem geen, maar voor die van Sliedrecht wèl vreemde knechten worden gesignaleerd, zie Van der Woude 1962, 52.

287

BIJLAGE 1-12

BOUCHES DE LA MEUSE

van verder dan Brabant kwamen. Daar de antwoorden van de maires van deze arrondissementen evenals het antwoord van Bouches du Rhin zelf ontbreken kan dit niet verder bewezen worden. Als oplossing voor dit drieledige probleem stel ik voor het door dit departement opgegeven aantal van 4075 arbeiders te verhogen met dat van de pakkendragers en het totaal vervolgens af te ronden op 4500. Deze laatste afronding zal toegerekend worden aan de zuidelijke arrondissementen en wat betreft de herkomst aan de zuidelijke departementen. Wat de plaats van herkomst betreft moet een aantal aanduidingen van "Bouches du Rhin" vervolgens verstaan worden als "Deux Nèthes, Meuse lnférieure én Roër". Naar soorten werk en departement van herkomst vertoont de trek naar Bouches de la Meuse dan het volgende beeld: Fabrieken ~

Land· arbeiders

Veenarbeiders

Steen· bakkers

1-1 1-2 1-3 1-4 1-5

Andere arbeiders

Bouw-

vakkers

Pakken· dragers

Strohoe-

Totaal

deomakers

Bouches de l'Elbe 25 Bouches du Weser 550" 300" Ems Oriental 50 650* 400* 50 Ems Supérieur 50 Département de la Lippe 300 50 1-34 GHD Berg 75 PM PM KRK Westfalen 100 100 Subtotaal "Duitsland" 800* 50 50 50 1750" 1-7 Ems Occidental 25 1-10 Issel Supérieur 100 1-14 Deux Nèthes 275 1-15 Bouches du Rhin 900 100 1-16 Meuse Inférieur 400 PM PM 1-17 Roër 150 50 Subtotaal Nederland/ 1850 150 PM België/(Rijnland) 50 Totaal 3600 800 50 150 50 PM .. In deze gevallen is verondersteld dat bij Bouches du Weser en Ems Supérieur respectievelijk arbeiders zowel in het veen als - daarna - bij de oogst werkzaam zijn, vandaar dat de totalen zijn dan de opgaven van de afstotingsgebieden.

25 850" 50 1150" 350 75 200 2700" 25 100 275 1000 400 200 2000 4700 210 en 150 hier hoger

D. Alleen de arrondissementen ten noorden van Maas en Lek hebben o~gaven verstrekt over de trek vanuit hun gebieden. Hierdoor zijn twee belangrijke groepen buiten het eeld gekomen: - de dijkwerkers van Sliedrecht en omgeving2). Hoewel over hun aantal toentertijd niet ved valt te zeggen zal ik ze toch pro memorie opvoeren bij de trek naar de Zeeuwse waterwerken.

2) Bos 1969, passim; op p. 90 vermeldt hij drie Sliedrechtse aannemingen in deze jarenj1/6/1811: rivierwerken voor 122.480,-; 11/7/1811: rivierwerken in Bouches de la Meuse voor 12.000,- en op 12/5/1812 rivierwerken op de Merwede). Uit deze bedragen valt op te maken dat het minimaal om honderden arbeiders ging. Tenwoordige Staat, Holland 7, 1749,448 (Hardinxveld), vergelijk ook 419 (Sliedrecht); Staatscommissie over de werkloosheid 1913 B.

288

BIJLAGE 1-12

BOUCHES DE LA MEUSE

- de vlasarbeiders van met name het eiland Putten'). Zij zullen een deel van het werk hebben verricht op de naar schatting 1000 ha. vlas die de Overmaasse boeren in Zeeland hadden gehuurd. Hun aantal heb ik aan de lage kant geschat op 200. De trek vanuit Bouches de la Meuse vertoont dan het volgende beeld: Dijkarbeiders Vlassers 1-13 Bouches de l'Escaut 200 PM 1-14 Deux Nèthes Totaal 200 PM Overige oogst: meekrap en aardappelen delven, gras maaien. Grote werken: te Antwerpen en Willemstad.

Overige oogst Grote werken Totaal 50 250 25 25 50 25 275

E. De belangrijkste mededelingen betreffen de trek van noord naar zuid voor de oogst van najaarsgewassen. Uit het kanton Hillegersberg, maar ook wel uit de kantons Gouda en Haastrecht gaan ongeveer 60 arbeiders (waarvan 50 uit Capelle aan den IJssel na het beëindigen van het steenbakkersseizoen) aardappelen rooien in het land van Den Briel en op Goeree, waarbij Dirksland met name wordt genoemd. In 's-Gravendeel op Putten wordt de komst van 50 arbeiders uit hetzelfde departement bevestigd. Naast deze grotere groep gaan er nog enkele arbeiders naar de grote werken in Rotterdam (vanuit kanton Den Haag en wellicht ook Katwijk) en in het kanton Alphen werken 3 timmerlieden uit hetzelfde departement. F. Met name het werk in de landbouw dient hier nader gespecificeerd te worden. Daar dit in zekere mate streekgebonden is, zal hier ook aandacht worden besteed aan de verdeling over de verschillende arrondissementen: - Het wieden. Deze werkzaamheid wordt steeds samen genoemd met het maaien en binden van graan. Als begin van dit werk wordt april/mei en een keer ook juni gegeven. Of het wieden van graan of van andere akkerbouwprodukten is, is niet duidelijk. Het wordt pemeld in Benthuizen, Zoetermeer, Bleiswijk en op Rozenburg en de trekarbeiders komen uit Ems Superieur en omgeving. Hun aantal zal rond de honderd schommelen en het is opvallend dat tweemaal uitdrukkelijk wordt verklaard dat het vrouwen of meisjes zijn. Dit zal dus wel voor de hele groep gelden. Na afloop van het wieden gaan ze waarschijnlijk graan binden en ander boerenwerk doen. - Het maaien en hooien van gras wordt door meer dan 1000 arbeiders gedaan tussen half juni en begin juli in de arrondissementen ten noorden van Maas en Lek, waarvan het merendeel afkomstig is uit de Westfaalse gebieden. Van deze arbeiders wordt dikwijls uitdrukkelijk gezegd dat ze tevoren, vooral in hetzelfde departement, turf hebben gebaggerd. Ook komt het voor dat ze na de grasoogst nog graan gaan maaien. Een minderheid van 100 à 200 arbeiders komt uit Brabant. Hiertoe behoren ook weer vrouwen. De indruk bestaat dat het in dit departement vooral gaat om het maaien van gras en niet zozeer, wellicht met uitzondering van de vrouwen, om het hooien. - Het maaien en binden van graan in juli en augustus in de arrondissementen ten noorden van Maas en Lek. Ongeveer 750 arbeiders, voor het allergrootste gedeelte uit de Westfaalse gebieden, komt hiervoor over. Een aantal van naar schatting niet meer dan 100 Brabanders komt voor ditzelfde werk nog in het kanton Voorburg. Het is mogelijk dat van dit totaal een klein aantal Westfaalse vrouwen speciaal het bindwerk doet. Bij de arrondissementen ten zuiden van de Maas moet bij "divers travaux ruraux", uitgevoerd door arbeiders uit Bouches du Rhin, Meuse Inférieure en Roër ook aan graan maaien gedacht worden. In welke mate is onzeker. 3) Volgens Bijlage 1-13, noot 9 werd in Zeeland ongeveer 1000 ha. vlas door Overmaasse boeren, gedeeltelijk met hun eigen arbeiders bev.:-erkt. Stel dat een kwart hiervan uitsluitend door arbeiders uit Bouches de la Meuse bewerkt werd dan waren daar ongeveer 200 arbeiders voor nodig. (Als volgt berekend: volgens DamsmaiNoordegraaf 1977, 243 had Hendrik-Ido-Ambacht in 1865 ongeveer 2300 inwoners. Volgens Idem 1982, 147 werkte hiervan 20 % buiten het dorp, d.w.z. 460 arbeiders. Deze bewerkten buiten het dorp meer dan 550 bunder, dit zou betekenen ongeveer 1,2 hektare per arbeider.) Zie ook Damsma/Noordegraaf 1981, 68.

289

BIJLAGE 1-12

BOUCHES DE LA MEUSE

- Aardappels rooien tussen augustus en november. Zoals aangegeven onder E. komt dit voor op VoornePutten en Goeree, zowel door arbeiders van hetzelfde departement ten noorden van de Maas, als door arbeiders uit Brabant en verder weggelegen streken. - Het meekrapdelven komt op dezelfde eilanden voor als het aardappels rooien, met name in september en oktober. Behalve door enkele arbeiders uit hetzelfde departement, ten noorden van de Maas, zal het gros van de arbeiders uit Brabant en verder gelegen streken afkomstig zijn geweest. Per meestoof kan men, indien alle trekarbeiders in de kantons Goeree, Sommelsdijk en Den Briel van het gelijknamige arrondissement, mee gedolven zouden hebben, aannemen dat er 20 trekarbeiders en 100 lokale arbeiders mee gedolven hebben'>' - Behalve de genoemde specifieke werkzaamheden wordt in zeer veel gevallen ook "boerenwerk" of "veldwerk" in het algemeen aangeduid. Dit zal grotendeels op genoemde werkzaamheden neerkomen, maar ook andere zaken, zoals mest rijden, greppelen en de oogst van andere dan de genoemde gewassen zijn voorstelbaar. Eénmaal wordt vermeld dat een aantal arbeiders in het najaar achterblijft om graan te dorsen 5). - Veenarbeiders. De grootste koncentratie komt voor in de aan elkaar grenzende plaatsen Zwammerdam, Reeuwijk en Sluipwijk. Daar werken in 1811 meer dan 500 arbeiders uit de Westfaalse departementen. Daarbuiten komen er nog hoogstens 300 voor met als grootste koncentraties ongeveer 100 in Woubrugge, Ter Aar en Rijnsaterswoude, maximaal ± 80 in Stompwijk en kleinere aantallen in de buurt van Delft en tussen Rotterdam en Gouda. Zoals al bij het maaien en hooien is vermeld, gaan deze arbeiders deze werkzaamheden dikwijls daarna verrichten. In deze venen wordt gewerkt van maart/april tot juni/juli. - De steen- en pannenfabrieken langs de Oude Rijn (van west naar oost: Valkenburg, Voorschoten, Leiderdorp, Koudekerk, Oudshoorn en Aarlanderveen) geven op dat er uit de Westfaalse departementen (en in Valkenburg uit het GHD Berg) steenbakkers komen. Het aantal is niet groot, naar schatting 50, hetgeen een minderheid is van het totaal aantal arbeiders in deze steenfabrieken·). Met Westfalen wordt waarschijnlijk het Bentheimse Schüttorf (département de la Lippe) bedoeld7}. Het seizoen loopt van ongeveer april tot oktober. In de steenfabrieken langs de Hollandse Ijssel worden geen trekarbeiders vermeld. - Overige industrieën: In Rotterdam werken de loodgieterijen met arbeiders uit de Tecklenburgse plaatsen Wersen en waarschijnlijk ook Westerkappeln 8), alle in Ems Supérieur. Ze gaan voor perioden van telkens vijf maanden. - Bouwvakkers. In 's-Gravendeel komen 30 metselaars en timmerlieden uit het hertogdom Kleef, hetgeen overeen kan komen met de vermelding van Roër dat kastenmakers uit Kamp en bouwvakkers uit Venray vertrekken 9). In Rotterdam werken meer dan 100 bouwvakkers uit Bouches du Rhin. Gedacht kan wor4) Wanneer we op basis van de meestoven in 1808 (Van der Kloot Meyburg 1934,92) en het totale aantal trekarbeiders in 1811 (573) kijken hoeveel trekarbeiders per meestoof nodig zijn, dan komen we voor het kanton Brielle op 27, voor het kanton Sommelsdijk op 18 en voor het kanton Goeree op 22; het totaal aantal arbeiders berekend naar Bouwman 1946, 26. 5) Antwoord van Woubrugge (ARA, GB 1807/18 15,71011 ): "Il y a aussi quelques ouvriers qui restent dans cette commune pour battre Ie blé dans I'hiver". 6) Volgens de Nijverheidsenquête van 1812 (ARA, BZ 1796-1813, 1193, Tableau 56, Bouchcs de la Meuse) zijn er in deze plaatsen 19 fabrieken met 113 arbeiders. Dit laatste aantal is over.igens vermoedelijk zeer aan de lage kant. Bij het arrondissement Den Haag (waarin Voorschoten en Valkenburg) wordt ook vermeld dat de arbeiders meest in de buurt wonen. De laatste vermelding die ik vond van Duitse steenbakkers langs de Oude Rijn stamt uit 1872 (GAA, Nut 259, antwoorden van Alphen en Oudshoorn en van Valkenburg). 7) Zie Bijlage 1-5; met de aanduiding GHD Berg kan overigens nog dezelfde plaats bedoeld worden: tot de inlijving bij het Franse keizerrijk in 1811 behoorde deze plaats tot het Ems-departement van het GHD Berg. 8) Zie Bijlage 1-4; Brugmans 1819: in Rotterdam in 1819 verschillende loodgieterijen; ARA, GB 1807/1815,920 (opgave Kralingen). 9) Zie Bijlage 1-17. Kamp lag in het voormalige graafschap Mörs, een deel van het (P~uisische) hertogdom Kleef. Venray lag vóór de Franse inlijving in Pruisisch Opper-Gelder.

290

BIJLAGE 1-12/1-13

BOUCHES DE LA MEUSE/BOUCHES DE L'ESCAUT

den aan plaatsen als Liempde en Vught'O). Deze bouwvakkers in Bouches de la Meuse komen tussen februari en april en vertrekken weer in oktober/november. Het is mogelijk dat ze ook aan openbare werken, als de Rotterdamse haven werken, zoals ook enkele arbeIders u,t Den Haag en Delft (zie E).

G. H. Konklusie: Trek naar Bouches de la Meuse Trek vanuit Bouches de la Meuse

:

4700 (4823) f f d 4700 (4800) 0 a geron : 275 (398) 300 (400)

BIJLAGE 1-13 Département des Bouches de I'Escaut, hoofdstad Middelburg A. Eerste antwoord van Middelburg, 26/11/1811: AN, F 20/435; RAZ, Archieven prefektuur 9. Tweede antwoord van Middelburg, 15/4/1812: RAZ, Archieven prefektuur 18. Het eerste antwoord was zo summier dat Parijs nadere informatie vroeg. Hierop volgde het tweede antwoord, weliswaar uitgebreider, maar nog zeer summier. De verdere administratieve geschiedenis is onbekend. B.l. Uit de volgende departementen kwamen zeer waarschijnlijk arbeiders naar Bouches de I'Escaut: 1-4 (Ems Supérieur); 1-12 (Bouches de la Meuse); 1-14 (Deux Nèthes); 1-15 (Bouches du Rhin); 1-16 (Meuse Inférieure); 1-17 (Roër); 1-22 (Escaut); 1-23 Oemappes); 1-24 (Dyie); 1-26 (Ourthe). B.2. Om bovenstaande gegevens enigszins te kunnen verifiëren en desnoods aan te vullen heb ik, afgezien van literatuur en archiefbronnen, vermeld in de voetnoten, gebruik gemaakt van gegevens over: - Middelen van bestaan omstreeks 1750 (Tegenwoordige Staat Zeeland 9, 1751 en 10, 1753). - De landbouw in 1800 (Verbaal, Meihuizen 1959; Landbouw-Enquête, Van der Poel 1954). - Middelen van bestaan in 1824 (De Kanter/Ab Utreèht Dresselhuis 1824). - De landbouw in 1836 (Van Hertum 1981). De landbouw in de eerste helft van de negentiende eeuw (Bouwman 1946). C. U it de verschillende bronnen komen de volgende werkzaamheden, verricht door trekarbeiders, naar voren: la. Bouwen herstel van dijken. Behalve een aantal gespecialiseerde dijkwerkers, waarschijnlijk afkomstig uit Bouches du Rhin en Bouches de la Meuse, zijn hiervoor ook grote aantallen losse arbeiders nodig. Deze laatsten komen in ieder geval uit het kanton Eekeren (Deux Nèthes) en waarschijnlijk ook uit Escaut en andere departementen '). Alleen Deux Nèthes geeft aantallen: enkele tientallen, maar het totaal aantal vreemde dijkwerkers in 1811 is onmogelijk te schatten». Deze zeer belangrijke ekonomische sektor zal hier dan ook helaas als een pro memorie-post moeten worden behandeld. lb. De haven van Vlissingen en andere militaire werken vergen ook veel vreemde arbeiders. Hieraan werken in ieder geval stratemakers uit Dyle, naar schatting een 50-tal. De steenbakkers uit Jémappes die

10) Zie Bijlage I-IS, sub G.2. 1) Voor de verdeling in deze soorten arbeiders zie Willemsen 1978, 28. Het is overigens ook mogelijk dat de arbeiders uit het kanton Eekeren professionele dijkwerkers zijn. Grondwerkers kunnen van zeer ver komen: bij de bedijking van Hoofdplaat in Zeeuws Vlaanderen in 1778 komen niet alleen Vlamingen uit de streek van de zandgronden tussen St. Niklaas en Maldegem (in 1811 Escaut, Lembeke wordt nog met name genoemd), maar ook uit Oldersum in Oost-Friesland (in 1811 Ems Oriental) en uit Barke (?) (Amt Syke) en uit Barrien (beide plaatsen in 1811 Bouches du Weser), zie Willemsen 1978,30. De Westkapelse zeedijk wordt overigens steeds door plaatselijke arbeiders onderhouden. 2) In 1811 zijn in Zeeland geen bedijkingen onder handen (zie Hartogh Heys van Zouteveen 1870), wel zal er van 1809-1813 nog wel werk geweest zijn aan het verder in kultuur brengen van de Wilhelminapolder van 1559 hektare. (Kuperus/Meihuizen 1962, 128), terwijl ook het normale onderhoudswerk zal zijn verricht.

291

BIJLAGE 1-13

BOUCHES DE L'ESCAUT

naar Walcheren trekken zullen, aangezien daar geen steenfabrieken zijn, ook wel aan deze openbare werken verbonden zijn geweest'). Ook voor deze sektor kan niet worden bepaald hoeveel trekarbeiders er werkzaam zijn. Enige honderden is echter niet onmogelijk'). 2a. Meekrapdelven. Zouden er op Schouwen-Duiveland, het centrum van deze teelt in Zeeland, per stoof evenveel trekarbeiders nodi~ zijn als in het qua ekonomische struktuur verwante GoereeOverflakkee (Bouches de la Meuse), dan zouden op dit eiland een driehonderd vreemde delvers zijn gekomen 5). Ze zijn afkomstig uit Deux Nèthes (ongeveer 1506»), Bouches de la Meuse (enkele tientallen) en het grootste gedeelte (ongeveer 200) uit Escaut. Op Tholen zijn waarschijnlijk geen vreemde meedelvers7) , op Walcheren waarschijnlijk nauwelijks, maar op Zuid-Beveland kunnen er ook wel een aantal (maximaal 100) hebben gewerkt. Zeer voorzichtig kunnen we hier op totaal 400 arbeiders komen. 2b. Aardappelen rooien. Uit Bouches de la Meuse komen er enkele tientallen voor dit werk, mogelijk ook uit Roër. Een totaal-aantal is moeilijk te geven. Meer dan enkele honderden zullen er niet zijn geweest. 2c. Gras maaien. Uit Meuse Inférieure en uit Bouches de la Meuse komen hiervoor arbeiders. Wellicht gaan ze naar Schouwen en ook naar Zuid-Beveland. Grote aantallen zullen het waarschijnlijk niet geweest zijnS). 2d. Vlastrekken. Vlasboeren uit het Overmaasse (Bouches de la Meuse) hebben de gewoonte het te velde staande vlas op te kopen en door eigen arbeiders te laten oogsten en soms ook wieden. Het aantal arbeiders dat hiertoe in 1811 naar Bouches de l'Escaut komt is onbekend9). 2e. Overige werkzaamheden in de landbouw. Het is niet onmogelijk dat voor de oogst van andere landbouwprodukten, waarvan in Zeeland de tarwe wel het belangrijkste is, trekarbeiders gebruikt worden. Direkte aanwijzingen hiervoor bestaan echter niet. Arbeiders die voor oogsten in het algemeen naar Zeeland komen, worden gemeld uit Escaut, Bouches de la Meuse, wellicht Ourthe en Bouches du Rhin en in eerdere jaren ook uit ]emappes. 3. Pakkendragers uit Ems Supérieur komen ook naar dit departement, naar schatting 25 in totaal. Het is onmogelijk op basis van deze gegevens een totaal aantal arbeiders voor de trek naar Bouches de l'Escaut op te geven. Om desondanks, ter vergelijking met andere departementen toch een indikatie te geven zal hier met de zeer grove, maar ook zeer konservatieve schatting van 1000 trekarbeiders worden gewerkt voor de grondwerkers en landarbeiders. Naar herkomstgebied en soort werk zouden ze als volgt gespecificeerd kunnen worden: 3) Voor een vergelijkbaar geval zie Bijlage 1-26, Ourthe (de arbeiders aan het Grand Canal du Nord). Voor steenfabrieken in Zeeland zie Bijlage 1-23, noot 3. 4) Vergelijk de aantallen, werkzaam aan de haven van Antwerpen, Bijlage 1-14. Op Walcheren werken in deze sektor van 1810 tot 1813 ook Spaanse krijgsgevangenen (RAZ, Archieven prefektuur 399). 5) Zie Bijlage 1-12, noot 4: op Voorne-Putten en Goeree waren gemiddeld 20 trekarbeiders per meestoof nodig. Voor de ongeveer 15 meestoven van Schouwen-Duiveland (Van der Kloot Meyburg 1934, 9; Damsma/De Meere/Noordegraaf 1979, 82/99) levert dit derhalve 300 trekarbeiders op. Dat beide eilanden in Zuid-Holland en Zeeland met elkaar vergeleken mogen worden blijkt uit hun ekonomische struktuur en bevolkingsdichtheid, ontleend aan respektievelijk de Tegenwoordige Staat, Holland 7, 1749 en Idem, Zeeland 9, 1751; Ramaer 1931, 231/272. 6) Het aantal voor Deux Nèthes: zie Bijlage 1-14 en RAZ, Archieven Prefektuur 392, brief 11/9/1811 van de prefekt van de Deux Nèthes (over arbeiders uit Lillo en Wilmarsdonk). 7) Tholen: Landbouw-Enquête, Van der Poel 1954, 46/57 en Tegenwoordige Staat, Zeeland 10, 1753, 88/89. Voor het feit dat Tholen, dat qua bevolkingsdichtheid en aantal inwoners per meestoof (bronnen zie noot 5) hetzelfde is als Schouwen-Duiveland, géén trekarbeiders en Schouwen-Duiveland er wél nodig heeft, zie blz. 189. 8) Schouwen had relatief veel weiland (Bouwman 1946, 58) en liet ook gras maaien door trekarbeiders (Tegenwoordige Staat, Zeeland 9, 1751, 354); ook op Tholen kwam dit wel voor (Landbouw-Enquête, Van der Poel 1954, 52). Voor Zuid-Beveland zie Post 1964, 124 (betreft juni 1734). 9) Bouwman 1946, 112/114, 148, 175/176: het betrof toen waarschijnlijk minstens 1000 hektare vlas.

292

BIJLAGE 1-13/1-14

Herkomst 1-4 Ems Supérieur

BOUCHES DE L'ESCAUT/DEUX NÈTHES

la

lb

2a

2b

2c

~

2d I

2e

3 Totaal 25 25

1-12 Bouches de la Meuse 50 200 PM PM 250 1-14 Deux Nèthes 100* 100 200 1-15 Bouches du Rhin PM PM PM PM PM 100 1-16 Meuse Inférieure 100 1-17 Roër 50 50 1-22 Escaut 100* 200 300 1-23 Jemappes 50 50 1-24 Dyle 50 50 PM 1-26 Ourthe PM 100 100 200 Onbekend 100 200 100 Totaal 200* 100 25 100 400 1225 * Verondersteld wordt dat deze arbeiders later in het jaar ook nog gaan oogsten, vandaar dat ze bij de totalen van de departementen van herkomst niet zijn meegeteld. D. Hiervoor ontbreken aanwijzingen 'O). E. Hiervoor ontbreken aanwijzingen"). F. Gezien het rekonstruktie-karakter van C. hoeft hierover niet verder te worden uitgeweid. G. Niet van toepassing. H. Konklusie: Trek naar Bouches de I'Escaut Trek vanuit Bouches de l'Escaut

1225 f afgeron d:1200 -0 0

: -- 0

BIJLAGE 1-14 Département des Deux Nèthes, hoofdstad Antwerpen A. AN, F 20/435; RAA, Provo Arch. A 132-17. Administratieve gang van zaken: 4/ 3/1811: Vraag van Parijs aan Antwerpen. 26/10/1811: Rappel van Parijs aan Antwerpen. 18/11/1811: Antwoord van Antwerpen aan Parijs (hierbij de opmerking dat de antwoorden m.b.t. het arr. Breda het minst gedetailleerd zijn). B.l. Zie Bijlagen 1-12 (Bouches de la Meuse); 1-13 (Bouches de I'Escaut); 1-15 (Bouches du Rhin); 1-16 (Meuse Inférieure); 1-23 Oemappes); 1-24 (Dyie); 1-26 (Ourthe). B.2. RAA, Provo Arch. J 222. C. De volgende groepen arbeiders komen in het departement werken: (1) Er zijn aanwijzingen dat de uitgestrekte graslanden in de omgeving van Klundert en Zevenbergen niet uitsluitend door arbeiders uit het eigen departement (zie daarvoor onder E.), maar ook door lieden van elders worden afgemaaid en gehooid. In aanmerking komen mensen uit Bouches du Rhin (het gedeelte onmiddellijk ten zuiden van de Langstraat). Uit deze zelfde streek komen in augustus ook graanmaaiers en in oktober ook aardappelrooiers, in totaal 20 personenI). (2) Wellicht 20 wevers uit Woensel (Bouches du Rhin) werken in Deux Nèthes, in Turnhout 2). 10) Wellicht bestond er trekarbeid vanuit Tholen van arbeiders, gespecialiseerd in alles wat met de meekrap te maken had, met name in de industriële bereiding, zie Tegenwoordige Staat, Zeeland 10, 1753, 88/89. 11) Zie noot 10. 1) Opgave door de maire van Waspik: 20 personen naar Zevenbergen e.o., 14 dagen in augustus en 14 dagen in oktober (zie Bijlage I-IS, sub A). 2) Zie Bijlage 1-15, sub D-4.

293

DEUX NÈTHES

BIJLAGE 1-14

(3) In de blekerijen van Turnhout werken naar schatting een honderdtal blekers uit Budel (Bouches du Rhin) en omstreken (waaronder ook het land van Weert in Meuse Inférieure)". Voor 1811 vermeld ik ze hier pro memorie. (4) In de industrie van Lier (arr. Mechelen) zijn 1000 arbeiders werkzaam, met name in de bierbrouwerijen. Het vijftigste deel hiervan, dus 20, is afkomstig van de departementen "qui longent Ie Rhin", wellicht het Roer-departement. (5) Uit Jemappes komen naar schatting ook nog 20 plafonneerders. (6) De grootste groep wordt ongetwijfeld gevormd door de arbeiders die nodig zijn voor de belangrijke Antwerpse haven en vestingwerken. Op basis van de opgaven van de andere departementen en die van Deux Nèthes zijn ze naar herkomst bij benadering als volgt te verdelen: Timmerlieden 1-12 1-21 1-22 1-23 1-24 1-25 1-26 1-28 1-33

Bouches de la Meuse Lys Escaut Jemappes Dyle Sambre et Meuse Ourthe Nord (Duinkerke) Le Havre, Brest, Cherbourg

Totaal

Grondwerkers

Metselaars

Zagers

25 20 PM

PM 20 60 100

150 50 PM 100

250 PM PM 250

325

500

PM

Totaal 25 20 PM 400 50 PM 350 20 60 925

D. Vanuit het departement gaan de volgende groepen elders werken: (1) Ambachtslieden: vanuit Antwerpen gaan jaarlijks 20 à 25 kleer- en schoenmakers naar Parijs om zich verder in hun vak te bekwamen. (2) Naar Bouches de l'Escaut gaan naar schatting een honderdtal dijkwerkers, die dit echter kombineren met de najaarsoogst en hier derhalve niet worden meegeteld. (3) Verschillende landbouwwerkzaamheden worden in naburige departementen uitgevoerd: - In Bouches de l'Escaut komen in het najaar naar schatting 100 meekrapdelvers, die er voor het grootste deel in de voorafgaande seizoenen aan de dijken werkten. - Alhoewel de prefekt dit niet vermeldt, neem ik toch aan dat er ± 275 arbeiders in Bouches de la Meuse gaan oogsten: gras en najaarsvruchten als aardappelen en meekrap, te weten 200 naar het arr. Den Briel en 100 naar het arr. Dordrecht·'. - Voor het grasmaaien in de Langstraat (Bouches du Rhin) komen naar schatting een 50-tal arbeiders uit de streek van Turnhout. - Uit dezelfde streek gaat ook een klein aantal oogsten in Meuse Inférieure, waarschijnlijk in de buurt van Roermond. In totaal gaan er dus naar schatting 450 arbeiders in deze sektor elders werken. (4) Matrozen voor de kustvaart op Holland, een 400, komen ook uit dit departement. Ze kunnen niet bij een van de aantrekkingsgebieden worden ingedeeld. Hetzelfde geldt voor driehonderd matrozen voor de riviervaart (op Schelde en Maas) en riviervisserij". 3) RAA, Provo Arch. J 222: 20/9/1816 zijn er op de blekerijen op het gebied van de stad Turnhout 103 blekers werkzaam, vnl. afkomstig van "Budel près de Weerdt et des environs". Zie ook Bijlage 1-15, sub D-l en Bijlage 1-16, sub D-2. 4) In 1800 ging dit aantal vanuit de Baronie van Breda alléén al naar het "Overmaasche en Dordrecht", zie Landbouw-Enquête, Van der Poel 1954, 57/93. Ik neem in 1811 hetzelfde aantal aan, maar nu voor het hele arrondissement Breda. 5) Ook later in de negentiende eeuw was West-Brabant nog een herkomstgebied van schippers, vergelijk G.A. 's-Gravenmoer, gemeenteverslagen 1851-1890, met name 1851, 1853, 1859 en 1890.

294

BIJLAGE 1-14

DEUX NÈTHES

E. De interne migratie betreft twee sektoren: (1) De zeilmakers en touwslagers, in dienst van de marine in de Antwerpse haven, zijn uit het eigen departement afkomstig. Hun aantal is onbekend. (2) Ik veronderstel dat ongeveer 300 arbeiders van de zandgronden van het arrondissement Breda de hooilanden in het uiterste noorden van het departement, in de omgeving van Willemstad en Klundert, gaan afmaaien. Indien het gras daar eerder rijp is dan o~ de Zuidhollandse eilanden, zouden het dezelfden kunnen zijn die later naar Bouches de la Meuse gaan ) Konkluderend zal ik uit deze twee sekroren dan ook geen extra aantallen voor de eindbalans halen. F. De trek naar de Antwerpse haven kan als volgt nader gespecificeerd worden: - De marine stelt ongeveer 100 timmerlieden, wagenmakers, schrijnmakers en slotenmakers te werk, afkoinstig uit de havensteden Le Havre (Seine Inférieure), Brest (Finistère), Cherbourg (Manche), Duinkerke (Nord) en Ostende (Lys). Ourthe vermeldt nog scheepstimmerlieden die naar Antwerpen gaan. - De genie van marine en leger geven half om half werk aan 250 à 300 Waalse grondwerkers uit Dyle, Jemappes, Ourthe en Sambre et Meuse. - De genie van de marine heeft ook werk voor 300 à 400 Waalse metselaars, de genie van het leger gebruikt ze nauwelijks, de ingenieur van de "PontS et Chaussées" daarentegen heeft er 200 nodig. - De marine gebruikt verder nog zeilmakers en touwslagers uit Deux Nèthes en zagers uit naburige departementen, wellicht uit Escaut. De prefekt stelt dat het in totaal om 800 à 1000 arbeiders gaat, waarvan 3/4 acht à negen maanden van het jaar daar werkt. G. De arbeiders genoemd onder (2) en (3), de dijkwerkers en landarbeiders, komen vn!. van de noordelijke zandgronden van het departement: - het kanton Eekeren (arr. Antwerpen) levert ± 50 dijkwerkers en meekrapdelvers voor Bouches de l'Escaut, m.n. Zuid-Beveland en Walcheren, terwijl door Schouwen-Duiveland arbeiders uit Lillo en Wilmarsdonk worden gemeld 7) - Uit Westerlo, Herentals, Hoogstraten en Arendonk (arr. Turnhout) gaan ± 50 oogsters naar de Langstraat en Meuse Inférieure; deze streek sluit daarmee qua karakter aan bij het aangrenzende gedeelte van Bouches du Rhin en het arr. Breda. - Uit de kantons Roosendaal, Bergen op Zoom, Oudenbosch en Ginneken gaan zowel arbeiders naar Zeeland, als naar de hooilanden rond Zevenbergen, als naar de Zuidhollandse Eilanden. De matrozen komen vn!. uit het zuidoosten van het departement: de kustvaart wordt bedreven vanuit de kantons Kontich (met o.a. Kontich, Rumpst, Niel en Boom) en Puurs (300 matrozen). De streek russen Breda en Bergen op Zoom levert ook dit soort matrozen (± 100). Riviervaart en -visserij geschiedt door 100 matrozen uit de kantons Oosterhout en Zevenbergen 8) H. Het kanton Eekeren vermeldt nog expliciet dat er vroeger 2 à 3 maal zoveel personen vertrokken. Konklusie: Trek naar Deux Nèthes Trek vanuit Deux Nèthes

1105 f f d 1100 a geron : - 1175 1200

: -- 0

6) Zie noot 4. Voor de verschillen in oogstdata zie Bijlage I-IS, sub E; de prefekt noemt arbeiders uit "les communes se fixant dans l'intérieur de l'Arrondissement de Breda" naar de kantons Oosterhout en Zevenbergen. 7) Zie Bijlage 1-13, noot 6. 8) Gedacht moet hier worden aan plaatsen als Made en Drimmelen, zie bijvoorbeeld Van der Woude 1962, 54 en Tegenwoordige Staat, Holland 7, 1749.

295

BIJLAGE 1-15

BOUCHES DU RHIN

BIJLAGE 1-15 Département des Bouches du Rhin, hoofdstad Den Bosch A. Als enige van alle onderzochte departementen is van Bouches du Rhin geen rapport op het niveau van de prefekt of de onderprefekten teruggevonden. Onderzocht werden de volgende archiefbestanden: AN, F 2 I, 1316/1319, 1334, 1336, 1354, 1366/1370; F 20, 109,435; RANB MR 1244, 1245, 1284, 1509; RAG AFT 2450, 2458, 2496. Wel kan de administratieve gang van zaken worden gerekonstrueerd: 13/11/1811: Vraag van Parijs aan Den Bosch. 21/11/1811: Vraag prefekt Den Bosch aan onderprefekten in Den Bosch, Eindhoven en Nijmegen . Deze wikkelen de zaak als volgt af: Den Bosch: 24/11/1811: Rondvraag aan alle maires. 29/ 1/1812: Op basis van de antwoorden van de maires stuurt de onderprefekt zijn antwoord aan de prefekt. Eindhoven: De onderprefekt stuurt de vraag van de prefekt rechtstreeks door aan zijn maires. 14/ 3/1812: Op basis van de antwoorden van de maires stuurt de onderprefekt zijn antwoord aan de prefekt. Nijmegen: Waarschijnlijk wordt hier de vraag ter onderprefektuur afgedaan, gezien de termijn waarop het antwoord verstuurd wordt: 13/12/1811: De onderprefekt stuurt twee staten als antwoord naar de prefekt. Middels steekproeven en toevalsvondsten werden op het niveau van de maires wel enkele antwoorden opgespoord betreffende de arrondissementen Den Bosch en Eindhoven: Den Bosch: Loon op Zand (GA Loon op Zand, voorlopige inventaris 33); 's-Gravenmoer (GA 'sGravenmoer, Register van uitgaande brieven 1811-1816); Raamsdonk (GA Raamsdonk, Oud Archief 2e Afd. B-19, Inv. Bondam); Waspik (GA Waspik, Register van uitgaande brieven 1810-1813); 's-GrevelduinCapelle (GA Sprang-Capelle, GA 's-Grevelduin-Capelle 268); Sprang-Capelle (GA Sprang-Capelle, voorl opige inventaris 620); Baardwijk (SA Waalwijk, GA Baardwijk, Oud Archief 3); Tevergeefs zocht ik naar de antwoorden van Besoijen, Vrij hoeve-Capelle, Dongen, Geertruidenberg, Waalwijk, Drunen en Oisterwijk. De overige 62 mairieën van dit arrondissement heb ik niet onderzocht. Eindhoven: Aarle-Rixtel (SA Peelland, GA Aarle-Rixtel, Nieuw Archief 542); Woensel (SA Eindhoven, GA Woense! 865); Tevergeefs zocht ik naar de antwoorden van Budel, Maarheeze, Mierlo, Lierop, Someren, Asten, Vlierden, Deurne, Bakel, Lieshout, Beek en Donk, Eindhoven, Stratum, Eersel, Strijp en Gestel. De overige 38 mairieën heb ik niet onderzocht. B.l. Daar voor Bouches du Rhin zelf geen opgaven bewaard zijn over de trekarbeiders, ben ik voo r dit departement bijna volledig aangewezen op de opgaven van andere departementen: 1-4 (Ems Supérieur); 1-10 (Issel Supérieur); 1-11 (Zuyderzee); 1-12 (Bouches de la Meuse); 1-14 (Deux Nèthes); 1-17 (Roër). B.2. Om toch enigszins de gegevens van de andere departementen te kunnen kontroleren, om mogelijke interne trek te ontdekken en verder om binnen het departement naar plaatsen en streken van herkomst te kunnen differentiëren, heb ik een aantal aanvullende informatiebronnen gebruikt. In chronologische volgorde zijn het: - Vrijstelling van een gedeelte van het hoofdgeld voor trekarbeiders die meer dan 4 maanden weg waren, 1695-1719 (Van Xanten en Van der Woude 1965). - Trek vanuit een aantal plaatsen in de Langstraat in 1747 (Van der Woude 1962). - Middelen van bestaan in 1794 en vrijstelling van hoofdgeld in 1791 (Van Breugel 1965). - Het Journaal van Goldberg, het Verbaal van Kops en de Landbouw-Enquête van 1800 Gournaal, Meihuizen 1959; Journaal, Sloet 1859; Verbaal, Meihuizen 1959; Landbouw-Enquête, van der Poel 1954). - Middelen van bestaan ± 1806 (Van de Graaff 1807). - Trekarbeid ± 1820 (Van Zutphen 1820; Martinet 1831). - Trekarbeid ± 1870 (GAA, Nut 258/260).

296

BIJLAGE 1-15

BOUCHES DU RHIN

- Polderjongens in 1910 (Staatscommissie over de werkloosheid 1913 B). Losse opmerkingen in de literatuur en in archieven (zie noten). C. Twee soorten arbeiders komen binnen: 1. Oogstarbeiders: In 1847 wordt gemeld dat in Leur, Wychen, Herwenen en de buurtschap Vurmer (arr. Nijmegen) bij de hooi- en koren bouw, het zichten en dorsen van koolzaad op klei- en van boekweit op zandgrond veel "buitenarbeiders" nodig zijn. Daar de herkomst in 1811 niet te traceren is, zal deze mededeling hier slechts pro memorie worden gebruikt!). Veel belangrijker en groter van omvang is de trek van grasmaaiers naar de hooilanden ten noorden van de Langstraat, de noordelijke gedeelten van de gemeenten Raamsdonk, Waspik, Capelle, Waalwijk en Baardwijk 2). In de gemeente Waspik komen 300 grasmaaiers en later nog 50 hooiers en in Raamsdonk komen ook 300 maaiers. Hoewel een aantal andere gemeenten opgeeft dat er geen arbeiders uit het buitenland of uit andere departementen komen, mogen we toch aannemen dat ze de maaiers dan vergeten). Gezien de verhouding tussen de oppervlakte grasland van Waspik en Raamsdonk ten opzichte van de andere Langstraatgemeenten zou het totale aantal hooiers en maaiers wel 1500 bedragen kunnen hebben. Het overgrote deel hiervan komt uit het departement zelf (zie onder E.), een klein gedeelte ook uit Deux Nèthes, m.n. uit het arrondissement Turnhout. Ik schat dit op ongeveer 50. 2. In het hoedemakerscentrum Eindhoven komen ook wat hoedernakers van elders en ook paraplu iherstellers uit Morilly (Département de la Meuse, zie Bijlage 1-31)'). D. De volgende soorten trekarbeiders naar andere departementen kunnen worden onderscheiden: 1. Blekers. Naar de blekerijen rond Haarlem (Zuyderzee) gaan 134 blekers uit Bouches du Rhin, een trek die al eeuwen oud is. Ik veronderstel dat een gedeelte hiervan (stel 25) uit het naburige land van Weert, département Meuse Inférieure komt. Voor Bouches du Rhin zou dit er 109 overlaten. Hoewel daar niet in 1811 gesignaleerd, gaan er toch ook zeer waarschijnlijk blekers naar Turnhout (Deux Nèthes). Ze zullen hier pro memorie worden opgevoerd. 2. Bouwvakkers. In Rotterdam (Bouches de la Meuse) worden 110 bouwvakkers en in het arrondissement Haarlem (Zuyderzee) nog eens 13 metselknechten gemeld, in totaal dus 123 bouwvakkers uit Bouches du Rhin. 3. Klompenmakersknechts. Ongeveer 15 klomrenmakersknechts worden gemeld in Zelhem in de Achterhoek en in Vaassen op de Veluwe (beide Isse Supérieur). 4. Wevers. In 1806 werkten 250 wevers uit Helmond in St. Niklaas (Escaut) en ook wel in "Fransch Braband", waarmee wel Waals Brabant (het zuiden van Dyle) bedoeld zal zijn. Hoewel het waarschijnlijk is dat deze toestand zeker tot 1815 voortduurde, zullen deze wevers in Escaut en Dyle slechts pro memorie worden vermeld. S). Uit Woensel gaan in 1811 minimaal 20 wevers naar Deux Nèthes, waarbij wellicht aan Turnhout mag worden gedacht 6) 5. EekschilIers. In het arrondissement Amersfoort (Zuyderzee) komen 100 eekschilIers uit het arrondissement Nijmegen (Bouches du Rhin). 1) Engelberts 1981, 404; vgl. de gunstige beschrijving van de landbouw aldaar in 1800 in LandbouwEnquête, van der Poel 1959, 209/210. 2) Antwoorden enquête 1811 Waspik en Raamsdonk; verder Journaal, Meihuizen 1959, 146; Verbaal, Meihuizen 1959, 198; Landbouw-Enquête, van der Poel 1954, 93/107. 3) SA Waalwijk, GA Waalwijk, voor!. inv. 370 (akte van overdracht van grond 1814 met daarbij het recht 'n tent te zetten om te tappen voor de hooiers; Idem, GA Baardwijk, nieuw archief 2 (vergelijkbaar verzoek 19/4/1841). 4) SA Eindhoven, GA Eindhoven, archief 1811-1914, 1298 (paspoorten 1815/1817). 5) Van de Graaff 1807 A, 426; Harkx 1967, 80 en 103 (eind 18e eeuw is de Helmondse ondernemer R. Bogaers tijdelijk een aantal jaren in St. Niklaas); Idem 205 (Helmond heeft tot 1815 een vertrekoverschot). 6) Gezien de goede kontakten tussen de Turnhoutse en Helmondse wevers, zie Harkx 1967, 206.

297

BIJLAGE 1-15

BOUCHES DU RHIN

6. Landbouw. In onderstaand schemel} zijn de bestemmingsgebieden met een grove aanduiding van het soort werk weergegeven:

Soort werk

Deux Nèthes

Bouches de l'Escaut

Issel Supérieur

Bouches de la Meuse

Zuyderzee

Graan wieden Gras maaien

Totaàl

PM*

:]

150*

20

Graan maaien

PM

Najaarsoogst

PM

PM

Totaal

20

PM

=]

PM

750

900

PM 170 57 55 750 PM

57

mmo

112

1032

* Vrouwen: bij het wieden allemaal en bij het hooien een gedeelte (minstens 25 in Schiedam). Ik ga er van uit dat het overgrote deel hiervan enkele weken eerder in de Langstraat gras gemaaid heeft (zie on~er E.). " 7. Teuten. Het zuiden van het departement was een groot centrum van de zgn. "teutenhandel", d.w.z. de handel in kompagniesverband in allerlei produkten, waarbij mensenhaar, koper en glaswerk in het bijzonder vermeld moeten worden. Verder was een aantal teuten ook beestensnijder (castreerder). We vinden deze omvangrijke groep weinig vermeld in de aantrekkingsgebieden, nl. in Ems Supérieur, in het Département de la Lippe en ook in Ems Occidental. De groep zal hier dan ook pro memorie vermeld worden. Hetzelfde geldt voor de handelaars in zwavelstokjes en gevlochten matten uit een gedeelte van Loon-op-Zand. 8. Polderjongens 8l . Uit een aantal plaatsen in het noorden van het departement, gelegen aan de Maas komen arbeiders, gespecialiseerd in de aanleg en reparatie van dijken. Ze worden in geen enkel departement als binnenkomers geregistreerd hoewel Bouches de l'Escaut in aanmerking komt; ze zullen hier dus pro memorie vermeld worden. 9. Overige. Hieronder vallen de vilthoeden makers (zie ook onder E.), de valkeniers en vrachtrijders. Ook dezen worden hier pro memorie vermeld. Samenvattend levert Bouches du Rhin dus trekarbeiders aan:

(1) 1-4 Ems Supérieur 1-5 Département de la Lippe 1-7 Ems Occidental 1-10 Issel Supérieur 1-11 Zuyderzee 1-12 Bouches de la Meuse 1-13 Bouches de I'Escaut 1-14 Deux Nèthes 1-22 Escaut 1-24 Dyle Onbepaald Totaal

(2)

(3)

(4)

(5)

15 109

100

13 110

PM

109

20 PM PM

123

15

Noten 7) en 8) zie blz. 299

298

20

100

(6)

(7)

(9) Totaal PM PM

PM

PM

PM

PM

PM 15 334 1010 PM 40 PM PM PM

PM

PM

PM

1399

PM 112 900 PM 20

1032

(8)

PM PM

PM

_....--

.

---

------

-

-~-

BOUCHES DU RHIN

BIJLAGE 1-15

E. De interne trek in Bouches du Rhin bestaat, behalve de trek van Eindhovense vilthoeden makers naar Zaltbommel 9) verder voor het overgrote deel uit de trek van grasmaaiers naar de hooilanden ten noorden van de Langstraat. Zoals uiteengezet onder c.l. schat ik het aantal op zo'n 1500, haast uitsluitend afkomstig uit hetzelfde departement. Gezien het feit dat de hooibouw in Holland waarschijnlijk enkele weken later plaatsvindt dan die in de Langstraat, zou het wel eens zo kunnen zijn dat de trekarbeiders die oogstwerkzaamheden buiten het departement verrichten, voor een groot gedeelte al eerder in de Langstraat werkten. De naar schatting 1500 maaiers in de Langstraat zouden dan verdeeld kunnen worden in een groep van 1000 die naderhand weer naar huis terugkeert en een groep van 500 die vervolgens buiten het departement gaat werken 'Ol. F. G. Slechts in een enkel geval wordt door de departementen waar arbeiders uit Bouches du Rhin werken, een nadere specifikatie gegeven uit welk gedeelte van dit departement de arbeiders komen. Met behulp van de onder B.2. genoemde bronnen kan hiervan toch zeer globaal een indruk worden gegeven (zie ook kaart 14). Per beroepsgroep zijn de volgende bijzonderheden bekend: (1) De blekers komen uit het uiterste zuidoosten: de gemeenten Budel en Maarheeze en wellicht nog een enkeling uit naburige plaatsen 11). (2) De bouwvakkers komen mogelijk uit enkele plaatsen in de buurt van Den Bosch: Vu~ht en Liempde, wellicht enkele dorpen in de buurt, maar ook Waalre komen het meest in aanmerking' . Het is mogelijk dat ze gespecialiseerd zijn in metselwerk van openbare werken. (3) De klompenmakersknechts komen waarschijnlijk uit Best of omgeving'»). (4) De wevers komen uit Helmond, wat waarschijnlijk een verschijnsel van voorbijgaande aard is, en uit Woensel, Meerveldhoven, Waalre en wellicht uit meer dorpen in die buurt"). (5) De eekschilIers uit het arrondissement Nijmegen komen haast zeker uit Groesbeek' S). (6) De oogstarbeiders komen waarschijnlijk uit het westen en zuiden van het departement: het gebied in het noorden begrensd door de Langstraat, in het westen door de lijn Geertruidenberg-Turnhout, in het oosten door de lijn Waalwijk-Eindhoven en in het zuiden door de lijn Turnhout-Eindhoven'6).

7) Ontleend aan de opgaven van de verschillende departementen en de overwegingen daarbij gegeven . Het herkomstgebied van 50 grasmaaiers in het Arrondissement Amersfoort (Zuyderzee) wordt daar aangeduid als Arrondissement Nijmegen. 8) Tegenwoordige Staat, Holland 7, 1749, 352 (Werkendam). 9) Journaal, Sloet 1859, 335/336; eerder wordt hierin melding gemaakt van 15 vilthoedenfabrieken in Eindhoven. 10) Landbouw-Enquête, Van der Poel 1953, 171 (rondom Rotterdam is het gras klaar eind juni/begin juli); Idem 153 (rondom Wassenaar in juli); Idem 1954, 102 (in de Langstraat in juni en juli). 11) Bijlage 1-11 (Zuyderzee): de blekers in de opgaven van het arrondissement Haarlem komen uit "Brabant van de kant van Weert"; Van Xanten/Van der Wou de 1965, 18; Van Breugel 1965, 126/128, 138/140; Van de Graaff 1807 A, 452; Bijlage 1-14 (Deux Nèthes voor Turnhout). 12) Liempde: Van Breugel 1965, 150; Van Zutphen 1820,50; Staatscommissie over de werkloosheid 1913 B, 56: geen metselaars voor openbare werken in 1910; Vught: GAA, Nut 258 (Antwoord 'sHertogenbosch); Staatscommissie over de werkloosheid 1913 B, 57/58: in 1910400 metselaars; Van Breugel 1976, 375 noemt timmeren en metselen als een van de voornaamste bestaansmiddelen, maar geeft niet op dat ze trekken; de andere bronnen geven wat dit betreft niets over Vught; Waalre: Van Breugel 1965, 294. 13) Van Puijenbroek 1969, 107/108. 14) Zie noot 5 en 6; verder Van Breugel 1965, 294 en 252. 15) Resultaten werkgroeI? "zwervers", R.U. Utrecht, afd. Soc. Ekon. Gesch. (m.n. rapport Frank Gotten bos/ Arjan Schrauwen). 16) Van der Woude 1962, 54; zie verder noot 2 en 3; voor een voorbeeld uit het oosten van het departement zie echter blz. 62/63.

299

BOUCHES DU RHIN

BIJLAGE 1-15

(7) Afgezien van de kramers uit Kaatsheuvel komen de teuten uit de zuidelijkste gemeenten van het departement zoals Bergeik, Borkel, Heeze, Leende en Budel'7}. (8) De polderjongens komen uit het uiterste noordoosten: de omgeving van Werkendam en andere plaatsen in het Land van Altena en verder uit Alem, Lith en Lithoijen!8). (9) De vilthoedenmakers komen uit Eindhoven!?), de valkeniers uit Valkenswaard en Waalre en de voerlieden uit ongeveer hetzelfde gebied'O). Deze gegevens van de herkomst zijn weergegeven op Kaart 14. KAART 14 Trekarbeid vanuit het midden en oosten van Noord-Brabant aan het begin van de negentiende eeuw2l )

Arr.

[l'UX

NÈTHES

Departementsgrenzen Arrondissementsgrenzen Grenzen van mairieën De Langstraat

ITIlIl

~

Afstotingsgebieden van oogstarbeiders (6) Hooigebied van de Langstraat

AfT

Arrondissement

1-'1

Verwijst naar de soorten werk op blz. 299/300

17) Kaatsheuvel: Resultaten werkgroep "zwervers", R.U.U. Utrecht, Afd. Soc. Ekon. Gesch. (m.n. rapport Ank Brent/Susan Hooyman); teuten: Van Xanten/Van der Woude 1965; Van Breugel 1965; Van de Graaff 1807 A; Van Zutphen 1820; voor een algemene beschrijving zie Knippenberg 1974. 18) Behalve de literatuur genoemd in noot 12, ook Van de Graaff 1807 A. 19) Vilthoedenmakers: behalve noot 9, Van Oorschot 1982, 108/109, 225. 20) Valkeniers: Van Breugel 1965; Algemeen: Van Oorschot 1974; Voerlieden: Van Breugel 1965. Voor noot 21) zie blz. 301.

300

BOUCHES DU RHIN/MEUSE INFÉRlEURE

BIJLAGE 1-15/1-16

H. Ik konkludeer, ondanks de schaarse gegevens, dat het département des Bouches du Rhin een belangrijk herkomstgebied van trekarbeiders is geweest. Konklusie: Trek naar Bouches du Rhin 50 (1050) of af erond: 100 (1100) g 1400 (2400) Trek vanuit Bouches du Rhin . 1399 (2399) BIJLAGE 1-16 Département de la Meuse Inférieure, hoofdstad Maastricht A. Eindrapport: AN F 20/434 en RAL, Nedermaas 2808 (kopie); Rapporten adviseurs in RAL, Nedermaas 2808. Administratieve gang van zaken (afgeleid uit bovengenoemde bronnen en uit RAL, Nedermaas 86, 68): 41 3/1811: Vraag van Parijs aan Maastricht. 131 3/1811: De prefektuur besluit de vraag te delegeren aan een vijftal personen, kennelijk in staat geacht een antwoord voor de verschillende delen van het departement te verzorgen. Allen behoren tot de bestuurlijke elite van het departementi): - E.L. Baron Su riet de Chokier (voor arr. Hasselt). - P.F. de Ceuleneer (waarschijnlijk voor de kantons Tongeren, Bilzen, Mechelen en Meerssen). - III (Gery) Col pin (voor het kanton Maastricht-Zuid en misschien ook voor het kanton Gulpen). - W.J. Wulff (voor de kantons Oirsbeek en Heerlen en misschien ook voor het kanton Herzogenrath). - C.F.J. Baron de Keverberg (voor het arr. Roermond en speciaal voor het kanton Roermond). 10/10/1811: Vaststelling van het antwoord door de prefekt, waarbij de rapporten van de adviseurs nog worden aangevuld. B.1. Zie Bijlagen 1-7 (Ems Occidental); 1-11 (Zuyderzee); 1-12 (Bouches de la Meuse); 1-14 (Deux Nèthes); 1-17 (Roër); 1-22 (Escaut) en 1-26 (Ourthe). B.2. RAL, Nedermaas 831 (paspoorten 1810); GA Weert, OA 415/416 (passen 1774/1796). C. De volgende soorten arbeiders komen in het departement werken: (1) Voor de oogst in de kantons Venlo, Roermond, Niederkrüchten en Maaseik, of in een gedeelte daarvan 2) komen veel arbeiders uit de Ardennen, wellicht uit de hogere delen van het arrondissement Malmédy, departement van de Ourthe. Over deze trek is verder niets bekend'). Wellicht gaan de oogstarbeiders uit Deux Nèthes naar dezelfde gebieden, ze zijn wel klein in aantaI 4). (2) Stratemakerslsteenbakkers uit hetzelfde departement komen naar het aangrenzende kanton Maastricht-Zuid en hebben in het noorden van het departement ook aan de aanleg van het Grand Canal du Nord gewerkt 5). Getalsmatig wordt deze laatste trek verantwoord onder Roër. (3) Doordat er al twaalf jaar conscriptie bestaat en er haast niemand terug komt is er zo-'n gebrek aan mankracht, aldus De Keverberg, dat Hollandse houtkopers hun eigen arbeiders meenemen om in de bossen van het kanton Roermond, met name in Haelen, te gaan werken. In april 1811 werken er in die 21) De kaart is samengesteld op basis van de in deze bijlage vermelde gegevens en tevens op basis van een overzicht van de zomerdaglonen in de Meijerij van 's-Hertogenbosch in 1806 (Van de Graaff 1807 B, tabel b): plaatsen waar lonen van minder dan 10 stuivers zonder kost of minder dan 6 stuivers met kost voorkwamen, worden, in kombinatie met de andere gegevens, beschouwd als mogelijke herkomstgebieden van trekarbeiders. 1) Allen waren - zij het niet tegelijkertijd -lid van de Conseil Général van het departement. Voor achtergrondgegevens zie Hardenberg 1946, LXIV-LXV; VandebeecklGrauwels 1961, 188; Spiertz 1964, 119, 154, 159, 230; Roppe/Panhuysen/Nuyens 1956, 74. 2) Letterlijk: "de kantons van het arrondissement Roermond die aan het departement van de Roer grenzen". 3) De enige vermeldingen van trek in de Ardennen die in aanmerking komen zijn de interne trek in Ourthe in het arr. Malmédy (zie Bijlage 1-26) en de boerenknechten uit Forêts (zie Bijlage 1-27). Overigens wordt de mededeling over deze trek niet door De Keverberg, maar door de prefektuur zelf gedaan. 4) Zie Bijlage 1-14 (arbeiders uit de omgeving van Turnhout). 5) Lucassen/Lucassen 1983 B.

301

BIJLAGE 1-16

MEUSE Th.'FÉRIEURE

gemeente 8 van dergelijke arbeiders. Over hun herkomst is verder niets bekend. Bij gebrek aan duidelijke gegevens zal de trek naar Meuse Inférieure pro memorie vermeld worden. D. Naar andere departementen gaan de volgende groepen: (1) Oogstarbeiders: - Uit Rurdorf en Welz gaan vele arbeiders van juni tot augustus hooien in Zeeland; ik schat het aantal op honderd"}. - Voor het maaien van gras en graan en het schieten van sloten gaan van eind april tot begin november ongeveer 110 arbeiders uit Schinveld, Brunssum, Heerlen, Schaesberg, Nieuwenhagen, Merkelbeek en Bingelrade naar Holland. - In het najaar vertrekken uit een aantal van deze zelfde plaatsen (Schinveld, Merkelbeek, Bingelrade, Brunssum en Heerlen) nog eens 200 arbeiders voor de Hollandse aardappeloogst. - Uit het arrondissement Roermond gaan voor het oogsten van gras en graan, voor tuinieren en dorsen tussen half maart en eind november ook nog eens naar schatting 75 arbeiders naar Holland. Ik neem aan dat al deze groepen, in totaal ongeveer 400 arbeiders, voornamelijk in het zuiden van het departement van de Bouches de la Meuse werken7}. (2) Blekers en bleeksters komen uit het arrondissement Roermond, vermoedelijk uit het land van Weert, hun aantal wordt hier op ongeveer 25 geschat. Ze gaan naar de blekerijen in de buurt van Haarlem en wellicht ook naar die van Turnhout, resp. Département du Zuyderzee en des Deux Nèthes 8}. (3) Uit het arrondissement Roermond, met name uit het gelijknamige kanton Roermond vertrekken metselaars en timmerlieden naar Holland. Over deze bouwvakkers is verder niets bekend. Ze zullen pro memorie vermeld worden bij Bouches de la Meuse. (4) In het departement van de Meuse Inférieure bestaan twee centra waar marskramers vandaan komen: - De "teuten" komen uit de kantons Weert, Peer en Beringen en ook wel uit het kanton Mechelen. Hun trek is vooral gericht op Holland, Bremen, Hamburg en Lübeck, ze zullen dan ook pro memorie worden vermeld bij de departementen van de Bouches du Weser en de I'Elbe9}. Hun herkomstgebied sluit aan bij dat van dezelfde groep uit Bouches du Rhin. - De plaatsen Brunssum, Heerlen, Schaesberg en Nieuwenhagen leveren nog eens een veertigtal marskramers voor Holland en Brabant. Het is waarschijnlijk dezelfde groep, die later in de eeuw bekend is onder de naam van de "Groensrraat"IO}. (5) Niet vermeld worden de schaapherders uit de kantons Weert en Roermond die in Vlaanderen gaan werken. Ze zullen PM vermeld worden bij Escaut, Dyle en Lyslt) (6) Evenmin de waarschijnlijk veel grotere groep strohoedenvlechters uit Bassenge, Roclenge en Wonck, drie plaatsjes aan de Jeker in het uiterste zuiden van het departement. Naar schatting een tweehonderdtal gaat met name naar Amsterdam (Zuyderzee), waar ze ook zullen worden opgevoerd, maar ook wel naar andere grote steden als Brussel, Rotterdam e.a. 12}. 6) Letterlijk: uit het arr. Maastricht, uit de "cantons enclavés entre Ruremonde, Juliers et Sittard", hetgeen dan niet "cantons", maar "mairies" zou moeten zijn: Rurdorf en Welz behoren Wt het kanton Herzogenrath. Zie ook Bijlage 1-13 (Bouches de l'Escaut). 7) Vgl. de redenering in Bijlage 1-12, sub C (onder "Bouches du Rhin" zouden ook zuidelijkere gebieden, w.o. Meuse Inférieure moeten worden verstaan). 8) Vgl. Bijlage 1-15, sub Gl. In GA Weert, OA 415/416 (hierin 5 passen voor Weertse garen blekersknechts naar "Brabant", die allen in maart vertrekken, dezelfde maand die in 1816 door Turnhout zelf wordt opgegeven, zie Bijlage 1-14, sub C3). 9) Vgl. Bijlage 1-15, sub G7. De daar aangegeven bronnen hebben ook dikwijls betrekking op Lommel, in 1811 onderdeel van Meuse Inférieure, maar daarvóór van (Staats-)Brabant; RAL, Nedermaas 831 (passen 1810); Lucassen/Lucassen 1983 A. 10) Moormann 1932; Spiertz 1960, 170/173 (in 1796 waren 73 van de 193 gezinshoofden van Nieuwenhagen handelaar of kramer); Spiertz 1963 en andere artikelen in "Het land van Herle". 11) GA Weert, OA 415/416; GA Nederweert 1557, 1559, 1561/1563; Derix/Verlinden 1982, I, 102/109; GrauweIs 1981, 293; Bijlage 1-22, sub C. 12) Bijlage 1-11, sub Fc; L'industrie chapeliere 1950, 8/9.

302

MEUSE INFÉRIEURE/ROËR

BIJLAGE 1-16/1-17

(7) Uit het land van Weert gaan schoenmakers naar m.n. FrankrijkIJl. Samenvattend levert Meuse Inférieure dus trekarbeiders aan: (1) 1-1 Bouches de l'Elbe 1-2 Bouches du Weser 1-4 Ems Supérieur 1-7 Ems Occidental 1-11 Zuyderzee 1-12 Bouches de la Meuse 1-13 Bouches de l'Escaut 1-14 Deux Nèthes 1-21 Lys 1-22 Escaut 1-24 Dyle 1-28 Nord 1-34 Mecklenburg, Pruisen Onbepaald: Holland/Brabant Onbepaald Totaal

(3)

(2)

(4) PM PM PM PM

(5)

(7)

200 PM

25 PM

400 100

(6)

PM PM PM PM PM

500

PM

25

PM 40 PM 40

PM

PM 200

PM

Totaal PM PM PM PM 225 400 100 PM PM PM PM PM PM 40 PM 765

E. In de kantons die aan Maastricht grenzen (Maastricht-Noord en -Zuid, Tongeren, Bilzen, Mechelen en Meerssen) kan de bevolking in de oogsttijd voldoende werk vinden daar de veldvruchten ten oosten van de Maas twee weken eerder rijp zijn dan die ten westen van de rivier. Het werkvolk verhuist hiermee van oost naar west. F. G. Zie D . (in verband met de minieme bevestiging door andere gebieden van trek vanuit Meuse Inférieure zijn daar de belangrijkste gegevens al vermeld). H. De trek vanuit dit departement is de laatste jaren zeer sterk afgenomen 14) Konklusie: Trek naar Meuse Wérieure Trek vanuit Meuse Inférieure

PM f afgeron d : -PM -765(PM) 800(PM)

: --- 0

BIJLAGE 1-17 Département de la Roër, hoofdstad Aken A. AN, F 20/435; HSAD, Roer-Departement 2841 (betreft het arrondissement Keulen); GA Helden, 447 (antwoord van de maire van Helden op de vraag van Kleef). Administratieve geschiedenis: 4/ 3/1811: Vraag van Parijs aan Aken. 19/ 3/1811: De vraag wordt door de prefekt doorgestuurd aan de onderprefekten. Slechts van de arrondissementen Keulen en Kleef is mij iets meer bekend: 26/ 3/1811: Vraag van de onderprefekt van Keulen aan zijn maires. 18/ 4/1811: Antwoord van Keulen aan Aken. 23/ 4/1811: Vraag van de onderprefekt van Kleef aan zijn maires. 16/ 6/1811 : Antwoord van Aken aan Parijs.

13) GA Weert, OA 415/416 (van de 248 passen in 1774/1796 werden er 24 uitgereikt aan schoenmakers. Daarvan gingen er 14 naar Frankrijk, vooral naar LiJle e.o.). 14) Lucassen 1982, 355 (Bijlage 2).

303

BIJLAGE 1-17

ROËR

B.l. Zie Bijlagen 1-4 (Ems Supérieur); 1-5 (Département de la Lippe); 1-6 (Vorstendom Lippe); 1-11 (Zuyderzee); 1-12 (Bouches de la Meuse) en 1-26 (Ourthe).

B.2. C. De volgende groepen komen in dit departement werken: - Oogstarbeiders. In de kantons Dorrnagen, EIsen en Weiden van het arrondissement Keulen komen arbeiders voor de graanoogst. Hun herkomst wordt zeer algemeen aangegeven met "Westfalen". Vanuit het arrondissement Rees (Lippe) gaan ongeveer 50 arbeiders voor de oogst naar Roër. Waarschijnlijk steken ze eenvoudigweg de Rijn over naar het arrondissement Kleef. - Vanuit. Ems Supérieur gaan ongeveer 25 pakkendragers naar dit arrondissement. - Met onbekende bestemming komen 3 personen uit het vorstendom Lippe naar Keulen. - Bij de bouw van het Grand Canal du Nord van Antwerpen via Venlo naar Neuss zijn in 1810 vooral op het grondgebied van dit departement ongeveer 2300 Luikse arbeiders tewerk gesteld'). Deze zeer aparte groep zal voor het gemak geheel bij dit departement gerekend worden, alhoewel een (waarschijnlijk dan klein) gedeelte dan ook in het naburige Meuse Inférieure werkt. Alhoewel de werkzaamheden in 1811 zijn opgeschort, zal ik deze groep toch meetellen, aangezien de opgaven van het uitstotingsgebied , het departement van de Ourthe, van 1810 dateren en anders nergens verantwoord zouden kunnen worden. In totaal komen er dus 2378 arbeiders naar Roër. D. De volgende groepen verlaten Roër om elders te gaan werken: - Ruim 250 oogst arbeid ers gaan naar Holland en omstreken. In één geval wordt Zeeland expliciet genoemd'). Ik veronderstel op basis van overwegingen, genoemd bij de aantrekkingsgebieden, dat ze als volgt te verdelen zijn: 150 naar Bouches de la Meuse, 50 naar Bouches de l'Escaut en 50 naar Zuyderzee. - In een aantal gevallen worden er ambachtslieden genoemd die naar Holland gaan]). Ik schat dat het om ongeveer 50 arbeiders gaat die vooral naar Bouches de la Meuse vertrekken. - Twee soorten industriearbeiders gaan elders werken. In de eerste plaats zijn dat 100 arbeiders die vanuit Keulen wekelijks de Rijn oversteken om in het op de andere oever gelegen Deutz en Mülheim (dan departement Rhein van het Groothertogdom Berg) in de tabaksfabrieken te werken. De tweede groep is wat schimmiger. Op basis van de opgave van Deux Nèthes neem ik aan dat in Lier 50 arbeiders in de brouwerijen gaan werken'l. - Schaapherders uit dat gedeelte van het departement dat nu in Noord-Limburg ligt, met name uit Helden, Sevenum en Venray gaan naar Brabant en Vlaanderen 5l. Ze zullen pro memorie vermeld worden bij Deux Nèthes, Dyle, Escaut en Lys. - Drie soorten marskramers verlaten het departement in verschillende richtingen: De prefekt noemt zelf 25 à 30 handelaars uit Wesel die jaarlijks naar alle richtingen vertrekken. Verder is Helden de noordelijkste uitloper van het "teuten"-gebied dat verder in Meuse Inférieure en Bouches du Rhin ligt. Deze teuten gaan naar het keurvorstendom Hannover (dan verdeeld over het koninkrijk Westfalen en de departementen Ems Supérieur en Bouches du Weser). Het gaat om een groep van 5 personen, onderdeel van een grotere kompagnieó) De laatste en waarschijnlijk grootste groep wordt niet door de prefekt genoemd. Op basis van de literatuur neem ik echter als vaststaand aan dat uit Breyell en omgeving vele marskramers vertrekken 7). 1) Lucassen/Lucassen 1983 B; Bijlage 1-26, noot 1. 2) Vergelijk ook het voorbeeld uit 1822 op blz. 62/63. 3) Drie kastenmakers uit Kamp in de buurt van Mörs, enkele bouwvakkers die tevens oogst arbeiders zijn uit Venray (kanton Horst) en 12 schippers uit Buderich (kanton Xanten, arrondissement Kleef). Op basis van opgaven van Bouches de la Meuse kom ik op een iets hoger aantal. Over de schippers is mij verder niets bekend. 4) Ik interpreteer hiermee de aanduiding bij Deux Nèthes van departementen "qui longent Ie Rhin" als Roër. 5) Opgave van de gemeente Helden: twee schaapherders naar "Brabant"; Derix/Verlinden 1982, I, 155. 6) Lucassen/Lucassen 1983 A (mede op basis van de opgave van de maire van Helden aan de onderprefekt van Kleef). 7) Knippenberg 1974, 62, 216; Funken 1959; Graf 1974; Houben 1939.

304

~-

-

-

-

-

-------

BIJLAGE 1-17/1-18

ROËR/RHIN ET MOSELLE

Een zeer konservatieve schatting voor deze drie groepen samen komt uit op 100 marskramers. In totaal gaan dan vanuit dit departement minstens 550 arbeiders elders werken. E. Onbekend. EG. De herkomst van de oogstarbeiders uit het arrondissement Kleef valt in twee gebieden uiteen: - enkele kantons langs de Rijn, met name de omgeving van Mörs (72 arbeiders) en verder nog Appeldorn in het kanton Kalkar (2 in augustus/september naar Zeeland) en 10 uit Kranenburg, in totaal 84 arbeiders. - enkele kantons langs Maas en Niers in het huidige Noord-Limburg en aangrenzende Duitse gemeenten: kanton Horst (36), kanton Goch (34) en kanton Kranenburg (110), samen ± 175. Het dorp Ottersum neemt hiervan met 100/120 het merendeel voor zijn rekening. Deze arbeiders vertrekken in mei/juli en keren in september! november terug. H. De onderprefekt van Keulen klaagt er over dat vele jonge mensen op trekarbeid gaan zonder dit verder te specificeren. Btj de te trekken konklusie dient benadrukt te worden dat het allergrootste gedeelte van de trek naar dit departement van incidentele aard is. Het gaat om kanaal bouwers die er slechts enkele seizoenen na elkaar werken en daarna voorgoed verdwijnen. In feite gaat het hier dus om een afstotingsdepartement, hoewel de konklusie voor deze specifieke jaren anders doet vermoeden. Konklusie: Trek naar Roër Trek vanuit Roër

2378 550

: -- 0

f afgcron d : 2400 600

BIJLAGE 1-18 Département de Rhin et Moselle, hoofdstad Koblenz A. AN, F 20/435. 4/ 3/1811: Vraag van Parijs aan Koblenz. 16/ 3/1811: Antwoord van Koblenz aan Parijs. B.l. Zie Bijlagen 1-20 (Mont Tonnerre) en 1-27 (Forêts).

B.2. C. Wellicht komt een klein deel van de landarbeiders van Mont Tonnerre en van de marskramers en ambachtslieden van Forêts naar dit departement. D . 1000/1200 houtvlotters gaan in de groothertogdommen Baden en Würzburg houtvlotten maken om deze vervolgens tot aan de havens van de voormalige Nederlanden en Holland te vervoeren. E. Onbekend. F. G. De houtvlotters komen vooral uit de omgeving van Koblcnz en in mindere mate van plaatsen, verder stroomopwaarts langs de MoezeL Met het groothertogdom Baden zal het Zwarte Woud, met het groothertogdom Würzburg wel het Rhöngebergte zijn bedoeld. De vlotten die ze daar maken en de Rijn af laten zakken worden gebruikt voor de civiele bouwen voor de marine. De trek duurt van eind februari/begin maart tot aan de herfsr. H. Bij de totaaltelling zal de mogelijke, maar niet bewezen trek naar het departement niet meetellen. De trek van de houtvlotters zal op 1100 gesteld worden. Konklusie: Trek naar Rhin et Moselle Trek vanuit Rhin et Moselle

PM 1100

305

BIJLAGE 1-19/1-20

SARRE/MONT TONNERRE

BIJLAGE 1-19 Département de la Sarre, hoofdstad Trier A. AN, F 20/435. 4/3/1811: Vraag van Parijs aan Trier. 25/3/1811: Antwoord van Trier aan Parijs, waarin alleen gegevens over trek vanuit het departement. 3/4/1811: Ontvangen in Parijs. 20/6/1811: Vraag van Parijs naar trek naar het departement. Antwoord van Trier hierop niet teruggevonden. B.l. Zie Bijlagen 1-20 (Mont Tonnerre) en 1-27 (Forêts). B.2. C. - Uit het zeer nabije arrondissement Bitburg (Forêts) gaan 40 boerenarbeiders in nabije departementen, in dit geval waarschijnlijk Sarre, werken (zie Bijlage 1-27). Wellicht gaat ook een klein deel van de oogstarbeiders van Mont Tonnerre in Sarre werken (Bijlage 1-20). Al met al zal het om niet meer dan 100/200 arbeiders gaan. - Wellicht komen uit Forêts ook nog enkele marskramers en ambachtslieden . D. - Uit het kanton Merzig, arrondissement Saarbrücken vertrekken 70 dagloners. Ze gaan waarschijnlijk naar het over de Rijn gelegen Spessartgebergte (dan GHD Frankfurt). - 8/10 houtvlotters uit het arrondissement Trier gaan naar Holland. Tevens gaan zeer waarschijnlijk 300 houtvlotters uit Sarre naar het arrondissement Kaiserslautern in Mont Tonnerre. Deze worden niet door de prefekt van Sarre vermeld, maar wel in Mont Tonnerre. Ik neem aan dat deze arbeiders, na het samenstellen van de vlotten, daarmee de Rijn afzakken. E. Onbekend. F. G . De dagloners gaan in het Spessartgebergte vlotten bouwen. Ze vertrekken in maart, april, mei uit de gemeenten Hausbach, Brotdorf en Bachem en komen na ongeveer een half jaar weer terug. Schippersknechten uit de gemeenten Ste. Barbe, St. Médard en Zurlauben (alle kanton Trier) brengen deze vlotten naar Holland en halen ze daar wellicht ook nog uit elkaar. H. Konklusie: Trek naar Sarre Trek vanuit Sarre

200 0 f afgeron d : -200 379 400

: -

BIJLAGE 1-20 Département du Mont Tonnerre, hoofdstad Mainz A. AN, F 20/435; Chatelain 1976,795. 4/ 3/1811: Vraag van Parijs aan Mainz. 7/11/1811: Antwoord van Mainz aan Parijs. B.l. Zie Bijlagen 1-18 (Rhin et Moselle); 1-19 (Sarre); 1-23 Qemappes). B.2. Chatelain 1976, cartes 1-112, 11-16/17 en 19 (betr. Bas Rhin). C. Uit het GHD Hessen-Darmstadt en uit Sarre komen 800 arbeiders, te weten 500 voor de oogst in het arrondissement Mainz en 300 houtvlotters die naar het arrondissement Kaiserslautern gaan. Gezien de onmiddellijke nabijheid veronderstel ik dat de arbeiders uit Hessen-Darmstadt komen oogsten in het noorden van het departement: het arrondissement Mainz. Wellicht komen hier ook oogstarbeiders uit Jemappes werken. Gezien het feit dat Sarre nauwelijks het wegtrekken van oogstarbeiders en daarentegen wel dat van bosarbeiders vermeldt (zie Bijlage 1-19) veronderstel ik dat de bosarbeiders naar het arrondissement Kaiserslautern vanuit het nabije Sarre zijn gekomen. Vanuit het arrondissement Kaiserslautern zal het hout naar de Rijn en verder stroomafwaarts zijn gevlot (zie D.). D. Minder dan 850 arbeiders komen in aanmerking voor werk in de naburige departementen, waarvan

306

MONT TONNERRE/LYS

BIJLAGE 1-20/1-21

Bas Rhin het belangrijkste zal zijn geweest!) en verder wordt voor de handelaars uit Grünstadt het GHD Berg en Zwitserland opgegeven. Een deel van deze 850, naar schatting minimaal 300, met name de graan- en wijnoogsters, werkt binnen hetzelfde departement (zie voor de verantwoording onder E.). De beroepen van deze 550 arbeiders kunnen als volgt worden gespecificeerd: hennep- en vlasbereiders in de winter naar Bas Rhin 40 arbeiders voor waterstaatkundige werken naar Bas Rhin en naar het eigen arrondissement. 60 Mainz handelaars in borstels, houten vaatwerk en dergelijke naar Bas Rhin, het eigen departement, 240 GHD Berg en Zwitserland arbeiders voor de graan- en wijnoogst in het arrondissement Spiers (± 300) en in de naburige 210 departementen 550 E. De binnendepartementale trek bestaat uit 400 arbeiders uit het arrondissement Kaiserslautern die voor ·de graan- en wijnoogst naar het naburige arrondissement Spiers gaan. Daarenboven werkt nog een aantal van de 850 arbeiders, genoemd onder D. binnen het eigen departement, waarbij eenmaal het arrondissement Mainz en eenmaal het arrondissement Spiers met name genoemd worden. Hoewel het aantal interne migranten dus moeilijk te bepalen is, zou de uitspraak van de prefekt bij de 510 oogsters, misschien toch houvast kunnerr bieden: de trek naar buiten het departement is "peu considérable, vu la richesse agricole du Département, et les émigrans en s'éloignent guère de leurs foyers. La pluparte se dirigent, des arrondissements de Kaiserslautern, Deux Ponts sur Ceux de Spire et Mayence ain· si ils ne sorterit pas m&me du Département". Ik schat derhalve dat de interne trek 700 arbeiders betreft. F. Gezien het gestelde onder E. mogen we de arrondissementen Maiz en Spiers als het belangrijkste aantrekkingsgebied zien. G. De herkomst is als volgt verdeeld: uit het arrondissement Spiers (waarvan uit Grünstadt 240) 340 uit Zweibrücken (naast ± 300 voor de interne trek) 210 550 De trek vindt dus met name plaats vanuit de meest bergachtige gebieden. H. Konklusie: Trek naar Mont Tonnerre : 800 (1500) of af erond: 800 (1500) Trek vanuit Mont Tonnerre 550 (1250) g 600 (1300) BIJLAGE 1-21 Département de la Lys, hoofdstad Brugge A. AN, F 20/435. Administratieve gang van zaken: 19/1/1811: Vraag van Parijs aan Brugge. 1/4/1811: Antwoord van Brugge aan Parijs. Op basis van welke gegevens de prefekt heeft geantwoord is geheel onbekend. B.1. Zie Bijlagen 1-14 (Deux Nèthes); 1-16 (Meuse Inférieure); 1-17 (Roër); 1-23 Qemappes); 1-24 (DyIe); 1-28 (Nord) en 1-33 (Aisne). B.2. -

1) Aangezien voor Rhin et Moselle (Bijlage 1-18) verder geen, voor Sarre (Bijlage 1-19) en Moselle (Bijlage 1-32) weinig, maar voor Bas Rhin (Bijlage 1-33 en de kaarten bij Chatelain 1976, genoemd onder B.2.) juist zeer veel aantrekking van landarbeiders wordt vermeld, zal het merendeel naar dit laatste departement zijn gegaan.

307

----

-

---

- --

- -- - - -

LYS/ESCAUT

BIJLAGE 1-21/1-22

C. De volgende soorten arbeiders komen het departement binnen: - Uit ]emappes komen ± 50 arbeiders voor de havenwerken van Ostende. Wellicht komen uit hetzelfde departement ook 20 plafonneerders. De stratemakers die uit Dyle komen werken misschien ook aan de havenwerken. Hun aantal zal zeer klein zijn geweest. - Een onbekend aantal schaapherders komt uit Meuse Inférieure en Roër l ). - Waarschijnlijk komen er linnenwevers uit Nord (ik schat 100). Verder komen er mjsschien linnenkooplui uit Aisne en in ieder geval ketellappers uit Auvergne. D. Drie soorten arbeiders verlaten het departement: - naar het Eiland van Cadzand (Escaut) gaan jaarlijks 150 à 200 arbeiders om de oogst binnen te halen. - naar Parijs gaan 20 à 30 kleermakers en schoenmakers om zich in hun vak te bekwamen. - op basis van de opgaven van Deux Nèthes neem ik aan dat ongeveer 20 gespecialiseerde ambachtslieden uit Ostende in de haven van Antwerpen werken. E. Het is de vraag of er niet een grote trek binnen het departement plaats vindt van de linnen kantons naar de polders gedurende de oogst. Men zou dit nl. kunnen veronderstellen wanneer men dit departement vergelijkt met zijn zuider- (Pas de Cal ais en Nord) en noorderburen (Escaut en Bouches de l'Escaut)'). Hierover is voor deze periode echter niets bekend.

F. G. De oogstarbeiders vertrekken van 15 juni tot midden september. Op basis van de gegevens van Escaut zou men kunnen verwachten dat ze speciaal uit het noorden van het departement afkomstig zijn. H. Met het risico de interne trek sterk te onderschatten, kom ik tot de volgende konklusie: Trek naar Lys Trek vanuit Lys

:

170(PM) 0 f afgeron d : 200{PM) -270(PM) 300(PM)

BIJLAGE 1-22 Département de l'Escaut, hoofdstad Gent A. AN; F 20/435. Administratieve gang van zaken: 23/5/1810: Vraag van Parijs aan Gent. 9/6/1810: Antwoord van Gent aan Parijs. Dit antwoord is - gezien de snelheid - zeer waarschijnlijk ter prefektuur samengesteld. De nauwkeurigheid laat dan ook zeer te wensen over I). B.l. Zie Bijlagen 1-13 (Bouches de l'Escaut); 1-15 (Bouches du Rhin); 1-16 (Meuse Inférieure); 1-17 (Roër); 1-21 (Lys); 1-23 üemappes); 1-24 (DyIe); 1-28 (Nord) en 1-33 (Aisne). B.2. C. De volgende groepen arbeiders komen in dit departement werken: - Steenbakkers. Op basis van de uitzonderlijk lage bezettingsgraad van de steenbakkerijen in de streek van Stekene, St. Niklaas, Steendorp, Bazel en Rupelmonde heb ik in Bijlage 1-23 verondersteld, dat de 1) Coornaert 1974, 324; Ballegeer 1979, 12120, 32; zie verder de bijzonderheden betreffende schaapherders in Bijlage 1-22 (Escaut). 2) Voor trekarbeiders in Veurne-Ambacht rond 1900 zie De Winne 1982, 131/135; tegen de veronderstelling van interne trekarbeid pleit wellicht de uitspraak van Van Aelbroek 1823, 188/189: "Onze vaste dienstboden vergenoegen niet meer om ons werk te volbrengen, wij moeten hulp zoeken bij de kleine gebruikers, onze buren". Deze tekst slaat op de oogsttijd en zou eerder wijzen op lokale seizoenarbeiders. 1) Het is moeilijk een vergelijking te maken met de gegevens die Faipoult voor omstreeks 1800 verstrekt (Faipoult 1960, 61). Zonder bronvermelding, maar waarschijnlijk op basis van paspoortregistratie geeft hij het binnenkomen van 4551 trekarbeiders en het vertrekken van 1690 trekarbeiders. Gesteld dat de helft hiervan uit familiebezoek, handel, toerisme, e.d. bestaat (naar analogie van Ourthe, zie Bijlage 1-26), dan komt men toch nog op hoge aantallen in vergelijking met de uitkomsten van deze Bijlage.

308

BIJLAGE 1-22

ES CA UT

steenbakkers van ]emappes ten getale van 500 daar gaan werken. Verder zouden er dan 250 steenbakkers uit Nord hebben gewerkt l }. - Voor de oogst in Zeeuws-Vlaanderen, met name in het "Eiland van Cadzand", d.w.z. het westen van deze streek, komen 150 à 200 arbeiders uit Lys. De prefekt van ]emappes vermeldt dat vroeger, voordat de paspoorten zo duur werden, een veelvoud uit ]emappes naar het Eiland van Cadzand ging. Deze arbeiders gaan nu naar het Bassin van Parijs)}. Ik neem aan dat er 200 arbeiders van elders komen. - In verband met de linnennijverheid komen verschillende soorten arbeiders. In de winter komen naar schatting 50 vlasbrakers uit het kanton Lens Oemappes). In de decennia rond 1800 werken wevers uit Helmond (Bouches du Rhin) in St. Niklaas en omgeving. Voor de tijd van de enquête zal ik ze slechts pro memorie vermelden. Uit Nord komen misschien ook linnenwevers. Ik neem aan dat het er 100 zijn. Waar ze werken is onbekend. Uit Aisne komen linnenkooplui. - De havenwerken van Gent worden gedeeltelijk verricht door arbeiders uit ]emappes (ik schat 50) en wellicht ook door stratemakers uit Dyle (ik zal deze pro memorie vermelden). - Uit ]emappes komen naar schatting 20 plafonneerders. - Een onbekend aantal schaapherders komt uit Meuse Inférieure en uit Roër'}. Samenvattend ziet de trek naar Escaut (waarvan de prefekt alleen de arbeiders van Lys naar het Eiland van Cad zand opgeeft) er als volgt uit:

1-15 1-16 1-17 1-21 1-23 1-24 1-28 1-33

Bouches du Rhin Meuse Inférieure Roër Lys ]emappes Dyle Nord Aisne

Totaal

SteenOogst- Linnenbakkers arbeiders arbeiders PM

Havenwerkers

Plafonneerders

Schaapherders PM PM

500

200 PM

50

250 750

50 PM

20

50

20

100 PM 200

150

PM

Totaal PM PM PM 200 620 PM 350 PM 1170

D. Over de trek vanuit het departement is alleen bekend dat vanuit de streek tussen Hulst en het Hoofd van Vlaanderen van september tot december 200 arbeiders naar Zeeland (Bouches de l'Escaut) gaan om te helpen bij de oogst. Ik neem aan dat de helft hiervan eerder in hetzelfde jaar aan de bedijkingen werkt. Verder is het mogelijk dat een aantal zagers in de haven van Antwerpen gaat werken. E. Er is reden om aan te nemen dat er met name in verband met de oogst in de polders een omvangrijke interne trek plaats vindt naar het westen van Zeeuws-Vlaanderen. Het aantal van 200 trekarbeiders vanuit Lys, mede in verband met het feit dat ]emappes meldt dat er tot voor enkele jaren zeer veel arbeiders vandaar naar het Eiland van Cadzand gingen, lijkt veel te klein om de oogst in dat gebied te kunnen bin-

2) Zie Bijlage 1-23; Baetens 1979. 3) Een aanwijzing voor Waalse arbeiders in Zeeuws-Vlaanderen is ook voorhanden in 1732, wanneer sprake is van "Luiker Walen", zie De Hullu Z], 115. 4) Derix/Verlinden 1982, dl 1,1021109; RAGB, Escaut 1658 (brief van de onderprefekt van Dendermonde, 4/11/1811: "Plusieurs troupeaux appartiennent à des bergers étrangers venus du département de la Meuse Inférieure, les quels n'ont aucune propriété ni exploitation dans I'arrondissement. Ils pI ace nt leurs moutons chez des fermiers qui d'après un arrangement les reçoivent pour se procurer ces engrais pour leurs terres", vriendelijke mededeling van K. Degryse).

309

BIJLAGE 1-22/1-23

ESCA UT/ JEMAPPES

nenhalen. Naar schatting 1000 arbeiders uit de rest van het departement gaat er oogsten samen met de arbeiders van Lys in het westen van Zeeuws-Vlaanderen S). F. G. De arbeiders die op trekarbeid gaan om de oogst binnen te halen in de polders van het eigen departement en in Bouches de l'Escaut komen waarschijnlijk uit de streek die grofweg wordt begrensd door de lijn Sint Niklaas-Maldegem-Hulst6). H. Bij gebrek aan een nauwkeurig antwoord van dit departement zelf dient de volgende konklusie met de nodige voorzichtigheid gehanteerd te worden, met name wat betreft de trek vanuit Jemappes en Nord. Konklusie: Trek naar Escaut Trek vanuit Escaut

1170 (2170) of af erond: 1200 (2200) 200 (1200) g 200 (1200)

BIJLAGE 1-23 Département de Jemappes, hoofdstad Mons A. AN, F 20/435; Chatelain 1976, 161, 168, 188/9,449,795,928. 19/111811: Vraag van Parijs aan Mons. 19/4/1811: Antwoord van Mons aan Parijs op basis van antwoorden van onderprefekten. B.l. Zie Bijlagen 1-11 (Zuyderzee); 1-14 (Deux Nèthes); 1-20 (Mont Tonnerre); 1-28 (Nord); 1-33 (Somme).

B.2. C. Er komen marskramers van Somme naar Henegouwen, die vandaar naar Artois gaan. De omvang van deze trek is waarschijnlijk onbetekenend. D. In de volgende sektoren werken trekarbeiders uit Jemappes: - Mijnbouw: 300 mijnwerkers gaan naar Nord. Indien het hier om de kolenmijnen bij Valenciennes gaat, komen deze arbeiders wellicht uit de Borinage, arr. Mons. - Vlasbraken in Escaut: enkele tientallen. - Graanoogst in het Bassin van Parijs, vooral Seine et Marne, Seine Inférieure, Somme en Pas de Calais: 450 arbeiders. Ik veronderstel 100 voor Pas de Cal ais en 350 voor de overige departementen. Het is ook mogelijk dat er nog oogstarbeiders naar Mont Tonnerre gaan.

5) Volgens Radcliff 1819, 192 waren op een boerderij op het Eiland van Cadzand, groot ± 67 hektare 30 à 40 maaiers van tarwe en bonen nodig. Deze kwamen "from the neighbouring part of Flanders" . (Vergelijk Van Vooren 1973,26: Bericht uit 1771: "Degenen die hier in de oogst komen werken zijn voor het overgrote deel Vlamingen, woonachtig in plaatsen aan de andere kant van de grens en niet zover hier vandaan.") Op zo'n boerderij werd jaarlijks ± 30 hektare tarwe en bonen verbouwd, dus neem ik aan dat één arbeider ongeveer 1 hektare afmaaide en bond. Aangezien hij per dag 0,27 à 0,30 hektare kon afmaaien en binden, betekent dit dat deze ploeg van maaiers in 4 dagen tijd klaar was met de oogst van dit bedrijf. Vervolgens stelt Radcliff dat de hele oogst in het Eiland van Cadzand in twee weken gedaan was. Zo'n ploeg zou dus ongeveer drie boerderijen per oogst kunnen doen, met andere woorden ongeveer 90 hektare. Gesteld dat in totaal West-Zeeuws-Vlaanderen, toen, evenals in de jaren 1847/97000 hektare bebouwd waren met bedoelde produkten (Bouw man 1946, 110/124), dan zou dit ongeveer 2700 oogsters gevraagd hebben. Door de streek zelf konden er daarvan misschien 1200 geleverd worden (Bouwman 1946, 146: in 1848 in deze streek 1320 arbeidskrachten in de landbouw), zodat van buiten ongeveer 1500 arbeidskrachten nodig waren. In orde van grootte komt dit goed overeen met de 1200 à 1400 trekarbeiders die in 1732 worden genoemd (Tegenwoordige Staat, Generaliteitslanden 12, 1740,474/477). Trekken we daar nog 200 arbeiders uit Lys vanaf, dan resteren meer dan 1000 trekarbeiders uit Escaut zelf. 6) Ab Utrecht Dresselhuis 1819, 107/112; Willemsen 1978,28; voor de latere periode zie ook SteigengaKouwe 1950, 84/93.

310

JEMAPPES

BIJLAGE 1-23

- Bouwvak en aanverwante aktiviteiten: __ Een groot aantal metselaars, timmerlui, steenhouwers, dakdekkers en grondwerkers gaat naar de grote haven- en vestingwerken van vooral Antwerpen (Deux Nèthes) en ook Gent (Escaut) en Ostende (Lys) en andere havens van het keizerrijk. Hoewel geen aantallen worden genoemd, mogen we op basis van de opgaven van Antwerpen, gekombineerd met die van de afstotingsgebieden naar Antwerpen veronderstellen dat er wel 400 arbeiders uit Jemappes naar deze stad gaan. Samen met Gent en Ostende zou deze kategorie dan op ongeveer 500 arbeiders komen. __ 600 à 700 plafonneerders, steenbakkers en steenhouwersI) gaan naar de departementen Pas de Calais, Nord, Lys, Escaut, Deux Nèthes e.a. Aangezien van al deze groepen in de bestemmingsgebieden niets wordt vermeld, moeten een aantal veronderstellingen ingevoerd worden om per departement enige differentiatie aan te brengen: 1. De plafonneerders worden alleen in deze bron genoemd en nergens anders; ik veronderstel derhalve dat het er niet meer dan honderd zullen zijn· geweest, gelijkelijk verdeeld over genoemde departementen. 2. De steenhouwers kunnen ook in Antwerpen werkzaam zijn geweest, ze maken dus deel uit van de 400, hiervóór genoemd. 3. Er zijn derhalve ± 550 steenbakkers overgebleven. Theoretisch kunnen ze op twee manieren tewerk gesteld zijn. De eerste manier is tewerkstelling bij grote openbare werken, zoals de steenbakkers uit Ourthe die in Roër en Meuse Inférieure aan het Grand Canal du Nord werken. Dergelijke werken zijn mij in 1810/1811 in genoemde departementen niet bekend. Blijft over de tweede mogelijkheid, zoals bij de steenbakkers van het vorstendom Lippe: tewerkstelling in een streek met vaste steenfabrieken. Ze kunnen dan in drie departementen gewerkt hebben: Lys, Escaut en Deux Nèthes'). Ze worden echter in geen van drieën genoemd als binnenkomende trekarbeiders. 4. Het antwoord van Deux Nèthes (Bijlage 1-14) is zeer gedetailleerd en waarschijnlijk betrouwbaar. Daar zullen ze dus niet heen zijn gegaan; blijven over Lys en Escaut. . 5. Zowel Lys als Escaut zijn zeer oppervlakkig ingevuld (zie Bijlagen 21 en 22), maar Escaut toch weer aanzienlijk slechter dan Lys. 6. Uit de nijverheidstellingen vóór en na de Franse tijd blijken in Escaut gemiddeld 5 arbeiders per steenfabriek te werken, tegen 10 in de buurtstreken: Lys en Deux Nèthes. Ik veronderstel derhalve dat Escaut het ontbrekende aantal arbeiders uit andere streken haalde, in dit geval Jemappes en in mindere mate Nord. Op basis van genoemde tellingen zouden jaarlijks in Escaut ± 750 trekarbeiders op de steenfabrieken hebben gewerke~ 7. De verhouding zou dan kunnen zijn geweest: 250 uit Nord en 500 uit Jemappes. Er wordt ook nog de trek van steenbakkers naar Walcheren (Bouches de l'Escaut) vermeld. Aangezien hier slechts 1 steenfabriek bekend is') zal het daar om openbare werken, bijv. in Vlissingen gaan. Ik neem aan dat het om 50 arbeiders gaat. In Zuyderzee blijken twee steenhouwers uit Ecaussines te komen. De trek vanuit ]emappes, verdeeld naar bestemmingsgebieden en soorten werk zou er dan als volgt uitzIen:

1) Zie ook noot 2 van Bijlage 1-24. 2) Brugmans 1956, 374 (steenbakkerijen in 1819). 3) Zie noot 1; Baetens 1979; Uit De PotteriBrouckaert (1877,17/19) blijken in 1877 in Bazel (waar Steendorp ook onder valt) 100 fabrieken met 1200 werklieden te zijn, dus gemiddeld 12 arbeiders per fabriek. Dit zou in vergelijking met de andere cijfers per fabriek gemiddeld 7 trekarbeiders in kunnen houden. 4) Brugmans 1956,374 de enige vermelding voor Zeeland; niets in 1816 in Damsma e.a. 1979; zie Bijlage 1-26 (Ourthe) voor een vergelijkbaar geval.

311

-

BIJLAGE 1-23

~~-'-

JEMAPPES

Mijnwerkers 1-11 Zuyderzee 1-13 Bouches de l'Escaut 1-14 Deux Nèthes 1-20 Mont Tonnerre 1-21 Lys 1-22 Escaut 1-28 Nord 1-29 Pas de Calais 1-33 Bassin van Parijs Totaal

VlasOogstbrakers arbeiders

Bouwvakkers

Steenbakkers

Plafonneerders

2 50 400

20

PM 50

50 50

500

502

550

300

300

100 350 450

50

20 20 20 20 100

Totaal 2 50 420 PM 70 620 320 120 350 1952

E. Interne trek is niet opgegeven. F. De Picardische marskramers verkopen in Henegouwen haring en nemen vervolgens vandaar potten mee om die in Artois te gaan verkopen. G. De trekarbeiders komen uit een zeer bepaald gebied: een strook van ongeveer 70 km. lang en 20 km. breed in het noorden van het departement, juist ten noorden van de Borinage, dit laatste een vroeg geïndustrialiseerd gebied met mijnbouw en metaalnijverheid. (zie Kaart 15, blz. 313). Uit het westen (de kantons Peruwelz en Quevaucamps) komen de oogstarbeiders, die sinds kort pas naar Frankrijk gaan. Eerder gingen zij naar Escaut (het Eiland van Cadzand in Zeeuws-Vlaanderen), Holland en zelfs de Rijnoevers (hiermee wordt wellicht het arrondissement Mainz, Mont Tonnerre bedoeld, naast Bas Rhin en Haut Rhin het enige bekende aantrekkingsgebied langs de Rijn), "mais Ie prix des passeports leur a fait prendre une autre direction". Ook uit de naburige kantons Chièvres en Lens komen oogstarbeiders naar Frankrijk. Uit dit westelijke deel worden meestal ook, zij het niet gespecificeerd, bouwvakkers opgegeven (arrondissement Tournai; arrondissement Mons: kantons Lens en Mons). Uit Lens komen 's winters ook de vlasbrakers, die meestal niet langer dan 3 weken wegblijven. Het grootste deel van de bouwvakkers en aanverwanten (m.n. de steenbakkers en plafonneerders) komt echter uit het oostelijke stuk: de kantons Charleroi, Gosselies en Seneffe (arr. Charleroi). De plafonneerders gaan in groepjes, bestaande uit een meester, arbeiders en leerjongens. De steenbakkers gaan in groepen, bestaande voor 1/3 uit jongens en meisjes beneden de 16 jaar. Over de herkomst van de mijnwerkers is niets bekend, maar aangezien ze in dit gedetailleerde rapport niet worden genoemd, zal het grenspendel zijn geweest vanuit het westeljke deel van de Borinage naar Valenciennes. H. Het is buitengewoon jammer dat wat betreft de gebieden van bestemming dit uitstotingsgebied zoveel onzekerheden oplevert. Opvallend is het ophouden van de trek naar het noorden (het Eiland van Cad zand) en het beginnen van de trek naar het zuiden (het Bassin van Parijs). Konklusie: Trek naar ]emappes Trek vanuit ]emappes

PM f afgeron d : PM 1952 2000

: -- 0

312

-

----

JEMAPPES

BIJLAGE 1-23

KAART 15 Trekarbeid vanuit het midden en noorden van het Département de Jemappes en aangrenzende gebieden, 1811 Brussel

Oudenaarde

Dpt

I' Escaut

Dpt

de

la

Dyle

1 I.Wa terloo

II

OSra!ne l'Alieud

"I

Dpt

I'

du Dpt.

de

euse

Nord

ITIIIl Afstotingsgebieden Departementshoofdstad

o

Arrondissementshoofdstad

•

Hoofdstad van een kanton

- - Departementsgrenzen - - Rivieren

Dpt

et

Jemappes

aValenCiennes

o

1

Departement

313

BIJLAGE 1-24

DYLE

BIJLAGE 1-24 Département de la Dyle, hoofdstad Brussel A. AN, F 20/435; Chatelain 1976, 795. Administratieve gang van zaken: 17/4/1810: Vraag van Parijs aan Brussel. 17/9/1810: Antwoord van Brussel aan Parijs. Op basis van welke gegevens dit summiere antwoord is samengesteld is onbekend. B.1. Zie Bijlagen 1-14 (Deux Nèthes); 1-15 (Bouches du Rhin); 1-26 (Ourthe) en 1-27 (Forêts). B.2. ARAB, Dyle 1245 (paspoorten april/mei 1809). C. Naar het departement komen de volgende soorten arbeiders: - In Brussel komen 20 schrijnwerkers van onbekende herkomst. - Uit Forêts komt een onbekend aantal marskramers, maximaal 40. - Uit Ourthe komt een önbekend aantal stratemakers. - Naar Brussel komen strohoeden makers uit Meuse Inférieure en Ourthe ' ). - Uit Meuse Inférieure en Roër komen schaapherders. - In de decennia rond 1800 werken wevers uit Helmond (Bouches du Rhin) in "Waals Brabant". AI deze berichten zijn ofwel vaag ofwel betreffen duidelijk kleine aantallen. Een schatting van 100 in totaal is waarschijnlijk wat aan de lage kant, maar zal toch worden aangehouden. D. Naar Nord, Lys, Escaut, Bouches de l'Escaut en Deux Nèthes gaan 100 stratemakers. Ze gaan tevens naar "les frontières de la Hollande et Flessingue". Twee van deze departementen geven aanknopingspunten voor trek vanuit Dyle: Deux Nèthes noemt expliciet grondwerkers en metselaars uit Dyle i.v.m. de Antwerpse haven en voor de haven van Vlissingen (Bouches de l'Escaut) komen arbeiders van onbekende herkomst. Ik neem aan dat er 50 arbeiders naar Antwerpen en 50 naar Vlissingen 2) gaan. Voor de overige departementen vermeld ik deze arbeiders pro memorie. Uit de paspoortregistratie blijkt dat er verder nog een klein aantal handwerkslieden naar Parijs gaat (52 uit de stad Brussel, 29 uit het arrondissement Nijvel en 10 uit het arrondissement Leuven). E. Onbekend. F. G. De arbeiders komen uit Braine l' A11eud (Eigenbrakel) en Waterloo, twee aan elkaar grenzende plaatsen tussen Brussel en Nijvel (zie ook Kaart 15 bij Bijlage 1-23). Ze gaan ofwel van mei tot september/oktober, ofwel ze komen in augustus al terug. Deze laatste arbeiders werken in Vlissingen en keren eerder terug uit vrees voor koorts. H. Konklusie: Trek naar Dyle : 100 of afgerond: 100 Trek vanuit Dyle 191 200

1) GA Brussel, volkstelling oktober 1812, onder meer wijk VIII, nummer 1207 (hier in totaal 18 "ouvriers en chapeau de paille", meest zeer recent in Brussel) en VII, nummer 1260. (Vriendelijke mededeling van R. de Peuter). 2) Voor Brabantse steenhouwers in Amsterdam in 1756 zie Hasquin 1978, 122 ('Ton devrait porter ses soins à ce que nos matières brutes et non oeuvrés ne sortent du pais, sinon nous nous exposerions à être abandonnées par nos ouvriers qui iroient chercher de I'occupation chez l'étranger ce qui se pratique journellement, car il y a actuellement plus de douze cent de nos tailleurs de pierres dan la seule ville d' Amsterdam"); Tijdens het ancien régime hoorde het gebied rond Seneffe bij Brabant.

314

SAMBRE ET MEUSE/OURTHE

BIJLAGE 1-25/1-26

BIJLAGE 1-25 Département Sambre et Meuse, hoofdstad Namen A. AN, F 20/435; Idem, F 20/147. In F 20/435 wordt slechts verwezen naar "un supplément au grand mémorie". In deze grand mémoire, opgesteld omstreeks 1805 en zich bevindend in F 20/147 wordt met dezelfde pen en hand als van de verwijzing uit F 20/435 weer verwezen naar het hoofdstuk over emigratie en immigratie. B.l. Zie Bijlage 1-14 (Deux Nèthes). B.2. Immigratie en emigratie is niet hetzelfde als trekarbeid. C. Niet genoemd, wel in Bijlage 1-27 de vermelding dat enkele ambachtslieden uit Forêts komen. D. Een aantal handwerkslieden gaat periodiek naar Frankrijk. Ik neem aan dat er ook grondwerkers uit Sambre et Meuse in de haven van Antwerpen gaan werken. E. Onbekend. F. G. H. Alhoewel hier duidelijk sprake is van een minimaal antwoord, is het toch niet onmogelijk dat in Sambre et Meuse nauwelijks trekarbeid voorkomt. Konklusie: Trek naar Sambre et Meuse PM Trek vanuit Sambre et Meuse : PM

BIJLAGE 1-26 Département de l'Ourthe, hoofdstad Luik A. AN, F 20/435. Administratieve gang van zaken: 4/3/1811: Vraag van Parijs aan Luik. 6/4/1811: Antwoord van Luik op basis van de afgegeven paspoorten 1808, 1809, 1810. B.l. Zie Bijlagen 1-13 (Bouches de l'Escaut); 1-14 (Deux Nèthes); 1-16 (Meuse Inférieure); 1-24 (Dyie); 1-27 (Forêts). B.2. Het gemiddelde van de jaren 1808 t/m 1810 kan een juist beeld geven van de orde van grootte van de trek vanuit Ourthe. De vergelijkbaarheid met andere departementen die de cijfers over 1811 geven is een probleem. Hieronder is zo duidelijk mogelijk uiteengezet hoe het eindresultaat tot stand is gekomen. C. De trek naar Ourthe is onbetekenend: - Misschien enkele ambachtslieden uit Forêts. - Enkele Savoiaarden, scharenslijpers en rondtrekkende glazenmakers (te denken valt aan de departementen Léman en Montblanc). - Enkele wevers en spinners uit naburige departementen, O.a. Roër. D. Het totale aantal trekarbeiders is als volgt te berekenen: 12.227 passen in drie jaar, d.w.z. gemiddeld 4.075 per jaar, verdeeld als volgt: handelaars buiten het Rijk: 373, waarvan toeristen etc. handelaars binnen het Rijk: 1047, stel hiervan ook v, toerist etc. arbeiders binnen het Rijk: 2655 4075, minus gewone reizigers etc. Totaal

Dus ± 3623 trekarbeiders, te verdelen als volgt:

315

105 374 479

BIJLAGE 1-26

OURTHE

Buiten het Rijk: Holland GHD Berg Overig Duitsland, Zwitserland, Wenen Binnen het Rijk: departementen niet of slechts gedeeltelijk gespecificeerd Totaal

Handelaars 89

Arbeiders

126 700

25 16 12 2655

915

2708

De specifikatie van de handelaars binnen het Franse keizerrijk moet vooralsnog, bij gebrek aan gegevens uit andere departementen, achterwege blijven. Voor de arbeiders is het volgende bekend: - Bij de arbeiders naar Holland valt te denken aan Zeeland. Althans in 1800 trokken arbeiders "uit het Luijkerland" door het Markiezaat van Bergen op Zoom. - De specifikatie van de arbeiders naar bestemming binnen het Rijk is bij benadering mogelijk: a. Steenbakkers, metselaars en stratemakers naar omringende departementen, vooral Roër en Meuse Inférieure (de stratemakers ook wel naar Dyle). In Meuse Inférieure blijken inderdaad steenbakkers en stratemakers uit Ourthe te komen, het betreft dan echter alleen het kanton Maastricht-Zuid, waar maar enkele fabrieken liggen. Overigens zijn er überhaupt weinig steenfabrieken in Meuse Inférieure '). Het overgrote deel van de arbeiders werkt echter aan het Grand Canal du Nord. Ze zijn gerekend bij Roër, het departement waarin in deze jaren het oostelijk deel van het kanaal wordt aangelegd ' ). b. Timmerlui op de scheepswerven van Antwerpen. Op de Antwerpse scheepswerven werken wel trekarbeiders, maar worden niet die van de Ourthe vermeld. Het zullen er dus niet veel zijn geweest. c. Pottenkramers van de fabrieken van Huy en Walhorn (ten noorden van Eupen). Hun bestemming staat niet opgegeven en ze worden in geen enkel ander departement genoemd. Het zullen er dus niet veel zijn geweest. d. Uit Glons 3) gaan strohoedenmakers naar Brussel (Dyie). Deze trek sluit aan bij die uit het naburige Meuse Inférieure (de dorpen Bassenge, Roclenge en Wonck). Aangezien de groepen timmerlui, pottenkramers en strohoedenmakers waarschijnlijk zeer klein zijn, kunnen ze allen pro memorie vermeld worden. Dit houdt in dat het overgrote deel van de 2655 arbeiders die buiten het departement gaan werken steenbakkers, stratemakers en metselaars zijn geweest. Op grond van de gegevens betreffende de haven van Antwerpen (Deux Nèthes) neem ik aan dat daar ongeveer 350 arbeiders uit Ourthe werken. Dit houdt in dat aan het Grand Canal du Nord ongeveer 2300 arbeiders uit Ourthe werken. Dit aantal komt goed overeen met de gegevens betreffende de bouw van dit kanaal. Samenvattend ziet de trek van Ourthe er dan als volgt uit:

1) Naar opgaven voor 1819 in Brugmans 1956,347,374,383, en Damsma e.a. 1979, 122/125. Ook voor latere decennia zijn Waalse steenbakkers in Nederlands Limburg bekend, zo te Broekhuizenvorst in 1833 (SHCL, Doe 7) en te Hout-Blerick in 1828 (Bauduin/Jansen 1969,99/102; hier waarschijnlijk ovenbouwers en steenbakkers door elkaar gehaald, vgL de bron voor hun mededelingen: een boekhouding voor een steenoven in Hout-Blerick, 1828, SHCL, Doc 7). 2) Lucassen/Lucassen 1983B (hierin wordt op basis van gegevens uit de dorpen waar het kanaal in 1809 en 1810 gegraven werd, gekonkludeerd dat verreweg het grootste deel van de kanaalarbeiders uit de streek van Luik kwam). 3) Wellicht ook uit Houtain-St. Siméon, zie Bijlage 1-24, noot 1.

316

BIJLAGE 1-26

OURTHE

Arbeiders 1-13 Bouches de I'Escaut 1-14 Deux Nèthes 1-16 Meuse lnférieure 1-17 Roër 1-24 Dyle 1-34[ GHD Berg Duitsland/Zwitserland/Wenen Onbekend Totaal

Bouwvakkers

Handelaars

Strohoedenmakers

Totaal

PM 350 PM 2300 PM 16 12 25 53

126 789 915

PM 350 PM 2300 PM 16

PM

138

2650

814 3618

PM

E. Binnen het arrondissement Malmédy vindt ten behoeve van de hooioogst een trek plaats van het Ardennen-gedeelte naar Limbourg en omgeving. F. G. De herkomst van de handelaars die buiten het Rijk gaan is gedeeltelijk gespecificeerd. Naar analogie daarvan zouden we ook de handelaars die binnen het Rijk blijven kunnen indelen: Buitenland 80 34 11 14 9 67 215

Lakenkooplui van Eupen, Verviers, Hodimont etc. Strohoedenfabrikanten') Handelaars/leerlooiers van Malmédy en Stavelot Wapenhandelaars uit Luik Kooplui/schippers Overige kooplui 5) Totaal

%

37 16 5 7 4 31 100

Rijk (250) (110) ( 30) ( 50) ( 30) (230) ±700

Totaal (330) (144) ( 41) ( 64~ ( 39 (297) ±915

De herkomst van de pottenkramers is Huy en Walhorn bij Eupen. De herkomst van de arbeiders is wat de, waarschijnlijk numeriek weinig belangrijke, scheepstimmerlieden betreft onbekend. Wat betreft de steenbakkers, stratemakers en metselaars is de herkomst geografisch zéér beperkt: Kanton Fléron Steen bakkers Metselaars Stratemakers

Glons

HoJlogne-aux-Pierres

X

X

x X

Omgeving Luik X

X

Zoals te zien is op Kaart 16 (blz. 318) gaat het hier om een gebied van ongeveer 25 km 2 in het noordwesten van het departement. De prefekt schat dat deze arbeiders met 6 à 7 maanden werken en een netto verdienste van een halve franc per dag per persoon met ongeveer 100 francs naar huis kunnen komen in het najaar. H. Hoewel de vergelijking met andere departementen, door het verschil in datering van de cijfers moeilijk is, kom ik toch tot de volgende konklusie: Trek naar Ourthe Trek vanuit Ourthe

PM of af erond: PM 3623 (PM) g 3600 (PM)

4) Vermoedelijk ook uit kanton Glons, vergelijk Bijlage 1-16 (Meuse Inférieure). 5) Waar onder een zegelwasmaker en 5 kooplui in "oliestenen" om scheermessen aan te zetten.

317

OURTHE

BIJLAGE 1-26

KAART 16 Herkomst van trekarbeiders uit het departement de l'Ourthe, 1808/1810.

Maas tr icht

, I nférieure

opt de la Meuse

de

Opt.

l' Ourthe Luik

H.-a.-P •

• F léron

Verviers

0 ~"O"Os

QJ

L:.

+'-

::J

0

- - - - Departementsgrenzen

R.

Roclenge

Rivieren

B.

Bassenge

W.

Wonck

318

Ho: a:-P

Hollogne-aux-Pierres (hoofdplaátsen van kantons in het departem ent van de Ourthe zijn onderstreept)

Opt.

Departement

BIJLAGE 1-27

FORÊTS

BIJLAGE 1-27 Département des Forêts, hoofdstad Luxemburg A. AN, F 20/435; Chatelain 1976,795. Administratieve gang van zaken: 19/111811: Vraag van Parijs aan Luxemburg. 20/6/1811: Antwoord van Luxemburg aan Parijs, waarschijnlijk op basis van de antwoorden van onderprefekten. B.l. Zie Bijlage 1-16 (Meuse Inférieure).

B.2. -

c.-

D. In totaal vertrekken jaarlijks ongeveer 570 personen met ongeveer de volgende bestemmingen: - naar Frankrijk ± 370, waarvan 200 marskramers naar Seine, Meuse, Moselle en Ardennes, 85 boerenknechten naar Moselle en 85 ambachtslieden naar Frankrijk zonder specifikatie. - naar België ± 50, waarvan 40 marskramers o.a. naar de Dyle en 10 ambachtslieden naar naburige departementen (waarschijnlijk Sambre et Meuse en Ourthe). - naar de Rijnlandse departementen ± 100, waarvan 50 marskramers, 40 boerenknechten 1) naar waarschijnlijk Sarre en 10 ambachtslieden. - naar de Nederlandse departementen ± 50, waarvan 10 marskramers en 40 houtvlotters. E. Onbekend.

F. G. Verdeeld naar arrondissementen van herkomst bedraagt de trek: Arr. Neufchateau: 150 naar Seine, Dyle, Meuse, Moselle, Ardennes. Arr. Luxembourg: ± 50 naar Moselle, Parijs en andere ·departementen. ± 270 naar naburige departementen en buitenland. Arr. Bitburg Arr. Diekirch 103 naar het binnenland van Frankrijk. Naar beroepen verdeeld: - ongeveer 300 marskramers. Het arr. Bitburg geeft nog als bijzonderheden dat ze garen en band, pijpen, grof en fijn aardewerk verkopen gedurende 3, 4, 6 à 8 maanden, te rekenen vanaf Pasen. Ze trekken met hun gezin rond. De marskramers uit het arr. Neufchateau trekken rond met knechten. - ongeveer 125 boerenknechten naar naburige Franse en ook wel Duitse departementen. - ongeveer 40 houtvlotters uit het arr. Bitburg zakken de Rijn af met vlotten, bestemd voor de marine. - ongeveer 100 ambachtslieden worden vermeld, waaronder werktuigkundigen, kleermakers, metselaars, kastenmakers, hoefsmeden, zeelui, smeden, timmerlieden en losse arbeiders. Hoofdbestemming is Frankrijk. H. Al zijn de aantallen per bestemmingsgebied in de meeste gevallen géschat, de orde van grootte zal wel betrouwbaar zijn. Wat Nederland en België betreft zullen ze bij het Noordzee-systeem in het algemeen gerekend worden. Konklusie: Trek naar Forêts : ~ of afgerond: ~ Trek vanuit Forêts 570 600

1) Wellicht ook als oogstarbeiders naar Meuse Inférieure, arr. Roermond.

319

NORD/ PAS DE CALAIS

BIJLAGE 1-28/1-29

BIJLAGE 1-28 Département du Nord, hoofdstad Lille A. AN, F 20/434 (het sterk beschadigde antwoord van Lille, 12/12/1811, overigens opgeborgen bij Manche); Chatelain 1976, 778, 788, 795, 928. B.l. Zie Bijlagen 1-14 (Deux Nèthes) en 1-23 Uemappes). Door een verkeerde interpretatie van de gegevens van Dyle verbaast Chatclain 1976,795 er zich (mijns inziens ten onrechte) over dat er in de gegevens van Nord niets te vinden is over deze arbeiders. B.2. Het kopie-antwoord is in het departementale archief in Lille onvindbaar. C. Naar Nord komen de volgende soorten arbeiders: - 300 Mijnwerkers, merendeels uit ]emappes. - Ca. 20 plafonneerders uit Jemappes. - Wellicht enkele stratemakers uit Dyle. D. Vanuit Nord vertrekken minder dan 1100 arbeiders. Op basis van de opgaven van de aantrekkingsdepartementen kunnen ze als volgt verdeeld worden: - Naar Pas de Cal ais gaan 500 oogstarbeiders. - Uit de arrondissementen Lille en Douai gaan linnenwevers naar Belgische departementen. Ik neem aan dat er 100 naar Lys en 100 naar Escaut gaan. - Stratemakers gaan eveneens naar Belgische departementen. Voor de haven van Antwerpen neem ik aan dat er ongeveer 20 gespecialiseerde arbeiders uit Duinkerke komen I). - Uit de arrondissementen Lille en Douai gaan steenbakkers naar Frankrijk en België. Ik veronderstel dat er 250 in Escaut gaan werken'). Om in totaal aan 1100 arbeiders te komen, zouden er dan ongeveer 130 steenbakkers in andere Franse departementen kunnen zijn gaan werken. E. De interne trek in dit uitzonderlijk langwerpig gevormde departement is groot: - 2400 arbeiders gaan voor de oogst op pad. Het gaat hier hoogstwaarschijnlijk om arbeiders uit de binnenlands gelegen arrondissementen die naar de polderstreek gaan. - In het arrondissement Bergues komen linnenwevers in de winter. F . De mijnwerkers zullen in de kolenmijnen van Valenciennes en omgeving gewerkt hebben. G. De arrondissementen Lille en Douai leveren alle trekarbeiders naar andere departementen. Zij zuIlen dus ook wel uitstotingsgebieden voor de interne trek zijn geweest. H. Ondanks de slecht leesbare bron en de beperkte mogelijkheden tot kontrole bij andere departementen, kom ik tot de volgende konklusie: Trek naar Nord Trek vanuit Nord

320 (2720) of af erond: 300 (2700) 1100 (3500) g 1100 (3500)

BIJLAGE 1-29 Département de Pas de Cal ais, hoofdstad Arras A. AN, F 20/ 435; Chatelain 1976, 448, 449, 795. 4/3/ 1811: Vraag van Parijs aan Arras. 12/3/1811: Antwoord van Arras aan Parijs. B.!. Zie Bijlagen 1-23 Uemappes) en 1-28 (Nord). Door een foutieve interpretatie van de gegevens van Jemappes verbaast Chatelain 1976,795 zich er (m.i. ten onrechte) over dat in Pas de Cal ais geen bouwvakkers uit J emappes komen werken. B.2. C. In Pas de Calais komen volgens andere departementen 500 arbeiders voor de oogst uit Nord en naar schatting 100 uit Jemappes.

1) In de sterk beschadigde tekst wordt O.m. ook Emmerin (bij Lille) als plaats van herkomst genoemd. 2) Zie Bijlage 1-23, sub D; overigens is het ook hier mogelijk dat ze naar (mij onbekende) openbare werken gaan.

320

PAS DE CALAIS/ ARDENNES/MEUSE

BIJLAGE 1-29/1-30/1-31

Verder komen naar schatting 20 plafonneerders uit Jemappes. D . Vanuit dit departement gaan enkele marskramers naar naburige departementen . E. Onbekend. F. Ze werken waarschijnlijk vooral in het westen van het departement' ). G. l?e marskramers zijn afkomstig uit het arrondissement Arras en ook wel uit St. Omer. Ze venten met p'Jpen . H. Konklusie: Trek naar Pas de Calais Trek vanuit Pas de Calais

620 f afgeron d : 600 PM PM

: -- 0

BIJLAGE 1-30 Département des Ardennes, hoofdstad Mézières A . AN, F 20/434; Chatelain 1976, 417, 448. 3/4/1810: Antwoord van Mézières aan Parijs. B.l. Zie Bijlage 1-27 (Forêts).

B.2. C. Uit Forêts komen marskramers. D . 60 houtvlotters op de Loire, Maas, Schelde en Moezel. Gezien de ligging van het departement zullen ze vooral op de Maas gewerkt hebben. Tot het begin van de negentiende eeuw, toen deze trek ophield, vertrokken er uit dit departement ook marskramers met onbekende bestemming, waarschijnlijk Frankrijk. E. Onbekend.

F. G. De houtvlotters komen uit de plaatsen Revin en Fumay (arrondissement Rocroi, kanton Fumay) en vlotten van maart tot oktober/november. De vlotten dienen tot timmerhout voor de marine. H . Konklusie: Trek naar Ardennes -=.:...:.:.:....:.:=c...:..===' - : -PM of afgerond: -PM Trek vanuit Ardennes 60 100 BIJLAGE 1-31 Département de la Mcuse, hoofdstad Bar-Ie-Duc A. AN, F 20/434; Chatelain 1976,431; Mauco 1932, 59. 13/11/1811: Antwoord van Bar-Ie-Duc aan Parijs. B.l. Zie Bijlagen 1-15 (Bouches du Rhin) en 1-27 (Forêts).

B.2. C. Uit Forêts komen marskramers. D . Vanuit dit departement gaan ± 3800 schoenlappers en scharenslijpers vooral naar de omgeving van Parijs, maar ook naar België en Nederland'). Verder vertrekken er enkele tinnegieters, klokkegieters, herstellers van wannen en van parapluies. Ook gaat een aantal arbeiders werken in de glasfabrieken van Laon en Prémontré (départemcnt de l'Aisne). E. Onbekend. F. Niet van toepassing.

1) Chatelain 1976, carte II-19 (alleen het westen gearceerd). 1) In Eindhoven (Bouches du Rhin) worden enige jaren later parapluieherstellers uit Morilly gesignaleerd.

321

MEUSE/MOSELLE/OVERIG KEIZERRIJK

BIJLAGE 1-31/1-32/1-33

G. Ze komen voor de helft uit het arrondissement Bar-le-Duc en voor de andere helft gelijkelijk uit de overige 3 arrondissementen. H . Gezien de vage aanduiding van de bestemming kan slechts voor het totaal van het Noordzeesysteem rekening gehouden worden met hun komst. Kwantitatief valt er niet veel over te zeggen, behalve dat hun aantal niet groot zal zijn geweest, gezien de minimale signalering in de aantrekkingsdepartementen. Het merendeel gaat naar Frankrijk. In de loop van de negentiende eeuw sterft deze trek uit. Konklusie: Trek' naar Meuse Trek vanuit Meuse

PM 4000

BIJLAGE 1-32 Département de la Moselle, hoofdstad Metz A. AN, F 20/434; Chatelain 1976,431,448, 485, 778, 795, 797, 808, 857; Mauco 1932, 14,60. 11/2/1809 en 14/3/1811: Antwoord van Metz aan Parijs, gespecificeerd naar arrondissement. B.1. Zie Bijlagen 1-27 (Forêts) en 1-20 (Mont Tonnerre). B.2. De hierna te behandelen groep heet in 1809 2000 man sterk te zijn, in 1811 200. Mauco en Chatelain houden 200 aan. Dat zal hier op hun gezag ook gebeuren. C. Uit Forêts komen marskramers en 85 boerenknechten en misschien komen er ook oogstarbeiders uit Mont Tonnere. D. Een onbekend aantal bouwvakkers gaat naar het Bassin van Parijs. Vroeger gingen ze naar Zuid- en Zuidoost-Frankrijk, maar sinds de Coalitieoorlogen volgen 200 marskramers de legers ook naar Duitsland en Holland. Een onbekend aantal leraressen gaat naar Bohemen, Polen en Rusland. E. Onbekend. F. Niet van toepassing. G. De bouwvakkers komen m.n. uit de omgeving van Thionville, de onderwijzeressen uit de omgeving van Metz. De marskramers komen uit het arrondissement Briey (de kantons Longwy en Longwyon , waarin 9 plaatsen met name worden genoemd). Het zijn Joodse marskramers die textiel, snuisterijen en "koper voor goud" verkopen. Ze blijven 3, 6 tot 12 maanden weg. De prefekt schetst enerzijds hun kommercieel sukses - ze kunnen zelfs nieuwe huizen kopen -, is anderzijds zeer negatief over de slechte invloed die ze hebben op de jeugd. Door hun sukses zouden ze deze n.l. verleiden met hen mee te gaan als knecht. H. Voor het Noordzee-systeem zijn alleen de marskramers van belang. Hun aantal is echter zó onzeker en hun aktieradius zó groot dat ze niet als trekarbeiders naar een bepaald departement kunnen worden aangewezen. Konklusie: Trek naar Moselle 85 f af d 100 -T-r-e""k-v-a-n-u-i-t-M-o-se-'l'-le : -20-0 0 geron: 200

BIJLAGE 1-33 Overige departementen van het keizerrijk (voor zover er een relatie bestaat met het Noordzee-systeem ). A. Chatelain 1976,448 (Aisne); 449/450 (Somme); 422/423, 443, 454 (Cantal en Puy de Dome); 442, 472 (Basses Alpes). Mauco 1932, 22, 46 (Cant al); 29, 67 (Seine et Oise). B.1. Zie Bijlagen 1-14 en 1-20 t/m 1-32. B.2. -

322

~

-

~

-~--

--

BIJLAGE 1-3311-34

OVERIG KEIZERRIJK/BUITEN HET KEIZERRIJK

C. Vanuit de Zuidnederlandse departementen gaan ambachtslieden naar Frankrijk en speciaal naar Parijs. Dit komt - zij het met kleine aantallen - haast in al deze departementen voor. Marskramers uit de zuidelijkste behandelde gebieden zijn eveneens eerder op Frankrijk dan op noordelijkere en oostelijkere streken gericht. Wat betreft arbeiders zien we slechts in het geval van Jemappes (vanwaar men recent het trekpatroon gewijzigd heeft) en in dat van Mont Tonnerre (een sterke trek naar waarschijnlijk Bas Rhin) een aanzienlijke trek in zuidelijke richting. D. In noordelijke richting trekken haast alleen maar marskramers, soms gekombineerd met ambachtslieden. Duidelijke groepen zijn: - Linnendoekverkopers uit het kanton Rozoy-sur-Serre (Aisne) naar België, waar ze grof linnen verkopen en fijn linnen inkopen . - Marskramers, w.o. haringverkopers uit Picardië (Somme). - Ketellappers, voddeboeren en parapluieverkopers komen uit Auvergne (Cantal en Puy de Dame). Sinds kort hebben ze hun werkterrein gedeeltelijk verlegd van het Iberisch Schiereiland naar Noord-Frankrijk en België. - Venters van zelfgemaakte zijden koorden en tressen uit het dal van de Ubaye, kanton Barcelonette (Basses Alpes) komen in de zomer naar het noorden. Voor zover ze in de onderhavige enquête worden gesignaleerd is het vooral in de Zuidelijke Nederlanden. Boven de grote rivieren of in Duitsland kom ik ze niet of nauwelijks tegen. E. Niet van toepassing. F. G. H. De trek van zuid naar noord is te verwaarlozen. De trek van noord naar zuid is, voor zover het arbeiders betreft zeer gering; wat betreft bepaalde soorten marskramers en kooplieden uit Zuidnederlandse en Noordfranse departementen kan deze in enkele gevallen echter wel aanzienlijke proporties bereiken. Ik denk hier aan Meuse, en ook wel aan Forêts en Ourthe en misschien ook aan Dyle.

BIJLAGE 1-34 Gebieden ten noorden en ten oosten van het Franse keizerrijk A. Niet van toepassing. B.1. Zie Bijlagen 1-1, 1-4, 1-6 t/m 1-9, 1-11 en 1-12, 1-16 t/m 1-20, 1-26, 1-27, 1-32,2-4,2-5,3-1,3-2 en 3-5. B.2. GA Amsterdam, GA Weesperkarspel 225 (patenten buitenlandse arbeiders 1806/1811) en Idem, GA Watergraafsmeer 67/70 (patenten buitenlandse arbeiders 1806/1811). C. Vooraf dient duidelijk te worden gesteld dat noch hier, noch sub D. de onderlinge relatie tussen deze Bijlage en Bijlage 1-33 ter sprake zal komen. De trek vanuit de gebieden, behandeld in Bijlage 1-1 t/m 1-32 naar gebieden ten oosten van het keizerrijk is samen te vatten als in tabel A op blz. 324. D. De trek vanuit gebieden ten oosten van het keizerrijk naar het westen is samen te vatten als in tabel B op blz. 325. E. Niet van toepassing. F. De allergrootste groep zijn de houtvlotters uit de streek van de Moezel die eerst naar de Spessart en het Zwarte Woud hout gaan verzamelen en tot vlotten verenigen om vervolgens als houtvlotters het aantrekkingsgebied aan de Noordzee weer binnen te komen. De tweede grote groep zijn de rondtrekkende kooplieden, zowel die uit de Westfaalse gebieden (Mettingen e.o.) als die uit het Brabants/Limburgse gebied (de "teuten"), alswel die uit de Ardennen en aangrenzende bergstreken. Ten slotte is de groep landarbeiders die naar noordelijker gebieden trekt opvallend. Deze wordt in Bijlage 2-5 behandeld. G. De allerbelangrijkste groep die bij de trek naar het Franse keizerrijk onderscheiden kan worden zijn de land- en veenarbeiders. De kleinste groep hiervan, die uit de omgeving van Darmstadt in het groothertogdom Hessen, steekt de Rijn over om in de buurt van Mainz te gaan werken. De allergrootste groep zijn echter de arbeiders uit het koninkrijk Westfalen, en in veel mindere mate uit het groothertogdom

323

Tabel A

Naar:

I-I 1-26 1-27 1-32 Totaal 1-4 1-19 1-20 1-17 1-6 1-8 1-16 1-18 Ourthe Forêts Moselle Bouches Ems Vorstendom Frise Roër Rhin et Sar re Mont Meuse de l'Elbe Supérieur Tonnerre Lippe lnférieure Moselle ~ ~ ~ Landar- Land- Pakken?a) draKooplui Koop- Arp_ei- Koop- Koop- OveZeelui Teuten Houtvlotters beiders arbeilui ders lui lui rigen ders gers -.. .r----'~ 200 100 75 17 PM 392 200 50 PM 250 50 50 PM PM PM 50 122 72 PM PM 6 6 16 PM 23 7 I 70 71

- . ---

-- . -

.

.

"

~

V.I

tv -l'-

KRK Denemarken HD. Meckienburg Zweeds Pommeren KRK Pruisen KRK Westfalen VD Pyrmont GHD Berg GHD Frankfurt GHD Würzburg GHD Baden Overige gebieden b)

} 1100

} 1100 126

12

PM

PM

PM

138

126 28 PM PM Totaal 400 100 225 PM 1100 70 PM 2152 PM IÓ3 PM PM Toelichting: a) Onder de Lipper arbeiders zullen zich zeker steenbakkers hebben bevonden. Dit behoeft echter verder onderzoek. b) De kooplui en arbeiders uit Ourthe gaan naar overig Duitsland, Zwitserland, en Wenen; de kooplui van Forêts over de Rijn en zelfs over de Alpen; de kooplui van Moselle naar Duitsland in het algemeen; de overigen van Moselle zijn onderwijzeressen die naar Bohemen, Polen en Rusland gaa n.

Afkortingen: GHD=groothertogdom; HD = hertogdom; KRK = koninkrijk; VD - vorstendom.

Tabel B 1-4

1-5

1-7

1-8

1-9

1-11

1-12

1-17

1-20

Ems

Ems Occidental

Frise

Bouches de l'lssel

Zuyderzee

Bouches de la Mcusc

Roër

Supérieur

Département de la Lippe

Mont Tonnere

Bouw

Tinnegie-

vakkers

ters

...-

KRK Westfalen GHD Berg GHD Hessen KRK Saksen ThürÎngcn Italië Totaal

Vecnarbeid ers

PM

, Koop- Landarlui beiders

PM

PM

Vec narbeiders

100

~

Landar- Veenarbeiders beiders

200

Industric-

..

~ ~

Landar- Vccnarbeiders beiders

~

Industric-

arbci-

arbei-

ders

ders 100 75

325

100 PM

.

,

Landarbeiders

500

802 200 550 20 6

500

1579

100

50 20 6 28

PM

PM

PM

100

200

325

50

175

100

100

Totaal

Afkortingen: zie Tabel A. t>:l

S >-l !'Tl

Z

l: !'Tl >-l

?<:

!'Tl

N !'Tl

~?<:

BIJLAGE 1-34

BUITEN HET KEIZERRIJK

Berg en het groothertogdom Hessen die in het Noordzeegebied, en dan vooral in Holland, gaan werken. Het is de moeite waard te proberen tot een nadere geografische bepaling van dit belangrijkste uitstotingsgebied buiten het keizerrijk (met uitzondering van het vorstendom Lippe-Detmold) te komen. Uit de gegevens in de antwoorden op de enquête in de aantrekkingsgebieden vallen slechts af en toe wat gedetailleerdere gegevens als "Paderborn" en "Hessen-Kassel" te ontwaren. Het betreffende deel van het koninkrijk Westfalen lag later grotendeels in het Pruisische Regierungsbezirk Minden. Allereerst zal ik naar analogie van deJegevens over de trek vanuit het Pruisische Regierungsbezirk Minden in de jaren 1817 en 1819 het tota voor het koninkrijk Westfalen in 1811 (802 arbeiders) differentiëren. Gezien de regelmatig voorkomende specifikatie "Paderborn" ga ik er hierbij vanuit dat deze 802 arbeiders uit dat deel van het koninkrijk Westfalen komen, dat later bij het Regierungsbezirk Minden hoort. Deze berekening van de gegevens van 1811 naar analogie van die van 1817 en 1819 ziet er als volgt uit: Kreise in het Regierungsbezirk Minden

1811

Minden Herford Halle Bielefeld Wiedenbrück Paderborn Büren Warburg Höxter

K.WF. ( 47) ( 95) ( 50) ( 39) (177) (121) (215) ( 9) ( 49)

Totaal

802

FR. 44 12 0 4

60

1817

1819

126 104 22 ? 156 110 226 14

78 137 91 48 240 162 258 8 SS? 1077

Totaal ( 91) (107) ( 50) ( 43) (177) (121) (215) ( 9) ( 49) 862

gemiddelde van 1817 en 1819 absoluut

758

102 120,5 56,5 48 198 136 242 11

55 969

relatief 10,5 12,4 5,8 5,0 20,5 14,0 25,0 1,1 5,7 100%

Opmerkingen: - De getallen tussen haakjes voor 1811 zijn berekend naar analogie van het gemiddelde van 1817 en 1819. De overige getallen zijn ontleend aan Bijlage 3-1A. - Gebruikte afkortingen: K.WF. = Koninkrijk Westfalen FR. = Keizerrijk Frankrijk Verder zal ik een nadere specifikatie geven voor met name de Kreise Wiedenbrück, Paderborn en Büren, dit in samenhang met aangrenzende gebieden, met name Hessen en Berg. Dit is mogelijk dank zij de patentlijsten van twee plaatsen in het departement van de Zuyderzee, namelijk van Weesperkarspel en Watergraafsmeer, waar de herkomst van de arbeiders is vermeld en waar een zowel absoluut als relatief groot aantal arbeiders uit het koninkrijk Westfalen en verder uit het GHD Berg en het GHD Hessen blijkt voor te komen. In beide gevallen gaat het waarschijnlijk in de eerste plaats om veenarbeiders'}. De gegevens in Weesperkarspel zijn het belangrijkste. Ze zijn echter zeer moeilijk toegankelijk doordat de plaatsnamen van herkomst meestal sterk verbasterd zijn. Slechts door een kaartsysteem op naam van de arbei-

1) Gezien het antwoord van die plaatsen op de enquête komen in Weesperkarspel zowel wrfwerkers als grasmaaiers, maar Watergraafsmeer noemt alleen grasmaaiers. Gezien de dawm waarop de patenten zijn ingeschreven is het inderdaad mogelijk dat het in de meeste gevallen om grasmaaiers gaat. Daartégen zouden weer de grote aantallen in Weesperkarspel pleiten.

326

·

-

---------

BIJLAGE 1-34

BUITEN HET KEIZERRIJK

ders te maken kan de werkelijke betekenis van plaats- en landaanduidingen begrepen worden. Hieronder zijn al deze aanduidingen zoveel mogelijk herleid tot de staatkundige situatie van 1811 1): 1806

1807

1808

1809

1810

23 90 6

28 67 14

12 67 3

27 58 3

5 20 5

1811 Totaal

%

KRK Westfalen: Paderborn Rietberg Wiedenbrück (Osnabrückse exclave) Lüneburg Hessen-Kassel (Departement van de) Fulda (KRK) Westfalen Subtotaal GHD Hessen GHD Berg: Rheda Münster Overige plaatsen Subtotaal 1-14 Ems Supérieur Overige departementen Buiten het keizerrijk Onbekend Totaal

12 40 8

1 5

120 28 5 10 2 17 118 6 16 305

110 16

6 88 18

4 2

6 1

6 47 1 3 5 188

7 64 2 179

2 3 94

8 44

19

12

7

7 1

7

8 30

7 2 1 10 15

2 96

104

39 2 2 163

60 19

516 112

49,8 10,8

55 313 9 5 25 1035

5,3 30,2 0,9 0,5 2,5 100

De gegevens van Watergraafsmeer, die veel minder arbeiders betreffen (in totaal 156 arbeiders) laten grosso modo eenzelfde beeld zien. Het meest opvallende in beide plaatsen is dat de arbeiders eigenlijk slechts uit twee gebieden komen: voor ongeveer 30 % uit het departement van Ems Supérieur en voor tweederde uit een relatief klein gebied van ongeveer 50x50 kilometer, gelegen ten westen van Paderborn tussen Gütersloh en Lippstadt. In dit gebied komen in 1811 het koninkrijk Westfalen en de groothertogdommen Hessen en Berg bij elkaar. Het is dan ook niet onwaarschijnlijk dat deze geografische termen dan ook in deze zin dienen te worden verstaan. Hiermee sluit dit gebied aan bij een ander uitstotingsgebied van betekenis: het vorstendom Lippe (zie Kaart 17 op blz. 328).

2) Van de kern van het afstotingsgebied volgen hier nog de afzonderlijke plaatsnamen: Hertogdom Westfalen (bij Keulen): Ehringhausen, Geseke, Langeneijke, Mönnighausen, Störmede. .. Graafschap Rheda: Rheda, Gütersloh, Klarholz, Lette. Bisdom Münster: Beckum, Harsewinkel, Herzfeld, Liesborn, Olde, Ostenfelde, Wadersloh. Osnabrückse exclave Wiedenbrück: Wiedenbrück, Langenberg. Graafschap Rietberg (soms genaamd graafschap Caunitz): Bornholte, Mastholte, Neuenkirchen, Rietberg, VarenselI, Verl. Bisdom Paderborn: Atteln, Boke, Delbrück, Hamborn, Lippspringe, Paderborn, Stukenbrock, Thüle, Verne. Zeker tot 1855 en 1864 komen grasmaaiers uit deze streek naar de Watergraafsmeer, met name uit het voormalige graafschap Rietberg (GAA, GA Watergraafsmeer 174).

327

BUITEN HET KEIZERRIJK

BIJLAGE 1-34

KAART 17 Herkomstgebieden van trekarbeiders ten zuidoosten van Lippe-Detmold, staatkundige grenzen vóór en in 1811

de

\, Opt .

:-. l' Ems

Gf.

EB

supérieur \. Sm Osnabruek

: Tee kienburg

Gf

Opt. de la Lippe

I"

o

KRK . WESTFALEN

WA LOECK

VO. Vorstendom (in 1811) KRK. Koninkrijk (in 1811) GHO. Groothertogdom (in 1811)

Hd

Hertogdom (vóór 1811)

Landsgrens (1811)

Gf

Graafschap (vóór 1811)

opt. Departement (in 1811)

W Wiedenbrück (vóór 1811)

Departementsgrenzen (1811) Departementshoofdstad (in 1811) Arrondissementshoofdstad (in 1811) Staatsgrenzen (vóór 1811)

Lippstadt (vóór 1811)

Bm Bisdom (vóór 1811)

R,

Rheda (vóór 1811)

o

H. Voor de konklusie zal de trek van houtvlotters naar Zwarte Woud en Spessart niet meegerekend worden, aangezien deze arbeiders later in het seizoen hun trek binnen het keizerrijk maken. Konklusie: Trek naar het gebied ten noorden en ten oosten van het Franse keizerrijk : 982 of afgerond: 1000 Trek vanuit het gebied ten noorden en ten oosten van het Franse keizerrijk 1579 1600

328

~

.

---

BIJLAGE 1

SAMENVATTING

SAMENVATTING De resultaten van Bijlagen I-I t/m 1-34 zien er samengevat en gerelateerd aan de bevolkingsaantallen ' ) als volgt uit:

Inwoners 1811

Trekarbeiders Gebieden I-I 1-2 1-3 1-4 1-5 1-6 1-7 1-8 1-9 1-10 1-11 1-12 1-13 1-14 I-IS 1-16 1-17 1-18 1-19 1-20 1-21 1-22 1-23 1-24 1-25 1-26 1-27 1-28 1-29 1-30 1-31 1-32 1-34

Bouches de l'Elbe Bouches du Weser Ems Orienta1 Ems Supérieur Lippe (departement) Lippe (vorstendom) Ems Occidental Frise Bouches de l'Issel Issel Supérieur Zuyderzee Bouches de la Meuse Bouches de l'Esc.ut Deux Nèthes Bouches du Rhin Meuse Inférieure Roër Rhin et Moselle Sarre Mom Tonnerre Lys Escaut jemappes Dyle Sambre et Meuse Ourthe Forêts Nord Pas de Calais Ardennes Meuse Moselle (Regierungsbezirk Minden)

Naar 100 500/600 2.100 100/ PM PM 3.000/3.100 4.600 900 100/200 10.000/10.200 4.700/4.800 1.200 1.100 100/1.100 PM 2.400 PM 200 800/1.500 200/PM 1.200/2.200 PM 100 PM PM 300/2.700 600 PM PM 100

Vanuit

400 2.000/2.100 100 12.000/PM 3.000/PM 1.200 800/900 100 600 700/800 200/PM 300/400 1.200 1.400/2.400 800/PM 600 1.100 400 600/1.300 300/PM 200/1.200 2.000 200 PM 3.600 600 1.100/3.500 PM 100 4.000 200 1.227

375.976 327.175 128.200 415.018 339.355 70.540 191.100 175.400 145.000 192.700 507.500 393.600 76.820 367.184 257.584 267.249 631.094 269.700 277.596 342.316 491.143 636.438 472.366 431.969 180.655 352.264 246.333 839.833 580.457 275.792 284.703 413.260 340.614

Trekarbeiders als % van de bevolking

Naar

Vanuit

0,03 0,15/0,18 1,64 0,02

0,11 0,6110,64 0,08 2,89 0,88 1,70 0,42/0,47 0,06 0,41 0,36/0,41 -/0,04 0,08/0,10

1,57/1,62 2,62 0,62 0,05/0,10 1,97/2,01 1,19/1,22 1,56 0,30 0,04/0,43 0,38 0,07 0,23/0,44 0,04 0,19/0,35 0,02

0,03/0,27 0,11

0,03

0,33 0,54/0,93 0,30 0,09 0,41 0,12 0,17/0,38 0,06 0,03/0,19 0,42 0,05 1,02 0,24 0,11 / 0,35 0,03 1,40 0,06 0,36

± 11.000.000

1) De inwoneraantallen uit: Almanach 1812; voor de eerste vier departementen enigszins afwijkende cijfers in Schwarting 1936, 13, deze afwijkingen zijn steeds minder dan 1 %; voor het vorstendom Lippe: Steinbach 1976, 170 (aantal in 1812). Voor een afwijkend cijfer voor Ems Supérieur zie Joulia 1973, 88. Op basis hiervan zijn de percentages per kanton in Bijlage 1-4 berekend. Bij 1-34 is alleen een berekening voor het Regierungsbezirk Minden gemaakt (aantal trekarbeiders in 1811 naar Bijlage 1-34, waarbij opgeteld de trekarbeiders uit de Kreis Lübbecke, zie Bijlage 3-1A; bevolkingsaantal in 1817 naar Kolb 1862, 164).

329

SAMENV ATTING

BIJLAGE 1

Ten slotte zijn de resultaten van Bijlagen 1-1 tot en met 1-34 samengevat in Kaart 18 tot en met Kaart 21. KAART 18 Aantrekking van arbeiders in 1811 per departement in absolute aantallen

~

§ §

-=:I

2500

Departementen waar 2.500 of meer arbeiders kwamen

500 - 2500

Departementen waar 500 tot 2.500 arbeiders kwamen

500

Departementen waar minder dan 500 arbeiders kwamen

330

-

--

----- - -

-

---

SAMENVATTING

BIJLAGE 1

KAART 19 Aantrekking van arbeiders in 1811 per departement, gerelateerd aan het inwonertal

Departementen waar trekarbeiders kwamen ten getale van 1 % of meer van de plaatselijke bevolking

O,1 - to

010

I (

Departementen waar trekarbeiders kwamen ten getale van 0,1 tot 1 % van de plaatselijke bevolking

Departementen waar trekarbeiders kwamen ten getale van minder dan 0,1 % van de plaatselijke bevolking

331

SAMENV ATTING

BIJLAGE 1

KAART 20 Afstoting van arbeiders in 1811 per departement in absolute aantallen

~2500

500 - 2500

[ ] - - 500

Departementen vanwaar 2.500 trekarbeiders of méér vertrokken

Departementen vanwaar 500 tot 2.500 trekarbeiders vertrokken

Departementen vanwaar minder dan 500 trekarbeiders vertrokken

332

SAMENVATTING

BIJLAGE 1

KAART 21 Afstoting van arbeiders in 1811 per departement, gerelateerd aan het inwonertal

Departementen vanwaar 1 % of meer van de plaatselijke bevolking op trekarbeid ging

0,1-1,0 0/0

Departementen vanwaar 0,1 tot 1,0 % van de plaatselijke bevolking op trekarbeid ging

Departementen vanwaar minder dan 0,1 % van de plaatselijke bevolking op trekarbeid ging

333

INLEIDING

BIJLAGE 2

BIJLAGE 2

Trekarbeid in West- en Zuid-Europa buiten het Noordzee-systeem in het begin van de negentiende eeuw

INLEIDING De opzet van deze Bijlage is beperkt. Bestudeerd wordt of er trekarbeidsystemen van enige omvang, dat wil zeggen enige duizenden arbeiders omvattend, in Europa buiten het Noordzee-systeem voorkomen. Doel is te komen tot een selektie van systemen die in orde van grootte overeenkomen met het Noordzee-systeem; systemen dus waar ca. 1800 jaarlijkse trekarbeid van tienduizenden arbeiders naar éénzelfde aantrekkingsgebied voorkomt. Voor de meeste landen berust deze studie slechts op literatuuronderzoek; voor Noord- en Midden-Italië is ook beperkt archiefonderzoek gedaan. Oost-Europal) en de Balkan' ) blijven verder buiten beschouwing. In de volgende gebieden zal het voorkomen van grote trekarbeidsystemen worden onderzocht: 1. Spanje en Portugal. 2. Frankrijk. 3. Italië. 4. Duitsland, Zwitserland, Oostenrijk en Hongarije. 5. Skandinavië (inklusief Sleeswijk-Holstein). 6. Groot-Brittannië en Ierland.

1) Enkele aanwijzingen voor trekarbeid aldaar in: Roscher ID, 18875, 94; Roscher I, 1894'1,769; Burke 1978, 95/97; Redford 1976, 5; Le Play 1877/79, n, 86/87 en 179/230 (m.m. 215/222) en V, 250. Het is overigens opmerkelijk hoe weinig aandacht Chayanov aan het verschijnsel trekarbeid besteedt (ThorneriKerblay/Smith 1966, o.m. 107); zie verder blz. 150/152. 2) Voor de Balkan zijn de gegevens te fragmentarisch; zie Bijlage 2-4, noot 2 en verder Redford 1976, (tuinlieden uit Trnovo en O.a. Albanezen naar Thessalië); Braudell976, I, 39, 40, 43 en 66 (Albanezen naar Kosovo Metohija, Thessalië en als huursoldaten; Bulgaren naar Thracië, bewoners van Attica naar Thessalië).

xm

335

-

BIJLAGE 2-1

-----

-

- -

SPANJE, PORTUGAL

BIJLAGE 2-1 Trekarbeid in Spanje en Portugal in het begin van de negentiende eeuw') Op het Iberisch schiereiland kunnen in het begin van de negentiende eeuw vier trekarbeidersstromen worden onderscheiden. De eerste stroom gaat richting Catalonië en nabijgelegen gebieden 2). Hoewel ten gevolge van de Napoleontische oorlogen de trek in die tijd erg geslonken is, kunnen we dan toch aan enkele duizenden Franse arbeiders denken, die zich naar Spanje en met name naar Catalonië begeven. De duidelijkste groepen zijn 1200 ketellappers uit Haute Garonne die o.a. naar de streek van Pamplona in Navarra gaan; verder enkele honderden kollega's uit Auvergne en een onbekend aantal uit Ariège en de Franse Pyreneeën. Belangrijker uit deze laatste streek zijn de 500 à 600 houtskoolbranders die naar Noord-Catalonië gaan; hierbij voegt zich ook een aantal smeden. Uit Frans Baskenland gaan bouwvakarbeiders, bosarbeiders en leerlooiers naar Spaans Baskenland. Uit Aveyron en Puy de Dame gaan houtzagers, ca. 1811 hoogstens enkele honderden, naar Catalonië en tenslotte worden nog marskramers, afkomstig uit Basses Alpes in Barcelona genoemd. Al herstelt deze trek zich na de oorlog, met name die vanuit Auvergne en de Franse Pyreneeën, waarschijnlijk wordt toch nooit meer het aantal van 10.000 overschreden'). Bovendien komt in de loop van de negentiende eeuw de trek van Spanje naar Frankrijk goed op gang. Catalonië en naburige streken grenzen aan een belangrijk Frans aantrekkingsgebied: de Franse Middellandse Zeekust, bestaande uit Provence en Languedoc. Met deze twee streken zal Catalonië dan ook als één geheel behandeld worden'). De tweede stroom gaat richting Castilië en ook wel Léon. Het gaat hier volgens de meeste schrijvers vooral om Fransen. Reeds eeuwen bestond er een trek vanuit Auvergne en de Franse Pyreneeën naar Spanje. Na een terugval in het begin van de achttiende eeuw bereikte deze trek later in die eeuw waarschijnlijk zijn grootste omvang. Welke deze omvang toen was en waar het aantrekkingsgebied dan exact gesituëerd dient te worden, blijft echter in het vage. Het dikwijls geciteerde aantal van 20.000 Fransen in Spanje is te onbetrouwbaar om zonder meer op een bepaalde periode te worden toegepast, om van veelvouden van dit aantal nog maar te zwijgen 5) Waarschijnlijk veel belangrijker dan de Franse trek en in ieder geval beter te kwantificeren, is de trek vanuit Noordwest-Spanje naar Castilië en Léon. Naast Asturië en het uiterste noorden van Portugal komen de arbeiders die aan deze trek deelnemen, vooral uit Galicië en daarbinnen vooral uit de provincies Orense en Lug0 6). Aan het goed gedokumenteerde artikel van Meijide Pardo over deze trek zijn de volgende statistische gegevens ontleend:

1) Voor deze bijlage zie in de eerste plaats Meijide Pardo 1960; daarnaast zijn interessante gegevens te vinden in: Chatelain 1976,47/48,54,285,288,290,423,429/430,442, 445/446, 469/471; Poitrineau 1983 passim; Hufton 1974,78/79,85,87/90; Lis/Soly 1979, 190/191; Falkmann 1846,66; Meurer 1871,3; Redford 1976,4/5; Braudell976, I, 40; Le Play 1877/79, IV, 247/290 en V, 240/242 en 249/258; Girard 1979, 57/58. 2) Voor het navolgende vooral Chatelain 1976 (zie noot 1). 3) Chatelain 1976,471 geeft voor 1898 2000 à 3000 Auvergnats op die regelmatig in Spanje werken. Cambon 1890, 31/32 noemt nog geschoolde Franse industriearbeiders voor Catalonië en Baskenland. 4) Zie Bijlage 2-2. 5) Hufton 1974, 87 geeft als bron hiervoor Père Labat in 1730, maar volgens Roscher I, 189421 ,769 gaf Jean Bodin dit getal ook al in zijn Responsio ad paradoxa uit 1568 (p. 49); Le Play 1877/79, V, 241 ten slotte geeft 200.000 op voor 1669 in navolging van de "Mémoires de Gourville: tome LIl de la collection des Mémoires relatifs à l'histoire de France". 6) Kamen 1980,60/61; Cam bon 1890,31/32 (Madrileense bakkers uit Auvergne); Meijide Pardo, 1960, passim; de hiervoor genoemde ketellappers gingen ook naar Burgos. Het verband tussen de Galicische migratie naar Amerika en trekarbeid binnen het schiereiland is de moeite van het bestuderen waard, zeker aangezien de migratie naar Amerika tot in deze eeuw voor het grootste deel niet permanent was. Zo migreerden tussen 1901 en 1976, vooral uit Galicië, 3,7 miljoen personen naar vnl. Latijns-Amerika, maar in diezelfde periode keerden er 2,3 miljoen, d.w.z. 63 % terug, zie Bernitt 1981, 8.

336

- ---------

--

-

-

-

-

- -

-

- -------~~ -

BIJLAGE 2-1/2-2

Jaar 1767 1769 1775 eind 1Be eeuw 1804 ±1900

SPANJE, PORTUGAL/FRANKRIJK

Aantal trekarbeiders van Galicië naar Castilië (en Léon) >25.000 40.000 >40.000 60.000 30.000 25.000

Verwijzing naar blz. in artikel van Meijide Pardo 469,590 584 494,583 475,576 465 530

Voor de onderhavige periode moet het Castiliaanse aantrekkingsgebied dus op minstens 30.000 trekarbeiders worden gesteld. Hierbij zijn dan alleen de "Gallegos" gerekend, maar nog niet de Asturiërs en eventuele Fransen. Het derde aantrekkingsgebied is Andalusië. Volgens Meijide Pardo is dit gebied echter van sekundair belang, hoewel er zeker duizenden "Gallegos" in deze richting zijn getrokken. Het aantrekkingsgebied van Midden-Portugal, met vooral de havensteden Lissabon en Porto, is in vergelijking met Andalusië van iets groter belang7). Konkluderend kan men stellen dat Castilië zeker tot de grote Europese systemen in het begin van de negentiende eeuw behoort, dat Catalonië bij het Franse Middellandse Zee-systeem gerekend kan worden en dat Midden-Portugal en Andalusië tot de systemen van een kleinere omvang gerekend dienen te worden.

BIJLAGE 2-2 Trekarbeid in Frankrijk in het begin van de negentiende eeuw Dank zij het grootse, posthuum uitgegeven werk van Abel Chatelain ("Les migrants temporaires en France de 1800 à 1914") is het mogelijk zonder veel verder detailonderzoek vijf grotere aantrekkingsgebieden in Frankrijk rond 1811 te onderscheiden I): a. Het Bassin van Parijs: Dit gebied is verreweg het belangrijkste aantrekkingsgebied van heel Frankrijk. Hoewel Chatelain geen expliciete optelling geeft, mag het aantal toch op minstens 60.000 worden gesteld 2). Het grootste aandeel wordt geleverd door de stad Parijs zelf, waar 30.000 à 40.000 arbeiders van elders komen werken. Hierbij moet vooral gedacht worden aan bouwvakkers, waterdragers en alle soorten kleinhandelaars en tewerkgestelden in de dienstensektor. Maar in de wijde omtrek van de stad 7) Behalve literatuur geciteerd in noot 1 en 6 ook nog: Bihourd 1890,66; Roscher I, 1894 21 ,769 en Burkt! 1978, 97 (voor de trek van toneelspelers, de zgn. "farsantes"). Een interessant voorbeeld van trek van Noord-Italië naar Andalusië wordt bovendien nog door de prefekt van Montenotte (AN F 20 435) vermeld: vóór de Spaanse revolutie gingen verscheidene inwoners van de kustkantons van het arrondissement Savona naar Spanje, vooral naar Cadiz "ou ils exercaient pour la plupart leurs métiers ou la contrebande. Plusieurs d'entre eux étaient de I' Agriculture qui faisaient la domestique". Het merendeel maakte het daar goed en een zekere Montesisto uit Savona maakte 80 jaar geleden (dus omstreeks 1730) een fortuin van vier miljoen "pièces". 1) Chatelain 1976, deze vervangt geheel Mauco 1932 en grotendeels Hufton 1974, 69/106 (die overigens zonder enige verwijzing daarnaar op p. 75 een kaart van Mauco overneemt). Ondanks het grote werk, door Chatelain verricht, bestaan er nog zoveel inkonsistenties dat pas een methode, zoals toegepast in Bijlage 1, een numeriek zekerder basis voor Frankrijk kan verschaffen. Dit is echter in dit kader onmogelijk. Zie ook nog Poitrineau 1983, Barret/Gurgand 1980 en Burke 1978,92/ 102 (s.v. opérateur, bateleur, chanteur, chansonnier). I.v.m. Bijlage 2-3 heb ik in AN F 20 434 en 435 nog gegevens betreffende vooral Zuid-Frankrijk bestudeerd in de opgaven van A1pes Maritimes, Hautes Alpes, Léman, Isère en van de Italiaanse departementen Doire, Po, Sésia, Stura en het Zwitserse SimpIon. 2) M.n. Chatelain 1976, 48 en 615.

337

--

-

-----

- - - -

BIJLAGE 2-2

--

FRANKRIJK

vraagt ·de landbouw ook zeer veel handen. De graanbouw staat daarbij ver vooraan met departementen als Seine et Marne, Eure et Loire en Seine et Oise 3). Ver daarachter komt de wijnbouw, met name in het departement Yonne'). Dit systeem wordt van het Noordzee-systeem gescheiden door de departementen Oise, Somme en Pas de Calais, waarheen ofwel geen ofwel zeer weinig trek plaats vindt 5). b. De Middellandse Zeekust: De stad Marseille is in vergelijking met het dan meer dan vijf maal zo grote Parijs van relatief weinig betekenis als aantrekkingspooI6). De behoefte aan arbeiders voor de graanoogst daarentegen vertoont wel overeenkomst met die van het Bassin van Parijs. In totaal zal de Franse Middellandse Zeekust in de orde van grootte van 20.000 trekarbeiders nodig hebben gehad voor het maaien van de tarwe7). In de Provence is daarbij Bouches du Rhone verreweg het belangrijkste, waarna Pyrenées Orientales en Hérault volgen. Ten noorden van deze streken kunnen Lozère en Aveyron nog genoemd worden. In deze tijd komt het zuiden van Frankrijk als wijnstreek nog op de tweede plaats, na de streek van Bordeaux. De behoefte aan trekarbeiders in deze sektor moet dan ook op enkele duizenden geschat worden 8). In totaal komt de kust van de Middellandse Zee op 30.000 trekarbeiders. Dit gebied grenst bovendien aan het Spaanse aantrekkingsgebied Catalonië en zal derhalve in totaal dus misschien wel 35.000 trekarbeiders hebben geteld9). Als begrenzing kan dan in het zuiden niet de Pyreneeën, maar de Ebro worden genomen en in het oosten kan Var er nog bijgerekend worden, maar Alpes Maritimes niet meer. Het is een kwestie van definitie of men het eiland Corsica, dat duizenden arbeiders in verband met de wijnbouw uit Italië laat overkomen, ook nog bij dit systeem wil rekenen 10). c. De streek rond Bordeaux: Zeer klein in vergelijking met voorgaande systemen is de wijnstreek van Bordeaux waar Gironde en Charente Inférieure duizenden arbeiders nodig hebben"). Buiten deze sektor is in dit verband alleen de graanverbouw in het laatste departement van belang. In totaal komen in Aquitaine meer dan 8.000 arbeiders ' 2) d. De Elzas: In orde van grootte lijkt deze streek op die rond Bordeaux, alleen is het hier de graan-en (3 niet de wijnteelt die arbeiders vraagt voor de departementen Bas Rhin en Haut Rhin ) . Ook al zou men dit gebied nog willen laten aansluiten bij de aantrekkingsgebieden van Mainz, Spiers en Frankfurt en zo het Rijndal tot eenheid nemen, dan nog zal men niet gauw boven de 10.000 uitkomen"). e. Het Saone-Rhone-gebied: Voor graan- en wijnoogst komen hier ongeveer 6.000 trekarbeiders ' 5). In deze tijd komen nog haast alle trekarbeiders in Frankrijk uit afstotingsgebieden binnen de landsgrens. Met behulp van de studie van Chatelain kunnen deze dan ook worden onderscheiden. Steeds weer komen drie gebieden naar voren 16): a. Het belangrijkste zijn de departementen van het Massif Centra!. Chatelain komt voor de vijftien departementen van dit gebied op maar liefst 61.000 trekarbeiders en beschouwt dit nog als een minimum. 3) Idem 162/169. 4) Idem 111/112. 5) Voor Pas de Calais zie Bijlage 1-29; over Som me is niets bekend; naar de oogst in Oise gaan 750 arbeiders (Chatelain 1976, 163), maar er vertrekken vandaar veel meer arbeiders in zuidelijke richting. 6) Chatelain 1976, 599/604. 7) Idem 169/178. 8) Idem 11 0; voor het totaal 49. 9) Zie Bijlage 2-1. 10) Chatelain 1976, lIl. Gezien de overeenkomst in bijbehorende afstotingsgebieden reken ik Corsica echter bij het Middenitaliaanse systeem; zie Bijlage 2-3 p/q. 11) Idem 108 (ook Loire Inférieure en Maine et Loire worden nog genoemd). 12) Idem 178; voor het totaal 49. 13) Idem 168/169. 14) Zie Bijlagen 1-20 en 2-5. 15) Chatelain 1976, 49. 16) Idem 42 schat het totaal aantal trekarbeiders in Frankrijk ten tijde van de enqu&te op 200.000. Bij de hier behandelde aantrekkingsgebieden kom ik op ongeveer 110.000 en bij de afstotingsgebieden op 144.000. Voor deze inkonsistenties zie o.m. noot 1.

338

---

-

BIJLAGE 2-2/2-3

FRANKRIJK/ITALIË

Het allergrootste deel wordt geleverd door de departementen Creuse en Puy de Dome, maar Haute Vienne en Cantal komen met ieder haast 10.000 daar niet ver achter. De overige departementen, vooral in het zuiden van het Massif komen ieder op enkele duizenden. Het grootste deel van deze arbeiders gaat naar het Bassin van Parijs, maar ook Languedoc en Gironde worden bezocht, benevens, vooral door de vele ketellappers en marskramers, het buitenland, waaronder Spanje en de Nederlanden l 7). b. Het tweede belangrijke afstotingsgebied wordt gevormd door de Alpen en de Jura, waarvoor misschien wel 40.000 trekarbeiders mogen worden gerekend. Ain, Montblanc, Alpes Maritimes en vervolgens Isère, Hautes Alpes en Basses Alpes leveren de meeste arbeiders. Het belangrijkste doel van deze arbeiders is Provence en Le Lyonnais, maar niet weinigen gaan ook naar het Bassin van Parijs I8). c. Als derde gebied komen enkele streken in het westen, nl. Maine (met vooral Mayenne), Normandië (met vooral Calvados en Ome), Bretagne (met vooral Morbihan) en de Vendée naar voren: Dit uitgestrekte gebied is veel minder een eenheid dan de hiervoor behandelde gebieden en ook is het aantal, hoewel respektabel, aanzienlijk kleiner, naar schatting ongeveer 18.000. Belangrijkste doel is ook hier het Bassin van Parijs, alhoewel ook naar het zuiden wordt getrokken 19). d. In het noordoosten ligt tussen de aantrekkingsgebieden van het Bassin van Parijs en de Rijnstreek een aantal departementen, dat in totaal wellicht meer dan 10.000 arbeiders levert. Het zijn met name de departementen Meuse, maar ook wel Haute Marne, Aube en verder Cote d'Or en Yonne. Ze sluiten aan bij het zuidoostelijke afstotingsgebied van het Noordzee-systeem, waarvan ze door een waterscheiding worden gescheiden 20). e. De Pyreneeën komen waarschijnlijk nog niet aan de 10.000 trekarbeiders, vooral uit Ariège en uit Basses Pyrenées en Rousillon. Het noordelijkere Garonne sluit hierbij aan. Bestemmi~sgebieden zijn Aquitaine en de Middellandse Zeekust ter weerszijden van de Pyreneeën en in mindere mate ook Spaans Baskenland en omgevini 1). f. Evenals in het noordoosten ligt in het noordwesten een afstotingsgebied dat door een oost-west lopende waterscheiding van het Noordzee-systeem wordt afgescheiden. Ten noorden van deze denkbeeldige lijn ligt Nord en ook wel Ardennes, ten zuiden ervan Aisne en Oise. Dit kleinste van alle afstotingsgebieden zal dan niet meer dan 5.000 arbeiders hebben geteld. Belangrijkste bestemmingsgebied is uiteraard het Bassin van Parijs22)

BIJLAGE 2-3 Trekarbeid in Italië in het begin van de negentiende eeuw De enqu&te van het Franse keizerrijk die tussen 1808 en 1813 niet alleen voor heel Frankrijk maar ook voor België, Luxemburg, Nederland en het westen van Duitsland van zo onschatbare waarde is gebleken voor de rekonstruktie van de trekarbeid, is ook gehouden in delen van Italië en Zwitserland. Tot het Franse keizerrijk behoorden in Zwitserland het departement Simpion en in het noordwesten van Italië negen departementen (Doire, Sésia, Stura, PO, Montenotte, Marengo, G&nes, Taro en Apennins, grotendeels gedekt door de oudere eenheden Piemonte, Ligurië en Parma) en in het midden van Italië nog eens vijf departementen (Arno, Méditerranée, Ombrone - deze drie het oude Toscane -, Trasimène en Rome - deze twee een gedeelte van de kerkelijke staat). Daarnaast bestond Italië uit de bevriende en in sterke mate onder Franse invloed staande staten als de koninkrijken Italië, Napels en Sardinië, de vorstendommen Lucca en Piombino, het eiland Elba en het koninkrijk Sicilië. De staatkundige situatie is weergegeven op Kaart 22 (blz. 340).

17) 18) 19) 20) 21) 22)

Idem 41, 44, 615; Poitrineau 1983. Idem 46. Idem 48. Idem, kaart I-I; Bijlagen 1-31132. Idem 47 en Bijlage 2-1. Idem 48 en Bijlagen 1-28/30.

339

-~

BIJLAGE 2-3

--

---

ITALIË

KAART 22 Staatkundige indeling van Italië in 1810

Koninkrijk Beieren

Maritimes

El ba

Staatsgrenzen

A.

Apennins

Departementsgrenzen

M.

Méditerranée

v.

Vorstendom

Piam. Piombino

KRK.

Koninkrijk

L

Man . Montenotte

Liamone

De kwantitatieve resultaten van deze enquête, gespecificeerd naar departement, zijn bij mijn weten nooit eerder gepubliceerd I). Hierna zijn de resultaten op een uniforme wijze kort weergegeven. Van de staatkundige eenheden buiten het keizerrijk zijn voor Lucca en Piombino ook rechtstreekse gegevens 1) Blijkens Poussou (1974, 9/11,15) heeft Corsini deze enquête eveneens geanalyseerd (C.A. Corsini: "Le

340

--

ITALIË

BIJLAGE 2-3

voorhanden, van de overige gebieden zijn indirekt via de Franse departementen enige gegevens af te leiden. Tenslotte zijn de Corsicaanse departementen en het eiland Elba in dit overzicht opgenomen vanwege hun verwantschap terzake trekarbeid met de tegenovergelegen Italiaanse kust en is via de gegevens van enkele departementen in Frankrijk (Isère, Alpes Maritimes, Hautes Alpes en Léman; Montblanc heb ik niet teruggevonden 2)) getracht die van de Franse departementen in Italië te kontroleren. De gegevens zijn als volgt geordend: A. Vindplaats, datum en aard van de primaire gegevens (tenzij anders aangegeven brieven van prefekten a'\n de minister van binnenlandse zaken in Parijs). B. Vindplaats van de overige gegevens, niet te vinden in de bron,. vermeld onder A. De gebieden zijn gegeven in alfabetische volgorde. Met Italië, Napels, Beieren e.d. zIJn steeds de toenmalige staatkundige eenheden bedoeld. e. Schets van de trek naar het gebied van beroepsgroepen met hun herkomst. Groepen van minder dan 100 personen zijn niet afzonderlijk opgevoerd. D. Schets van de trek vanuit het gebied. E. Schets van de trek binnen het gebied. F. Konklusie (weergegeven zoals in Bijlage 1, zie blz. 251). De navolgende gegevens zijn een summiere en gestandaardiseerde weergave van de oorspronkelijke rapporten. Zo is bijvoorbeeld in het algemeen geen rekening gehouden met administratieve onderverdelingen als arrondissementen, kantons en dergelijke, ook al zijn deze in de bronnen voorhanden. De schrijfwijze van de plaatsnamen is de hedendaagse in betreffende landen, tenzij een Nederlands equivalent (bijv. Milaan, Florence) voorhanden is. De aanvullende gegevens uit andere departementen (onder B) zijn slechts dan verwerkt wanneer ze ondubbelzinnig zijn. De reden dat dit soort aanvullingen zoveel spaarzamer is gedaan dan in Bijlage 1 is onder meer gelegen in het feit dat de enquête in dit gebied over de volle periode 1808-1813 is gehouden en dat de gegevens derhalve niet altijd konsistent hoeven te zijn. Op 1808 hebben betrekking de antwoorden van Golo en Liamone, op 1809 Méditerranée, Apennins, Sésia, Gênes en Doire, op (1810) 1811 Montenotte, Taro, Stura, Marengo, Ombrone, PO en Simpion en op 1812 Arno, Trasimène en Rome. Een tweede moeilijkheid is het frequente gebruik van oudere administratieve en staatkundige eenheden als Toscane, Piemonte, Romeinse staten en Ligurië. De onderzochte departementen zijn gegroepeerd van noord naar zuid, gevolgd door de overige Italiaanse staten en wel als volgt: 2-3a 2-3b 2-3c 2-3d 2-3e 2-3f 2-3g 2-3h 2-3i

Simpion Doire Sésia Po Marengo Stura Montenotte Gênes Taro

2-3j 2-3k 2-31 2-3m 2-3n 2-30 2-3p 2-3q 2-3r

Apennins Nno Méditerranée Ombrone Trasimène Rome Golo Liamone Koninkrijk Italië

2-3s 2-3t 2-3u 2-3v 2-3w 2-3x 2-3y

Vorstendom Lucca Vorstendom Piombino Elba Koninkrijk Napels Koninkrijk Sardinië Koninkrijk Sicilië Samenvatting

migrazioni stagionali di lavoratori nei dipartimenti italiani nel periodico Napoleonico (1810-1812)", in: Saggi di Demografia storica 2, 1969,89/157). Ik heb dit artikel helaas niet kunnen raadplegen. Uit de verwijzingen bij Poussou meen ik te mogen opmaken dat Corsini met name de aspekten van de verdeling over de beroepssektoren en de plaats van de gegevens van 1811 in de tijd behandelt en dat derhalve de vooral kwantitatieve aanpak in deze bijlage toch nuttig is. Verder geeft slechts Mauco 1932, 69/71 in het kort de resultaten van de departementen Gênes, Trasimène en Rome weer en ook Woolf 1979, 277/ 278 blijkt het rapport van de Romeinse prefekt te kennen. 2) Deze gegevens eveneens in AN F 20 434 (Alpes Maritimes) en 435 (Hautes Alpes, Isère en Léman).

341

BIJLAGE 2-3

ITALIË

BEHANDELDE DEPARTEMENTEN EN STATEN:

2-3a. Departement Simpion A. AN F 20 435, Sion 2/4/1812. Aantrekking en afstoting per kanton. B. C. De trek naar Simpion omvat de volgende beroepsgroepen met hun herkomst: arbeiders aan de wegen en het "hospice du Simpion" landarbeiders uit Léman en ook wel Montblanc wijngaard arbeiders uit Montblanc metselaars uit Italië overige (o.a. ketellappers en hekelaars, vooral uit Piemonte, Po en Zwitserland)

1.000 224 200 113

59 1.596

Als voornaamste bestemmingsgebied (buiten de 1.000 wegwerkers, waarvoor dit niet gegeven wordt) zijn de kantons Sion (arr. Sion) en Monthey (arT. St. Maurice) aan te wijzen. D. De trek vanuit Simpion omvat de volgende beroepsgroepen met hun bestemming: 350 land- en bosarbeiders naar Doire, Montblanc, Po en Léman overige (herders naar Doire, Italië en Piemonte en houthandelaars naar Léman) 85 435 Het voornaamste herkomstgebied is het kanton St. Maurice in het gelijknamige arrondissement. E. De interne trek binnen Simpion bestaat uit 700 à 1.000 land- en wijngaardarbeiders uit de hooggelegen valleien die in het Rhonedal gaan werken. Ik zal het getal 1.000 aanhouden. F. Konklusie: Trek naar Simpion Trek vanuit Simpion

1596 (2596) of af erond: 1600 (2600) 435 (1435) g 400 (1400)

2-3b. Departement Doire A. AN F 20 435, Ivrea 22/5/1810. Afstoting per kanton, aantrekking per beroepsgroep. B. PO, Sésia, Simpion, Stura. C. De trek naar Doire omvat de volgende beroepsgroepen en hun herkomst: metselaars uit Sésia, Italië en Zwitserland zagers uit Italië en Beieren houtskool branders uit Sésia overige (vooral herders uit PO, gieters uit Italië en wevers uit PO en Sésia)

240 150 100 229 719

Mogelijke aanvullingen uit andere gebieden (zie B) zijn veelvuldig maar niet specifiek genoeg om hier verwerkt te kunnen worden.

342

ITALIË

BIJLAGE 2-3

D. De trek vanuit Doire omvat de volgende beroepsgroepen met hun bestemming: landarbeiders naar Montblanc, Po, Sésia en Italië ketellappers naar Italië, Po, Stura, Sésia, Doire en Toscane hennep hekelaars naar Po en Sésia mijnwerkers naar PO, Montblanc, Isère en Italië marskramers naar Italië, Po, Stura, Sésia, Doire, Toscane en Frankrijk schoorsteenvegers naar Po, Stura, Sésia en Doire metselaars naar Montblanc, Léman en Frankrijk zagers naar Po en Sésia overige (vooral stoffen kooplui naar Zwitserland en Beieren)

620 570 500 410 370 300 280 140 110

3.300 Belangrijkste arrondissement van herkomst is Ivrea, waarna Aosta volgt. E. Zie ook bij D. F. Konklusie: Trek naar Doire Trek vanuit Doire

719 f afgeron d : 700 3300 3300

: -- 0

2-3c. Departement Sésia A. AN F 20 435, Vercelli 12/3/1810. Slechts de afstoting van het arrondissement Biella (per kanton) wordt gegeven. B. Doire, Marengo, Montenotte, PO, Rome, Stura. C. De trek naar Sésia omvat de volgende beroepsgroepen met hun herkomst (slechts de aantrekking van herders uit Italië wordt door de prefekt gemeld, de overige gegevens zijn uit de andere gebieden afkomstig): arbeiders op de rijstvelden van Vercelli uit Marengo ( < 6.500), Montenotte (250), Po (205) en Stura 7.000 De overige opgaven van arbeiders zijn te weinig gespecificeerd om hier verwerkt te worden, al kan het om vele honderden zijn gegaan, vooral uit Doire, maar ook uit Stura. D. De trek vanuit Sésia omvat de volgende beroepsgroepen met hun bestemming: 3.500 metselaars naar vele richtingen, O.m. Marengo, Montenotte, PO en Stura 2.000 grondwerkers voor wegen en andere publieke werken 1.200 steenhouwers en mijnwerkers naar Po, Doire en de Alpenwegen 1.000 steen- en panne bakkers naar Po, Stura, Doire en Marengo 900 wevers naar Po, Marengo, Stura en Doire 350 stratemakers naar Po, Doire, Montblanc en Italië >200 spekslagers naar Po en Rome 160 stukadoors naar Frankrijk 100 houtskool branders naar Doire 160 overige naar Po, Doire en Italië >9.570 Het overgrote deel komt uit het arrondissement Biella, alleen de spekslagers (waarschijnlijk uit Vercelli) en de houtskool branders zijn aan de gegevens van andere prefekten ontleend en kunnen dus van andere arrondissementen afkomstig zijn. E. F. Konklusie: Trek naar Sésia Trek vanuit Sésia

> 7000 f afgeron: d 7000 > 9570 9600

: --- 0

343

ITALIË

BIJLAGE 2-3

2-3d. Departement PO

A. AN F 20 435, Turijn 18/12/1811. Aantrekking per gemeente, afstoting per kanton . B. Alpes Maritimes, Doire, Hautes Alpes, Sésia, SimpIon, Stura. C. De trek naar Po omvat de volgende beroepsgroepen met hun herkomst: oogsters (ink!. enkele herders) uit Doire, Marengo, Sésia, Stura, Zwitserland en Italië metselaars uit Sésia, Doire, Zwitserland en Italië spekslagers uit Sésia stratemakers uit Sésia timmerlieden, wagenmakers en smeden uit Doire, Marengo en Italië bovenstaande beroepen, gekombineerd met andere en overige (o.m. zagers en strohoedenmakers)

2.005 904 200 200 200 379 3.888

Het overgrote deel gaat naar de stad en het arrondissement Turijn. D. De trek vanuit Po omvat de volgende beroepen en hun bestemming: stratemakers naar Montblanc en Montenotte schoolmeesters en hennephekelaars naar nabijgelegen departementen, w.o. Alpes Maritimes oogsters naar Sésia overige (w.o. hennephekelaars naar Po en Doire en herders naar Doire)

672 250 205 170 1.297

Bij de overige zijn 82 arbeiders ontleend aan de gegevens van Doire (70 herders en 12 bontwerkers). De trek vindt voornamelijk plaats uit de arrondissementen Turijn en Pinerolo, elk voor 40 %. E. Binnen het departement gaan binnen het arrondissement Turijn 1.472 landarbeiders van het kanton Vili naar Turijn en omgeving. Onder D. dient bovendien een gedeelte van de hennephekelaars eigenlijk bij de binnendepartementale trek gerekend te worden. F. Konklusie: Trek naar Po Trek vanuit Po

:

3888 (5360) f f d 3900 (5400) 0 a geron : 1297 (2769) 1300 (2800)

2-3e. Departement Marengo A. AN F 20 435, Alessandria 28/11/1811. Aantrekking en afstoting per beroepsgroep. B. Montenotte, PO, Sésia, Stura. C. De trek naar Marengo omvat de volgende beroepsgroepen met hun herkomst: metselaars en steenbakkers voor de fortifikaties van Alessandria, uit Sésia en Italië graanoogsters uit Montenotte houtzagers uit Arno en Taro ketellappers, schoorsteenvegers en tinnegieters, vnl. uit Doire en verder uit Napels

1.200 800 260 150 2.410

De graanoogsters worden niet door de prefekt van Marengo, maar wel door zijn kollega van Montenotte vermeld. D. De trek vanuit Marengo omvat de volgende beroepsgroepen met hun bestemming: 4.000 rijstoogsters (waarvan er 2.500 ook al eerder de rijst hebben ingezaaid) naar Sésia en Italië >100 dorsers naar Stura 4.100

344

--

-

~

--

ITALIË

BIJLAGE 2-3

De dorsers worden niet door de prefekt van Marengo, maar wel door zijn kollega van Stura vermeld.

E

.

F. Konklusie: Trek naar Marengo : 2410 of afgerond: 2400 Trek vanuit Marengo 4100 4100 2-3f. Departement Stura A. AN F 20 435 (bij PO), Cuneo 20/7/1811. Aantrekking en afstoting per arrondissement. B. Doire, Hautes Alpes, Po en Sésia. e. De trek naar Stura omvat de volgende beroepsgroepen met hun herkomst: metselaars uit Sésia, Marengo, Italië en Zwitserland dorsers uit Marengo overige (0. m. pannebakkers uit Sésia) Het grootste deel gaat naar het arrondissement Savigliano. D. De trek vanuit Stura omvat de volgende beroepsgroepen met hun bestemming: dagloners (vooral voor de rijstoogst en verder voor hooien en de olijfoogst) naar Piemonte, Ligurië en Frankrijk olijvenoogst in Ligurië hennephekelaars naar PO, Doire en Sésia olijfolieproduktie in de Provence overige (naar de havenwerken van Toulon en Marseille)

270

> 100 61 431

5.800 400 300 200 50 6.750

De herkomst is voornamelijk uit de arrondissementen Mondovi (2.400), Cuneo (1.500/2.000), Saluzzo (1.350) en Alba (> 1.000). Uit het arrondissement Savigliano vertrekt niemand. E. F. Konklusie: Trek naar Stura Trek vanuit Stura

431 f afgeron d: 400 6750 6800

: -- 0

2-3g. Departement Montenotte A. AN F 20 435, Savona 4/4/1811. Aantrekking per beroepsgroep, afstoting per beroepsgroep (en verschillende administratieve eenheden). B. PO. e. De trek van Montenotte omvat de volgende beroepsgroepen met hun herkomst: 150 metselaars uit Sésia en Italië overige (w.o. ketellappers uit Napels en wegwerkers) 20 170 D. De trek vanuit Montenotte omvat de volgende beroepsgroepen met hun bestemming: graanoogsters naar Marengo rijstoogsters naar Sésia zagers naar G&nes, Marengo, Alpes Maritimes en Apennins overige (glasblazers) naar Taro, Toscane en Italië

345

800 250 150 60 1.260

BIJLAGE 2-3

ITALIË

De meeste arbeiders komen uit het arrondissement Acqui en verder uit het arrondissement Savona. E. F. Konklusie: Trek naar Montenotte 170 200 - - , - - - - - - - - : - - of afgerond: - Trek vanuit Montenotte 1260 1300

2-3h. Departement Gênes A. AN F 20 435, Genua 24/4/1810. Slechts afstoting door de arrondissementen Novi, Genua en Bobbio. B. Elba, Golo, Liamone, Montenotte, Rome, Taro, Trasimène. C. De trek naar Gênes wordt slechts door de prefekten van Montenotte en T aro vermeld, echter zonder duidelijke specifikatie van de aantallen, zodat met de aanduiding PM volstaan moet worden. D. De trek vanuit Gênes omvat de volgende beroepsgroepen met hun bestemming: landarbeiders (vooral naar de rijstvelden), gekombineerd met houtskoolbranders naar Taro, Golo, Liamone, Elba, Toscane en Italië 30.200 sjouwers naar Rome 300 30.500 De sjouwers worden alleen vermeld door de prefekt van Rome . De belangrijkste arrondissementen van herkomst zijn Novi (16.000), Bobbio (12.000) en Gênes (2.200). E. F. Konklusie: Trek naar Gênes : ~ Trek vanuit Gênes 30.500

2-3i. Departement Taro A. AN F 20 435, Parma 22/5/1811. Aantrekking en afstoting naar arrondissement, natuurlijke gesteldheid (vlakte, heuvels, bergen) en gemeenten). B. Arno, Gênes, Golo, Liamone, Marengo, Montenotte, Ombrone. C. Volgens de prefekt van Taro komen 64 arbeiders, voornamelijk uit Italië. De gegevens van Montenotte en Gênes zijn te weinig gespecificeerd om hier te kunnen verwerken. D. De trek vanuit Taro omvat de volgende beroepsgroepen met hun bestemming: landarbeiders naar Italië, Lucca, Piombino, Golo, Liamone, Gênes en Toscane 3.776 zagers naar Golo, Liamone en Italië 810 144 houtskoolbranders/houthakkers, voornamelijk naar Italië 115 zagers en houthakkers, voornamelijk naar Italië 234 overige (vooral marskramers, schippers en herders), vooral naar Italië 5.079 In totaal gaan er 715 naar Franse departementen en 4.364 naar Italië. De arrondissementen van herkomst zijn Parma (2.699), Piacenza (1.363) en Borgo San Donnino (1.017), of naar natuurlijke gesteldheid: vlaktes (1.272), heuvels (394) en bergen (3.413). E. F. Konklusie:

346

ITALIË

BIJLAGE 2-3

Trek naar Taro 64 100 : - - of afgerond: - Trek vanuit Taro 5079 5100

2-3j. Departement Apennins A. AN F 20 435, Chiavari 2817/1809. De informatie over dit departement zit in het antwoord op een enquête over de ekonomische relatie tussen het vorstendom Lucca en de naburige Franse departementen, waarbij vraag 7 en 8 de trekarbeid betreffen (vg!. ook bijlage 2-31 voor deze enquête). B. Arno, Golo, Liamone, Montenotte. C. De trek naar Apennins omvat slechts zagers uit Montenotte en gipsbeeldenmakers uit Lucca, zonder specifikatie van aantallen. Deze trek zal hierna dan ook PM vermeld worden. D. De trek vanuit Apennins bestaat uit mensen die naar Lucca gaan (arbeiders voor de kalkovens, landen bosarbeiders), zagers naar Arno en land-, bos- en grondarbeiders die naar de Corsicaanse departementen Golo en Liamone gaan. Deze laatste groep, m.n. afkomstig uit de arrondissementen Pontremoli en ook wel Sarzana en die ook wel naar Ombrone gaat, brengt netto 15 à 20.000 FF mee terug. Aan de hand van vergelijkbare werkzaamheden die in Ombrone 100 FF en in Golo 125 FF per arbeider per seizoen opbrengen, ga ik hier uit van 200 arbeiders.

E. F. Konklusie: Trek naar Apennins Trek vanuit Apennins

PM 200

2-3k. Departement Arno A. AN F 20 434, Florence 1/9/1812. Aantrekking per beroepsgroep, afstoting per arrondissement. B. Marengo, Ombrone, Rome, Trasimène. C. De trek naar Arno omvat de volgende beroepsgroepen met hun herkomst: metselaars, schoorsteenvegers en kastanjeroosteraars uit Italië en Zwitserland zagers uit de Apennijnse departementen en uit Taro

300/400 50/ 60 350/460

Daarnaast vermeldt Trasimène nog spekslagers uit de bergen van Norcia en sjouwers die naar Florence gaan. Hoewel de aantallen niet gespecificeerd zijn, leidt dit mjj ertoe de totale trek naar Arno op 500 af te ronden. D. De trek vanuit Arno betreft 5.000 à 6.000 land- en bosarbeiders, industriearbeiders en herders die naar Rome, Ombrone, Méditerranée en Piombino gaan. Deze trek wordt behalve door Ombrone en Rome nog bevestigd door Marengo, derhalve zal ik deze trek op 6.000 afronden. De herkomst is als volgt over de arrondissementen verdeeld: Pistoia (4.800), Arezzo (900), Modigliana (300) en Florence (bijna niemand).

E. F. Konklusie: Trek naar Arno Trek vanuit Arno

500 6000

347

ITALIË

BIJLAGE 2-3

2-31. Departement Méditerranée A. AN F 20 435, Livorno 26/9/1809. De informatie over dit departement zit in het antwoord op een enqu~te over de ekonomische relaties tussen de vorstendommen Lucca en Piombino en de naburige Franse departementen (vgl. bijlage 2-3j voor dezelfde enqu~te). B. Arno, Piombino, Trasimène. C. Slechts ongespecificeerde aantallen land- en bosarbeiders worden door Arno en ongespecificeerde aantallen sjouwers door Trasimène gegeven. Derhalve zal de trek naar Méditerranée PM worden aangegeven. D. Slechts landarbeiders uit het arrondissement Volterra en herders, beide groepen die naar Piombino gaan, zijn bekend. Ook hun trek kan slechts PM worden aangegeven. E. F. Konklusie: Trek naar Méditerranée Trek vanuit Méditerraneé

PM PM

2-3m. Departement Ombrone A. AN F 20 435 (bij Méditerranée), Sienna 9/12/181l. Aantrekking van het arrondissement Grosseto per beroepsgroep. B. Apennins, Arno. C. De trek naar Ombrone omvat de volgende beroepsgroepen met hun herkomst: oogsters uit Trasimène greppelgravers uit Napels zaaiers en houthakkers uit Italië en Taro grasmaaiers en zaaiers uit Lucca arbeiders in de ijzersmelterijen overige (herders uit Arno en Italië, ambachtslieden uit Arno)

De opgaven van Apennins en Arno kunnen niet eenvoudig in dit staatje verwerkt worden. Alle arbeiders gaan naar het arrondissement Grosseto. D. Vanuit Ombrone vertrekt niemand. E. F. Konklusie: Trek naar Ombrone Trek vanuit Ombrone

5230 of afgerond: 5200 0 0

-=.:....:..:.:....:c""",---=-'-".:..:...:.....:.c'-. : - -

348

3.000 500 1.000 200 450 80 5.230

ITALIË

BIJLAGE 2-3

2-3n. Departement Trasimène A. AN F 20 435, Spoleto 24/12/1812. Aantrekking en afstoting per arrondissement. B. Ombrone en Rome. C. De trek naar Trasimène omvat de volgende beroepsgroepen met hun herkomst: oogsters ] landarbeiders uit Napels, Italië, Rome, Arno en Ombrone zagers wolkaarders rut Napels schoorsteenvegers en scharenslijpers uit Italië en Beieren overige (96 Napolitaanse en Genuese kooplui; 50 Italiaanse ketellappers) zeer waarschijnlijk hierbij nog Romeinse oogsters

6.940 1.312 350 299 144 146 9.191 8.000 17.191

De bestemming van de 9.191 is verdeeld over de arrondissementen Foligno (2.992), Perugia (2.756), Spoleto (1.923) en Todi (1.520). D. De trek vanuit Trasimène omvat de volgende beroepsgroepen met hun bestemming: 8.113 landarbeiders naar de Romeinse Campagna of Toscane 980 herders 524 spekslagers naar grote steden (bijv. Rome, Florence, Venetië) 222 kastreerders en steensnijders door heel Italië en Europa 171 kuipers 132 wolkaarders 361 overige (83 zijdeklossers, 47 hekelrnakers e.d.) 10.503 De herkomst van deze arbeiders is verdeeld over de arrondissementen Todi (4.085), Spoleto (2.314), Perugia (2.315) en Foligno (1.789). Uit de toelichting van de prefekt kan men nog afleiden dat er bovendien 159 houtskoolbranders naar Rome vertrekken en verder nog evenveel verkopers van cichorie en andere groentes. E. De oogsters die uit Rome terugkeren konkurreren op de Trasimeense velden met de Romeinse arbeiders die tegelijkertijd komen. Deze trek zal PM vermeld worden. F. Konklusie: Trek naar Trasimène Trek vanuit Trasimène

17.191 (PM) of afgerond: 17.200 (PM) 10.803 (PM) 10.800 (PM)

349

BIJLAGE 2-3

ITALIË

2-30. Departement Rome A. AN F 20 435, Rome 7/1/1813. Aantrekking per beroepsgroep. B. Arno, Trasimène. e. De trek naar Rome omvat de volgende beroepsgroepen met hun herkomst: oogsters uit Napels, Italië, Toscane en Trasimène landarbeiders (grondwerk, wieden, wijngaardarbeiders) uit Napels, Italië en Trasimène herders uit Napels en Italië wegwerkers en grondwerkers uit Napels en Italië grasmaaiers uit Napels en Italië houthakkerslhoutskoolbranders uit Arno, Toscane, Italië en Napels zaaiers uit Napels metselaars, stratemakers en steengroevearbeiders uit Napels sjouwers uit Gênes (300) en Italië (130)

32.000 30.000 4.300 4.000 3.000 1.500 1.200 600 430 77.030

Voor de stad Rome vermeldt de prefekt nog meer beroepen, echter zonder getallen te noemen. Aantrekking vindt vooral plaats in het arrondissement Rome (de stad Rome en Civitavecchia), het arrondissement Viterbo (Corneto, Toscanella, Canino en de stad Viterbo), de Pontijnse moerassen en Montalto. D. Vanuit Rome vertrekt volgens de Romeinse prefekt niemand, volgens de Trasimeense komen er bij hem echter 8.000 oogsters uit Rome. E. De Romeinse oogst wordt voor een gedeelte ook door trekarbeiders uit hetzelfde departement gedaan. Aantallen hiervoor geeft de prefekt niet, alleen vermeldt hij éénmaal als deel van de 32.000 oogsters arbeiders uit het arrondissement Frosinone. F. Konklusie: Trek naar Rome : 77.030 (PM) of af erond: 77.000 (PM) Trek vanuit Rome 8.000 (PM) g 8.000 (PM) 2-3p. Departement Golo A. AN F 20 434, Bastia 29/8/1808. Aantrekking per beroepsgroep. B. Apennins, Taro. e. Naar Golo komen meer dan 1.600 arbeiders om in de winter de akkers en wijngaarden weer in orde te brengen en om hout te kappen en houtskool te maken. Ze zijn afkomstig uit Taro (minimaal 250), Gênes, Apennins, Toscane en Lucca. D . Vanuit Golo vertrekt niemand. E.E. Konklusie: Trek naar Golo Trek vanuit Golo

1600 0

350

ITALIË

BIJLAGE 2-3

2-3q. Departement Liamone

A. AN F 20 434, Ajaccio 26/9/1808. Aantrekking per beroepsgroep. B. Apennins, Taro. C. De trek naar Liamone bestaat uit 400 arbeiders, meest uit Lucca, die in de winter akkers en wijngaarden in orde brengen en in de bossen hout kappen en houtskool branden. D. Vanuit Liamone vertrekt nauwelijks iemand.

E. F. Konklusie: Trek naar Liamone Trek vanuit Liamone

400 0

2-3r. Koninkrijk Italië

A. B. Alpes Maritimes, Arno, Doire, Elba, G&nes, Hautes Alpes, Marengo, Montenotte, Ombrone, PO, Rome, Sésia, Simpion, Stura, Taro, Trasimène. C. De trek naar het koninkrijk Italië omvat de volgende groepen arbeiders, gerangschikt naar herkomst: 300 uit Doire - ketellappers 150 - overige (70 marskramers, 50 landarbeiders, 30 mijnwerkers) uit G&nes een gedeelte van de 30.200 landarbeiders voor de rijstvelden en houthakkers, 25.000 door mij minimaal geschat op uit Marengo een gedeelte van de 4.000 landarbeiders voor de rijstvelden, door mij mini1.000 maal geschat op PM uit Montenotte een gedeelte van de 60 glasblazers PM uit Sésia een gedeelte van 70 timmerlieden en van 350 stratemakers 15 uit Simpion herders PM uit Stura arbeiders voor de rijstvelden 4.364 uit Taro voornamelijk landarbeiders, maar ook zagers/houthakkers e.d. PM uit Trasimène een gedeelte van 300 varkensslachters 30.829 Gezien de onzekerheid van de schattingen lijkt een totaal van 30.000 aan de veilige kant. Als bestemming wordt voor de belangrijkste groep, de landarbeiders, opgegeven de Italiaanse departementen langs de Po, met name Agogna, OIona, Haut PO, Mincio en ook Crostoio. D. De trek vanuit het koninkrijk Italië omvat de volgende groepen arbeiders, gerangschikt naar hun bestemming:

351

ITALIË

BIJLAGE 2-3

naar Alpes Maritimes zeven herstellers en andere ambachtslieden naar Arno een gedeelte van 300/400 metselaars/ schoorsteenvegers en van 50/60 zagers en kastanjeroosteraars naar Doire - een gedeelte van 240 metselaars, van 150 zagers en van 25 strohoedenmakers - overige (o.m. 50 gieters en 20 makers van houten korenvaten) naar Hautes Alpes een gedeelte van 200 metselaars/steenhouwers en enkele blikslagers naar Elba een klein gedeelte van 260 landarbeiders/kramers naar Marengo een gedeelte van 1.200 metselaars/steenbakkers en enkele makers van tenen manden naar Montenotte een gedeelte van 150 metselaars naar Ombrone een gedeelte van 1.000 zagers/zaaiers e.d. en van 150 herders naar Po - een gedeelte van 1.200 landarbeiders, van 200 timmerlieden/wagenmakers/ smeden en van 180 oogsters/herders - overige (50 zagers, 10 arbeiders, 8 metselaars) naar Rome - een gedeelte van 32.000 oogsters, van 30.000 landarbeiders, van 3.400 herders en van 1.500 houtskool branders - sjouwers naar de stad Rome naar Sésia herders naar Simpion - een gedeelte van 25 metselaars - metselaars en twee anderen naar Stura een gedeelte van 270 metselaars en van 9 zagers naar Taro diverse beroepen naar Trasimène arbeiders (w.o. 144 schoorsteenvegers/scharenslijpers)

100 PM PM 82 PM PM PM PM PM PM 68 PM 130

PM PM 90 PM 64 10.091 10.625

Gezien de grote aantallen die slechts PM vermeld kunnen worden is het aantal van 10.625 een absoluut minimum. Belangrijker zijn de specifikaties van de herkomstgebieden . Hierbij zijn twee streken te onderscheiden: - de Alpen (met name worden genoemd Tyrol, Bergamo, Trento, het Lago Maggiore en het Lago di Como), - de Apennijnen (met name worden genoemd de departementen Crostoio en Panaro en verder Urbino, Sassoferrato en de Marche van Ancona).

E. F. Konklusie:

Trek naar Italië Trek vanuit Italië

30.000 f af geron d : -30.000 -> 10.600

: --- 0

> 10.625

2-3s. Vorstendom Lucca. A. Zie 2-3j en 2-31. B. Apennins, Elba, Golo, Hautes Alpes, Liamone, Marengo, Méditerranée, Ombrone, PO, Rome. e. Naar Lucca komt alleen een klein, maar onbekend aantal kalkovenarbeiders, bos- en landarbeiders uit Apennins. Ze zullen PM worden vermeld. D. De trek vanuit Lucca omvat de volgende groepen arbeiders, gerangschikt naar bestemming:

352

ITALIË

BIJLAGE 2-3

naar naar naar naar naar naar naar naar naar naar

Apennins enkele gipsbeeldenmakers en -verkopers Elba een gedeelte van 260 landarbeiders/kleinhandelaars, door mij geschat op Golo een gedeelte van 1.600 land- en bosarbeiders Hautes Alpes gipsbeeldenmakers Liamone een groot deel van de 400 land- en bosarbeiders, door mij geschat op Marengo gipsbeelden makers Ombrone grasmaaierslinzaaiers Piombino grasmaaiers/inzaaiers Po gipsbeelden makers Rome olijvenplukkers

PM 100 PM 10 300 PM 200 PM 30 PM 640

Gezien de onzekerheid bij de aantallen van Golo en Piombino moet het totaal zeker aanzienlijk hoger . liggen. ... Ik heb "plariers" en "ouvriers en platre" steeds opgevat als de omschrlJvmg die Marengo geeft, nl. "fabricants de figures en platre" en dus steeds vertaald met gipsbeeldenmakers, dit mede gezien djt speciaJ lisme waardoor de bewoners van Lucca in de negentiende eeuw bekend zijn ).

E. F. Konklusie: Trek naar Lucca Trek vanuit Lucca

PM f afgeron d: PM>640 >600

: -- 0

2-3t. Vorstendom Piombino. A. Zie 2·3j en 2-31. B. Arno, Méditerranée en Ombrone. C. De trek naar Piombino omvat 2.000 arbeiders, voornamelijk voor de landbouw. Ze zijn atlwmstig uit de Franse departementen Apennins, Arno, Médirannée, Ombrone en Taro, het Italiaanse departement Crostoio en Lucca. D. Vanuit Piombino gaat niemand.

E. F. Konklusie: Trek naar Piombino Trek vanuit Piombino

2000 0

2-3u. Elba A. AN F 20 435 (bij Méditerranée), brief van Galeazzini, Commissaire Général de l'Isle d'Elbe & dépendances, Portoferrajo 7/9/1808.

B. -

C. De trek naar Elba omvat de volgende beroepsgroepen met hun herkomst: landarbeiders en (in toenemende mate) kleinhandelaars uit Toscane en Lucca en enige uit Gênes en Italië vissers uit Napels

3) Bovenkerk/EijkenlBovenkerk-Teerink 1982, 80/86.

353

260 200 460

BIJLAGE 2-3

ITALIË

D . Er wordt nergens trek vanuit Elba vermeld.

E. F. Konklusie: Trek naar Elba : 460 of afgerond: 500 Trek vanuit Elba 0 0

2-3v. Koninkrijk Napels

A. B. Alpes Maritimes, Elba, Hautes Alpes, Marengo, Montenotte, Ombrone, Rome, Stura, Trasimène, koninkrijk Sicilië. C. Trek naar het koninkrijk Napels wordt nergens vermeld. D. Trek vanuit het koninkrijk Napels omvat de volgende groepen arbeiders, gerangschikt naar hun bestemming: naar Alpes Maritimes Calabrese ketellappers 100 naar Elba Napolitaanse vissers 200 naar Hautes Alpes ketellappers uit de Beide Siciliën 25 naar Marengo enkele Calabrese ketellappers, schoorsteenvegers en tinnegieters PM naar Montenotte Calabrese ketellappers 25 naar Ombrone grondwerkers uit de Abruzzen 500 naar Rome - zaaiers uit de Abruzzen 1.200 - metselaars, stratemakers en steengroevearbeiders uit de Abruzzen 600 - een gedeelte van de 32.000 oogsters, 30.000 landarbeiders, 4.000 weg- en kanaalbouwers, 3.400 herders, 3.000 maaiers en 1.500 houtskoolbranders uit de Abruzzen PM naar Stura enkele Calabrese ketellappers PM naar Trasimène - een gedeelte van 9.191 arbeiders uit Napels, PM - waarvan zeker wolkammers uit de Abruzzen 299 naar Sicilië oogstarbeiders PM >2.949 Door de grote onzekerheid van de aantallen bij Rome en Trasimène heeft dit totaal weinig betekenis en kan het in werkelijkheid wel het tienvoudige zijn geweest. Het belangrijkste herkomstgebied is ongetwijfeld de Abruzzen. Daarnaast vallen de honderden Calabrese ketellappers ook op.

E. F. Konklusie: Trek naar Napels : _0__ of afgerond: _0__ Trek vanuit Napels >2949 >2900

2-3w. Koninkrijk Sardinië A. B. Montenotte. C. Naar Sardinië kwamen vóór 18111.000 tonijnvissers uit Montenotte, deze trek is daarna echter opgehouden. D. -

E. F. -

354

BIJLAGE 2-3

ITALIË

2-3x. Koninkrijk Sicilië A. Aymard 1974, 140/142.

B. C. Vanuit Calabrië in het Koninkrijk Napels gaan arbeiders naar de graanoogst in de vlakte van Catania, ook voor de oogst van olijven, voor de wijngaarden en de bouw bij Palermo en naar de omgeving van Messina komen arbeiders uit Zuid-Italië.

D. E. F. Konklusie:

Trek naar Sicilië : PM Trek vanuit Sicilië 0

2-3y. Samenvatting De omvang van de trek - en voor 2-3a/q gerelateerd aan de inwoneraantallen in 1811 4) worden samengevat:

gebieden 2-3a Simpion b Doire c Sésia d Po e Marengo f Stura Montenotte ~ Gênes Taro J Apennins k Arno I Méditerranée m Ombrone n Trasimène 0 Rome P Golo q Liamone r Italië s Lucca t Piombino u Elba v Napels w Sardinië x Sicilië

Trekarbeiders vanuit

naar 1.600/2.600 700 7.000 3.900/5.400 2.400 400 200 PM 100 PM 500 PM 5.200 17.2oo/PM 77.000/PM 1.600 400 30.000 PM 2.000 500 0

40011.400

3.300 9.600 1.300/2.800 4.100 6.800 1.300 30.500 5.100 200 6.000 PM 0 10.800/PM 8.000/PM 0 0 >10.600 600 > 0 0 > 2.900

4) Almanach 1811.

355

Inwoners in 1811 126.000 234.822 202.822 399.237 318.447 431.438 289.823 400.056 376.558 214.746 599.750 318.725 162.795 300.000 586.000 112.348 62.354

-

kan als volgt

% van de bevolking

naar 1,2712,06

0,30 3,45 0,98/1,35 0,75 0,09 0,07 0,03 0,08 3,19 5,73 13,14 1,42 0,64

vanuit 0,32/1,11 1,40 4,73 0,33/0,70 1,29 1,58 0,45 7,62 1,35 0,09 1,00 0 3,60 1,36 0 0

ITALIË

BIJLAGE 2-3

De trek zoals hierboven omschreven kan als volgt in kaart worden gebracht: KAART 23 Trekarbeid in Midden- en Noord-Italië in het begin van de negentiende eeuw

- - - Staatsgrenzen - - - Departementsgrenzen

[[IJ

Afstotingsgebieden

B

Aantrekkingsgebieden

Op basis van de hierbGven kort weergegeven enquête en enkele aanvullende gegevens uit de literatuur zal ik proberen een totaalbeeld te geven van de trekarbeid in Italië in het begin van de negentiende eeuw.

356

BIJLAGE 2-3

ITALIË

Daarbij zal de grootste onzekerheid blijven bestaan over wat zich aan de benedenloop van de Po, ten zuiden van Napels en op de eilanden Sicilië en Sardinië afspeelt 5). Duidelijk komen de volgende twee aantrekkingsgebieden naar voren: a. De Povlakte: Met name het westelijk deel van de Povlakte is een belangrijk aantrekkingsgebied geweest. De trek naar Doire, Sésia, PO, Marengo, Stura en (voor rover na te gaan) dit gedeelte van het koninkrijk Italië bedraagt ongeveer 46.000 personen. Hierbij moeten dan nog de trekarbeiders uit de Zwitserse, Beierse en Italiaanse gedeelten van dç Alpen gerekend worden, die naar het Italiaanse gedeelte van de Povlakte trekken, rodat 50.000 trekarbeiders voor dit systeem een veilige schatting lijkt. In het uiterste westen trekt de rijstteelt veel arbeiders (Vercelli) en verder is ook bij de teelt van andere gewassen trekarbeid onontbeerlijk6). Daarnaast zijn ook de steden, met name Turijn en Milaan en misschien ook Venetië belangrijke werkgevers7). Vooraan staan hier misschien de bouwen de openbare werken, maar zeker zijn diensten en kleinhandel niet uit te vlakken. De arbeiders die in de Povlakte gaan werken zijn afkomstig van de bergen die haar omringen: van de Ligurische Apennijnen in het zuiden, Piemonte in het westen en de Alpen in het noorden. Verschillende streken en daarbinnen weer verschillende dalen kennen hun eigen specialismen. Uit het departement Genua komen veel arbeiders voor de rijstteelt, uit de uiterst noordwestelijk gelegen departementen Doire en Sésia komen vooral de bouwvakkers, steenhouwers en wegenbouwers en uit Domodossola schoorsteenvegers om slechts enkele voorbeelden te noemen 8). Voor wat de Italiaanse afstotingsgebieden betreft dienen de waterscheidingen nog te worden aangegeven, althans voor zover mogelil·k. Uit Piemonte gaan zeker ook arbeiders naar Frankrijk, al zullen het er dan nog niet veel zijn geweest' . In het westen van Piemonte zal dan dus een waterscheiding, vooral ten opzichte van de Franse Middellandse Zeekust hebben gelegen. In het zuiden loopt misschien een waterscheiding tussen Parma en Genua IO). In het noorden is een lijn van de Mont Blanc tot de Sint Bernard te trekken"). In het noordoosten tenslotte ligt de zaak gekompliceerder: het lijkt er op dat een groot deel van de Dolomieten weliswaar ook op Venetië, maar vooral toch op de OostenrijksHongaarse laagvlakte is gericht I2). b. De kustvlakte van Piombino tot ongeveer kaap Circeo, dus Lazio en gedeelten van het zuiden van Toscane. Hierbij zijn ook de eilanden Corsica en Elba te rekenen. Naar de departementen Ombrone, Trasimène en Rome, naar genoemde eilanden en naar het vorstendom Piombino trekken 104.800 arbeiders, dus een afronding voor dit systeem op 100.000 lijkt veilig. Vooral de landbouw heeft hier veel trekarbeiders nodig, met name de graant eelt, maar ook wel de wijnbouwl). Verder trekken de grote steden, met name Rome, veel grondwerkers, bouwvakkers, handelaars en mensen voor de dienstensektor 14). Deze

5) De hiernavolgende noten geven vooral literatuurverwijzingen die de enquêtegegevens aanvullen, naar de enquête zelf is i.h.a. niet meer verwezen. Het enige voorbeeld van trek naar Zuid-Italië dat ik in de literatuur tegenkwam zijn schaapherders van de Abruzzen naar Apulië (Woolf 1979, 278). Verder wordt Zuid-Italië steeds als een typisch afstotingsgebied gezien, zie bijv. Romano 1973, 497 en verder noot 15. 6) Mauco 1932, 69; Sella 1973; Meurer 1871, 3; Braudel 1976 I, 66; Davico 1968. 7) Woolf 1979, 150 en 275/283; Sella 1973. 8) Voorbeelden in o.a. Roscher I, 189421 , 769 en Idem III, 18875, 95; Woolf 1979, 289; Bovenkerk/Eijken/Bovenkerk-Teerink 1982, 31/44, 159/163; Braudel 1976 I, 40/44, 66/67. 9) Chatelain 1976, 792/794. 10) Deze waterscheiding is niet waterdicht, gezien de arbeiders ten noorden van deze lijn die in Toscane, de Romagna en op Corsica en Elba worden gesignaleerd, vgl. ook Sella 1973, 548/549 (Alpenbewoners naar het zuiden), Roscher I, 189421 , 769 (vanuit Modena naar Corsica en vanuit Parma naar Engeland). 11) Tessin leverde nog in 1848 zijn meeste arbeiders aan de Povlakte (Roscher 189421 , 769). 12) Hoewel de metselaars van het Comomeer en van het meer van Lugano naar het zuiden gingen, vertrokken in 1831 de arbeiders van Vicenza en Friuli naar Oostenrijk en Hongarije (Roscher I, 189421 , 769); tot 1766 trok men vanuit Graubünden nog naar Venetië, maar daarna ging het waarschijnlijk meer noordwaarts (Idem 771). 13) Mauco 1932,69/71; Meurer 1871, 3; Staring 1868, 675; Woolf 1979, m.n. 277/278; Romano 1973, 498. 14) Mauco 1932, 69/71; Bovenkerk/Eijken/Bovenkerk-Teerink 1982, 80/86.

357

BIJLAGE 2-3/2-4

ZWITSERLAND, DUITSLAND, OOSTENRlJK, HONGARIJE

arbeiders komen in de eerste plaats uit de Abruzzen, verder uit de Apennijnen, uit Umbrië en ook wel uit Calabrië'5). Ten slotte dient nog te worden opgemerkt dat verschillende prefekten schrijven dat ten tijde van de enquête de trek veel kleiner is dan voorheen'·). BIJLAGE 2-4 Trekarbeid in Zwitserland, Duitsland, Oostenrijk en Hongarije in het begin van de negentiende eeuw Van alle behandelde landen tast ik wat betreft de Duits-sprekende landen ten oosten van het Franse keizerrijk het meest in het duister. Pas sinds de onderzoeken van Mannhardt in 1865 en van Von der Goltz in 1872 bestaat een overzicht van de trekarbeid in het grootste deel hiervan. Er zijn echter sterke aanwijzingen dat zich juist daarvóór diep-ingrijpende veranderingen in omvang en richting van het verschijnsel hebben voorgedaan, zodat slechts met de uiterste voorzichtigheid dit materiaal gebruikt kan worden voor een schets van de toestand in het begin van de eeuw'). Voor zover vroegere informatie voorhanden is lijkt het wel of er duidelijk een aantal afstotingsgebieden hebben bestaan, maar veel minder duidelijk een aantal aantrekkingsgebieden. Slechts voor de Oostenrijks-Hongaarse laagvlakte, voor ZuidDuitsland en voor het Rijndal kunnen wellicht aantrekkingsgebieden van meer dan regionale betekenis worden aangetoond: - Hoewel geen enkel aantal mij bekend is, is het wel opvallend dat vanuit ver uiteengelegen streken een trek naar de Oostenrijks-Hongaarse laagvlakte wordt gemeld. Uit deze variëteit aan afstotingsgebieden en uit de afgelegde afstanden zou men echter een - ook numeriek sterk - aantrekkingsgebied kunnen vermoeden. Arbeiders worden gemeld uit de Karpaten, de Tatra (vanwaar de Podhalen komen) en uit Vicenza en FriuljZ). - Hoewel voor het zuiden van Württemberg en van Beieren lang niet die variëteit en verre afstanden bij de afstotingsgebieden te zien is, worden er in één geval wél hoge getallen opgegeven. De arbeiders in dit gebied komen enerzijds uit noordelijkere gebieden als Schwarzwald, Alb en Bayerisch Wald, maar in veel sterkere mate uit de oostelijke Zwitserse en de westelijke Oostenrijkse Alpen. Vooral de jeugdige herders, de zgn. "hütekinder", hebben de nodige aandacht getrokken. Voor 1838 is een aantal van 33.600 trekarbeiders bekend, afkomstig uit Vorarlberg, Oberinntal en Unterinntal (15.500, uit het huidige Oostenrijk) en uit het Pusstortal, Ander Etsch, Trento en Rovereto (18.100, uit het huidige Italië). Het is echter onwaarschijnlijk dat ze allemaal naar Zuid-Duitsland gaan). Met name pleit hiertegen de trek die vanuit de Zwitserse, Oostenrijkse en Italiaanse Alpen richting Italië gaat, die uit de antwoorden van een aantal Italiaanse prefekten blijkt. Küther, die onlangs een speciale studie wijdde aan het "vagieren" in Beieren, Franken en Schwaben in de tweede helft van de achttiende eeuw stelt bovendien dat dit gebied ekonomisch relatief achterlijk was en dat er geen trekarbeid voorkwam'). - De Rijnstreek is al bij het Noordzee-systeem en in de bijlage over Frankrijk ter sprake gekomen. De linker-Rijnoever met de Franse departementen Bas Rhin en Haut Rhin en de arrondissementen Mainz 15) Chatelain 1976, 603/604 signaleert zelfs al Napolitaanse en Calabrese ketellappers in Bouches du RhOne; Roscher 18942 ', 769 (Calabresen naar Napels). 16) AN F 20 435, antwoorden van Marengo, Stura, Montenotte en Trasimène; Poussou 1974, 9. 1) Samengevat in kaart 3 vn Weber-Kellermann 1965. Voor de veranderingen, met name het komen van de Polen, zie blz. 216/231. 2) Resp. ontleend aan Meurer 1871, 3; Staring 1868, 675 en Roscher I, 189421 , 769 (alleen Roscher geeft een bron en datering, nl. 1831); vgl. ook Roscher lIl, 18875, 94 voor de Slowaakse provincies als afstatingsgebied en Tack 1902,7/8 voor Bulgaarse tuinders die ook in Timisoara (Roemenië), Vrsac Qoegoslavië), Szeged en Boedapest (Hongarije) en Wenen komen. Vgl. ook Braudel1976 I, 43 (Albanese migratie naar de Podrina) en Le Play 1877/1879, V, 1159 (Moravië) en 250 (Bohemen en de Karpaten). 3) Ludwig 1915, 78/107 (de statistiek van 1838 ligt waarschijnlijk ook ten grondslag aan de 16.000/17.000 mannen uit Duits Tyrol, die in 1848 door von Reden opgegeven worden, zie Roscher I, 18942 ', 769). 4) Zie Bijlage 2-3 (Arno, Doire, PO, Rome, Simpion, Trasimène, Alpes Maritimes en Hautes Alpes); Küther 1983, 11; Zie ook Ludwig 1915, 8 (zuurkoolsnijders) en Meurer 1871,3/4.

358

SKANDINAvIË

BIJLAGE 2-4/2-5

en Spiers blijken uit het noorden, oosten en zuiden, maar ook van over de Rijn duizenden arbeiders aan te trekken S). Op de rechter Rijnoever kan daar nog aan toegevoegd worden de trek van de "Schwaben" uit Württemberg naar Baden, van het Odenwald naar Mannheim en Heidelberg, en Westerwald, Vogelsberg en Rhön zien grote aantallen arbeiders naar de omgeving van Frankfurt gaan"). Enkele bekende afstotingsgebieden zijn hiermee al de revu gepasseerd: buiten de Alpen het Schwarzwald, de Alb, het Bayerische Wald, Odenwald, Westerwald, Vogelsberg en Rhön. Meer naar het noorden moeten zeker nog het Eichsfeld en de Oder- en Warthebruch worden genoemd. Al deze gebieden staan al v66r de onderzoeken van Mannhardt en von der Goltz bekend als afstotingsgebieden, maar het is lang niet altijd duidelijk waarheen de arbeiders vandaar gaan en zeker niet om welke aantallen het gaat7). Bij gebrek aan deze gegevens moet derhalve wel rekening gehouden worden met het bestaan van grotere trekarbeidsystemen, maar kunnen ze, in tegenstelling tot andere landen als Italië en Frankrijk, niet bewezen worden.

BIJLAGE 2-5 Trekarbeid in Skandinavië, inklusief Sleeswijk-Holstein Het is wat ongewoon om Sleeswijk-Holstein bij Skandinavië te rekenen, maar het feit dat het in de onderzochte periode onder de Deense kroon hoort en door het departement van de Bouches de l'Elbe van de rest van Duitsland wordt afgesloten én het niet onbelangrijke feit dat deze hertogdommen in de bronnen kennelijk ook met "Denemarken" kunnen worden aangeduid hebben tot deze indeling geleid. Over trekarbeid naar Zweden en Noorwegen is voor de negentiende eeuw weinig bekend, zodat het onderzoek zich tot Denemarken kan beperken 1). De vraag is nu wat onder de trek naar Denemarken verstaan moet worden. Er zijn aanwijzingen dat het eigenlijke koninkrijk Denemarken en met name Sjaelland met de hoofdstad Kopenhagen veel Zweden tewerkstelt. Deze groep maakt in 1808 misschien wel meer dan 1 % van de bevolking uit. Voor zover bekend gaat het echter vooral over semi-permanent verblijvende ambachtslieden2). De trek van Zweedse landarbeiders naar Denemarken kan voor die tijd nog niet worden aangetoond en dateert voor zover bekend eerst van de jaren '70 van de negentiende eeuw, terwijl de Poolse trek naar Denemarken nog later begine). Daarnaast is vooral voor Sleeswijk-Holstein trekarbeid aantoonbaar voor het begin van de negentiende eeuw. Vanuit het Franse keizerrijk gaan driehonderd landarbeiders uit Bouches de l'Elbe en uit Ems Supérieur en verder nog een aantal marskramers en misschien enkele Lipper steenbakkers naar de rechter Elbeoever'). Met deze laatste zal naar alle waarschijnlijkheid Sleeswijk-Holstein zijn bedoeld. Uit de enquêtes 5) Zie Bijlage 2-2. 6) Resp. Ludwig 1915, 150 vvo (hij dateert de trek van de Schwaben sinds de 18e eeuw); Idem 148/150 (ook die vanuit het Odenwald dateert hij sinds de 18e eeuw); Idem 7 (hij dateert de trek vanuit West erwald en Vogelsberg sinds de 17e eeuw); voor de Rhön zonder datering: Meurer 1871, 3 en WeberKellermann 1965, 301. Zie voor de Rhön ook Bijlage 1-4, sub F. 7) Weber-Kellermann 1965,287/308 en kaart 3 (op basis van Mannhardt 1865 en Von der Goltz 1872); Meurer 1871, 3/4 en Ludwig 1915,6/8. 1) Vanuit Lippe gaan in de tweede helft van de vorige eeuw ook steenbakkers naar Noorwegen en Zweden. Dit zijn er echter nooit veel: in 1865/69 telden P. Lourens en ik slechts 46 arbeiders naar 1 Noorse en 4 Zweedse steenbakkerijen tegenover 1.600 steenbakkers naar de Deense eilanden (lopend onderzoek R.U. Utrecht, afd. sociaal-economische geschiedenis). Trekarbeid binnen Zweden komt waarschijnlijk pas in de negentiende eeuw op, vgl. Le Play 1877/79 V, 250 (Dalekarlië) en Hekscher 1954, 169/172 en 226; voor Finland zie Hoffman 1982, 41. 2) In 1808 wanneer Denemar)l:en met Zweden in oorlog is, moeten alle Zweden in Denemarken worden geteld. Voor zover de gegevens van deze telling bewaard zijn blijken voor de Amten Kopenhagen, Frederiksborg, Sor.0, Odense en Hj0rring 8.300 Zweden te zijn geteld, zie Andersen 1982. 3) Nellemann 1981. 4) Zie Bijlage 1-34. Deze trek, m.n. vanuit Ems Supérieur, is zeer recent. Later gaan deze "Denemärker" ook naar o.a. Zweden, zie Wrasmann 1921, 23 en Dobelmann 1963, 25/26.

359

BIJLAGE 2-5/2-6

SKANDINAVIË/GROOT BRITTANNIË, IERLAND

van Mannhardt van 1865 en van Von der Goltz uit 1872 blïkt immers een trek vanuit Zweden en het eigenlijke Denemarken naar deze zuidelijke hertogdommen . Een nadere beschouwing van het Sleeswijks-Holsteinse aantrekkingsgebied leert dat het vooral de Noordzeekust, van Dithmarschen in het zuiden via Noord-Friesland tot de streek rond Ribe betreft 6). Dit gebied wordt van het eigenlijke Noordzee-systeem afgescheiden door het gebied tussen Weser en Elbe, waarheen geen trekarbeiders blijken te gaan 7). In de rijke "marsch" langs deze Noordduitse en Deense Noordzeekust komen niet alleen de enkele honderden arbeiders uit het Franse keizerrijk in het zuiden, maar ook arbeiders uit de ten oosten daarvan geleren gebieden als de "Proostei" bij Kiel en van de westelijk gelegen Noordfriese eilanden tot Fanö toe' . Aantallen zijn mij niet bekend, maar er is geen reden om dit gebied qua grootte te vergelijken met het Noordzee-systeem. Wel zou het als een uitloper van het laatste gezien kunnen worden. De trek van Lipper steenbakkers naar Denemarken dateert eerst van 1841').

BIJLAGE 2-6 Trekarbeid in Groot-Brittannië en Ierland in het begin van de negentiende eeuw Vanaf de jaren '20 van de negentiende eeuw zijn gegevens over de trekarbeid in Groot-Brittannië en Ierland overvloedig voorhanden. Het verschijnsel neemt dan immers steeds grotere vormen aan. Het is echter moeilijk uit te maken hoe de situatie (en of twee decennia eerder ligt. De gegevens waarover ik beschik betreffen verder bijna uitsluitend leren, en verder ook wel Schotten en Welshmen maar de interne trek binnen Engeland blijft grotendeels in het duister, al zijn er wel aanwijzingen dat het meestal een trek over relatief korte afstanden is geweest. Met deze beperkingen is het toch mogelijk een - zij het grof - beeld te vormen!): Naast enkele kleinere aantrekkingsgebieden, waarbij de aantallen eerder met duizenden dan met tienduizenden moeten worden gemeten, springt één aantrekkingsgebied zeer sterk naar voren. Het kan worden omschreven als Londen met omgeving (de "Home Counties") en de graafschappen ten noorden daarvan: Hertfordshire, Cambridgeshire, maar vooral Suffolk, Norfolk en Lincolnshire (East Anglia en de "Fens"r). In Londen zelf zijn bouw, publieke werken en marskramerij van belang maar in de onmiddellijke omgeving vooral tuinbouw voor de wereldstad 3). Verder naar het noorden zijn het alle soorten oogst werkzaamheden waarvoor de trekarbeiders komen. Ze zijn voor het allergrootste deel afkomstig uit Ierland (met name Connacht), waarschijnlijk tussen de 15.000 en 20.000, en verder moet met enkele

5) Weber-Kellermann 1965, karte 3. 6) In 1895 is de verdeling van het grondbezit vergelijkbaar in Jever, Butjadingen, Brade en Elsfleth, in de "marschen" van Regierungsbezirk Stade en in de Kreisen Süderditmarschen, Norderditmarschen, Eiderstedt, Husum en Tondem (boerderijen van 20-50 ha. komen het meeste voor, zie Swart 1910, 227). Buiten dit gebied komen vanaf 1750/1800 ook trekarbeiders voor op Fehmarn (Wiepert 1982, 29). 7) Geheel zeker is dit niet voor de "marschen" van Regierungsbezirk Stade, zie de vorige noot. 8) Staring 1868, 675 ("Jutten en zgn. Proosdijers"); Baudassin 1865, 233/234 (van Fanö naar Ribe); Weber-Kellermann 1965, 198/204. 9) Volgens het onderzoek, geciteerd in noot 1 en verder Nielsen 1944, 182 vvo (hij geeft ook Deense trekarbeiders in de steenfabrieken op) en Wilierslev 1952, 114/123, m.n. 118. 1) Hierbij is de trek van ambachtslieden, marskramers, entertainers e.d. grotendeels buiten beschouwing gelaten, vgl. Leeson 1979; Roscher 111 18875,95; Burke 1978,39/42 en 106/108. Ook de "navvies", dan uiteraard met kanalen en nog niet met spoorwegen bezig, blijven onderbelicht (Coleman 1965,25/ 26, 35 en 59; Kerr 1943, 374). Entertainment en landbouwwerkzaamheden kunnen soms binnen één trek verenigd worden, zoals bij de "morris dancers", zie Morgan 1975, 51. 2) Thompson 1981, 471; Redford 1976, 133; Ó Gráda 1973, 49/50. 3) Kerr 1943, 371 en 373; Ó Gráda 1973, 49.

360

GROOT BRITTANNIË, IERLAND

BIJLAGE 2-6

duizenden Schotten rekening worden gehouden. Ook Welshmen worden gesignaleerd. In totaal kan voor dit gebied op minimaal twintigduizend trekarbeiders worden gerekend'). De kleinere aantrekkingsgebieden daarnaast zijn: - de Oostengelse graafschappen Cheshire, Shropshire en Herefordshire en misschien daarbij aansluitend het gebied rond de stad Cardiff in het zuiden van Wales. Hierheen komen arbeiders uit Cardiganshire in het westen en uit het noorden van Wales'). - Zuid-Schotland, met name Ayr in het westen en de "Lothians" in het oosten, rond Edinburg, en misschien aansluitend het Noordengelse Northumberland. Hierheen komen zowel arbeiders uit de Schotse Hooglanden, met name uit Argyll, Perth, Ross en Cromarty als - in deze periode in steeds sterkere mate uit het noorden van Ierland. In hoeverre trekarbeiders uit de "Border Counties" en het aangrenzende Cumberland naast het zuiden, ook dit nabijgelegen gebied bezoeken is mij niet bekend6). _ de Ierse graafschappen Limerick, Clare, Tipperary en het noorden van Cork. Zij krijgen vooral arbeiders uit de zuidelijkere graafschappen Kerry en het zuiden van Cork, maar ook wel uit het noordelijk gelegen Galway. - de streek rond Belfast krijgt arbeiders uit het noordwestelijke Donegal7). De verschillende afstotingsgebieden zijn hiervóór al aan de orde gekomen, maar dienen, naar volgorde van belangrijkheid, nog eens te worden samengevat: _ Connacht in het westen van Ierland, bestaande uit Galway, Mayo, Roscommon en het zuiden van Sligo leveren het leeuwendeel, te schatten op 15.000 à 20.000 mensen. Ze vertrekken via Dublin en Drogheda naar Liverpool en ook wel Holyhead en bereiken via Lancashire en de West Riding van Yorkshire hun bestemmingsgebieden in Lincolnshire en ten zuiden daarvan, tot Londen toe. _ Verder in Ierland zijn in het zuidwesten nog Kerry en het zuiden van Cork te onderscheiden, die dan nog uitsluitend naar de aangrenzende graafschappen Limerick, Clare, Tipperary en het noorden van Cork arbeiders zien gaan; de trekarbeiders uit de noordwestelijke graafschappen Donegal, Tyrone en Londonderry, die naast de streek van Belfast vooral het zuiden van Schotland bezoeken, gaan via de havens van BeJfast en Londonderry naar Glasgow; tenslotte worden nog bouwvakkers uit het westelijke 8 Leinster en uit de streek van Belfast genoemd die naar Engeland gaan ). _ In de Schotse Hooglanden zien de graafschappen Ross en Cromarty, Argyll en Perth hun arbeiders naar het zuiden van Schotland en naar Northumberland gaan. Tijdens de Coalitieoorlogen zou hun trek naar East-Anglia en Londen zijn opgehouden. Daarheen gaan dan nog wel de arbeiders uit het tweede Schotse afstotingsgebied: de zgn. "Border Counties" langs de Engelse grens9) met het aangrenzende Northumberland. - In Wales zijn de noordelijke graafschappen en het zuidwestelijke Cardiganshire afstotingsgebieden, wellicht ook het aangrenzende Shropshire. Naast de vallei van Glamorgan in het zuiden van Wales bezoeken ze vooral Cheshire, Shropshire en Herefordshire in het oosten van Engeland en vrouwen uit deze noordelijke graafschappen en uit Shropshire gaan tot naar het gebied rond Londen. 4) Morgan 1982, 84 (op basis van de door mij niet geraadpleegde PhD thesis van Collins uit 1970): in 181022.000 Ierse trekarbeiders in Groot-Brittannië. Hiervan moeten de Ieren in het zuiden van Schotland worden afgetrokken, maar de Welshmen (Collins 1976, 45/47) en de Schotten die naar Engeland gaan (Collins 1976,47/48; Redford 1976, 135: ± 1790/1800 gaan er jaarlijks 10.000 Schotten naar Londen) moeten er nog bij worden opgeteld, evenals de interne Engelse trek (bijv. vanuit Cumberland en uit Leicestershire, zie resp. Collins 1976,47 en Redford 1976, 133). De schattingen van Kerr 1943, 371 komen lager uit dan die van Morgan, maar die van 6 Gráda 1973, 50/52 voor latere jaren zijn konsistent met die van Morgan. (Het is overigens opvallend dat in geen van de hier besproken werken, waar dat mogelijk was, 6 Gráda's ui stekende artikel wordt geciteerd, terwijl 6 Gráda zelf bijv. de PhD thesis van Collins niet kent). 5) Collins 1976, 45/47. 6) Idem 47/48; Redford 1976, 142 en 147. 7) Collins 1976,48/52; Redford 1976, 141/146; 6 Gráda 1973, 49/51, 58, 60 (deze schat de omvang van deze interne Ierse trek in de jaren '30 op haast 40.000). 8) Collins 1976, 48/52; vgl. ook Kerr 1943, 374 en Thompson 1981, 469/485. 9) Redford 1976, 135 noemt Roxburghshire en Dumfriesshire.

361

BIJLAGE 2-6

GROOT BRITTANNIË, IERLAND

- In Engeland zelf worden zonder duidelijk bestemmingsgebied, maar meestal niet al te veraf gelegen, het zuiden en het centrum genoemd IO). Dit gebied ligt als een wig tussen de oostelijke en de westelijke aantrekkingsgebieden. Het lijkt er op dat in de decennia na de Napoleontische tijd in het zuiden (Gloshester, Wiltshire, Oxfordshire, Buckinghamshire, Berkshire, Surrey, West-Sussex en Kent) en in het noorden (Lancashire, de West Riding van Yorkshire en Nottinghamshire) de Ieren in zo sterke mate komen werken dat daarmee de twee oude aantrekkingsgebieden aan elkaar worden gesmeed. In het centrum blijft dan nog een streek over waarheen geen trekarbeid wordt gemeld: Derbyshire, Staffordshire, Worcestershire, Warwickshire, Leicestershire en Northampshire"). De resultaten van de presentatie van aantrekkings- en afstotingsgebieden zijn samcI"gevat op nevenstaande kaart:

10) Collins 1976, 54/56; Morgan 1982,47/54,76 (echter moeilijk te dateren); Redford 1976, 135. 11) Redford 1976, 133 en 145/147; Kerr 1943, 372/373; Ó Gráda 1973; ColIins 1976.

362

GROOT BRITTANNIË. IERLAND

BIJLAGE 2-6

KAART 24 Aantrekkings- en afstotingsgebieden in Groot-Brittannië en Ierland. ± 1800/1810

~

Aantrekkingsgebied

[IJ Afstotingsgebied L.

363

Londen

- -

-- ---

BIJLAGE 3

INLEIDING

BIJLAGE 3

Verantwoording van de kwantitatieve vergelijking tussen verschillende bronnen betreffende de trekarbeid vanuit het westen van Duitsland naar Nederland in de negentiende eeuw.

INLEIDING De kwantitatieve gegevens in deze bijlage stammen uit bronnen van een zeer divers karakter. Daardoor treden vergelijkingsmoeilijkheden op. Ten eerste zijn de geografische eenheden dikwijls verschillend, vooral door de politieke veranderingen na de ineenstorting van het eerste Franse keizerrijk. Zowel de Duitse delen van dit rijk alswel de vazalstaten, zoals het koninkrijk Westfalen, werden opnieuw inge· deeld. Ten tweede stamt een aantal gegevens uit 1861 uit kerkelijke bronnen. Hierin wordt de indeling volgens evangelisch-Lutherse bisdommen gevolgd, welke afwijkt van de politieke indelingen. Ten derde is het noodzakelijk diverse administratieve onderverdelingen te verantwoorden. In deze bijlage heb ik alle mij tot nu toe bekende gegevens verwerkt, zodat hieruit, waar mogelijk, een kwantitatieve ontwikkeling van de trekarbeid vanuit verschillende Duitse gebieden kan worden afgeleid. Onzekere aantallen en resultaten van onzekere optellingen zijn tussen haakjes gezet. Naar verwacht mag worden zal verder onderzoek in met name Pruisische, Hannoveraanse en Lipper archieven nog onbekend kwantitatief materiaal op kunnen leveren. Deze bijlage dient dan ook als een eerste aanzet gezien te worden. Als geografische eenheden worden in deze bijlagen de.staten en hun administratieve onderdelen gekozen, zoals deze van 1815 tot 1866 bestonden. Dit houdt In dat gegevens van voor en van na deze periode in deze geografische eenheden worden uitgedrukt. Achtereenvolgens zullen aan de orde komen: 1. Het koninkrijk Pruisen, met name de Regierungsbezirke Minden en Münster, 1811-1861. 2. Het koninkrijk Hannover, met name de Landdrosteien Aurich, Osnabrück, Hannover en Stade, 1811ca. 1900. 3. Het groothertogdom Oldenburg, 1811-ca. 1900. 4. Het vorstendom Lippe-Detmold, 1811-1923. 5. Overige gebieden (Braunschweig, Hessen, Mecklenburg), 1865-1884. Voor de situering van genoemde gebieden, zie Kaart 25.

365 ;

BIJLAGE 3-1

INLEIDING

KAART 25 Nederland en een aantal Duitse afstotingsgebieden, 1815-1866.

Nederland

België

A

STEDEN Aurich

B

GEBIEDEN Bremen

st

Stade

s

Schaumburg-Lippe

Ha. Hannover

H

Schaumburg-Hessen (bij Keurvorstendom Hessen)

Mi

br Bij Braunschweig

Minden Mü Münster

hm Kreis Holzminden (Braunschweig)

o. Osnabrück

366

El

t:J:j

.. ..!:::l

C>.t"""

"~C') >

a3.~

A Regierungsbezirk Minden Kreis

zie Levern zie Lübbecke zie Levern zie Lübbecke 8 22 25

1817 1819 1821 1822 1823 1824 1826 1827 1828 1830 1840 1843 1861 25 20 5 15 4 3 6 43 20

zie Lübbecke

30

Onderdeel

1811

Lübbecke eg Alswede eg Blasheim ] eg Börninghausen eg Dielingen eg Gehlenbeck eg Holzhausen eg/m Hüllhorst eg/k Levern eg/k Lübbecke

1

eg (Preuss.) Oldendorf eg/kr?/k Rahden <.;>

eg Schnathorst

0' '-I

eg Ströhen eg Wehdem Subtotaal Minden

eg Friedewalde } eg/k Petershagen eg Ovenstädt eg/a Hartum eg Lahde eg Windheim eg Buchholz eg Heimsen eg/m Bergkirchen Subtotaal

310

182

137

43

37

47

183

21

~

~~

'" ~ [g ., _. :-;-"

"~~.~ _."

::laq

c>."

"aq ::l " "
g

~~

~ ri

!:\~

-

::l

.... C>. 00"

:::C>.

(182) (137)

(43)

(37)

(47)

434

(21)

394

20 12 21 407

114

5 15 5 10

44 30

11

(WF) (WF)

94

40 25

...., '" ....a-~:-;00"

~

0-

!!. '"
~

c: ;:;.

::r-

A

:-;0 ::l

5·

if

zie Petershagen

(WF) 0 (44)

, ....

t"""

>

C') t"r1

C:'A

zie Hüllhorst zie Rahden zie Levern 365

";:l

t:J:j

..!:::l

126

78

98

128

100

140

(30)

(11)

10 10 20

~

(94) (114) 140

.?'"

'";:l <;;.

El

A

::l

'l'

'" ~

S V"l

t"r1

Z

....

............ ::: 00

00

Kreis

Onderdeel

Herford

eglkrlm Büncle krIm Herford eglk Mennighüffen egl m Rödinghausen eg Valdorf Subtotaal

Halle

egl m Borgholzhausen eg Brockhagen eg Halle eg Steinhagen

1811 0 0

eg Ubbedissen alk Versmold

(12)

Cf'

00

Wiedenbrück

eg Gütersloh

(60)

(10)

(31)

(44)

(22) 3 8 100

104

137

74

114

109

105

(0)

10 25 20 10 22

91

63

73

72

65

(WF) 4 (4)

48

28

27

35

20

156

240

249

281

258

243

110

162

118

128

110

88

Büren

(WF)

226

258

211

222

190

158

Warburg

(WF)

14

8

13

16

34

55

50

61

32 72

(55)

(50)

(61)

72 (72)

Bronnen: 1811

23

29

(WF)

425

..::: r'

áQ

.....

Q

0-

::::

!!..

:;..

:;..

tTl

~

5' 0-

" 2...

65

17

53

8

6

(17)

(53)

(8)

(6)

30 20

(WF)

Subtotaal Totaal van de hier gepresenteerde gegevens Totaal Regierungsbezirk

58

(WF)

Subtotaal

kr, Bra(c)kel

43

t:C

~ ':l0

30

Paderborn

Höxter

120

0 (WF) 0 (WF)

Subtotaal \.H

(41)

12 0 (WF)

Subtotaal Bielefeld

1817 1819 1821 1822 1823 1824 1826 1827 1828 1830 1840 1843 1861 (63) (77) (64) (83) (65) (83) 9

940 1214 940 1214

947 1087 1027 947 1087 1027

(20)

17

7

(72) 947 90 947 1689 1794 1750

122

576 550 1786 1564

782

: zie Bijlagen 1-4 en 1-34

'":>:l

1817/1824 : Tack 1902, 146 1826/1843 : Sahner 1950, 7, 17 (specifikaties betreffen waarschijnlijk alleen rooms-katholieken)

S

1861

Z

: ADW, CA 369 I (betreft alleen evangelisch-Luthersen), Tack 1902, 146 maakt foutief gebruik van deze gegevens door ze in de jaren '40 te plaatsen,

Gebruikte afkortingen: eg : evangelische Gemeinde in 1861 m : mairie in 1811 a : Amt

k : kanton in 1811 kr : Kreis

WF: bij het koninkrijk Westfalen in 1811.

Vl

tTl

.... ........ .... a-....

00

00

-

-

-

-----

PRUISEN 1811-1861

BIJLAGE 3-1

B Regierungsbezirk Münster Kreis Tecklenburg

Onderdeel eg Brochterbeck eg/m Cappeln eg Ibbenbüren eg/ m Ladbergen eg/m Ledde eg/ m Lengerich eg Mettingen eg Recke eg/m Tecklenburg Subtotaal

Münster Ahaus Steinfurt

1811

1828

10 120 30 12 10 ±1000

1398

1861

% Evangelischen in 1849

5 15 10 130 3 50 2 21 3

35,8 88,4/99,4 19,5/32,1 99,9 95,8 89,7/99,6 16,5 13,2 94,8

(239)

490 378 eg Steinfurt

3 619 170 85 38 12 3 0

Subtotaal Warendorf Lüdinghausen Koesfeld Borken Recklinghausen Beckum Totaal

3193

Bronnen: 1811: zie Bijlage 1-4 (met dien verstande dat Ledde = Ledde und Leeden en Cappeln = Westerkappeln). Voor het subtotaal zie verantwoording bij tabel 2 (blz. 46). 1828: Tack 1902, 146. 1861: ADW, CA 369 I (betreft alleen evangelisch-Luthersen). Op grond van de godsdiensttelling van 1849 (Gladen 1970,213) is alleen voor overwegend evangelisch-Lutherse plaatsen een vergelijking met 1811 getrokken (zie rechterkolom tabel). Gebruikte afkortingen: eg: evangelische Gemeinde in 1861 m : mairie in 1811. Opmerkingen: Er is nog een andere vergelijking tussen de gegevens van 1811 en 1828 mogelijk: Het gebied van het arrondissement Steinfurt, tezamen met dat van de mairie Rheine in het kanton Bevergern in 1811 is gelijk aan de volgende gebieden in 1828: de Kreis Steinfurt, een noordelijk stukje van de Kreis Koesfeld en de Kreis Ahaus met uitzondering van het zuidoosten. Dit levert de volgende vergelijking op: 1811 Arr. Steinfurt 1565 mairie Rheine ± 50 Totaal

1828 Kreis Steinfurt 619 Kreis Coesfeld (noordelijk deel) < 38 Kreis Ahaus (zonder het zuidoosten) < 378

< 1035

+ 1615

369

BIJLAGE 3-2

HANNOVER 1811-1900

BIJLAGE 3-2 Kwantitatieve gegevens betreffende de trekarbeid vanuit het koninkrijk Hannover, met name de Landdrosteien Aurich, Osnabrück, Hannover en Stade, 1811-ca. 1900 A Landdrostei Aurich. Kreis Wittmund

[

Norden Aurich Emden Weener Leer

1811

.. ..* .. 181

L Totaal

Onderdeel A. Wittmund A. Esens Subtotaal A. Berum

A. Leer A. Stickhausen Subtotaal

.. 281

1861 0 0 0 150/200 90/110 57 420/475 40/ 50 20 60/ 70 777/912

±1870

±1900

±2000

300/350

Bronnen: 1811: zie Bijlagen 1-3 en 1-7. 1861: ADW, CA 369 I. 1870: ADW, CA 369 XI: ± 18703.000 Duitse grasmaaiers en hooiers naar Holland, waarvan 2/3 evangelische, meest Oost-Friezen. 1900: ADW, CA 369 XI: in 1902 320 Oostfriese maaiers bij de diensten van Pastor Voss in Friesland; Tack 1902, 125/126: bij dezelfde diensten in 1900 235/245 toehoorders, waaruit hij konkludeert dat 300/350 Oostfriese grasmaaiers, meest reformiert, naar Friesland gingen. Toelichting: A.: Amt .. : voor het departement de l'Ems Oriental samen 100 (zie Bijlage 1-3).

370

BIJLAGE 3-2

HANNOVER 1811-1900

B Landdrostei Osnabrück Kreis

Onderdeel

Aschendorf Sögel

1850

1811

1861

'1864

1866

1867

1868

± 250 ±l3oo ± 450

M·E~n

Bentheim

Lingen

A. Bentheim A. Neuenhaus

±400 ± 100

44 240

Subtotaal

± 500

284

A. Lingen A. Freren

Bersenbrück

> 441

1500

Subtotaal

±18oo

> 448

1500

A. Bersenbrück A. Fürstenau

±1885 ±1380

183 305

- V. Berge A. Vörden

±

65

3340

553

158 96 161 50

0 0 5

±8105

>1297

Subtotaal Wittlage

Osnabrück Iburg M.Il. Totaal

±1900

(0) (0) (0)

100

(?)

100

(±15OO)

884

1099

999

]

>242 75

1871

(±IOOO) (±IOOO) (±2000)

(0) ~35oo

200

Bronnen: 1811: Zie Bijlagen 1-4 en 1-5 (de door Tack 1902, 144 gegeven omrekeningen verschillen in vele gevallen met de mijne, met name bij Aschendorf, Sögel, Bentheim en Lingen. Tack interpreteerde kennelijk de grenzen verschillend). 1850: Schröder 1976. 1861: ADW, CA 369 I. 1864/1871: Meurer 1871, 5/6 (het getal van minimaal 3.500 voor Osnabrück heb ik opgevat als geldig voor de landdrostei Osnabrück; uit een kombinatie van gegevens over 1861/1868 heb ikzelf een rekonstruktie over Kreise en Aemter gemaakt. Deze gerekonstrueerde getallen staan tussen haakjes. 1900: Tack 1902, 126/127 en 132/134. Afkortingen: A.: Amt V.: Vogtei (onderdeel van een Amt). Opmerkingen: De gegevens over 1861 zijn, in vergelijking met die over andere jaren, zeer onvolledig. Waarschijnlijk zijn hiermee ook louter evangelisch-Luthersen bedoeld.

C Landdrostei Hannover Kreis

Onderdeel

1811

1824

1859

1860

1861

1862

1863

1864

1865

A Diepholz Syke

426

,~,

'=<.b""] ,.'"

Sulingen

(Amt Ehrenburg·

Hoya

Barenburg) (Amt Bruchhausen) (Amt Ucht.)

Stolzenau Nienburg

Totaal

1866

100 50 200

±6OO ± 80 ±3oo

± 1002

65

13

16

2

}

877

(600)

(±980)

371

20/ 30 0 0

200 0 0

50 ± 1428

±1900

B

(877)

20/ 30

HANNOVER 1811-1900

BIJLAGE 3-2

Bronnen: , 1811: Zie Bijlagen 1-2 en 1-4 (N.B. 1. Voor de Kreis Diepholz heb ik de mairieën Diepholz, Aschen, Jacobidrebber, Sankthülfen, Lemförde, Varrel, Rehden, Wetschen, Barver, Eidelstedt, Dörpel, Heiligenloh, Dickel, Barnstorf, Kornau en Auburg genomen. Dit is een andere omschrijving dan de ex-Amtmann van Diepholz in 1811 geeft, op basis van zijn omschrijving zou ik op 376 arbeiders komen, maar volgens hemzelf zouden het er wel 1.000 zijn geweest; N.B. 2. De schatting voor Syke is gebaseerd op het aantal voor 1808, dat 69 bedroeg volgens Tack 1902,144; N.B. 3. Het aantal van 1.002 heb ik berekend door het Franse arrondissement Nieubourg, vermeerderd met de mairieën Diepenau, Warmsen, Uchte, Kirchdorf, Ströhen, Dörriehloh, Varrel, Gross Lessen, Schmalförden en Heiligenloh, alle in Ems Supérieur, ongeveer gelijk te stellen aan de Kreise Syke, Sulingen, Hoya, Stolzenau en Nienburg. De onnauwkeuri heid wordt 9 veroorzaakt doordat op die manier in 1811 ten onrechte de kantons Rethem en Walsrode wel en enkele dorpen op de rechteroever van de Weser in de Kreise Stolzenau en Nienburg niét zijn meegerekend). 1824/1865A: Tack 1902, 144 (N.B. hij stelt dat in 1824 onofficieel wel met 1.000 arbeiders vanuit Diepholz gerekend moet worden; dit lijkt sterk op het aantal, in 1811 opgegeven door de ex-Amtmann van Diepholz, zie hierboven). 1865B: ADW, CA 369 II (Bericht Meyeringh 1865: schatting van het aantal grasmaaiers in Friesland). 1866: ADW, CA 3691I (Bericht Lenhartz 1866: opgave van alleen evangelisch-Lutherse arbeiders op basis van een schrijven van het Konsistorium van Hannover van 11/5/1866). 1900: Tack 1902, 126 en 145. D Landdrostei Stade Kreis Achim Verden Rotenburg Blumental Zeven Osterholz Overige Totaal

]

]

1811

1859

1865

± 725

12

0

±1900 0 0 0

± 270 ±1000

0

Bronnen: 1811: Bijlagen 1-1 en 1-2 (N.B. de Kreise Achim, Verden en Rotenburg komen grofweg overeen met het arrondissement Bremen; de overige Kreise met arrondissement Bremerlehe en met het westelijk gedeelte van Bouches de l'Elbe, vanwaar geen trekarbeiders komen; als getallen zijn derhalve die van genoemde arrondissementea aangehouden). 1859 en 1865: Tack 1902, 144. 1900: Niet meer genoemd in de bronnen, elders in deze bijlage geciteerd voor dat jaar.

372

OLDENBURG 1811-1900

BIJLAGE 3-3

BIJLAGE 3-3 Kwantitatieve gegevens betreffende de trekarbeid vanuit het groothenogdom Oldenburg, 1811-1900

Amt Vechta Cloppenburg hiesoythe Wildeshausen

Delmenhorst Oldenburg

Onderdeel eg/m Neuenkirchen Subtotaal

1811 (155) 1610

1865

1866

1868

1869

1880

1895

50

742 174

eg/ m Wildeshausen eg/m Huntlosen eg/ m Grossenkneten eg Dötlingen Subtotaal eg Ganderkesee eg Wardenburg eg/k Hatten Subtotaal

Westerstede Totaal Waarvan: grasmaaiers/turfstekers stukadoors

PM PM 4 8 46 5

8 0 0 ot

(8)

63 9

J~ 2834 2834 0

1900

7

PM

299 89 388

300

400

(467) 14 453

600

2000

65

Bronnen: 1811: Bijlagen 1-1 en 1-2 (Amt Vechta = Visbeck; kanton Vechta zonder Eidelstedt, Dörpel, Heiligenloh, Dickel en Barnstorf/Kornau; kanton Dinklage; Amt CJoppenburg - kanton Cloppenburg, kanton Löhningen en mairie Essen; Amt Friesoythe = kanton Friesoythe; Amt Wildeshausen - kanton Wildeshausen zonder Visbeck maar met Dötlingen/Neerstedt; de overige Aemter komen overeen met de afstotingskantons van het arrondissement Oldenburg, maar zonder Dötlingen/Neerstedt; Tack 1902, 144 komt vooral tot andere cijfers omdat hij het arrondissement Oldenburg weglaat en voor Vechta lager uitkomt). 1865: ADW, CA 369 11 (Bericht Meyeringh 1865: 200 RK grasmaaiers in Friesland, 50 turfgravers uit het Amt Vechta in Hoogeveen en 50 Mecklenburgs(sic)/Oldenburgse turfgravers in Dedemsvaan en Lutten). 1866: Meyeringh 1867 (400 grasmaaiers in Friesland). 1868: Die Hollandsgänger 1869 (alleen evangelisch-Luthersen). 1869: ADW, CA 369 IV (Bericht A. Wolter 1869). 1880 en 1895: ADW, CA 369 XI en Schauenburg 1886, 42; echter ADW, CA 369 VIII (Bericht Kuhlmann 1889: hem lijkt deze schatting "reichlich hoch"). 1900: Tack 1902, 113/116 en 126. Verklaringen: eg: evangelische Gemeinde in 1868 k : kanton in 1811 m : mairie in 1811 ot : in 1811 bij arrondissement Oldenburg (waarschijnlijk kanton Delmenhorst).

373

BIJLAGE 3-4

LIPPE-DETMOLD 1811-1923

BIJLAGE 3-4 Kwantitatieve gegevens betreffende de trekarbeid vanuit het vorstendom Lippe-Detmold, 1811-1923 De gegevens over dit gebied kunnen het beste naar soorten werk gegroepeerd worden vanwege het dominerende belang van de steenbakkers. Bij deze laatsten is in toenemende mate niet meer alleen de Kusten van de Noordzee het bestemmingsgebied, derhalve zal een splitsing worden aangebracht tussen enerzijds de steenbakkers die naar Groningen en Oost-Friesland gaan (het zgn. eerste distrikt) en zij die elders gaan werken (het tweede tot en met het vierde distrikt: de rest van Duitsland, Scandinavië, Oost- en ZuidoostEuropa). grasmaaiers turfstekers naar Nederland en Oost-Friesland 1811 1820 1830 1840 1850 1860 1865 1866 1869 1882 1895 1900 1912 1923

250

312 400 500

0 0 0

steenbakkers naar Nederland en Oost-Friesland (Ie distrikt) 660 573 430 652 794 1.267 1.254 1.232 1.151

naar elders (2e/4e distrikt) 162 487 686 1.759 2.456 6.353

822 1.060 1.116 2.411 3.250 7.620

7.079

8.230 11.900 12.400 14.000 14.227 7.969

13.850

150

Totaal

totaal trekarbeiders naar Nederland en Oost-Friesland 910

1.579 1.654 1.732

150

Bronnen: 1811: Bijlage 1-6. Steenbakkers overige jaren: Fleege-Althoff 1928, 122, 124, 162, 174/175 en Steinbach 1976, 134/155 (voor 1900 is het mogelijk dat het aantal te hoog is, immers tegenover de 100 steenbakkers in 1902 voor Groningen die Fleege-Althoff 1928, 174 geeft staan de 30 voor 1900 in ADW, CA 369 Xl; in 1923 vertrokken er ook nog 925 metselaars en 702 andere trekarbeiders). grasmaaiers/turfstekers: 1860: ADW, CA 369 I; 1865: ADW, CA 369 11 (Bericht Meyeringh 1865: grasmaaiers in Friesland); 1866: Meyeringh 1867 (grasmaaiers in Friesland).

374

BIJLAGE 3-5

BRAUNSCHWEIG, HESSEN, MECKLENBURG 1865-1884

BIJLAGE 3-5 Kwantitatieve gegevens betreffende de trekarbeid uit overige gebieden (Braunschweig, Hessen, Mecklenburg), 1865-1884 A Hertogdom Braunschweig In 1866 worden 20 grasmaaiers uit de kreis Holzminden in Braunschweig geteld onder de vreemde arbeiders in Friesland. Deze Braunschweigse kreis grenst aan de Pruisische kreis Höxter (zie Bijlage 3-1A) en ligt zeer dicht bij Lippe-Detmold. Verder worden in 1873 op een steenfabriek in Veendam 2 Braunschweiger vermeld. Bronnen: 1866: Meyeringh 1867. 1873: Lourens/Lucassen 1984. B Keurvorstendom Hessen

grasmaaiers in Friesland steenbakkers in Groningen

1865 20

1866 30

1873

1875

1883

1884

13

4

2

>3

Bronnen: 1865: ADW, CA 369 11 (Bericht Meyeringh 1865). 1866: Meyeringh 1867 (nadere aanduiding: kreis Neundorf. Deze bestaat niet. Alleen Nenndorf in de Hessische exclave Schaumburg komt in aanmerking; deze exclave grenst aan Lippe-Detmold). 1873/1884: Lourens/Lucassen 1984 . C Mecklenburg (Groothertogdom Mecklenburg-Schwerin?) In 1865 werkten 50 turfgravers in Dedemsvaart en Lutten, afkomstig uit Oldenburg en Mecklenburg. Deze bewering wordt verder nergens bevestigd en kan dus op een vergissing berusten. Bron: ADW, CA 369 Ir (Bericht Meyeringh 1865).

375

Geraadpleegde archieven en literatuur; herkomst van afbeeldingen ~~ 1 Geraadpleegde archieven Nederland Algemeen Rijksarchief, 's-Gravenhage (ARA) - Binnenlandse zaken 1796-1813 (BZ 1796-1813) - JUSTITIE 1813-1876 - WATERSTAAT 1830-1877 - STAATSSECRETARIE - Kabinet des Konings (KDK) - COLLECTIE GOGEL - Gewestelijke Besturen 1807-1815 (GB 1807-1815) Rijksarchief in Drenthe, Assen (RAD) - Oude Statenarchieven (OSA) Rijksarchief in Gelderland, Arnhem (RAG) - Archieven van de Franse tijd (AFT) Rijksarchief in Groningen, Groningen (RAGR) - Gewestelijke Besturen 1798-1814 (GB 1798-1814) - RECHTERLIJK ARCHIEF Rijksarchief in Friesland, Leeuwarden (RAF) - Lands- en gewestelijke besturen 1795-1813 (BRF) Rijksarchief in Limburg, Maastricht (RAL) - Departement van de NEDERMAAS - SCHEPENBANK MEIJEL Rijksarchief in Noord-Brabant, 's-Hertogenbosch (RANB) _ Departement van de Monden van de Rijn (MR) Rijksarchief in Noord-Holland, Haarlem (RANH) - Departement van de Zuiderzee (DZZ) - Oude Rechterlijke Archieven (ORA) Rijksarchief in Overijssel, Zwolle (RAO) _ Departement van de Monden van de Ijssel (DEP) - STATENARCHIEF NA 1813 Rijksarchief in Utrecht, Utrecht (RAU) - Archief van de Staten van Utrecht (SA) Rijksarchief in Zeeland, Middelburg (RAZ) - ARCHIEVEN van de PREFECTUUR Streekarchief (SA) EINDHOVEN - Gemeentearchief (GA) EINDHOVEN - Gemeentearchief (GA) WOENSEL STREEKARCHIEF PEELLAND, Deurne - Gemeentearchief (GA) AARLE-RIXTEL - GEMEENTELIJKE VERVENING DEURNE - MANUSCRIPTEN Streekarchief (SA) WAALWIJK - Gemeentearchief (GA) WAALWIJK - Gemeentearchief (GA) BAARDWIJK Gemeentearchief (GA) ALKMAAR - Gemeentearchief (GA) AKERSLOOT - Gemeentearchief (GA) GRAFT .. De in de noten gebruikte afkortingen zijn kapitaal gedrukt

377

- Gemeentearchief (GA) HEILO - Gemeentearchief (GA) OUDORP - Gemeentearchief (GA) SCHOORL Gemeentearchief AMSTERDAM (GAA) - NIEUW STEDELIJK BESTUUR • - COMMISSIE VAN DE ARBEIDSENQUETE TE AMSTERDAM 1897-1900 - Gemeentearchief (GA) BUIKSLOOT - Gemeentearchief (GA) WATERGRAAFSMEER - Gemeentearchief (GA) WEESPERKARSPEL - Maatschappij tot NUT van het Algemeen (Particuliere archieven 211) Gemeentearchief (GA) BLOEMENDAAL - Oud Archief (OA) Gemeentearchief (GA) GOUDA - SECRETARIE Gouda 1816-1920 - SECRETARIE MOORDRECHT 1813-1900 Gemeentearchief (GA) 's-GRA VENMOER Gemeentearchief (GA) HASSELT - Oud Archief (OA) Gemeentearchief (GA) HEEMSTEDE - OUD ARCHIEF - GEMEENTEVERSLAGEN Gemeentearchief (GA) HELDEN Gemeentearchief (GA) HENDRIK-IDO-AMBACHT Gemeentearchief (GA) LOON-OP-ZAND Gemeentearchief (GA) NEDERWEERT Gemeentearchief (GA) RAAMSDONK Gemeentearchief (GA) SPRANG-CAPELLE - Gemeentearchief (GA) 's-GREVELDUIN-CAPELLE - Gemeentearchief (GA) SPRANG-CAPELLE Gemeentearchief (GA) VELSEN - Oud Archief (OA) Gemeentearchief (GA) WASPIK Gemeentearchief (GA) WEERT - Oud Archief (OA) Gemeentearchief (GA) ZWOLLE Sociaal Historisch Centrum voor Limburg, Maastricht (SHCL) - Documentaire verzamelingen betreffende Noord- en Midden-Limburg (DOC 7) België Algemeen Rijksarchief, Brussel (ARAB) - préfecture de la DYLE Rijksarchief in Antwerpen, Antwerpen (RAA) - PROVinciaal ARCHief Rijksarchief in Oost-Vlaanderen, Gent (RAGB) - Département de l'ESCAUT Gemeentearchief (GA) BRUSSEL Frankrijk Archives Nationales, Parijs (AN) Bondsrepubliek Duitsland Haupt Staatsarchiv, Düsseldorf (HSAD) - Roer-Departement Staatsarchiv Bremen (SAB) Rheinisch-Westfälisches Staatsarchiv, Detmold (SAD) Niedersächsisches Staatsarchiv, Osnabrück (SAO) - Oberemsdepartement (OED) - Arrondissement NEUENHAUS

378

- Arrondissement LINGEN Archiv des Diakonischen Werkes der Evangelischen Kirche in Deutschland, Berlin (ADW) - Central-Ausschuss für die Innere Mission der Deutschen Evangelischen Kirche (CA)

2 Geraadpleegde literatuur VAN DER AA, A.]., Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden, Gorcum 1836-51. AARDEMA, M., Uit het leven van een veenarbeider. Herinneringen van Mindert Aardema, veenarbeider, polderjongen, gastarbeider, AOWer, Baarn 1981. ABEL, W., Geschichte der deutschen Landwirtschah vom frühen Mittelalter bis zum 19. Jahrhundert, Stuttgart 19672 AB UTRECHT DRESSELHUIS,]., Het distrikt van Sluis in Vlaanderen, Middelburg 1819. ADEN, 0., Entwicklung und Wechsellagen ausgewählter Gewerbe in Ostfriesland von der Mitte des 18. bis zum Ausgang des 19. Jahrhunderts, Aurich 1964. VAN AELBROEK, J.L., Werkdadige landbouw-konst der Vlamingen, Gent 1823. AGRICUL TURE. Recensement Général (15 octobre 1846). Résumés par arrondissement et par province, Bruxelles 1850. ALMANACH Irnpérial, Paris 1811 en 1812. ALSTORPHIUS GREVELING, P.W., Statistiek van de provincie Drenthe, voornamelijk uit het oogpunt van Nijverheid en Volkswelvaart; met opgave der hoofd-middelen ter opbeuring van dat gewest, Assen 1840. ANDERSEN, F., Svensk af Wdse!. Perso?alhistorisk kil.demateriale opstäet som f01ge af udenrigspolitikkens konsekvenscr for dansk 10kaladmlDlstratton 1808, In: Personalhistorisk Tidsskrift 102, 1982, 55/80. ANDRÉ, R., La démographie du Hainaut. Tome I; Charleroi et son agglomération, Bruxelles 1970. VAN ASSELT, G.F., De Hollandgänger: gastarbeId In de 19de eeuw. De Conferentie te Oeynhausen op 27 februari 1866; een hoofdstuk uit de geschiedenis van de "Reisepredigt", in: Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis 2, 1976 (no. 4), 4/41. VAN ASSELT, G.F., De HoJlandgängerei, in: Spiegel Historiael 12, 1977,226/235. AYMARD, M., La Sicile, terre d'immigration, in: Les migrations dans les pays méditerranéens au XVIIIeme et au début du XIXeme. Actes des journées d'études. Bendor 6 et 7 avril 1973, Nice 1974, 134/157. BAARS, c., De geschiedenis van de landbouw in de Beijerlanden, Wageningen 1973. BADE, KJ, Massenwanderung und Arbeitsmarkt im deutschen Nordosten von 1880 bis zum ersten Weltkrieg. Uberseeische Auswandcrung, interne Abwanderung und kontinentale Zuwanderung, in: Archiv für Sozialgeschichte 20, 1980, 265/323. BAETENS, R., Omvang en produktie van de baksteennijverheid in de Rupelstreek (16e-20e eeuw), in: Bijdragen tot de geschiedenis 62, 1979, 103/183. BALLEGEER,}., Spokerijen in het Brugse Vrije. Sagen, legenden en volksverhalen uitgelezen, opgeschreven en verzameld, Zaltbommel 1979. BARRET, P./GURGAND, J.-N., Us voyageaient la France. Vie et traditions des Compagnons du Tour de France au XIXe siècle, Paris 1980. BAUDASSIN, A., Der Mägdemarkt in Ripen, in: Die UJustrierte Welt 13, 1865, 233/234. BAUDUIN, H.O.}.H./JANSEN, ].C.G.M., Aspekten van de LImburgse landbouwgeschiedenis, in: Studies over de sociaal-economische geschiedenis van LImburg 14, 1969, 1/102 .. BEETSTRA, W.T., It libben by in greidboer om 1865, In: It Beaken. Tydsknft fan de Fryske Akademy 41, 1979, 115/12l. BERNITT, M., Die Rückwanderung spanischer Gastarbeiter. Der Fall Andalusien, Königstein 1981. BIESTA, P., Geschiedenis van de Groninger breiïndustrie. Overgedrukt uit de Groningse volksalmanak 1940, Groningen z.jr. . .. . BIHOURD, Les Conditions du travail en Portugal, In: M. Cambon, Les condItIons du travall en Espagne, Paris/Nancy 1890. BOOT, M./LOURENS, P./LUCASSEN, ]., A linguistic preprocessor for record linkage in SOCIOeconomic historical research, in: Computers and the Humanities 17, 1983, 45/64. BOS ]zn., W., Sliedrecht, dorp van wereldvermaardheid, Zaltbommel 1969. BOUWMAN, P.]., Geschiedenis van den Zeeuwschen landbouw in de negentiende en twintigste eeuw en van de Zeeuwsche Landbouw-Maatschappij 1843-1943, Wageningen 1946.

379

BOVENKERK, F./EIJKEN, A./BOVENKERK-TEERINK, W., Italiaans ijs. De opmerkelijke historie van de Italiaanse ijsbereiders in Nederland, Amsterdam z.jr. (1983). BRASSÉ, P'/VAN SCHELVEN, W., Assimilatie van vooroorlogse immigranten. Drie generaties Polen, Slovenen, Italianen in Heerlen, 's-Gravenhage 1980. BRAUDEL, F., La Méditerranée et Ie monde méditerranéen à l'époque de Philippe I1, Paris 19763, 2 de· len. VAN BREUGEL, C, Beschreeve Staat van de Meijerije (1794), in: Historiae Agriculturae 8, 1965, 108-54l. BRIELS, J., De zuidnederlandse immigratie 1572-1630, Haarlem 1978. BRUGMANS, IJ., Statistieken van de Nederlandse nijverheid uit de eerste helft der 1ge eeuw, 'sGravenhage 1956, 2 delen. DE BRUIN, M.P., Over dijkgraven en polderjongens, in: Archief van het Koninklijk Zeeuwsch Genoot· schap der Wetenschappen 1970, 100/114. BRUIJN, ].R., Zeevarenden, in: Maritieme geschiedenis der ~derlanden 3, Bussum 1977, 146/190. BRUIJN, ].R./LUCASSEN,]. (eds.), Op de schepen der Oost·Indische Compagnie. Vijf artikelen van ]. de Hullu ingeleid, bewerkt en voorzien van een studie over de werkgelegenheid bij de VOC, Gronin· gen 1980. DE BRUIJNE, F.H., De ronde venen. Een sociaal.geographische studie van een gedeelte van het Hollandsch·Utrechtsche weidelandschap, Rotterdam/Utrecht 1939. BURGLER, R., Stakingen van polderwerkers in de 1ge eeuw, in: Amsterdams Sociologisch Tijdschrift 6, 1979, 51/78. BURKE, P., Popular culture in early modern Europe, London 1978. BIJDRAGEN VAN HET STATISTISCH INSTITUUT, 7,1891,149/150 (brief van ].A. Tours te Beilen). CAFAGNA, L., The Industrial Revolution. ltaly 1830-1914, in: CM. Cipolla (ed.), The Fontana Economic History of Europe 4, 1975, 279/328. CAMBON, M., Les Conditions du travail en Espagne, Paris/Nancy 1890. CAULIER-MA THY, N., Statistiques de la province de Liège sous Ie régime hollandais, Leuven/Paris 1962. CHAMBERS, ].D./MINGA Y, G.E., The Agricultural Revolution 1750-1880, London/Sydney 1966. CHATELAIN, A., Les migrants temporaires en France de 1800 à 1914, Lille 1976, 2 delen. CHEVALIER, L., La formation de la population parisienne au XIXe siècle, Paris 1950. CINANNI, P., Emigration und Imperialismus. Zur Problematik der Arbeitermigranten, München 1969. CIPOLLA, CM., Four centuries of Italian demographic development, in: D.V. Glass/D.E.C Eversley (eds.): Population in History. Essays in Historical Demography, London 1974, 570/587. CLAVERIE, E./LAMAISON, P., Der Ousta als Produktions- und Wohneinheit im Haut-Gévaudan im 17., 18. und 19. Jahrhundert, in: N.Bulst/].Goy/].Hoock (Hrsg.), Familie zwischen Tradition und Mo· derne. Studien zur Geschichte der Familie in Deutschland und Frankreich vom 16. bis zum 20. Jahrhundert, Göttingen 1981, 202/213. COLEMAN, T., The Railway Navvies. A history of the men who made the railways, Harmondsworth 19682• COLLINS, E.].T., Migrant Labour in British Agriculture in the Nineteenth Century, in: The economic history Review, Second Series 29, 1976, 38/59. CONRAD, ].F.W., (Openingsrede) in: Tijdschrift voor Sociale Hygiëne en openbare gezondheidsregeling. Orgaan van het Nederlands Congres van de openbare Gezondheidsregeling 4, 1902, 204/206. COORNAERT, E., Les compagnonnages en France du Moyen Age à nos jours, Paris 1966. COORNAERT, M., Knokke en het Zwin. De geschiedenis, topografie en toponimie van Knokke, met een studie over de Zwindelta, Tielt 1974. CORBETT, ].G., Mexico-United States and West European Labor Migration: A Comparative Analysis, in: R.E. Krane, International Labor Migration in Europe, New York 1979,223/244. CROMPVOETS, H.J.G., Veenderijterminologie in Nederland en Nederlandstalig België, Amsterdam 1981. VAN DEN DAM, ].P.A./LUCASSEN, J.M.W.G., H.H.]. Maas, 1877-1958. Onderwijsman, literator en journalist, Tilburg 1976. DAMSMA, D./DE MEERE, ].M.M./NOORDEGRAAF, L., Statistieken van de Nederlandse nijverheid uit de eerste helft der 1ge eeuw. Supplement, 's-Gravenhage 1979. DAMSMA, D./NOORDEGRAAF, L., Standen en klassen in een Zuidhollands dorp, in: Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis 3, 1977 (no. 9), 243/269.

380

DAMSMA, D./NOORDEGRAAF, L., Uitgevlast en uitgevlogen. Sociale gevolgen van de crisis in de vlasserij op de Zuidhollandse eilanden 1875-1900, in: P. Boomgaard e.a. (red.), Exercities in ons verleden. Twaalf opstellen over de economische en sociale geschiedenis van Nederland en koloniën 1800-1950, Assen 1981, 65/88. DAMSMA, D./NOORDEGRAAF, L., Een vergeten plattelandsnijverheid. Vlasarbeid, bevolkingsgroei en proto-industrialisatie in Zuid-West-Nederland 1700-1900, in: Economisch en Sociaal-Historisch Jaarboek 44, 1982, 145/154. DAVICO, R., Démographie et économie. Ville et Campagne en Piémont à l'époque française, in: Annales de démographie historique 1968, 139/164. DELA TTE, 1., Les classes rurales dans la principauté de Liège au XVIIIe siècle, Liège 1945. DENZEL, E., Wirtschafts- und Sozi.algeschichte der Stadt Wetter, in: Beiträge zur Geschichte Dortmunds und der Grafschaft Mark 49, 1952, 1/270. VAN DEURSEN, A.Th., Het kopergeld van de Gouden Eeuw. 1. Het dagelijks brood, Assen 1978. DIEPEVEEN, W.J., De vervening in Delfland en Schieland tot het einde der zestiende eeuw, Leiden 1950. VAN DILLEN, J.G., Van rijkdom en regenten. Handboek tot de economische en sociale geschiedenis van Nederland tijdens de republiek, 's-Gravenhage 1970. DOBELMANN, W., Ein altes Heuerlingsgeschlecht, in: Heimat gestern und heute. MitteiJungen des Kreisheimatbundes Bersenbrück e.V. 11, 1963, 23/25. DOEDENS, A. (red.), Autoriteit en strijd. Elf bijdragen tot de geschiedenis van collectief verzet in de Nederlanden, met name in de eerste helft van de negentiende eeuw, Amsterdam 1981. DOEKS, F., Einige Bemerkungen über die Holländischen Sbmpffieber als complicirte und verlarvte Wechselfieber, Hannover 1827. ELSNER, L., Zum Wesen und zur Konti~uität ~e: Fremdarbeiterpolitik des deutschen Imperialismus, in: Wesen und Kontinuität der Fremdarbelterpoliuk des deutschen Imperialismus, Rostock 1974, 2/76. ENGELBERTS, E., Schets der landhuishouding in een gedeelte van Maas en Waal, in: G.H. Kocks/J.M.G. van der Poel, Landbouwkundige beschrijvingen uit de negentiende eeuw. 11 overige provincies, Wageningen 1981. ENQUÊTE betreffende werking en uitbreiding der wet van 19 september 1874 (Staatsblad no. 130) en naar den toestand van fabrieken en werkplaatsen, I-V, Sneek 1887. VAN EYCK VAN HESLINGA, E.s., De vla~ dekt de lading. De Nederlandse koopvaardij in de Vierde Engelse oorlog, in: Tijdschrift voor zeegeschIedenIs' 1, 1982, 102/113. FABER, ].A., Drie Eeuwen Friesland. Economische en sociale ontwikkelingen van 1500 tot 1800, in: A.A.G. Bijdragen 17, Wageningen 1972. FABER,].A., De Noordelijke Nederlanden van 1480 tot 1780. Structuren in beweging, in: Algemene Geschiedenis der Nederlanden 5, Bussum 1980, 196/250. FABER, ].A. e.a., Population changes and economic developments in the Netherlands: A historical survey, in: A.A.G. Bijdragen 12, Wageningen 1965,47/110. FAIPOULT, M., Mémoire statistique du département de l'Escaut (ingeleid door P. Deprez), Gent 1960. (Verhandelingen Maatschappij voor geschiedenis. en oud~eidkunde te Gent 10). FALKMANN, Historische Bemerkungen über dIe s.g. Fneslandsgänger, in: Vater!ändische Blätter (Detmold) 4, 1846, 51/55, 65/71, 81/87, 94/104, 113/118, 129/135, 166/172, 193/200, 339/343, 356/359, 369/375, 385/389, 433/438. FISCHER, W., RuraJ Industrialization and Population Change, in: Comparative studies in society and history 15, 1973, 158/170. FLEEGE-ALTHOFF, F., Die lippischen Wanderarbeiter, Detmold 1928. FLEEGE-ALTHOFF, F., Die lippischen Wanderarbeiter, in: H. VolmeriE. Stein (Hrsg), Das Land Lip. pe, Berlin-Friedenau 1930, 65/71. FREMDLING, R., Eisenbahnen und deutsches Wlrtschaftswachstum 1840-1879. Ein Beitrag zur Entwicklungstheorie und zur Theorie ~er Infrastruktu~, Dortmund 197? . . . FRIJHOFF, W., De paniek van JUni 1734, 10: ArchIef voor de geschIedenis van de KatholIeke Kerk 10 Nederland 19, 1977, 170/233. FRIJHOFF, W., De heilige stede van Hasselt (Ov.). Gestalte, waarden en functies van een herleefde bedevaart in een diaspora-parochie, in: Archief voor de geschiedenis van de Katholieke kerk in Nederland 19, 1978, 31171. FUNKEN, ]., Breyeller Hande!sleute-ohne Kiepe, in: Breyell, was huckste knäbbig. Ein Heimatbuch bearbeitet von Dr. Hanna Meuter. Schriftenreihe des Landkreises Kempen-Krefeld 12, 1959, 189/201. GARGAS, S., Die niederländische Auswanderung, in: Economisch-Historisch Jaarboek 14, 1928,

381

179/281. GEERTSEMA, C.J., Beschrijving van den landbouw in de districten Oldambt, Westerwolde en Fivelingo in de provincie Groningen (1868), in: G.H. Kocks/J.M.G. van der Poel, Landbouwkundige beschrijvingen uit de negentiende eeuw. I Groningen, Wageningen 1979. GERDING, M.A.W., Turfgraverij rondom Hoogeveen 1750-1850, Doctoraalscriptie economische en soci\lle geschiedenis R.U. Utrecht 1980. GERDING, M.A.W., De economische ontwikkeling van Hoogeveen 1625-1815, in: Keverling Buisman, F., e.a. (red.), Hoogeveen, oorsprong en ontwikkeling 1625-1813, Hoogeveen 1983, 93/142. GEWIN, B., Arbeidsbeurzen, Utrecht 1898. GIELE, J., Arbeidersleven in Nederland 1850-1914, Nijmegen 1979. GIRARD, R., Quand les Auvergnats partaient conquérir Paris, Paris 1979. GIRARD, R., Joumal d'un Auvergnat de Paris (1882-1982), Les Fondations (1882-1907), Paris 1982. GLADEN, A., Der Kreis Tecklenburg an der Schwelle des Zeitalters der Industrialisierung, Münster 1970. GOTTSCHALK, M.K.E., De ontginning der Stichtse venen ten oosten van de Vecht, in: Tijdschrift van het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap 73, 1956. DE GRAAFF, M.H ., Landbouw, fabrijkwezen en koophandel in Nederland, Leeuwarden 1845. VAN DE GRAAFF, S., Historisch·Statistische Beschrijving van het departement Braband. Eerste stuk, Amsterdam 1807 (A). VAN DE GRAAFF, S., Tabellen behoorende tot het Eerste stuk der Statistiek van Braband, Amsterdam 1807 (B). VAN DE GRAAFF, S., Statisties overzigt van Oostvriesland en Jever, Den Haag 1808. GRAF, H.-]., Der Hennese Fleck. Eine alte Geheimsprache der Kiepenträger aus Breyell am linken Niederrhein, Kempen/Niederrhein 1974. GRANOTIER, B., Les travailleurs immigrés en France, Paris 1973. GRASHOF, A., Aus dem Leben der Hollandsgänger. Bilder aus dem Natur-, Volks- und Seelsorgerleben, in: Monatsschrift für innere Mission 2, 1882, 328/331, 3771380, 414/419, 465/ 470. GRIFFIS, W.E., The American in Holland: Sentimental Rambles in the Eleven Provinces of the Netherlands, BostonlNew York 1899. GROESBEEK, ].W., Heemstede in de historie. Leven, werken, handel en koehandel in de woonplaats van Emece, Heemstede 1972. GUTMANN, M.P., War and rurallife in the early modern low countries, Assen 1980. GUTTON, ].P., Domestiques et serviteurs dans la France de l'Ancien Régime, Paris 1981. HAKS, D., Huwelijk en gezin in Holland in de 17de en 18de eeuw. Processtukken en moralisten over aspecten van het laat-17de- en 18de-eeuwse gezinsleven, Assen 1982. HARDENBERG, H. (m.m.v. E. Nuyens), Inventaris van de archieven van het arrondissement Maastricht en van het departement van de Nedermaas (1794-1814), 's-Gravenhage 1946. HARKX, W.A.].M., De Helmondse textielnijverheid in de loop der eeuwen. De grondslag van de huidige textielindustrie. 1794-1870, Tilburg 1967. HARTMANN, A., Ein Menschenmarkt, in: Die lllustrierte Welt 13, 1865,7/8. HARTOGH HEYS VAN ZOUTEVEEN, H ., De Bodem, in: Algemeene Statistiek van Nederland, deel I, Leiden 1870, 10/62. HASQUIN, H., (éd.), Les'Réflexions sur I'état présent du commerce, fabriques et manufactures des PaïsBas autrichiens (1765)' du négociant bruxellois Nicolas Bacon (1710-1779) conseiller député aux affaires du commerce, Brussel 1978. HASQUIN, H., Nijverheid in de Zuidelijke Nederlanden 1650-1795, in: Algemene geschiedenis der Nederlanden 8, Bussum 1979, 124/159. VAN HEERDE, H., Onder de c10ckenslach van Nunspeet, Alphen aan den Rijn 1978'. HEIDEMA, Sr., P./DIJKEMA, E., Beschrijving van den landbouw in het district Hunsego, Provincie Groningen, in: G.H. Kocks/J.M.G. van der Poel, Landbouwkundige beschrijvingert uit de negentiende eeuw. I Groningen, Wageningen 1979. HEKSCHER, E.F., An economic history of Sweden, Cambridge Mass. 1954. HELDRING, O.G., Binnen- en buitenlandsche kolonisatie, in betrekking tot de armoede, Amsterdam 1846. VAN HERTUM, J., Landbouwkundige beschrijving van een gedeelte der provincie Zeeland, betreffende hoofdzakelijk de eilanden Walcheren, Schouwen, en Zuid- en Noord-Beveland (1836), in: G.H. Kocksl].M.G. van der Poel, Landbouwkundige beschrijvingen uit de negentiende eeuw. II Overige provincies, Wageningen 1981.

382

HIRSCHFELDER, H., Herrschaftsordnung und Bauerntum in Hochstift Osnabrück im 16. und 17. Jahrhundert, Osnabrück 1971. HOBSBAWM, E.]./RUDÉ, G., Captain Swing, z.pl. 1969. VAN DER HOEK, S., "Door den vreemd'ling met eerbied te naderen", Tijdsbeeld van een veenkolonie, Groningen 1979. HOEKSTRA, P., Bloemendaal. Proeve ener streekgeschiedenis, Wormerveer 1947. HOFFMAN, K., SawmiIIs·Finland's Proto-Industry, in: The Scandinavian economic history review 30, 1982,35/43. HOFFMANN-NOWOTNY, H.-]., Soziologie des Fremdarbeiterproblems. Eine theoretische und empirische Analyse am Beispiel der Schweiz, Stuttgart 1973. HOHORST, G., Wirtschaftswachstum und Bevölkerungsentwicklung in Preussen 1816 bis 1914, New York 1977. DIE HOLLANDSGÄNGER, in: Kirchliche Beiträge zum Ausbau der evangelisch-Lutherischen Kirche des Herzogtum Oldenburg 15, 1869. .. . . . HOLLESTELLE, ]., De Nederlandse steenbakkerij In de zeventiende en achttiende eeuw, in: Economisch en Sociaal-Historisch Jaarboek 44, 1982, 11/21. HOLLINGSWORTH, Th.H., Emigration from the United Kingdom and the Republic of lreland, in: M. Livi Bacci (ed.), The demographic and social pattern of emigration from the southern European Countries, Firenze 1972, 261/277. HÖMBERG, A.K., Wirtschaftsgeschichte Westfalens, Münster 1968. HOPKINS, A.G., An economic History of West-Africa, London 1973. HOUBEN, H., Der Hennese Fleek. Das Krämerlatein der Breyeller. Ein belehrendes und unterhaltendes Büchlein über ei ne alte Geheimsprache, BreyeII 1939. HUCK, G./REULECKE,]. (Hrsg.), ... und reges Leben ist überaII sichtbar. Reisen im Bergischen Land urn 1800, Neustadt an der Aisch 1978. HUFTON, O.H., The Poor of Eighteenth-Century France 1750-1789, Oxford 1974. DE HULLU, ]., Uit het leven van den Cadzandschen landbouwer in vroeger dagen, z.pl. (Oostburg), Z.J. IPSEN, G., Die preussische Bauernbefrelung als Landesausbau, in: W. KölImann/P. MarschaIck (Hrsg.), Bevölkerungsgeschichte, Köln 1972, 154/189. VAN ITERSON, W.J.D., Schets van de landhuishouding der Meijerij, 's-Hertogenbosch 1868. JACQUART, ]., La crise rurale en Ile-de-France 1550-1670, ~aris 1974. . JANSEN, ].C.G.M., Lange golven In de economische geschiedems van Limburg, in: Studies over de sociaal-economische geschiedenis van Limburg 26, 1981, 1/62. DE JONGE, ].A., De industrialisatie in Nederland tussen 1850 en 1914, Nijmegen 1976. JOULIA, A., Ein französischer Verwaltungsbezlrk In Deutschland: Das Oberems.Departement (18101813), in: Osnabrücker Mitteil,.~gen 80, 1973, 60/89. . De landbouwkundige gegevel/S'ult het JOURNAAL der relze van den agent van nationale economie der Bataafsche republiek]. Gold berg in het jaar 1800 (bezorgd door]. MEIHUIZEN), in: Historia Agricultu. rae 5, 1959, 121/191. JOURNAAL der reize van den agent van nationale economie der Bataafsche republiek]. Goldberg in het jaar 1800 (bezorgd door B.W.A.E. SLOET tot Oldhuis), in: Tijdschrift voor Staathuishoudkunde en Statistiek 18, 1859, 197/459 en 19, 1860, 1/263. KAMEN, H., Spain in the Later Seventeenth Century 1665-1700, London/New York 1980. DE KANTER, ]., De meekrapteler en bereider, Dordrecht 1802. DE KANTER, J./ AB UTRECHT DRESSELHUIS, ]., De provincie Zeeland, Middelburg 1824. KEMPER, ].M. (Uitg.), Jaarboeken van het Fransche Regt en de Fransche Regtsgeleerdheid voor de Hollandsche Departementen, Leiden 1812. KERR, B.M., Irish Seasonal Migration to Great Britain, 1800-1838, in: Irish Historical Studies 3, 1943, 365/380. KLAVER, 1., Herinneringen van een Friese landarbeider. Enkele opgetekende zaken uit het jongste verleden tot 1925, Nijmegen 1974. KLEINE STAARMAN, ].H., Historie van Lutten en Slagharen, Utrecht 1967. KLEP, P.M.M., Bevolking en arbeid in transformatie. Een onderzoek in Brabant 1700-1900, Nijmegen 1981. VAN DER KLOOT MEYBURG, B.W., Bijdrage tot de geschiedenis van de meekrapcultuur in Nederland, in: Economisch-Historisch Jaarboek 18, 1934, 59/153. KNIPPENBERG, W.H.Th. (red.), De Teuten. Buitengaanders van de Kempen, Eindhoven 1974. KNOTTER, A., De Amsterdamse bouwnijverheid in de 1ge eeuw tot ca. 1870. Loonstarheid en trekar-

383

beid op een dubbele arbeidsmarkt, in: TvSG 10, 1984 (no. 34), 123/154. VAN KOETSVELD, C.E., Ideaal en werkelijkheid, Nieuwste schetsen en novellen, Schoonhoven 1868. DE KOK, J.A., Nederland op de breuklijn Rome-Reformatie. Numerieke aspecten van Protestantisering en Katholieke Herleving in de Noordelijke Nederlanden 1580-1880, Assen 1964. KOLB, G.Fr., Handbuch der Vergleichenden Statistik der Völkerzustands- und Staatenkunde, Leipzig 1862J . KONDRATIEFF, N.D., The long waves in economic life, in: The Review of Economic Statistics 17, 1935, lOS/lIS. KRANENBURG, H .A.H., De zeevisserij van Holland in den tijd der Republiek, Amsterdam 1946. KRIEDTE, P.lMEDICK, H.lSCHLUMBOHM, J., Industrialisierung vor der Industrialisierung. Gewerbliche Warenproduktion auf dem Land in der Formationsperiode des Kapitalismus, Göttingen 1978. KRONIEK van een Friese boer. De aantekeningen (1821-1856) van Doeke Wijgers Hellema te Wirdum, bewerkt door H. AIgra, Franeker 1980'. KROPOTKINE, P., Gedenkschriften van een Revolutionair, Gorinchem 1902, 2 delen. KÜTHER, C., Menschen auf der Strasse. Vagierende Unterschichten in Bayern, Franken und Schwaben in der zweiten Hälfte des 18. Jahrhunderts, Göttingen 1983. KUPERUS, ].A.lMEIHUIZEN, L.S., Honderd jaar bedrijfsresultaten van de Wilhelminapolder (18141913), in: Historia Agriculturae 6, 1962, 117/273. LABRIJN, A., Het klimaat van Nederland gedurende de laatste twee en een halve eeuw, Schiedam 1945. De LANDBOUWENQUETE van 1800, meegedeeld door J.M.G. VAN DER POEL, in: Historia Agriculturae 1, 1953, 48/194; 2, 1954, 45/233; 3, 1956, 105/168. LANGENDIJK, P., De Zwetser. Kluchtspel, opnieuw uitgegeven en van inleiding en aantekeningen voorzien door W.A. Ornée en M.A. Streng, Zutphen 1971. LEEGHWATER, J.A., Haarlemmermeerboek, 17107 • LEEMANS, W.F., De grote Gelderse tollen en de tollenaars in de 18de en het begin der 19de eeuw. Een bijdrage tot de geschiedenis van de Rijnhandel, Zutphen 1981. LEESON, R.A., Travelling Brothers. The six centuries'road from craft fellowship to trade unionism, London 1979. LEGET, J.N., Hollandgangers uit Fürstenau, in: D.F. Goudriaan e.a. (red.), Gedenkboek 1948-1978. Afdeling Kennemerland van de Nederlandse Genealogische Vereniging, Haarlem 1979, 9/19. LINDEMANS, P., Geschiedenis van de landbouw in België, Antwerpen 1952, 2 delen. LIS, C.L.A., Problematiek relatie pre-moderne industrialisering en maatschappij, in: Economisch- en Sociaal-Historisch Jaarboek 44, 1982, 111/115. LIS, C.lSOLY, H., Poverty and capitalism in pre-industrial Europe, Hassocks Sussex 1979. LOHRMANN, R., Politische Auswirkungen der Arbeitskräftewanderungen auf die Bundesrepublik Deutschland, in: R. Lohrmann/K. Manfras, Ausländerbeschäftigung und internationale Politik. Zur Analyse transnationaler Sozialprozesse, München/Wien 1974, 103/140. LOOTSMA, S., Historische Studiën over de Zaanstreek, Tweede Bundel, Koog aan de Zaan 1950. LOURENS, P.lLUCASSEN, J., Studie over de Groningse en Oostfriese steenbakkerijen in ms., een deel hiervan in: Mechanisering en arbeidsmarkt in de Groningse steenbakkerijen, gedurende de negentiende eeuw, te verschijnen in: Jaarboek voor de geschiedenis van Bedrijf en Techniek 1, 1984. LUCASSEN, J., Beschouwingen over seizoengebonden trekarbeid naar het westen van Nederland, ca. 1600 - ca. 1800, in: Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis 8, 1982 (no. 28), 327/358. LUCASSEN, J./LUCASSEN, L.J., Marskramers uit Meijel en omgeving: De "Teuten", 1750·1830, in : Medelo 2, 1983, 50/59 (A). LUCASSEN, J.lLUCASSEN, L.J., De arbeiders aan het Grand Canal du Nord, het t raject Weert-MeijelVenlo in 1809/1810, in: Medelo 2, 1983, 41/49 (B). LUDWIG, J., Die wirtschaftliche und soziale Lage der Wanderarbeiter im Grossherzogthum Baden. Ergebnisse einer Enquête Juli 1911-Mai 1912, Karlsruhe i.B. 1915. LUHRMANN, H., Die "Hollandgänger", die "Gastarbeiter" des 18. Jahrhunderts, in: Heimatjahrbuch für Osnabrück-Stadt und Land 1978, 116/117. MAC LEAN, J., Arbeidsconflicten in de periode 1813·1872, in: Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis 5, (no. 16) 1979,292/312. MAGER, W., Haushalt und Familie in protoindustrieller Gesellschaft: Spenge (Ravensberg) während der ersten Hälfte des 19. Jahrhunderts. Eine Fallstudie, in: N. Bulst/J. Goy/J. Hoock (Hrsg.), Familie zwischen Tradition und Moderne. Studien zur Geschichte der Familie in Deutschland und Frankreich vom 16. bis zum 20. Jahrhundert, Göttingen 1981, 141/181. MAGER, W., Protoindustrialisierung und agrarisch-heimgewerbliche Verflechtung in Ravensberg wäh-

384

rend der Frühen Neuzeit. Studien zu einer Gesellschaftsformation im Übergang, in: Geschichte und Gesellschaft 8, 1982, 435/474. MARKOW, A., Das Wachstum der Bevölkerung und die Entwicklung der Aus- und Einwanderungen, Ab- und Zuzüge in Preussen und Preussens einzelnen Provinzen, Bezirken und Kreisgruppen von 1824 bis 1885, Tübingen 1889. MARTINET, J.F., Het vaderland en het vereenigd Nederland, Zaltbommel 1830-18333, 6 delen. MARIJNISSEN, H./RABEN-FABELS, A., De weg over de grens, Nijmegen 1978'. MAUCO, G., Les migrations ouvrières en France au début du XIXe siècle d'après les rapports des préfets de l'Empire, de 1808 à 1813, Paris 1932. VAN MAURIK, J., Toen ik nog jong was, Amsterdam 1901. MEDEDELINGEN en berigcen van het hoofdbestuur en van de afdelingen der HOLLAND SC HE MAATSCHAPPIJ VAN LANDBOUW 1,1848-. DE MEERE, J.M.M., Daglonen in België en Nederland in 1819 - een aanvulling, in: Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis 6, 1980 (no. 20), 357/384. (A). DE MEERE, ].M.M., Gastarbeid in de omgeving van Maarssen in 1811, in: Orgaan van de "Historische Kring Maarssen" 7, 1980, 32/40 (B). DE MEERE, ].M.M., Economische ontwikkeling en levensstandaard in Nederland gedurende de eerste helft van de negentiende eeuw, Cahiers Sociale Geschiedenis 1, Den Haag 1982. MEIJIDE P ARDO, A., La emigracion Gallega intrapeninsular en el siglo XVID, in: Estudios de Historia Social de Espaiia 4, 1960, 461/606. MENDELS, F.F., Landwirtschaft und bäuerliches Gewerbe in Flandern im 18. Jahrhundert, in: KRIEDTE/MEDICK/SCHLUMBOHM 1978,325/349. MEURER, H., Das Hollandsgehen mit besonderer Rücksicht auf die Lage der Heuerleute im Osnabrückischen, Osnabrück 1871. MEYER, E.H.W., Teilungsverbot, Anerbenrecht und Beschränkung der Brautschätze beim bäuerlichen Grundbesitze Lippes. Eine volkswirtschaftliche Untersuchung, Berlin 1895. DE MEYER, M., De volks- en kinderprent in de Nederlanden van de 15e tot de 20e eeuw, Antwerr.en/Amsterdam 1962. (MEYERINGH, F.), "Hollandsgänger" und .Reisepredigc, in: Fliegende Blätter 24, 1867. MIDDELHOVEN, P.J., De Amsterdamse veIlIngen van Noord-Europees naaldhout 1717-1808. Een bijdrage tot de Nederlandse prijsgeschiedenis, in: Economisch- en Sociaal-Historisch Jaarboek 41, 1978, 86/114. MILLWARD, R., An Economic Analysis of the Organization of Serfdom in Eastern Europe, in: The Journal of Economic History 62, 1982, 513/548 .. MISKIMIN, H.A., The Economy of Later RenaIssance Europe 1460-1600, Cam bridge 1977. MOORMANN, J.G.M., De geheimtalen, Zutphen 1932. MOOSER, ]., Soziale Mobilität und familiale Plazierung bei Bauern und Unterschichten. Aspekte der Sozialstruktur der ländlichen Gesellschaft im 19. Jahrhundert am Beispiel des Kirchspiels Quernheim im östlichen Westfalen, in: N. Bulst/]. Goy/]. Hoock (Hrsg.), Familie zwischen Tradition und Moderne. Studien zur Geschichte der Familie in Deutschland und Frankreich vom 16. bis zum 20. Jahrhundert, . . " . Göttingen 1981, 182/201. MORGAN, D.H., The place of harvesters In nIneteenth-century vlilage life, In: R. Samuel (ed.), Village life and labour, London/Boston 1965. MORGAN, D.H., Harvesters and Harvesting 1840-1900. A Study of the Rural Proletariat, London/Canberra 1982. MULDER K., Hannekemaaiers en kiepkerels, Haren 19732• MULDER: R.D., Twee en een halve eeuw tolheffing en toerisme in Drenthe (1700-1950), in: Nieuwe Drentse Volksalmanak 90, 1973, 24/25. NELLEMANN, G., Polske landarbejdere i Danmark og deres efterkommere, Kopenhagen 1981. NICHTWEISS, J., Die ausländischen Saisonarbeiter in der Landwirtschaft der ösdichen und mitderen Gebiete des Deutschen Reiches. Ein Beitrag zur Geschichte der preussisch-deutschen Politik von 1890 bis 1914, Berlin 1959. NIELSEN, A., Industriens historie i Danmark, Vol. ID, 2, Kopenhagen 1944. NIERHOFF, A.M.G., Bloemendaal, lanen en wegen hun naam en geschiedenis, Bloemendaal 1963. NOORDEGRAAF, L., Armoede en bedeling. Enkele numerieke aspecten van de armenzorg in het zuidelijk deel van Holland in de Bataafse en Franse tijd, in: Holland 9, 1977, 1/24. Rapporten en voorstellen betreffende den OECONOMISCHEN TOESTAND DER LANDARBEIDERS in Nederland, 's-Gravenhage 1909.

385

Ó GRÁDA, c., Seasonal Migration and Post-Famine Adjustment in the West of lreland, in: Stud ia Hibernica 13, 1973, 48/76. OLBRICH, H. (Hrsg.), Sozialbericht von Johannes Hesekiel, 1866. Über die Wanderarbeiter beim Rübenanbau und in den Zuckerfabriken der Provinz Sachsen, Schriften aus dem Zucker-Museum 16, Berlin 1982. DE ONTWIKKELING en spreiding van de stuwende werkgelegenheid in Twente tot 1960, Zwolle 1963. VAN OORSCHOT, ].M.P., Vorstelijke vliegers en Valkenswaardse valkeniers sedert de zeventiende eeuw, Tilburg 1974. VAN OORSCHOT, ].M.P., Eindhoven, een samenleving in verandering, Deel11810-1920; Deel 2 19201960, Eindhoven 1982. ORNÉE, W.A., De "Mof" in de Nederlandse blij- en kluchtspelen uit de 17e en 18e eeuw, in: Voordrachten gehouden voor de Gelderse leergangen te Arnhem 27, 1970. PEETERS, J .H., Klapper op doopjes, huwelijken en overlijdens van de Parochie van Sint Nicolaas te Meijel 1608-1860, z.pl., Z.JR. PEIRS, G., Uit klei gebouwd. Baksteenarchitectuur van 1200-1940, Tielt/Amsterdam 1979. PENNERS, Th., Die Abwanderung aus Lingen a.d. Ems nach einer Absentenliste vom Jahre 1729, in: Osnabrücker Mitteilungen 69, 1960, 62/10l. PENNINX, R./VAN VELZEN, L., Internationale arbeidsmigratie. Uitstoting uit "thuislanden" en maatschappelijke integratie in "gastlanden" van buitenlandse arbeiders, Nijmegen 1977. PISTOR, R.-G./SMEETS, H., Die Fossa Eugeniana. Eine unvollendete Kanalverbindung zwischen Rhein und Maas 1626, Köln 1979. PITSCH, F.J., Die wirtschaftliche Beziehungen Bremens zu den Vereinigten Staaten von Amerika bis zur Mitte des 19. Jahrhunderts, Bremen 1974. LE PLAY, F., Les Ouvriers Européens. Etudes sur les travaux, la vie domestique et la condition morale des populations ouvrières de l'Europe. Précédées d'un exposé de la méthode d'observation, Tours 187718792, 6 delen. VAN DER POEL, ].M.G., Honderd jaar landbouwmechanisatie in Nederland, Wageningen 1967. POITRINEAU, A., Remues d'hommes. Les migrations montagnardes en France 17e-18e siècles, Paris 1983. POST, M.J.H., De Katholieken op Zuid-Beveland in de tweede helft van de zeventiende en de eerste helft van de achttiende eeuw, in: Voor Rogier. Een bundel opstellen van oud-leerlingen de hoogleraar bij zijn afscheid aangeboden, Hilversum/Antwerpen 1964, 111/125. POSTHUMUS, N.W., De geschiedenis van de Leidsche lakenindustrie, I-ID, 's-Gravenhage 1908/1939. DE POTTER, F./BROECKAERT, J., Geschiedenis van.de Gemeenten der provincie Oost-Vlaanderen, Derde Reeks-Arrondissement St. Nicolaas, Deel 1, Gent 1877. POUSSOU, ].P., Introduction à l'étude des mouvements migratoires en Espagne, Italie et France méditerranéenne au XVIDe siècle, in: Les migrations dans les pays méditerranéens au XVIDeme et au début du XIXeme. Actes des journées d'études. Bendor 6 et 7 avril 1973, Nice 1974, 4/24. PRA TO, G., Le protectionnisme ouvrier (l'exclusion des travailleurs étrangers), Paris 1912. VAN PUIJENBROEK, F.].M., Onder de voet gelopen. Het ontstaan en verdwijnen van de kleinnijverheid na 1800: De Brabantse klompenmakerij, Tilburg 1969. RADCLIFF, T., A report on the agriculture of eastern and western Flanders, London 1819. RAMAER, J.c., Geschiedkundige Atlas van Nederland. Het koninkrijk der Nederlanden (1815-1931), 's-Gravenhage 1931. VON REDEN, F.W., Erwerbs- und Verkehrsstatistik des Königsstaats Preussen in vergleichender Darstellung, Darmstadt 1853/1854, 2 delen. REDFORD, A., Labour migration in England 1800-1850, Manchester 1976}. REDLICH, F., The German military enterpriser and his work force. A study in European economie and social history 1, Wiesbaden 1964. REEKERS, S., Westfalens Bevölkerung 1818-1955. Die Bevölkerungsentwicklung der Gemeinden und Kreise im Zahlenbild, Münster/W. 1956. REGTDOORZEE-GREUP ROLDANUS, S.c., Geschiedenis der Haarlemmer bleekerijen, Den Haag 1936. REININGHAUS, W., Die Migration der Handwerksgesellen in der Zeit der Entstehung ihrer Gilden (14./15. Jahrhundert), in: Vierteljahrschrift für Sozial-und Wirtschaftsgeschichte 68, 1981, 1/21. RICKELMANN, H., Die Tüötten in ihrem Handel und Wandel und die Wollen- und Leinenerzeugung im Tecklenburger Land, Paderborn 19762. ROBERTS, M., Sickles and Scythes: Women's Work and Men's Work at Harvest Time, in: History

386

Workshop Journal 1979 (no. 7), 3/28. ROBERTS, P./BOS, J., 50 Jaar afsluitdijk. Herinneringen van dijkers, denkers en drammers, Bussum 1982. ROESSINGH, H.K., Landbouw in de Noordelijke Nederlanden 1650-1815, in: Algemene Geschiedenis der Nederlanden 8, 1979, 16/72. ROMANO, R., Autour de quelques problèmes d'histoire du travail en Italie, in: Mélanges en l'honneur de Fernand Braudel. Histoire économique du monde méditerranéen 1450-1650, Paris 1973, 497/509. ROPPE, L./PANHUYSEN, G.W.A./NUYENS, E.M., De decadaire, resp. maandelijkse rapporten van de Commissarissen van het Directoire Exécutif in het Departement van de Nedermaas (1797-1800), Maastricht 1956. ROSCHER, W., System der Volkswirtschaft. Ein Hand- und Lesebuch für Geschäftsmänner und Studierende, Stuttgart 1875-1894, 5 delen. LE ROY LADURlE, E., De la crise ultime à la vraie croissance (1690-1789), in: Histoire de la France rurale, deel 2, z.pl. 1975, 355/599. SAHNER, W., Katholische und evangelische Seelsorge des Deutschtums in Holland, Emsdetten (Westf.) 1950. VAN SCHAIK, P., De economische betekenis van de turfwinning in Nederland, in: EconomischHjstorisch Jaarboek 32, 1969, 141/205; 33, 1970, 186/235. SCHAUENBURG, L., Die Arbeit unter den Hollandsgängern, in: Monatsschrift für innere Mission 6, Gütersloh 1886, 23/88. SCHEPENS, L., Kroniek van Stijn Streuvels 1871-1969, Brugge 1971. SCHEPENS, L., Van Vlaskutser tot Franschman. Bijdrage tot de geschiedenis van de Westvlaamse plattelandsbevolking in de negentiende eeuw, Brugge 1973. SCHISSLER, H., Preussische Agrargesellschaft im Wandel, Göttingen 1978. SCHLUMBOHM, J., Der saisonale Rhythmus der Leinenproduktion im Osnabrücker Lande während des späten 18. un1 der. ersten ~älf~~ des ~9. Jahrhunderts: Erscheinungsbild, Zusammenhänge und interregionaler Verglelch, m: Archiv fur Sozlalgeschlc.hte 1~, 1979, 163/298 .. SCHRODER, A., Helmmdustne und Hollandgangerel urn 1850. Aus emem Bericht des Fürstenauer Amtmanns über die wirtschaftliche Situation in den Gemeinden der Kirchspiele Berge und Bippen, in: Heimat-Jahrbuch Osnabrücker Land 1976, 82/85. SCHRÖDER, A., Hollandgänger werden zu Niederländern-Fürstenauer heiraten nach Amsterdam, in: Heimat-Jahrbuch Osnabrücker Land 1978, 97/99. SCHUL TE, H., Hollandgängerei vor 200 Jahren. Treffpunkt war der "Breite Stein" zwischen Ankum und Üffeln, in: Heimat-Jahrbuch des Kreises Bersenbrück 1970, 38/40. SCHW ARTING, A.C., Die Verwaltungsorganisation Nordwestdeutschlands während der französischen Besatzungszeit 1811-1813, Oldenburg 1936. SELLA, D., Au dossier des migrations montagnardes: l'exemple de la Lombardie au XVlle siècle, in: Mélanges en l'honneur de Fernand Braudel. Histoire économique du monde méditerranéen 1450-1650, Paris 1973, 547/554. SEPP Jzn., c., Tweede reis naar q~merschans etc., in: De Star 1823, 490/503. SIGMOND, J.P., Havens, in: Maritieme Geschiedems der Nederlanden 2, Bussum 1977, 78/105. SLICHER VAN BATH, B.H., Een samenleving onder spanning. Geschiedenis van het platteland in Overijssel, Assen 1957. SLICHER VAN BATH, B.H., De agrarische geschiedenis van West-Europa (500-1800), Utrecht 1960. SLICHER VAN BATH, B.H., De demografische ontwikkeling tijdens de Republiek, in: Vaderlands verleden in veelvoud. 31 Opstellen over de Nederlandse geschiedenis na 1500, Den Haag 1975, 312/336. SLOET TOT OLDHUIS, B.W.A.E., (gemengde berigten en mededelingen), in: Tijdschrift voor Staathuishoudkunde en Statistiek 19, 1860,420/421. SNELLER, Z.W. (red.), Geschiedenis van den Nederlandschen landbouw, 1795-1940, Groningen/Batavia 1943. SOMBART, W., Die deutsche Volkswirtschaft im neunzehntenJahrhundert und im Anfang des 20. Jahrhunderts, Berlin 19194• SPIERTZ, M.G., Maastricht in het 4e kwart van de 18e eeuw, Assen 1964. SPRENGER, J./VROOLAND, V., "Dit zijn mijn beren!". Een onderzoek naar de arbeidsverhoudingen bij de aanleg van het Noordhollands kanaal, Amsterdam 1976'. STAATSCOMMISSIE VOOR DEN LANDBOUW 20/6/1906: Rapporten en voorstellen betreffende den oeconomischen toestand der landarbeiders in Nederland, 's-Gravenhage 1909. STAATSCOMMISSIE OVER DE WERKLOOSHEID (ingesteld bij K.B. van 30 juli 1909, no. 42), Ver-

387

slag van de eerste subcommissie, 's-Gravenhage 1913 (A). STAATSCOMMISSIE OVER DE WERKLOOSHEID, Verslag van de vierde sub-commissie, 'sGravenhage 1913 (B). STAATSCOMMISSIE OVER DE WERKLOOSHEID, IX Eindverslag, 's-Gravenhage 1914 (A). STAATSCOMMISSIE OVER DE WERKLOOSHEID, X Eindverslag Bijlagen eerste bundel, 'sGravenhage 1914 (B). STARlNG, W.CH., Huisboek voor den landman in Nederland, Amsterdam 1868. STATISTIEKE BESCHOUWING van den toestand der geringe plattelandsbevolking op de Veluwe langs de Zuiderzee [... ], in Tijdschrift voor Staathuishoudkunde en Statistiek 9, 1853, 290. STEIGENGA-KOUWE, S.E., Zeeuws Vlaanderen, 's-Gravenhage 1950. STEINBACH, P., IndustriaIisierung und Sozialsystem im Fürstentum Lippe. Zum Verhä!tnis von Gesellschaftsstruktur und Sozialverhalten einer verspätet industrialisierten Region im 19. Jahrhundert, Berlin 1976. STR.ENG, M.A., De Zwetser van Pieter Langendijk, doctoraalscriptie Nederlands, K.U. Nijmegen. Z.]. STUVE, ].E., Beschreibung und Geschichte des Hochstifts und Fürstenthums Osnabrück mit einigen U rkunden, Osnabrück 1789 (herdruk 1978). SWART, F., Zur friesischen Agrargeschichte, Leipzig 1910. TACK, J., Die Hollandsgänger in Hannover und Oldenburg. Ein Beitrag zur Geschichte der ArbeiterWanderung, Leipzig 1902. TA VERNE, E., In 't land van belofte: in de nieue stadt; Ideaa en werkelijkheid van de stadsuitleg in de Republiek 1580-1680, Maarssen 1978. TEGENWOORDIGE STAAT der Vereenigde Nederlanden, OLLAND, deel 7, Amsterdam 1749. TEGENWOORDIGE STAAT, OVERIJSSEL, deel 4, eerste stuk, Leiden 1803. TEGENWOORDIGE STAAT, GENERALITEITSLANDEN, deel 12, Amsterdam 1740. TEGENWOORDIGE STAAT, ZEELAND, deel 9, Amsterdam 1751; deel 10, Amsterdam 1740. TENGE, ]., De menscheIijke arbeidskrachten in den Nederlandschen landbouw, in: Tijdschrift voor Economische Geographie 14, 1923,357/372. TEIJL,]., Nationaal inkomen van Nederland in de periode 1850-1900-Tasten en testen, in: Economischen Sociaal-Historisch Jaarb,oek 34, 1971, 232/262. THOMAS-LYCKLAMA A NIJEHOL T, G., On the Road for Work. Migratory Workers on the East Coast of the U nited States, Boston 1980. THOMPSON, E.P., The Making of the English Working Class, Harmondsworth 1981. THON, F., Holländerholz, in: Allgemeine Encyklopaedie der Wissenschafte und Kuenste, Zwei te Section-Zehnter Teil, Leipzig 1833, 38/41. THORNER, D./KERBLAY, B./SMITH, R.E.F. (eds.), A.V. Chayanov on the theory of peasant economy, Homewood (Illinois) 1966. TIESING, H ., Over landbouw en volksleven in Drenthe, Assen 19742,2 delen. TROTSKY, L, Ma vie. Essai autobiographique, I, 1879-1905, Paris 1930. TROUW, J., De West-Nederlandse veenplassen, Amsterdam 1948. TUTEIN NOLTHENlUS, R.PJ, Langs het Merwede-Kanaal, in: Eigen Haard 1890,358/361,379/381, 490/493, 534/538, 744/747, 825/829. TYDEMAN, H.W., Verhandeling ter beantwoording der vrage: Welke zijn de grenzen van het nut en van de schade welke door het gebruik van werktuigen [... ] worden aangebragt?[ ...], Haarlem 1819. VAN TIJN, T., Twintig jaren Amsterdam. De maatschappelijke ontwikkeling van de hoofdstad, van de jaren '50 der vorige eeuw tot 1876, Amsterdam 1965. VAN TIJN, T./ZAPPEY, W.M., De negentiende eeuw 1813-1914, in: J.H. \an Stuijvenberg (red.), De economische geschiedenis van Nederland, Groningen 1977, 201/259. UITKOMSTEN van het onderzoek naar den toestand VAN DEN LANDBOUW in Nederland, ingesteld door de Landbouwcommissie, benoemd bij koninklijk besluit van 18 september 1886, no. 28, 4 delen, 's-Gravenhage 1890. VANDEBEECK, Th./GRAUWELS, ]., De boerenkrijg in het Departement van de Nedermaas, Maastricht 1961. VANDENBROEKE, C, Agriculture et alimentation. L'agriculture et l'alimentation dans les Pays-Bas Autrichiens. Contribution à l'histoire économique et sociale à la fin de l'ancien régime, Gent/Leuven 1975. VANDENBROEKE, C, Landbouw in de Zuidelijke Nederlanden 1650-1815, in: Algemene Geschiedenis der Nederlanden 8, Bussum 1979, 73/101. VANDENBROEKE, C./VANDERPIJPEN, W., Landbouw en platteland in de Zuidelijke Nederlanden

i

388

-

- --

---

---

1770-1844, in: Algemene Geschiedenis der Nederlanden 10, Bussum 1981, 183/209. VAN DER VEN, DJ Neerlands volksleven, Zaltbommel 1920. VERBAAL gehouden door den commissaris van landbouw J. Kops in het jaar 1800 (bezorgd door J. MEIHUIZEN), in: Historia Agriculturae 5, 1959, 192/280. VERCAUTEREN, F.E.M., De aanleg van de straatweg 's-Hertogenbosch-Best als deel van de verbinding met Luik (1740-1745), Nijmegen 1956. VERCAUTEREN, F.E.M., De aanleg van de straatweg Best-Lommel als deel van de verbinding 'sHertogenbosch-Luik (1745-1818), Nijmegen 1958. VERLINDEN, C./CRAEYBECKX, J., Prijzen- en lonenpolitiek in de Nederlanden in 1561 en 1588-89. Onuitgegeven adviezen, ontwerpen en ordonnanties, Brussel 1962. VERRIPS, J., En boven de polder de hemel. Een antropologische studie van een Nederlands dorp 18501971, Baarn 1977. VERSLAG VAN DEN TOESTAND DER PROVINCIE NOORD HOLLAND 1854. VERZAMELING van stukken betreffende het geneeskundig staatstoezicht in Nederland 1872, 'sGravenhage 1872. VIERLINGH, A., Tractaat van dyckagie, uitgegeven door J. de Hullu en A.G. Verhoeven, 's-Gravenhage 1920. VAN VOOREN, G.A.C., De armenzorg voor de katholieken in het Middelburgse Missiegebied gedurende de 18e eeuw, in: Appeltjes van het Meetjesland. Jaarboek van het heemkundig genootschap van het Meetjesland 24, 1973, 5/72. DE VOOYS, A.C., Buitenlandse seizoenarbeiders in Groningen en Drente in het begin der 19de eeuw, in: Geografisch Tijdschrift 5, 1952, 70/71. DE VRIES, H., Landbouw en bevolking tijdens de agrarische depressie in Friesland (1878-1895), Wageningen 1971. DE VRIES, J., The Dutch Rural Economy in the Golden Age 1500-1700, New Haven/London 1974. DE VRIES, J., The Economy of Europe in an Age of Crisis, 1600-1750, Cambridge 1976. DE VRIES, J., Histoire du Climat et économie, in: Annales E.S.C. 32, 1977, 198/226. DE VRIES, J., Barges and Capitalism. Passenger transportation in the Dutch economy, 1632-1839, in: A.A.G. Bijdragen 21, 1978, 33/398. DE VRIES, J., Landbouw in de Noordelijke Nederlanden 1490-1650, in: Algemene Geschiedenis der Nederlanden 7, Bussum 1980, 12/43. W ALLERSTEIN, 1., The Modern World-System II. Mercantilism and the Consolidation of the European World-Economy, 1600-1750, New York 1980. WARING, G.E., A Farmer's Vacation. Reprinted (with Additions) from Scribner's Monthly, Boston 1876. WEBER-KELLERMANN, 1., Erntebrauch in der ländlichen Arbeitswelt des 19. Jahrhunderts auf Grund der Mannhardtbefragung in Deutschland von 1865, Marburg 1965. WEHLER, H.-U., Die Polen im Ruhrgebiet bis 1918, in: Vierteljahrschrift für Sozial-und Wirtschaftsgeschichte 48, 1961, 203/235. WENTZEL, G., Sprokkelen op de Noord-west-Veluwe, Berkel en Rodenrijs 1973. WIARDA, D., Die geschichtliche Entwicklung der wÎrtschaftlichen Verhältnisse Ostfrieslands, Jena 1880. WICHERS WIERDSMA, W.W., Geschiedenis van het administratief toezicht op de lage verveening in Friesland, Leiden 1885. WIEPERT, P., Die Monarchen auf der Insel Fehmarn, in: Wohnsitz: Nirgendwo. Vom Leben und Überleben auf der Strasse. Herausgegeben vom Künstlerhaus Bethanien, Berlin 1982, 29/44. WILLEMSEN, R., Hoofdplaat, een dorp achteraan, Alphen aan den Rijn 1978. WILLERSLEV, R. , Stud ier i dansk Industriehistorie, 1850-1880, Kopenhagen 1952. DE WINNE, A., Door arm Vlaanderen. Met een brief van Ed. Anseele, Leuven 1982. WISKERKE, c., De geschiedenis van het meekrapbedrijf in Nederland, in: Economisch-Historisch Jaarboek 25, 1952, 11144. WOOLF, S., A history of Italy 1700-1860. The social constraints of political change, London 1979. VAN DER WOUDE, A.M., De weerbare mannen van 1747 in de dorpen van het zuiderkwartier van Holland als demografisch gegeven, in: A.A.G. Bijdragen 8, 1962, 35/76. VAN DER WOUDE, A.M., Het Noorderkwartier. Een regionaal historisch onderzoek in de demografische en economische geschiedenis van westelijk Nederland van de late middeleeuwen tot het begin van de negentiende eeuw, in: A.A.G. Bijdragen 16, 1972. VAN DER WOUDE, A.M., De Goldberg-enquête in het Departement van Texel, 1801, in: A.A.G. Bij-

389

dragen 18, 1973, 95/250. VAN DER WOUDE, A.M., Demografische ontwikkeling van de Noordelijke Nederlanden 1500-1800, in: Algemene Geschiedenis der Nederlanden 5, Bussum 1980, 102/168. VAN DER WOUDE, A.M., Population developments in the northern Netherlands (1500-1800) and the validity of the "urban Graveyard" effect, in: Annales de Démographie Historique, 1982, 55/75. WRASMANN, A., Das Heuerlingswcsen im Fürstentum Osnabrück, in: Mitteilungen des Vereins für Geschichte und Landeskunde von Osnabrück 42, 1919, 53/171; 44, 1921, 1/154. WUMKES, G.A., Stads- en dorpskroniek van Friesland, I 1700-1800, Leeuwarden 1930. VAN XANTEN, H.].A.lVAN DER WOUDE, A.M., Het hoofdgeld en de bevolking van de Meijerij van 's-Hertogenbosch omstreeks 1700, in: A.A.G. Bijdragen 13, 1965, 3/96. YBEN, De veerdienst Amsterdam-Zwolle onderhouden door de Zwolsche Carveelschippers en het Amsterdams Grootbinnenlandsvaardersgilde, (scriptie) Amsterdam 1941 (ex. in GA Zwolle). VAN YSSELSTEYN, H.A., Verslag omtrent een onderzoek der polderjongens (1910), in: Staatscommissie over de werkloosheid (ingesteld bij KB van 30 juli 1909, no. 42), ll. Verslag der eerste sub-commissie, 's-Gravenhage 1913. DE ZEEUW, ].W., Peat and the Dutch Golden Age. The historical meaning of energy-attainability, in: A.A.G. Bijdragen 21, 1978, 3/31. VAN ZUTPHEN, A., Aardrijks- en geschiedkundige beschryving der provincie Noord-Braband, Gorinchem 1820.

3 Herkomst van afbeeldingen Algemeen Rijksarchief (ARA) - Gewestelijke Besturen 1807-1815 Rijksarchief in Gelderland, Arnhem - Gelderse Rekenkamer Gemeentearchief (GA) Amsterdam - Topografische Atlas Rijksmuseum voor Volkskunde "Het Nederlands Openluchtmuseum", Arnhem - Dokumentatieverzameling - Prentenverzameling Atlas van Stolk, Rotterdam Provinciale Bibliotheek van Zeeland, Middelburg (Hilgenga, J.), 40 Jaren Nederlandse landarbeidersbond. Gedenkboek van de Nederlandse Bond van arbeiders in het landbouw-, tuinbouw- en zuivelbedrijf 1900-1940, (Utrecht) 1940 Nationalmuseet, Kopenhagen

390

LIJSTEN VAN KAAR TEN, TABELLEN, GRAFIEKEN, SCHEMA'S EN AFBEELDINGEN

LIJST VAN KAARTEN 1 Staatkundige indeling van het bestudeerde gebied in 1811 2 Departementale indeling van het bestudeerde gebied in 1811 3 Aantrekkingsgebieden in 1811 waarin minimaal 500 arbeiders kwamen werken 4 Afstotingsgebieden in 1811 vanwaar minimaal 500 arbeiders elders gingen werken 5 Afstotingsgebieden van trekarbeiders en linnengebieden, eerste helft negentiende eeuw in Westfalen 6 Belangrijkste reisroutes van trekarbeiders naar de kern van de Kusten van de Noordzee 7 Richting van de trekarbeid in Europa aan het begin van de negentiende eeuw 8 De voornaamste aantrekkingsgebieden in Europa in het begin van de negentiende eeuw 9 De belangrijkste aantrekkingsgebieden in Europa in het begin van de negentiende eeuw en hun onderlinge afstanden 10 Procentueel aandeel van de trekarbeiders ten plattelande van de bevolking van de arrondissementen van Zuyderzee en Bouches de la Meuse, 1811 11 Staatkundige indeling van enkele aantrekkings- en afstotingsgebieden van het Noordzee-systeem van de zeventiende tot de negentiende eeuw 12 Ontwikkeling van de trekarbeid uit een aantal Duitse afstotingsgebieden in de negentiende eeuw 13 Trekarbeid vanuit Ems Supérieur in 1811 14 Trekarbeid vanuit het midden en oosten van Noord-Brabant aan het begin van de negentiende eeuw 15 Trekarbeid vanuit het midden en noorden van het Département de Jemappes en aangrenzende gebieden, 1811 16 Herkomst van trekarbeiders uit het Département de l'Ourthe, 1808/1810 17 Herkomstgebieden van trekarbeiders ten zuidoosten van Lippe-Detmold, staatkundige grenzen vóór en in 1811 18 Aantrekking van arbeiders in 1811 per departement in absolute aantallen 19 Aantrekking van arbeiders in 1811 per departement, gerelateerd aan het inwonertal 20 Afstoting van arbeiders in 1811 per departement m absolute aantallen 21 Afstoting van arbeiders in 1811 per departement, gerelateerd aan het inwonertal 22 Staatkundige indeling van Italië in 1810 23 Trekarbeid in Midden- en Noord-Italië in het begin van de negentiende eeuw 24 Aantrekkings- en afstotingsgebieden in Groot-Brittannië en Ierland, ± 1800/1810 25 Nederland en een aantal Duitse afstotingsgebieden, 1815-1866

Blz. 21 23 36 37 44 55 132 134 136 173 180 203 263 300 313 318 328 330 331 332 333 340 356 363 366

2 LIJST VAN TABELLEN In deze lijst zijn alleen de genummerde tabellen uit de tekst van Deel I, n en III opgenomen; de sporadische tabellen in de voetnoten en de ongenummerde tabellen in de Bijlagen zijn niet opgenomen. 1 Aantal weefgetouwen voor linnen per 1000 inwoners, eerste helft negentiende eeuw, Vlaanderen, Westfalen, Twente 2 Enige kenmerken van het westen en het oosten van Tecklenburg, begin negentiende eeuw 3 Linnennijverheid en trekarbeid in enkele Kreise van het Regierungsbezirk Minden omstreeks 1840 4 Verdeling van de Belgische boerenbedrijven naar grootteklassen in 1846

391

43 46 46 49

5 Bevolkingsontwikkeling van het gewest Holland, 1514-1795 (in l.OOO-tallen) 6 Droogmakerijen en bedijkingen op het vasteland van Noord-Holland, 1600-1800, in km 2 7 Grondwerkzaamheden en vervening in Holland ten zuiden van het IJ, 1600-1800, in km 2 8 De bevolkingsontwikkeling in enkele afstotingsgebieden van het Noordzee-systeem, 1600-1800 9 Hauptfeuerstätten en Nebenfeuerstätten in het prinsbisdom Osnabrück, 1663-1801 10 Ontwikkeling van het aantal trekarbeiders in enkele plaatsen en gebieden van het Noordzee-systeem, 1806-1811 11 Afvaarten van Hasselt door Hasseltse schippers en afdrachten daarvoor aan hun schippersgilde, mei/december 1728 en maart/april 1729 12 Trekarbeid vanuit het Amt Syke, 1718-1808 13 Jaarlijkse personeelswerving van de VOC van inwoners uit de zeegewesten, gerelateerd aan de jaarlijkse toename van het gewestelijk aanbod op de niet-agrarische arbeidsmarkt in Holland en Friesland, ± 1650 - ± 1795 14 Buitenlandse trekarbeiders in het Duitse Rijk omstreeks 1910

160 162 166 169 170 174 177 181 184 216

3 LIJST VAN GRAFIEKEN Het vervoer van trekarbeiders van Hasselt naar Amsterdam, gemeten aan het aantal Hasseltse veerschippers op Amsterdam, 1617-1812 2 Rekonstruktie van de werving van VOC-personeel, verdeeld naar Nederlanders en buitenlanders voor enkele tienjaarlijkse perioden, 1630-1795 3 Ontwikkeling van turfproduktie en bevolking in de Oostfriese veengebieden, 1748-1900 4 Relatieve ontwikkeling van de trekarbeid uit Duitse afstotingsgebieden naar de Kusten van de Noordzee in de negentiende eeuw 5 Kwantitatieve ontwikkeling van de verschillende soorten trekarbeiders Uit LippeDetmold, 1811-1923

178 183 186 204 219

4 LIJST VAN SCHEMA'S Voorbeelden van de arbeidscyclus van Westfaalse "Heuerlinge" in de achttiende en de negentiende eeuw 2 Arbeidscyclus van het huishouden van een Ierse trekarbeider in de negentiende eeuw 3 Arbeidscycli van arbeiders en kleine boeren op delen van het Noordhollandse platteland, vóór en na + 1650/1680 4 Arbeidscycli op het Zuidhollandse platteland vóór en na ± 1650/1680 5 Veranderingen in de arbeidscyclus van verschillende typen arbeiders in de huisnijverheid en van trekarbeiders onder invloed van de mechanisatie van de textielindustrie in de negentiende eeuw

122 139 164 168 214

5 LIJST VAN AFBEELDINGEN 1 Ingevuld officieel enquêteformulier van Bouches de la Meuse, Arrondissement Rotterdam, Mairie Nieuwerkerk aan den Ijssel, 6 december 1811 2 Prins Hendrikkade te Amsterdam, ca. 1870 3 Oostfriese "mieren" bezig met grasmaaien in Friesland, begin twintigste eeuw 4 Arbeiders bezig met het keren van het hooi, Friesland, begin twintigste eeuw 5 Graanzichters, waarschijnlijk in de Liemers, ca. 1930 6 Meekrapdelvers in Zeeland, 1830 7 Vlaswiedsters in Noord-Groningen, ± 1930/1940 8 Vlastrekkers in Noord-Groningen, ± 1930/1940 9 EekschilIers in Drenthe, ± 1940

392

27 56 66 68 72 75 78 79 81

~-

--

~----

10 Grondwerkers aan het graven van het Merwedekanaal in het waterschap Otterspoorbroek (Breukelen), 22 mei 1889 11 Turfgravers in het Drenthse hoogveen, Nieuw-Amsterdam, ± 1910/1920 12 Arbeiders in het Zuidhollands-Utrechtse laagveen, ca. 1850 13 Metselaars aan het werk aan de fundamenten van een draaibrug in het Merwedekanaal in de buurt van Utrecht, 22 september 1890 14 Meiden en knechts op een lijnwaadblekerij in de duinstreek bij Haarlem, ca. 1615 15 Bovenaanzicht van een houtvlot op de Rijn, 1782 16 Rondtrekkende ketellapper die voor een huis ergens in Holland aan het werk is, eerste helft negentiende eeuw 17 Slowaakse marskramer in geneeskrachtige kruiden voor de tapperij "De rustende jager", ergens in Holland, eerste helft negentiende eeuw 18 Maaiersmarkt in Hongarije, 1943 19 Beeldjeskoop uit Lucca in een Nederlandse stad, 1846 20 Hannekemaaier, eind achttiende eeuw 21 De Kamper Steiger te Amsterdam, gezien vanaf de Nieuwe Brug, ± 1765 22 Savoiaarden in Rotterdam, tweede helft achttiende eeuw 23 "Markt van Groningse maaiers en booiers te Sneek (1909)" 24 Hannekemaaiers onderweg, Friesland 1896 25 Poolse "bieten meisjes" in de velden van S.óby S.órgärgd op het eiland Funen in Denemarken, voorjaar 1913

393

87 91 94 99 105 109 113 115 131 144 163 175 194 210 218 230

REGISTER VAN AARDRIJKSKUNDIGE NAMEN

In dit register zijn alle aardrijkskundige namen van blz. 13 tot en met blz. 375 opgenomen, behalve straatnamen, Nederland, Duitsland, Frankrijk, Noordzee-systeem en Parijs, voorzover bedoeld als vestigingsplaats van het Franse ministerie van binnenlandse zaken. Franse departementen zijn kapitaal gedrukt. De Nederlandse schrijfwijze van plaatsnamen is gevolgd; in voorkomende gevallen is de buitenlandse schrijfwijze tussen haakjes gezet en is een verwijzing gemaakt. In dit register zijn aardrijkskundige namen niet nader historisch gespecificeerd; zo kan bijvoorbeeld Münster het prinsbisdom, het Niederstift, het Regierungsbezirk, de Kreis en de stad betekenen. In de tekst wordt steeds duidelijk gemaakt welke eenheid bedoeld wordt. Aalsmeer, 284 Aalst, 43 Aalten, 280 Ter Aar, 26, 167, 290 Aarlanderveen, 168, 290 Aarle-Rixtel, 296 Abruzzen, 145, 149, 228, 354, 357/8 Achim, 254, 372 Achterhoek, 171, 278, 280, 297 Achtkarspelen, 277 Acqui,346 Aduard,207 Afrika, 242, 248 Agogna, 351 Ahaus, 43/45, 55, 57, 202, 266, 369 AIN,339 AISNE, 307/9, 321/3, 339 Ajaccio, 351 Aken, 48, 303 Akersloot, 174, 285 Alb,358/9 Alba,345 Albanië, 335, 358 Alblasserwaard, 41, 52 Alem,300 Alfhausen, 260 Alkmaar, 279, 281, 286 Alessandria, 344 Almelo, 26, 278/9 Alpen, 133, 145, 290, 324, 339, 343, 352, 357/9 ALPES MARlTIMES, 337/41, 344/5, 351/2, 354, 358 Alphen, 289 Alswede, 367 Amerika, 187, 211, 336 Amersfoort, 281/2, 285/6, 297, 299, 302 Amsterdam, 26, 55/7, 60/2, 64, 97/8, 112, 116, 147, 149/50,

160, 175/6, 178, 195, 200/1, 206,279,281,284/6,314 Andalusië, 135, 137, 337 Ander Etsch, 358 Andijk, 283 Ankum, 58, 181, 260 Anna Paulownapolder, 209 Antwerpen, 49/50, 54, 83, 98, 117, 189, 289, 292/5, 304120 (passim) Aosta, 146, 343 Appeldorn, 305 Apennijnen, 145, 347, 352, 358 APENNINS, 339/55 (passim) Appingedam, 270/2 Apulië, 357 Aquitaine, 137, 338/9 Ardennen, 39, 301, 317, 323 ARDENNES, 22/3, 29, 110, 250, 319, 321, 329, 339 Aremberg, 255 Arendonk, 295 Arezzo,347 Argy.:ll, 361 ARlEGE, 336, 339 Arnhem, 110, 244, 279/80 ARNO, 143, 195, 339/58 (passim) Arnsberg, 47/8, 51 Arras, 320/1 Artois, 310/2 Aschen,372 Aschendorf, 202, 204, 211, 217, 219, 371 Assen, 206, 270, 272, 274 Assendelft, 161, 286 Asten, 296 Asturië, 133, 140, 336/7 Ath,49 Atteln, 327 Attica, 335 AUBE,339

395

Auburg,372 Augustinusga, 277 Aurich, 202, 254, 365/6, 370 Auvergne, 114, 192/3,223/4, 226, 231, 308, 323, 336 AVEYRON, 336, 338 Avila,140 Avrainville, 192 Ayr,361 Azië, 242, 248 Baambrugge, 173, 284, 286 Baarderadeel, 207, 277 Baardwijk, 296/7 Backum,45 Bachem,306 Baden, 305, 324, 359 Bakel, 296 Bakum,260 Balkan, 130, 335 Baltische Staten, 150 Ste Barbe, 306 Barcelona, 133, 336 Barcelonette, 323 Barke,291 Barkhausen, 26, 260 Bar-le-Duc, 321/2 Barnstorf, 372/3 Barntrup, 269 Baronie van Breda, 294 Barrien, 291 Barsingerhorn, 70 Barver, 372 Baskenland, 140, 336 BAS RHIN, 39, 306/7, 312, 323, 338, 358 Bassenge, 112, 302, 316, 318 Basse Provence, 141 BASSES ALPES, 114, 322/3, 336, 339 BASSES PYRENÉES, 339 Bassin van Parijs, 112, 133, 138,

191/3, 197, 213, 221/5, 229, 240, 246, 309/10, 312, 322, 337/9 Bassum, 181, 253/4 Bastia, 350 Bayerische Wald, 358/9 Bazel, 308, 311 Beckum, 43/4, 48, 202, 327, 369 Beegden, 106 Beek (L), 207, 215 Beek en Donk, 296 Beemster, 160 Beerta, 271, 274 Beesten, 45 Beets, 277 Beide Siciliën, 354 Beieren, 149,340/3,349,357/8 Beijerlanden, 77 Beilen, 209 Be/fast, 361 België, 13, 22, 40, 50, 73, 90, 97/105 (passim), 114, 215/6, 224/5, 237, 243, 288, 319/21, 323, 339, 366 Bellingwolde, 213, 215 Be/m,175 Bemmel, 215 Bennebroek, 286 Bentheim, 57/8, 62, 98, 100/1, 202, 204, 264/83 (passim), 290, 371 Benthuizen, 167, 289 Berg, 20/1, 47, 179, 267, 269, 282/90 (passim), 304, 307, 316/7, 324/8 Bergamasker Alpen, 135 Bergamo, 352 Berge, 371 Bergeik, 300 Bergen op Zoom, 41, 295 Bergkirchen, 367 Bergues, 320 Beringen, 302 Berkshire, 362 Sint Bernhard, 357 Berne,254 Bersenbruck, 85, 202, 260, 371 Berum,370 Besoijen, 296 Best, 279, 299 Betuwe, 41, 52, 279/80 Beugen, 62/3 Bevergern, 45/6, 369 Beverstedt, 254 Beverwijk, 281, 286 Bielefe/d, 42/4, 46/7, 53, 108, 212/4, 238, 244, 262, 266,

326,368 Biella, 146, 228, 343 Bierurn, 207 Biesbos, 89 Billerbeck, 266 Bilzen, 301, 303 BingeIrade, 302 Bingen, 110 Bingum, 186, 272 Bippen,58 Bitburg, 306, 319 Blasheim, 367 Bleiswijk, 289 Blerick, 101 Bloemendaal, 108, 174, 281, 286 Blumental, 372 Bobbio, 146, 346 Bochum, 44 Bockhorn, 253 Bodenburg, 276 Boedapest, 358 Boekeierrneer, 162 Boertange, 270/1 Bohemen, 220, 322, 324, 358 Boke,327 Boom, 295 Borculo, 213 Bordeaux, 223, 338 Border Counties, 361 Borgholzhausen, 181, 368 Borgo San Donnino, 346 Borinage, 48, 212, 310, 312 Borkel,300 Borken, 43/4, 202, 369 Borne, 278 Bornholte, 327 Börninghausen, 367 Den Bosch, 41, 63, 98/9, 296, 299/300 BOUCHES DE L'ELBE, 22/3, 25, 29, 38/9, 250, 258, 261, 267/9,287/8,302/3,324, 329, 359, 372 BOUCHES DE L'ESCAUT, 22/3, 25, 77, 250/61 (passim), 287/317 (passim), 329 BOUCHES DE L'ISSEL, 22/3, 26, 179, 250/85 (passim), 325,329 BOUCHES DE LA MEUSE, 22/3, 26/7, 69, 71, 77, 100, 172/3, 179, 250/304 (passim), 325, 329 BOUCHES DU RHIN, 22/3, 26, 38, 106, 250, 257, 264, 279/314 (passim), )21, 329 BOUCHES DU RHONE, 338, 358

396

BOUCHES DU WESER, 19, 22/3, 26, 35, 38/9, 57, 179, 181, 250/61 (passim), 267/91 (passim), 302/4, 329 Bovenkarspel, 283 Bovenlanders, 60, 271, 282/4 Boxmeer, 62 Brabant (Belgisch), 42, 48/50, 85, 100, 113, 238, 244, 302/4, 314 Brabant (Nederlands), 54, 89, 167, 188, 206, 208, 238, 244, 257, 280, 286/90, 299, 302, 323 Bra(c)kel, 368 Brade, 360 Braine I'Alleud, 313/4 Brake,269 Bramsche, 181 Braunschweig, 365/6, 375 zie ook Brunswijk Breda, 294/5 Bremen, 19, 35, 52, 180, 202, 211/2, 220, 238/54 (passim), 276, 283, 302, 366, 372 Bremerlehe, 253/4, 283, 372 Brest, 294/5 Bretagne, 225, 339 Breukelen-St. Pieter, 70 Breyell, 112, 117, 304 Brielle, 63, 280, 287, 289/90, 294 Briey,322 Britse Eilanden, zie Groot-Brittannië Brochterbeck, 45/6, 369 Brockhagen, 368 Broekhuizenvorst, 101, 316 Brotdorf, 306 Bruchhausen, 254, 371 Brugge, 307 Brunssum, 302 Brunswijk(-Lüneburg), 180/2 zie ook Braunschweig Brussel, 50, 101, 112, 302, 314, 316 Buchholz, 367 Buckinghamshire, 362 Budel, 294, 296, 299/300 Buderich, 304 Buiksloot, 174 Bulgarije, 335, 358 Bünde, 260, 368 Büren, 44, 326, 368 Burgos, 336 Burgsteinfurt, 264, 266, 273, 276 Burhave, 253/4

--

--

--

-

-- - - - - - -

Damme, 57, 262 Dantumadeel, 276 Darmstadt, 323 D.D.R.,260 Dedemsvaart, 200, 206, 373, Cadiz, 135, 337 375 Cadzand, 188 Deense Eilanden, 230, 359 Calabrië, 228/9, 354/5, 358 Delbrück, 327 Calais, 18, 35, 52, 238, 244 Delden, 278 CALVADOS, 339 Delfland, 160 Cambrai, zie Kamerijk Delft, 290/1 Cambridgeshire, 360 Delfzijl, 57 Canino,350 Delmenhorst, 254, 373 CANTAL, 322/3, 339 Dendermonde, 43, 309 Capelle, 297 Denemarken, 21/2, 38, 112, Capelle aan den Ijssel, 289 114, 216, 220, 229/31, 252, Cardiff, 361 258/61, 267, 269, 277, 284, Cardiganshire, 361 324 Castilië, 133, 137, 140, 193, Derbyshire, 362 197, 240, 246, 336/7 Detmold, 43, 267, 269 Catalonië, 133, 141, 240, 246, Detten,257 336/8 Deurne, 296 Catania, 355 Deutz,304 Caunitz, 327 DEUX NÈTHES, 22/3, 38, Centraal-Rusland, 150 250, 287/320 (passim), 329 CHARENTE INFÉRIEURE, Deventer, 213, 278, 280 338 Dickel, 372/3 Charleroi, 48/9, 312/3 Didam, 280 Cherbourg, 294/5 Diekirch, 319 Cherson, 150 Dielingen, 367 Cheshire, 361 Diemen, 28 Chiavari, 347 Diemerdam, 28 Chièvres, 312/3 Diepenau, 372 China, 217 Diepenheim, 278 Circeo,357 Diepholz, 58, 121, 175, 182, Civitavecchia, 350 201/2, 204, 257, 261, 283, Clare, 196, 361 371/2 Cloppenburg, 260, 262, 283, Dinklage, 261/2, 373 373 Dirksland, 289 Coevorden, 55, 57 Dissen, 175, 181, 260 Comomeer, 149, 352, 357 Dithmarschen, 360 Connacht, 133, 138, 191, 196, Ditzum, 186, 274 360/1 Doesburg, 280 Cork, 196, 361 DOIRE, 146,337/45 (passim), Corneto, 350 351/8 (passim) Corsica, 133, 135, 142/3, 176, 229, 231, 240, 246, 338, 341, Dollart, 57 Dolomieten, 357 347,357 Domodossola, 357 COTE D'OR, 339 Donegal, 361 CREUSE,339 Dongen, 296 Cromarty, 361 Doornspijk, 278, 280 Crostoio, 351/3 Dordrecht, 63, 106, 108, 110/1, Culemborg, 287 251, 287, 294 Cumberland, 361 Dormagen, 304 Cuneo, 223, 345 Dörpel, 372/3 Dörriehloh, 372 Dalekarlië, 359 Dortmund, 44 Dalen, 270 Dorum,254 Dalfsen, 58/9

Butjadingen, 18, 35, 41, 54, 71, 238, 244, 253, 360 Büttel, 276

397

Dötlingen (/Neerstedt), 373 Douai,320 Dreierwalde, 45/6 Drenthe, 38, 57, 80/1, 91/2, 96, 122, 206, 208, 219, 266/83 (passim) Drimmelen, 295 Drogheda, 361 Drunen, 296 Dublin, 361 Duinkerke, 294/5, 320 Duisburg, 55 Duits Tirol, 358 Dumfriesshire, 361 Düsseldorf, 47, 212, 215 Dwingelo, 273, 280 DYLE, 22/3, 25, 29, 250, 291/323 (passim), 329 East-Anglia, 133, 138, 190, 360/1 Ebro,338 Ecaussines, 286, 311, 313 Edam, 173, 286 Edinburg, 361 Eekeren, 291, 295 Eeklo, 43 Eenrum, 207 Eersel, 296 Ehrenburg-Barenburg, 371 Ehringhausen, 327 Eibergen, 280 Eichsfeld, 359 Eidelstedt, 372/3 Eiderstedt, 360 Eifel, 39, 112, 238, 244 Eiland van Cadzand, 51, 71, 308/10, 312 Eindhoven, 108, 296/7, 299/300, 321 Elba, 135, 142/3, 176, 339/57 (passim) Elbe, 150, 152, 220, 359/60 Elberfeld, 212 Elburg, 81, 280 Eisen, 304 Elsfieth, 253/4, 360 Elzas, 338 Emden, 57, 187, 255, 370 Emmerin, 320 Ems, 55, 57/8, 186/7, 252, 255, 266,272 Ems-departement, 290 Emsgebied, 200 EMS OCCIDENT AL, 22/3, 26, 97, 250/88 (passim), 298, 301, 325, 329 EMS ORIENTAL, 22/3, 25,

35, 103, 179, 250/91 (passim), 393, 329, 370 EMS SUPERIEUR, 22/3, 25/6, 47, 57, 106, 111, 120/1, 170, 179, 250/304 (passim), 324/5, 327/9, 359, 372 Engeland, 16, 18, 22, 118, 133, 139, 176, 190, 195/6, 212, 222, 226/7, 240, 246, 357, 360, 362 Enge Wormer, 70 Engwirden, 276/7 Enkhuizen, 279 ESCAUT, 22/3, 25, 29, 35, 38, 250, 291/314 (passim), 320, 329 Esens, 370 Essen (Osnabrück), 181, 259/60, 373 Essen (Ruhrgebied), 213 Eupen, 316/7 EURE ET LOIRE, 192, 338 Europa, 13, 129, 133/4, 136, 190, 197/8,219,222,228, 231/2, 240/8 (passim), 335, 337,349 Falkenberg, 269 Fanö, 360 Fehmarn, 360 Fens, 360 Ferwerderadeel, 267/7 FINISTÈRE, 295 Finland, 359 Finsterwolde, 270/1 Fivel(in)go, 175, 270/3 Fléron,317/8 Florence, 341, 347, 349 Fç.ligno, 349 FORETS, 22/3, 26, 112, 250, 301, 305/6, 314/29 (passim) Franken, 358 Frankfurt, 269, 306, 324, 338, 359 Frans Baskenland, 336 Frans Brabant, zie Waals Brabant Franse Middellandse Zeekust, 336/8 Franse Pyreneeën, 336 Frederiksborg, 359 Freren, 45, 255, 260/2, 371 Freudenberg, 371 Friedewalde, 367 Friesland, 25, 38, 41, 57/71 (passim), 80, 91, 97/8, 100, 166, 175/85 (passim), 200/19 (passim), 253, 257,

259, 265/83 (passim), 329, 54, 83, 100/1, 292, 301, 304, 370/5 (passim) 311,316 Friesoythe, 262, 373 Graubünden, 357 FRlSE, 22/3, 25, 29, 69, 250/85 Grave, 63 (passim), 324/5 's-Graveland, 285 Friuli,357/8 's-Gravendeel, 289/90 Frosinone, 142, 350 's-Gravenmoer, 296 Fulda,327 's-Grevelduin-Capelle, 296 Fulum,264 Grijpskerk, 273 Fumay,321 Groenstraat, 112, 302 Funen,230 Groesbeek, 80, 286, 299 Fürstenau, 62, 111, 181, 260/1, Groningen, 41, 67, 71, 90/ 1, 371 97/104 (passim), 166, 175, 179, 186/7, 207, 210, Gaasbeek, 50 219/20, 254/5, 267/75 (pasGaasterland, 277 sim), 374/5 Galicië (Polen), 225 Groot-Brittannië, 73, 129, 212, Galicië (Spanje), 133/46 (pas225/35 (passim), 360/ 3 sim), 193, 336/7 Grootebroek, 207 Galway, 196, 361 Groot-Noordhollands Kanaal, Ganderkesee, 373 89, 206, 256 Garonne, 339 Grossenkneten, 373 Gascogne, 192 Grosseto, 142, 348 Gasselte, 273 Gross Lessen, 372 Geertruidenberg, 41, 296, 299 Grünstadt, 307 Gehlenbeck, 367 Guadalajara, 140 Gelderland, 70, 80, 100, 200, Gulik, 282, 302 208, 213, 280, 285 Gulpen, 301 Geldern,63 Gütersloh, 327, 368 Genemuiden, 60 GÊNES, 146, 195, 339/57 (pas- Den Haag, 264, 274, 278/9, sim) 287, 289/91 Gent, 43, 83, 308/9, 311 Haarlem, 54, 62, 105/6, 108, Genua, 148, 228, 346, 349, 357 207, 262, 281, 286, 297, 299, Geseke,327 302 Gestel, 296 Haarlemmermeer, 160, 167, Gildehaus, 264/7, 278 206, 209, 279 Gieten, 273 Haarlemmer Trekvaart, 177 Ginneken, 295 Haastrecht, 289 GIRONDE, 338/9 Hadeln, 180 Glamorgan, 361 Haelen, 301 Glandorf, 181 Hagen, 175, 254 Glane, 175 Halle, 43/4, 46/7, 326, 368 Glasgow, 361 Halverde, 45 Glons, 112, 316/8 Hamborn, 327 Gloshester , 362 Hamburg, 20/1, 39, 168, 211/2, Goch,305 218, 220, 241, 247, 252/3, Goeree (-Overflakkee), 74, 280, 302 289/90, 292 Hamm,48 Goes, 63 Hannover, 23, 44, 103, 200, GOLO, 143, 340/55 (passim) 202, 211, 255, 276/7, 282/4, Gooi, 285 304, 365/6, 370/2 Goor, 278/9 Haps,63 Gorinchem, 287 Hardenberg, 55, 57/9, 201 Gosselies, 312/3 Hardinxveld, 288 Gouda, 106, 108, 112, 289/90 Harenkarspel, 70 Graft, 174 Harkstede, 271 Grand Canal du Nord, 36, 38, Harlingerland, 256

398

Harmelen, 70 Harsewinkel, 327 Hartum,367 Haselünne, 261 Haskerland, 276/7 Haspengouw, 101, 238, 244 Hasselt (België), 301 Hasselt (Overijssel), 55, 59/62, 64, 175/9, 182, 200/1 Hatten, 254, 373 Hausbach, 306 HAUTE GARONNE, 336 HAUTE MARNE, 339 HAUTES ALPES, 337/45 (passim), 351/4, 358 HAUTE VIENNE, 339 Ham Languedoc, 192 Haut PO, 351 HAUT RHIN, 312, 338, 358 Le Havre, 294/5 Heede,266 Heemstede, 108/9, 281, 286 Heerde, 280 Heerenveen, 80, 276/7 Heerhugowaard, 283 Heerlen, 30112 Heeze, 300 Heidelberg, 359 Heiden, 269 Heiligenloh, 372/3 Heilo,174 Heimsen, 367 Helden, 303/4 Helmond, 297, 299, 309, 314 Hemmen, 279 Hendrik-Ido-Ambacht, 77, 289 Henegouwen, 39, 42, 49, 54, 73, 98, 100/1, 105, 238, 244, 310, 312 Hennaarderadeel, 277 HÉRAUL T, 338 Herefordshire, 361 Herentals, 295 Herford, 43/4, 46/7, 326, 368 Henfordshire, 360 's-Henogenbosch, zie Den Bosch Herwenen, 297 Herzfeld, 327 Herzogenrath, 301/2 Hessen, 20, 38, 55, 269, 284/5, 323/8 (passim), 365/6, 375 Hessen-Darmstadt, 21, 306 Hessen-Kassei, 284, 326/7 Heythuysen, 215 Hillegersberg, 289 Hj0rring, 359 Hodimont,317

Hoekse Waard, 77 Hohenhausen, )69 Holland, 15, 18, 20, 26, 55/71 (passim), 91, 95, 98, 108, 113/5, 122, 125, 159/89 (passim), 198, 206/7, 209, 252/66 (passim), 273, 275/7, 286, 294/306 (passim), 312, 314, 316, 322, 326, 370, 373 Hollandse Ijssel, 100, 290 HoHogne-aux-Pierres, 317/8 Holstein, 252, 277 Holyhead, 361 Holzhausen, 367 Holzminden, 366, 375 Home Counties, 133, 360 Hongarije, 114, 131, 216, 335, 357/9 Hoofdplaat, 291 Hoofd van Vlaanderen, 309 Hoogeveen, 92, 206, 266, 274, 373 Hoogkerk, 270 Hoogstraten, 295 Hoorn, 277/86 (passim) Hopsten, 45/6, 261 Horn,268/9 Horst, 304/5 Horstmar, 62 Houtain-St. Siméon, 316 Hout-B1erick, 316 Höxter, 44, 326, 368, 375 Hoya, 254, 371/2 Huis ter Heide, 285 Hüllhorst, 367 Hulst, 309/10 Humber, 225, 240, 246 Hümmling, 111, 261 Hunsingo (Hunsego), 79, 271 Hunsrück, 39, 238, 244 Hunt(erbruck), 253 Huntlosen, 373 Hurepoix, 191 Husum,360 Huy,316/8 Ibbenbüren, 45/6, 262, 369 Iberisch Schiereiland, 114, 323, 336 Iburg, 170, 181, 202, 371 Ierland, 108, 133, 138/9, 176, 191, 196, 225/7, 335, 360/3 Ierse Zee, 226 IJ, 62, 159/60, 164/7, 174, 283 Ijssel, 41, 55, 278 IJssel monde, 77 Indië, 183 ISÈRE, 337/43 (passim)

399

ISSEL SUPÉRIEUR, 22/3, 26, 179, 250, 257, 264/88 (passim), 296/8, 329 Issum, 63 Italië, 18, 22, 29, 129, 145, 176, 196, 216, 223, 227/9, 240, 246, 264, 325, 335/59 (passim) Italië (Napoleontisch Koninkrijk), 339/57 (passim) Ivrea, 342/3 Jacobidrebber, 372 Jeker, 38, 49, 112, 302 JEMAPPES, 22/3, 26, 29, 39, 97, 250, 282/95 (passim), 306113, 320/1, 323, 329 Jemgum,186 Jever(land), 35, 256, 360 Joegoslavië, 358 Joure, 67 Jura, 339 Jutland, 230/1, 360 J utphaas, 285 Kaatsheuvel, 300 Kaiserslautern, 306/7 Kalenberg, 266 Kalkar, 305 Kamerijk (Cambrai), 225 Kamp, 290, 304 Kampen, 61, 278/9 Karpaten, 150, 358 Kassei, 20/1, 23, 39, 168 Katwijk, 289 Kempen, 106, 112, 116/7 Kent, 362 Keppel, 279/80 Kerry, 196, 361 Keulen, 48, 212, 303/5, 327/8 Kiel, 360 Kirchdorf, 372 Klarholz, 327 Kleef(sland), 280, 282, 290, 303/5 Klunden, 293/5 Koblenz, 110, 305 Koedijk, 70 Koesfeld, 43/4, 48, 202, 266, 369 Kolderveen, 270 Kollumerland, 276 Kontich, 295 Koog aan de Zaan, 286 Kopenhagen, 359 Kop van Overijssel, 41, 91, 283 Kornau, 372/3 Kosovo Metohija, 335

Koudekerk, 290 Kralingen, 290 Kranenburg, 305 Kremnitz, 114 Krimpenerwaard, 41, 52 Kroatië, 216 Kwartier van Zutphen, 280 Ladbergen, 45/6, 206, 262, 369 Laer, 181 Lage, 43, 47, 269 Lago di Como, zie Comomeer Lago Maggiore, 352 Lahde,367 Lancashire, 190, 196, 361/2 Landschapspolder, 270 Land van Goes, 63 Land van Herve, 48 Land van (Heusden en) Altena, 41, 52, 300 Land van Vianen, 52 Langbroek, 286 Langenberg, 327 Langeneijke, 327 Langenholzhausen, 269 Langstraat, 54, 66, 70, 293/300 Languedoc, 133, 141, 240, 246, 336, 339 Langweer, 69 Laon,321 Laren (G), 207, 215, 280 Latijns-Amerika, 336 Lazio, 135, 240, 246, 357 Ledde, 46, 276, 369 Leeden, 46, 369 Leende, 257, 300 Leer, 255, 370 Leeuwarden, 67, 80, 274/5, 277 Leeuwarderadeel, 275 Leicestershire, 361/2 Leiden, 167, 287 Leiderdorp, 290 Leinster, 361 Lek, 160, 167, 287/9 LÉMAN, 315, 340/3 Lembeke, 291 Lemförde, 372 Lemsterland, 276/7 Lengerich, 46, 175, 369 Lens, 309, 312/3 Léon, 140, 336/7 Leonisse, 148 Léri, 141 Lette, 327 Leur, 297 Leuven, 314 Levern, 260, 367 LIAMONE, 143, 340/55 (passim)

Lichtmis, 59 Liebenau, 254 Liemers,72 Liempde, 291, 299 Lienen, 46, 175 Lier, 294, 304 Lierop,296 Liesborn, 327 Lieshout, 296 Ligurië, 339, 341, 345 Ligurische Apennijnen, 135, 357 Lilienthal, 254 Lille, 48, 149, 303, 320 Lillo, 292, 295 Limbourg, 317 Limburg, 175, 323 Limburg (Belgisch), 49/50, 106 Limburg (Nederlands), 91, 106, 113, 206, 215, 286, 316 Limerick, 196, 361 Limousin, 148, 192 Lincolnshire, 133, 138, 190, 360/1 Lingen, 55, 57/8, 106, 108, 111, 181, 202, 257, 259/63, 278, 283/4, 286, 371 Lintorf, 260 LIPPE, 22/3, 26, 179, 250, 254/6, 258, 264/90 (passim), 298, 304, 325, 328/9 Lippe (rivier), 55 Lippe (-Detmold), 20/3, 38/9, 42/4, 47, 55, 96, 98, 101, 103/4, 120, 169, 172, 179/80, 182, 187, 202, 204, . 211, 217, 219/21, 230, 250/85 (passim), 304, 311, 324, 326/9, 359/60, 365/6, 374/5 Lippspringe, 327 Lippstadt, 44, 327/8 Lissabon, 148/9, 337 Lith,300 Lithoijen, 300 Liverpool, 361 Livorno, 348 Lobith, 213 Loenen, 284 Löhningen, 373 Loire, 110, 321 LOIRE INFÉRIEURE, 338 Lolland-Falster, 231 Lombardije, 228 Lommel, 116, 302 Lo(o)n, zie Stadtlohn Londen, 133, 138, 149, 226/7, 240, 246, 360/1, 363

400

Londonderry, 361 Longwy, 116, 322 Longwyon, 116, 322 Loon op Zand, 296, 298 Loosdrecht, 284 Loosduinen, 207 Lopikerwaard, 41 Losser, 278 Lothians, 190, 361 Lotte, 45/6 LOZERE, 338 Lübbecke, 44, 46/7, 121, 259/60, 329, 367 Lübeck, 252, 302 Lucca, 143/4, 339/55 (passim) Lüdinghausen, 43/4, 48, 202, 369 Lugo, 140, 146, 336 Luik(erland), 39, 48/9, 54, 98, 101, 120, 238, 244, 272, 304, 309, 315/8 Lüneburg, 38, 252, 327 Lutten (Duits!.), 260 Lutten (Ov.), 373, 375 Luxemburg, 2Jo, 49, 237, 243, 319, 339 Lyon(nais), 137, 149, 223, 339 LYS, 22/3, 25, 29, 35, 250, 294/314 (passim), 320, 329 Maarheeze, 296, 299 Maarssen, 284 Maas, 38, 48, 55, 110, 280, 287/305 (passim), 321 Maaseik, 301 Maasland, 252 Maastricht(-Noord/-Zuid), 22, 24, 301/3, 316, 318 Made, 295 Madrid, 133, 135, 140, 148/9, 336 Main, 110 Maine, 339 MAINE ET LOIRE, 338 Mainz, 38, 306/7, 312, 323, 338, 358 Maldepem, 291, 310 Malmedy, 301, 317 MANCHE, 295, 320 Mannheim, 359 Marche van Ancona, 142, 352 Maremma, 142 MARENGO, 195, 339/58 (passim) Maribo, 231 Mark, 47, 328 Markiezaat van Bergen op Zoom, 316

Marrum, 277 Marseille, 133, 149, 223, 338, 345 Marum, 274 Masovië, 152 Massif CentraI, 133, 138, 192, 222, 224, 338/9 Mastholte, 327 La Matrice, 149 St. Maurice, 342 MAYENNE, 339 Mayo,361 Mechelen (Belgisch Limburg), 301/3 Mechelen (Brabant), 294 Mecklenburg (-Schwerin), 38, 252, 258, 261, 303, 324, 365, 373, 375 St. Médard, 306 Medemblik,281 Meden, 270 MÉDITERRANÉE, 145, 339/41,347/55 (passim) De Meern, 70 Meerssen, 301, 303 Meer van Lugano, 357 Meerveldhoven, 299 Meijel,106 Meijerij van Den Bosch, 286, 301 Melle, 181, 202, 260, 371 Mennighüffen, 260, 368 Menslage, 283 Meppel,201 Meppen, 111, 202, 204, 26112, 371 Merkelbeek, 302 Merwede(-streek), 85, 89, 288 Merwedekanaal, 8617, 99, 206 Merzig, 306 Messina, 355 Messingen, 45 Mettingen, 45/6, 261, 276, 286, 323, 369 Metz, 322 MEUSE, 22/3, 39, 111/2, 250, 297,319,32113,329, 339 MEUSE INFÉRlEURE, 22/5, 38, 106, 111, 250, 252/3, 257, 270, 273, 282/329 (passim) Mexico, 152 Mézières, 321 Middelburg, 291 Middellandse Zee (-gebied/-kust), 133, 141, 146, 338/9, 357 Midden-Europa, 130, 150, 152,

217, 240, 246 Midden-Holland, 165 Midden-Ierland, 137 Midden-Italië, 130, 133, 135, 141/2, 227, 229, 240, 246, 335, 338, 356 Midden-Limburg, 98, 111/2 Midden-Portugal, 337 Midwolde, 271/2 Mierlo, 296 Mijdrecht, 173, 284, 286 Milaan, 133, 148/9, 228, 341, 357 Mill,63 Mincio, 351 Minden, 38/47 (passim), 169, 180, 201, 204, 211/2, 257/63 (passim), 326, 329, 365/8 Modena, 357 Modigliana, 347 Moezel, 110, 305, 321, 323 Monden, 92 Mondovi, 345 Mönnighausen, 327 Mons, 49, 310, 312/3 Montalto, 350 Mont Blanc, 357 MONTBLANC, 315, 339/44 MONTENOTTE, 337/58 (passim) Monthey, 342 MONT TONNERRE, 22/3, 38/9, 250, 305/7, 310, 312, 322/5, 329 Moordrecht, 89 Moravië, 358 MORBIHAN, 339 Morilly, 297, 321 Mörs, 290, 304/5 MOSELLE, 22/3, 29, 111/2, 114, 116,250,307,319/29 (passim) Muiden, 41 Mülheim, 47, 304 Mulhouse, 149 Münster (land), 38, 43/4, 48, 51, 57, 172, 180, 200, 202, 204, 211, 225/84 (passim), 327/8, 365/7, 369) Muntendam, 116, 270/1 Naarden, 284 Namen, 49, 100, 315 Nancy, 225 Napels, 142, 149, 339/58 (passim) Nassau, 21

401

Navarra, 336 Neckar,110 Nederlanden, 305, 339 Nenndorf, 375 Neuenhaus, 58, 264, 266, 278, 371 Neuenkirchen (Oldenburg), 93, 373 Neuenkirchen (Rietberg), 327 Neufchateau, 319 Neuland, 352 Neuss, 304 Nice, 223 Niederkrüchten, 301 Niel,295 Nienburg, 181, 253/4, 371/2 Niers, 305 Nieubourg, zie Nienburg Nieuw-Amsterdam, 91 Nieuw-Castilië, 140 Nieuwenhagen, 302 Nieuwe Pekela, 271 Nieuwer-Amstel, 284, 286 Nieuwerkerk aan de Amstel, 261 Nieuwerkerk aan den Ijssel, 27 Nieuweschans, 55, 57 Nieuwe Waterweg, 206 Nieuwkerken, zie Neuenkirchen (Oldenburg) Nieuwolda, 272 Nieuwveen, 83, 283, 285 Nijkerk, 277 Nijmegen, 110/1, 296/7, 299/300 Nijvel, 49, 313/4 St. Niklaas, 43, 291, 297, 308/10 Noord-Amerika, 228 Noord-Brabant, 41, 97, 100, 106, 111, 272, 279, 300 Noordbroek, 271 Noord-Catalonië, 336 Noord-Duitsland, 220/1, 360 Noorden, 283 Noord-Engeland, 361 Noorderkwartier, 98 Noord-Frankrijk, 22, 40, 97, 224, 231, 323 Noord-Friesland, 360 Noord-Groningen, 78/9 Noord-Holland, 41,56,62, 69/70, 82, 16118 (passim), 198, 200, 209, 241, 247, 259, 279, 283, 286 Noord-Italië, 130, 195, 222, 227, 229, 240, 246, 335, 337, 356

Noord-Limburg, 101, 304/5 Noordoost-Nederland, 55 Noord-Overijssel, 80 Noord-Spanje, 133 Noordwest-Duitsland, 22, 74, 169 Noordwest-Spanje, 336 Noordzeekanaal, 206 Noorwegen, 216, 220, 359 Norcia, 347 NORD, 22/3, 35, 39, 48, 54, 71, 97, 101, 225, 250, 294/5, 303/14 (passim), 320, 329, 339 Norden, 57, 255, 370 Norderditmarschen, 360 Nordhorn, 264, 266 Norfolk, 360 Norg,270 Normandië, 339 Nonhampshire, 362 Nonhumberland, 361 Nottinghamshire, 362 Novi, 146, 346 Nunspeet, 80, 279 Oberhausen, 213 Oberinntal, 358 Oberndorf, 252 Ochtrup, 266 Oden se, 359 Odenwald, 359 Oderbruch, 359 Oerlinghausen, 43, 47, 269 Oirsbeek, 215, 301 OISE, 224, 338/9 Qisterwijk, 296 Olde,327 Oldekerk, 272 Oldenburg, 44, 57/8, 93, 98, 112, 202, 204, 253/5, 276, 283/4, 286, 365/6, 373, 375 Oldendorf (Preussisch), 367 Oldenzaal, 278 Oldersum, 291 OIona, 351 OMBRONE, 142, 145, 195, 339/57 (passim) St. Omer, 321 Ommen, 59 Onstwedde, 270/1 Oostburg, 188 Oost-Elbische gebied(-en), 15112 Oost-Engeland, 133, 138, 190, 197, 225/6, 240, 246, 361 Oostenrijk (-Hongarije), 130, 216, 335, 357/9

Oosterhout, 295 Oostermoer, 92 Oost-Europa,- 130, 150, 152, 217, 240, 246, 335, 347 Oost-Frankrijk, 138 Oost-Friesland, 25, 41, 54, 66/9, 85, 90, 98, 100/1, 103, 185/6, 189, 197, 200, 202, 211, 217/20, 253/60 (passim), 267, 272, 274/6, 291, 370,374 Oost-Groningen, 274 Ooststellingwerf, 275/6 Oost-Vlaanderen, 49/50, 105 Oostzaan dam, 286 Opper-Gelder, 290 Opsterland, 275/7 Orense, 140, 146, 336 ORNE, 192,339 Osnabrück, 38, 42, 44, 122/3, 169/82 (passim), 200, 202, 257/63 (passim), 273, 276, 283/4,327/8,365/6,370/1 Ostbevern, 181 Oste,220 Ostende, 83, 295, 308, 311 Ostenfelde, 327 Osterholz, 254, 276, 372 Osterkappeln, 181, 260 Otters berg, 254 Otterspoorbroek, 87 Ottersum, 305 Oud-Castilië, 140 Oudenaarde, 43 Oudenbosch, 295 Oude Pekela, 271 Ouder-Amstel, 28, 70, 173, 284, 286 Oude Rijn, 100/1, 267, 290 Oudorp, 174 Oudshoorn, 167, 290 OURTHE, 22/3, 25, 29, 38, 112, 250, 291/5, 301, 304, 311/29 (passim) Ovelgönne, 253/4 Ovenstädt, 367 Over-Betuwe, 280 Overijssel, 57/9, 98, 175, 200, 206, 208, 265/6, 275 Over-Maas, 77, 289, 292, 294 Oxfordshire, 362 Paderborn, 44, 55, 200, 272, 284, 326/8, 368 Pajottenland, 101 Palermo, 355 Pamplona, 336 Panaro,352

402

St. Pancras, 285 Papenburg, 255, 261/2 Parijs, 133, 135, 138, 148/9, 191, 223/4, 231, 294, 308, 314,319,321, 323, 337/8 Parma, 339, 346, 357 PAS DE CALAIS, 22/3, 29, 35, 54, 225, 250, 308, 310/2, 320/1, 329, 338 Peel, 96, 206 Peer, 302 Pekela, 255 La Perche, 192 Penh, 361 Perugia, 349 Peruwelz, 312/3 Petershagen, 260, 367 Pfalz, 39 St. Philipsland, 74 Piacenza, 346 Picardië, 225, 238, 244, 312, 323 Piemonte, 141,228,240,246, 339, 34112, 345, 357 Pijnacker, 19 Pinerolo, 344 Piombino, 339/57 (passim) Pistoia, 143, 347 Plauen,260 Po, 351, 357 PO, 337/45 (passim), 35118 (passim) Podhalië, 358 Podrina, 358 Polen, 150/2, 216/31 (passim), 322, 324, 358/9 Pommeren, 261 Pontevedra, 135 Pontijnse Moerassen, 142, 350 Pontremoli, 347 Pono,337 Ponoferrajo, 353 Ponugal, 137, 335/7 Potosi, 141 Povlakte, 133, 135, 141, 193, 197, 357 Prémontré, 321 Proostei, 360 Provence, 133, 141, 223, 240, 246, 336, 338/9, 345 Pruisen, 25, 44, 63, 152, 187, 201, 211121 (passim), 258, 261, 290, 303, 324, 326, 365/9, 375 Purmer, 160 Purmerend, 173, 286 Pusstonal, 358 Putten, 289 Puurs, 295

PUY DE DOME, 322/3, 336, 339 PyreneeëJl, 133, 338/9 PYRENEES ORIENTALES, 338 Pyrmont, 269, 324 Quakenbrück, 26, 170, 181, 257, 259/63 Quevaucamps, 312/3 Raamsdonk, 296/7 Rahden, 259, 367 Rastedt, 254 Ravensberg, 51, 169/70, 180, 212, 328 Recke, 45/6, 261, 369 Recklinghausen, 43/4, 48, 202, 369 Rees, 266, 304 Reeuwijk, 290 Rehden,372 Reiderland, 100/1, 186/7, 219, 255, 266, 27112, 274 Republiek der Zeven Verenigde Provinciën, 40, 92, 110, 198, 240, 247 Rethem, 254, 372 Revin, 321 Rheda, 327/8 Rhede, 264, 266 Rhein, 55, 304 Rheine, 45, 266, 369 RHIN ET MOSELLE, 22/3, 111, 305/6, 324, 329 Rhön (-gegend/-gebergte), 22, 25, 29, 111, 250, 260, 305, 307, 359 Rhone (-dal), 338, 342 Ribe, 360 Riesenbeck,45/6 Rietberg, 327/8 Rijn (-dal/-land/-streek), 22, 38, 47/8,55,74,77, 109/11, 137, 251, 288, 294, 304/6, 312, 319, 323/4, 338/9, 358/9 Rijnland (Hoogheemraadschap), 165/6 Rijnsaterswoude, 290 Rijswijk, 26, 195 Ridderkerk, 77 Rocroi,321 Roclenge, 112, 302, 316, 318 Rödinghausen, 368 Roemenië, 358 ROËR, 22/3, 26, 38, 250/69 (passim), 282/317 (passim),

324/5, 329 Roermond, 174, 213, 216, 294, 301/2, 319 Roethenië, 216 Romagna, 357 ROME, 142,339/58 (passim) Rome, 135, 148/9, 346/57 (pas· sim) Romeinse Campagna, 143, 145, 195, 349 Romeinse Staten, 341 Roosendaal, 295 Rooveen, 201 Roscommon, 361 Ross, 361 Rotenburg, 202, 254, 372 Rotterdam, 27, .106, 108, 112, 145, 244, 261, 287, 289/91, 297, 299, 302 Rousillon, 339 Rovereto, 358 Roxburghshire, 361 Rozenburg, 71, 289 Rozoy-sur-Serre, 323 Ruhr(gebied), 47, 53, 211/2, 215, 220/2, 231, 238, 241, 244,247 Ruinen, 274 Rulle, 175 Rumpst, 295 Rupelmonde, 101, 308 Rurdorf, 302 Rusland, 123, 151/2, 216, 220, 322, 324 Saarbrücken, 306 Saerbeck, 45 Saksen, 257, 260, 325 Saluzzo, 345 Salzbergen, 45 SAMBRE ET MEUSE, 22/3, 25, 250, 294/5, 315, 319, 329 Sankthülfen, 372 Saone, 338 Sappemeer, 270 Sardinië, 339/41, 354/5, 357 SARRE, 22/3, 29, 250, 306/7, 319, 324, 329 Sarzana, 347 Sassoferrato, 352 Sauerland, 112 Savigliano, 345 Savona, 337, 345/6 Savoye, 195, 315 Schaesberg, 302 SchaIe, 45/6 Schalkwijk, 285

403

Schapen, 45 Schaumburg-Hessen, 366, 375 Schaumburg-Lippe, 20/1, 366 Schelde, 38, 47, 55, 100/1, 110, 294, 321 Schermer, 160 Schermereiland, 161 Schiedam, 298 Schieder, 268/9 Schinnen, 215 Schinveld, 302 Schmalförden, 372 Schnathorst, 367 Schoorl, 174 Schoterland, 275/7 Schotland, 133, 139, 190, 196, 227, 360/1 Schötmar, 43, 269 Schotse Hooglanden, 196, 361 Schouwen (-Duiveland), 74/5, 189, 292, 295 Schüttorf, 264, 266/7, 290 Schwaben, 358/9 Schwalenberg, 269 Schwarzwald, zie Zwarte Woud Segovia, 140 SEINE,319 SEINE INFÉRIEURE, 295, 310 SEINE ET MARNE, 310, 338 SEINE ET OISE, 322, 338 Sen effe, 312/3 SÉSIA, 146, 195,228,337/45 (passim), 351/7 (passim) Sevenum, 304 Sevilla, 13 7 Shropshire, 361 Sicilië, 130, 137, 339, 341, 354/5, 357 Sienna, 348 Silezië, 152, 212, 217 SIMPLON, 337/44 (passim), 351/8 (passim) Sion, 342 Sittard, 302 Sjaelland, 349 Skandinavië, 189, 335, 359/60, 374 Sleeswijk-Holstein, 220, 235, 359/60 Sliedrecht, 41, 52, 287/8 Sligo, 361 Slijkenburg, 57 Slochteren, 271 Sloten, 93 Slowakije, 114/5, 358 Sluipwijk, 290

Sluis, 73 Smilde, 26, 92, 206, 274 Sneek, 67, 131, 210, 276 Sdby Sdgàrd, 230 Soest (Duitsland), 44, 48, 51 Soest (Nederland), 285 Sögel, 202, 204, 261/2, 371 Soignies, 49 Someren, 296 SOMME, 310, 322/3, 338 Sommelsdijk, 290 SorJf, 359 Spaans Baskenland, 336, 339 Spanje, 18, 22, 129, 137, 196, 292,335/9 Speier, zie Spiers Spenge, 47, 170 Spessart (-gebergte), 306, 323, 328 Spetzerfehn, 256 Spiers (Speier), 38, 307, 338, 359 Spoleto, 349 Sprang-Capelle, 296 Stade, 202, 360, 365/6, 370, 372 Stadskanaal, 62, 92, 206 Stadtlohn, 264, 266, 283, 285 Staffordshire, 362 Stapel moer, 274 Staphorst, 201 Stavelot, 317 Steenderen, 280 Steendorp, 308, 311 Stein, 213 Steinfurt, 43/5, 55, 57, 202, 369 Steinhagen, 368 Stekene, 308 Sternberg, 269 Stickhausen, 370 Stolzenau, 254, 371/2 Stompwijk, 290 Störmede, 327 Stotel, 253 Stratum, 296 Strijp, 296 Ströhen, 367, 372 Stukenbrock, 327 STURA, 146, 195, 337, 339/45, 351/8 (passim) Süderditmarschen, 360 Suffolk, 190, 360 Sulingen, 254, 371/2 Surrey, 362 Syke, 181, 201, 254, 291, 371/2 Szeged, 358 TARO, 339/55 (passim) Tatra, 358

Tecklenburg, 43/7, 63, 111, 123, 170/1, 182, 201/2, 211, 257, 260/1, 283/4, 290, 328, 369 Terschelling, 275 Tessin, 357 Texel, 207, 277, 283 Thedinghausen, 254 Thessalië, 335 Thionville, 322 Tholen, 74, 189, 292/3 Thracië, 335 Thuin,49 Thuine,45 Thüle, 327 Thüringen, 257, 260, 325 Tiber, 148 Tiel, 111, 279 Timisoara, 358 Tipperary, 196, 361 Tirol,352 Todi,349 Toledo, 140 Tondern, 360 Tongeren, 301, 303, 318 Toscane, 135, 339/57 (passim) Toscanella, 350 Toulon, 345 Toulouse, 223 Tournai, 49, 312/3 TRASIMÈNE, 142, 145, 195, 339/58 (passim) Trento, 352, 358 Trier, 306 Trnovo, 335 Tsjecho-Slowakije, 114 Turijn, 133, 148/9, 228, 344, 357 Turnhout, 106, 293/302 (passim) Turócz-Szent Márton, 114 Twente, 38, 43, 167/9, 171, 180,278/9 Twisk,200 Tyrone, 361 Ubaye, 323 Ubbedissen, 368 Uchte, 371/2 Ueffeln, 58 Uelsen, 58, 264/5 Umbrië, 358 Unna,44 Unterinntal, 358 Urbino, 352 Utingeradeel, 376 Utrecht, 41, 91, 94/5, 99, 165, 173/4, 206, 279, 281, 284/6

404

Utrechtse Heuvelrug, 285 Vaassen, 280, 297 Valdorf, 206, 368 Valenciennes, 310, 312/3, 320 Valkenburg, 290 Valkenswaard, 300 VAR, 338 Varel, 253/4 VarenselI, 327 Varrel, 372 Vecht, 55, 57/8 Vechta, 260, 262, 373 Veendam, 270/1, 375 Veenhuizen, 71, 283, 285 Vegesack, 254 Veldhausen, 265 Velsen, 174, 286 Veluwe (-zoom), 38, 80, 82, 97, 280,297 Vendée, 339 Venebrugge, 58 Venetië, 141, 149, 349, 357 Venlo, 101, 301, 304 Venray, 290, 304 Vercelli, 149, 343, 357 Verden, 202, 254, 372 Verenigde Staten, 152 Ver!, 327 Verne, 327 Versmold, 175, 181, 368 Verviers, 47, 317/8 Veurne-Ambacht, 308 Vicenza, 357/8 Vigo, 135 Vijf Heren Landen, 41 Villanueva, 137 Vinkeveen, 200 Visbeck, 373 Viterbo, 142, 350 Viu, 344 Vlaanderen, 42/3, 49, 51, 53, 71/2, 77, 85, 89, 100, 188/9, 212/4, 225, 238, 244, 291, 302, 304, 310 Vlagtwedde, 270/1 Vleuten,70 Vlieland, 275 Vlierden, 296 Vlissingen, 83, 291, 311, 314 Vlotho, 44 Voerendaal, 215 Vogelsberg, 359 Voigtland, 260 Vollenhove, 266, 278 Volterra, 348 Voorburg, 289 Voorne (-Putten), 63, 74, 290, 292

Voorns Kanaal, 206 Voorschoten, 290 . Vorarlberg, 358 Vorden, 280 Vörden, 181, 371 Vreeswijk, 110 Vriezenveen, 116 Vrij hoeve-Capelle, 296 Vrsac,358 Vught, 291, 299 Vurmer,297 Waal, 55, 77, 110 Waalre, 299/300 Waals Brabant, 297/314 Waalwijk, 296/7, 299 Wadersloh, 327 Walcheren, 292, 295, 311 Waldeck, 20/1, 328 Wales, 133, 227, 360/1 Walhorn, 316/7 Wallenhorst, 175 Wallonië, 295, 309, 316 Walsrode, 254, 372 Warburg, 44, 326, 368 Wardenburg, 373 Warendorf, 43/4, 202, 369 Warffum, 277 Warmsen, 372 Warschau, 152 Warthebruch, 359 Warwickshire, 362 Waspik, 293, 296/7 Wassenaar, 299 Watergraafsmeer, 28, 174, 200, 326/7 Waterloo, 313/4 Wedde, 270/1 Weener, 55, 57, 186, 204, 256, 266, 272, 370 Weerselo, 278 Weert, 101, 108, 286, 294/303 (passim) Weesp, 284 Weesperkarspel, 174, 252, 326 Wehdem,367 Weiden, 304 Wellingholzhausen, 175 Welz,302 Wenen, 316/7, 324, 358 Werkendam, 41, 299/300 Wersen, 46, 261, 290 Werther, 260 Wese1, 253, 304 Weser, 35, 55, 100/1, 103, 202, 253, 360, 372 West-Afrika, 152 West-Brabant, 85, 294

West-Engeland, 137 Westerkappeln, 46, 175, 261, 290,369 Westerlee, 270/1 Westerlo, 295 Westerstede, 254, 373 Westerwald, 359 West-Europa, 13/4, 18, 130, 132, 150/1, 222, 235, 237, 243 Westfalen, 20/2, 43/4, 47, 57/8, 60, 68, 77, 97, 112, 122/3, 159/72 (passim), 179, 182, 212/4, 220/1, 238, 241, 244, 247,257/90 (passim), 304, 323/8, 365, 368 Westfriesland, 161 West-Frankrijk, 138 West-Groningen, 210 Westkapelle, 291 West-Nederland, 189 West-Pommeren, 217 West Riding van Yorkshire, 361/2 West-Rusland, 150/1 Weststellingwerf, 57, 276/7 West-Sussex, 362 West-Utrecht, 172 West-Vlaanderen, 29, 49/50, 105 Westzaan, 281 Westzaandam, 26, 70, 281, 286 West-Zeeuws-Vlaanderen, 310 Wesuwe, 264, 266 Wetschen, 372 Wiedenbrück, 38/47 (passim), 55, 121, 171, 326/8, 368 Wierden, 278 Wieringen, 208, 277 Wietmarschen, 264 Wijk bij Duurstede, 286 Wij meer, 272 Wildervank, 270/1 Wildeshausen, 182, 262, 373 Wilhelminapolder, 75, 291 Willemstad, 289, 295 Wilmarsdonk, 292, 295 Wiltshire, 362 Wimmenum, 285 Windeweer, 270 Windheim, 367 Winschoten, 57, 270/2, 274 Winterswijk, 266, 280 Wirdum, 69, 272, 277 Wittlage, 202, 371 Wittmund, 370 Woense1, 293, 296/7, 299 Wonck, 112, 302, 316, 318

405

Worcestershire, 362 Wormer, 160 Woubrugge, 290 Wouden, 277 Wulpen, 188 Württemberg, 358/9 Würzburg, 305, 324 Wychen,297 Wymbritseradeel, 277 Xanten,304 YONNE, 338/9 Yorkshire, 196 Zaandam, 281, 286 Zaandijk, 286 Zaanstreek, 97, 110, 159/61, 165, 286 Zaltbommel, 111, 299 Zeeland, 55, 75, 77, 83, 166, 188, 209, 216, 288/95 (passim), 302/16 (passim) Zeeuwse Eilanden, 54, 62, 74 Zeeuws-Vlaanderen, 38, 41, 77, 85, 188/9, 192, 197, 291, 309/10, 312 Zegve1d, 70, 285 Zegwaard, 167 Zeist, 41, 285 Zelhem, 280, 297 Zetten, 279 Zeven, 202, 372 Zevenbergen, 293, 295 Zeven hoven, 83, 283 Zierikzee, 75/6, 189 Zoetermeer, 26, 71, 289 Zuid-Amerika, 228 Zuid-Beveland, 63, 73, 292, 295 Zuidbroek, 271 Zuid-Duitsland, 130, 137, 220, 358 Zuidelijke Nederlanden, 48, 73, 189, 323 Zuiderzee, 58, 64, 80, 172, 175/6, 180, 283 Zuid-Europa, 223, 335 Zuid-Frankrijk, 114, 141, 223, 322, 337 Zuid-Friesland, 80 Zuid-Holland, 26, 55/6, 77, 94, 100, 161/8 (passim), 182, 184, 209, 292, 295 Zuidhollandse Eilanden, 54, 62, 74, 80, 165, 295 Zuidhorn, 272 Zuid-Italië, 355, 357 Zuid-Limburg, 112, 213

Zuid-Nederland, 323 Zuidoost-Europa, 374 Zuidoost-Frankrijk, 114, 322 Zuidplas (-polder), 89, 206 Zuid-Polen, 225 Zuid-Rusland, 150 Zuid-Schotland, 137, 361 Zuid-Spanje, 193 Zuid-Toscane, 240, 246 Zuidwest-Nederland, 188/9 Zuid-Willemsvaart, 89, 206 Zurlauben, 306

Zutphen, 279 ZUYDERZEE, 22/3, 26/8, 69/71, 172/3, 179, 250/87 (passim), 296/304 (passim), 310/2, 325/6, 329 Zwammerdam, 290 Zwarte Water, 59 Zwarte Woud (Schwarzwald), 305, 323, 328, 358 Zwarte Zee, 150 Zwartsluis, 60 Zweden, 216, 220, 230/1,

406

359/60 Zweeds Pommeren, 258, 324 Zweibrücken, 307 Zwijndrechtse Waard, 77 Zwitserland, 22, 229, 232, 307, 316/7, 324, 335/47 (passim), 357/9 Zwolle, 55/64 (passim), 176, 178/9, 201, 277/8 Zwolse Diep, 60

Curriculum Vitae

De auteur werd op 7 juli 1947 geboren te Meijel (Limburg). Hij behaalde in 1966 het diploma Gymnasium A. Van 1966 tot 1973 studeerde hij geschiedenis aan de Rijksuniversiteit te Leiden, met als hoofdvak Ekonomische en Sociale Geschiedenis en als bijvakken Sociologie en Agrarische Geschiedenis (aan de Landbouwhogeschool te Wageningen). Van 1972 tot 1974 was hij leraar geschiedenis te Den Haag en sedert 1974 is hij aan de Rijksuniversiteit te Utrecht verbonden als wetenschappelijk medewerker bij de afdeling ekonomische en sociale geschiedenis.

407

-

-

.