04

e Ratelaar

31e jaargang nr. 4 2012/04

DE RATELAAR 31e jaargang nr. 4 2012/04

De Ratelaar is een gezamenlijke uitgave van KNNV en IVN. De Ratelaar is de voortzetting van De Kleine Ratelaar, het blad van de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging afdeling Den Haag. Het verschijnt rond 15 februari, 15 mei, 15 augustus en 15 november.

nnv ivn

Redactie: Eindredactie: Rob Meyer, Mient 373, 2564 LA Den Haag, 070 368 14 00, e-mail: [email protected] KNNV: Lex van der Steur, Koningsspil 47, 2265 VH, Leidschendam, 070 317 69 90, e-mail: [email protected] IVN: Ingrid Piek, R.A. Flintermanstraat 5, 2552 JJ Den Haag, 070 391 02 13 e-mail: [email protected]

Kopij voor het volgende nummer van de Ratelaar vóór 1 januari 2013 naar de redacteur van uw vereniging in Word als bijlage van een e-mail naar: [email protected] Samenstelling: Evert Thomassen

Opmaak: Bob Molenaar, Haags Milieucentrum Foto voorzijde: Grote bloedsteel mycena door Henny Meyer Druk: Drukkerij Lifoka, Den Haag Niets uit deze uitgave mag op enigerlei wijze worden vermenigvuldigd zonder uitdrukkelijke toestemming van de redactie.

IVN

IVN Instituut voor Natuur, Educatie en Duurzaamheid is een landelijke organisatie waarvan de leden, via een 180-tal afdelingen zich daadwerkelijk inzetten voor activiteiten die erop gericht zijn een ieders inzicht met betrekking tot Natuur en Milieu te verruimen. Contributie voor donateurs en leden € 15,en huisgenoten € 5,-. ING bankrekening nr. 691956 t.n.v. IVN - afd. Den Haag te Leidschendam. Inlichtingen: Rob Meyer, 070 368 14 00. Website: www.ivndenhaag.nl

KNNV

De Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging afdeling Den Haag is een afdeling van een landelijke vereniging voor natuurstudie, -beleving en -bescherming. Zij organiseert werkgroepen, excursies, lezingen en cursussen. Contributie voor leden € 27,- huisgenootleden € 8,50 en jeugdleden € 15. ING bankrekeningnr. 144637 t.n.v. KNNV afd. Den Haag te Den Haag. Inlichtingen: Bert van Maanen, 070 386 76 30 Website: www.knnv.nl/den-haag

Algemeen deel Ratelaar 2012/3 Wat is de natuur toch boeiend. Persoonlijk heb ik het geluk gehad de zomer en de herfst in verschillende delen van Nederland en Frankrijk door te brengen en ben juist in het najaar zeer attent geweest op de verschillende paddenstoelensoorten. In Frankrijk was in september bijna geen paddenstoel te vinden. Waarschijnlijk te wijten aan de afgelopen droogte, maar weer terug in Nederland was het dankzij de regenbuien een eldorado voor elke paddenstoelenliefhebber. Ik kan me niet herinneren er ooit zoveel gezien te hebben. Vooral in Twente waren de diverse soorten overvloedig aanwezig. Nu heb ik wel vijf verschillende paddenstoelengidsen, maar sommige soorten staan op verschillende manieren afgebeeld en zo is het moeilijk zoeken. Als ik het echt niet meer weet, dan ga ik te rade bij Kees Pinster, want de paddenstoelenwerkgroep van de KNNV weet haast altijd wel raad. Als voorpagina heb ik gekozen voor de grote bloedsteelmycena, denk ik.

Als ik het fout heb, dan graag commentaar van een paddenstoelendeskundige. Onderaan deze pagina een sfeerfoto van een groep tonderzwammen op een dode beuk.

Ook dit keer biedt de Ratelaar u een keur aan artikelen en verslagen. Velen van ons ontvangen de digitale nieuwsbrief van zowel IVN als KNNV, maar het is toch ook wel gemakkelijk als je de informatie nog eens na kan slaan in een van de Ratelaars. Onze verenigingen bieden voor iedereen een uitgebreid programma van excursies en lezingen. Bezoek onze lezingen, ga mee met onze gidsen en beleef de natuur! Succes verzekerd, in elk seizoen. Rob Meyer

1

ivn, instituut voor natuur, educatie en duurzaamheid

INTERVIEW MET HENK MULLERag Als IVN gids neemt Henk sinds een paar jaar de te spreken. Hij ging “meegidsen” met rondleidingen in de Horsten voor zijn rekening. excursies en kreeg hierbij positief en istimulerend commentaar. Het zetje om Maar actief IVN’er is hij al bijna dertig jaar.

idie drempel te nemen. Toen Henk lid werd van het IVN was zijn doel mensen enthousiast te maken voor de natuur. Dit is zeker gelukt, want na zijn excursies hoorde hij dat een aantal deelnemers lid was geworden door zijn enthousiaste verhaal.

In 1984 werd Henk, toen nog wonend in Dordrecht, lid van het IVN. Zijn belangstelling voor natuur begon met interesse voor vogels. Vanaf jonge leeftijd was hij al in de weer met “Wat vliegt daar?” Toen er in 1984 op de TV een vogelcursus van de KRO werd uitgezonden was hij een vaste luisteraar. Naast dit TV programma werden er excursies georganiseerd o.l.v. leden van de natuurvogelwacht en IVN gidsen. Daarna werd hij bestuurslid, penningmeester en voorzitter. De laatste functie heeft hij vijf jaar vervuld. Daarnaast zat hij ook in het Districtsbestuur Zuid-Holland en Zeeland.MMMMMMMMMMmMM Om te gaan gidsen moest Henk even een drempel over; herkenbaar voor de meeste “vers opgeleide” IVN natuurgidsen. Zeker als je niet gewend bent om voor een groep 2

Henk gidste in de Dordtse Buitengebieden: de wandelgebieden in de Biesbosch. De Hoge Biezenplaat was veruit zijn meest favoriete terrein; een dynamisch gebied met magnifieke uitzichten. Soms stond dit gebied onder water. Als de Haringvlietsluizen gesloten werden in verband met te veel instroom van zout water en tegelijkertijd de waterstand steeg door overvloedig smeltwater, kon het gebied overstromen. Henk en zijn medegids hielden bij een bruggetje een bepaalde bout in de gaten: als die onder water stond was het niet veilig om het gebied in te gaan. Maar … ook als je dacht dat het wel veilig was kon het water snel stijgen. Eenmaal zijn ze na een halfuur met de groep halsover-kop teruggekomen in verband met de snelle stijging van het water. En inderdaad, nu stond hun markeringspunt ”de bout van het bruggetje” volledig onder water. In dit gebied stond op een griend een keetje, dat bewoond werd door een man die hield van de eenzaamheid. Dat er af en toe een IVN groep langs zijn keet wandelde kon hij wel waarderen: hij deelde koffie en koekjes uit en speelde op zijn accordeon. Dit maakte het tot een heel bijzondere excursie.

In het gebied kon je, als je vroeg ging wandelen, langs de strandjes van de Nieuwe Merwede bevers zien, die net hun kop boven het water uitstaken. Henk herinnert zich nog een bijzondere verschijning. Tijdens een Hemelvaartsweekend, een uitje met de IVN afdeling Dordrecht in de omgeving van de Weerribben, zag iemand een “rare meeuw”. Iemand anders riep: “een visarend!” De hele groep stoof overeind en de kelner die net aankwam met koffie en appelgebak vreesde voor zijn inkomsten. In 2007 verhuisde Henk naar Den Haag; een gemakkelijke uitvalsplek voor zijn werk en dat van zijn vrouw Mieke. Hij moest helaas afscheid nemen van zijn prachtige excursie-

gebied. Den Haag met strand en zee is ook een trekker. “Als je gaat fietsen of wandelen, voelt dat alsof je op vakantie bent”, vertelt hij. Op zoek naar een nieuw gebied om te gidsen stuitte hij eerst op Vlietland. Vlietland geeft een beetje associatie met de Biesbosch, maar daar liep al een behoorlijk aantal gidsen. In overleg met Max Leerentveld, die hij al kende uit het Districtsbestuur, en Lisette van Pelt geeft Henk nu rondleidingen in de Horsten; een gebied waar steeds meer afgesnoept wordt door de Koninklijke familie en waarvan de toekomst onzeker is. Dan toch maar de polder bij Stompwijk in voor de excursies? Hermine Schuit

ENERVERENDE Educatieve workshoP Als afsluiting van ons jubileumjaar heeft de jubileumcommissie een educatieve workshop georganiseerd voor alle IVN gidsen van onze afdeling in het NME centrum Weidezicht in Leiden, de thuisbasis van Ton.

een bospad aflopen, een deelnemer als boom aankleden, vormen van takken onthouden, zo diep mogelijk naar de bodem van de vijver loeren enz. enz. Vervolg zie ommezijde

De workshop werd uitgevoerd door Ton Lommers en Lisette van Pelt, die voor deze gelegenheid in het natuurpark naast het centrum een traject hadden bedacht, waarbij wij als gidsen diverse opdrachten moesten uitvoeren. Nou, dat hebben we geweten! De groep van 32 IVN gidsen werd in tweeën gesplitst; de ene helft ging met Lisette mee en de andere met Ton. Halverwege ontmoetten de twee groepen elkaar en werd er gewisseld. Wat hebben we gedaan? Pissebeddenrace houden, met je ogen dicht 3

Iedereen heeft zich reuze geamuseerd, maar wat nog belangrijker is: veel leuke en bruikbare ideeën opgedaan voor activiteiten tijdens je excursie. Na afloop keerden we weer terug in het centrum en bedankte voorzitter Henk Wardenaar Ton en Lisette voor hun enthousiaste en creatieve invulling van die middag. Ook de jubileumcommissie (Irene, Monique, Hermine, Leonie en ondergetekende) werd nog even in het zonnetje gezet aan het for-

mele einde van dit memorabele jaar, waarin we het feit herdachten, dat ons IVN Den Haag 50 jaar geleden is opgericht. Vervolgens gingen we gezamenlijk naar restaurant Panda waar we de rest van de avond hebben doorgebracht met een heerlijke wokmaaltijd. Gelukkig hoefde je het niet zelf te doen, want anders was waarschijnlijk de hele tent die avond afgebrand. Rob Meyer

Segbroekcollege KRIJGT EETBARE TUIN Aan de Goudsbloemlaan wordt hard gewerkt aan de eetbare tuin voor en door leerlingen van het Segbroekcollege. Na maanden wachten is het dan eindelijk zo ver. De graafmachines zijn gearriveerd en het uitgraven van de vijver is een feit. Er is hiermee gewacht tot de eerste dag van de herfstvakantie. Het geeft toch overlast als het tijdens de lessen gebeurt en het werkt ook rustiger zonder leerlingen die een kijkje willen komen nemen. Het grove werk wordt gedaan door de hoveniers en waar mogelijk gaan de leerlingen zelf aan de slag. Zo is er toestemming van Groenbeheer Segbroek om snoeiafval uit het Rode Kruisplantsoen te halen t.b.v. de takkenrillen in de tuin. Tegen de lange kant van het schoolgebouw komt één grote takkenril, waartegen allerlei fruitgewassen, zoals bramen, frambozen en druiven, geteeld gaan worden. Aan de voet hiervan worden groenten, aardbeienplanten e.d. gekweekt. Ook op andere plekken in de tuin zullen takkenrillen worden gebouwd, waartegen dan klimmers, zoals kamperfoelie e.d. worden geplant. 4

De fruitbomen en -heesters worden tijdens een plantdag samen met een vertegenwoordiging van de leerlingen geplant. De leerlingen gaan in de tuin aan de slag in het kader van een maatschappelijke stage, anderzijds wordt het door mee te werken tijdens de aanleg, ook meer “hun” tuin. De fruitbomen worden zodanig in de tuin geplant dat er na verloop van tijd vanaf de Segbroeklaan een gesloten bomenkruin zal ontstaan. Zowel bij de vijver als in de tuin worden zoveel mogelijk inheemse gewassen gebruikt. MMMMMMMMMMM Na de aanleg van de tuin zal er een insectenhotel worden gebouwd, waarbij ook rekening wordt gehouden met een egelhuis, een vleermuiskast, een nestkastje e.d.

De bedoeling is dat de tuin gebruikt gaat worden als buitenleslokaal, vandaar ook de “tribune” van hergebruikte stoeptegels. Er worden vrijwilligers gezocht in de wijk, die willen helpen met het onderhouden van

de tuin. Actieve wijkbewoners zullen ook de sociale controle vergroten. Wordt vervolgd. Ingrid Piek

Meer dan mooi Het lijkt er toch echt op dat de natuur overstuur is. In Engeland had ikmm vijf weken regen achter elkaar. De waarschuwingen en overstromingen waren niet van de lucht. Ook het weer in Nederland is anders dan vroeger. Zoveel heftiger allemaal: harde wind, heel veel regen, hitte en dan veel mensen die ook al zo heftig zijn. Reageren wij dan op de economische crisis of reageren we op de natuur? En volgt de mens hier dan de natuur of volgt de natuur de mens? Nou ja, hoe het ook zij, alles heeft met alles te maken en we zijn een groot geheel. Misschien zijn we wel aangekomen in een periode van teruggetrokkenheid. Najaar en winter; een periode dat de natuur in ieder geval rustig en teruggetrokken is. De bloei is er uit, de meeste vruchten zijn gevallen en de wortels zijn op sterkte. De natuur bereidt zich voor op een koude tijd waarin alle energie nodig is om te overleven. We kunnen nu ook niet zoveel voedsel en kruiden meer vinden. Diegenen die wel gezocht hebben kunnen nu genieten van hun verzameling. Bijvoorbeeld van een zelfgebotteld vlierwijntje. Gewoon wijn en vliersap mengen: hartstikke goed tegen de kou die misschien middels Ischias of jicht in je botten is gekropen. Of gezellig chips eten van biet, wortel, pastinaak, aardappel, zoete aardappel, knolselderie of aardpeer. Je kunt van die wortels plakken snijden met een dunschiller. Frituur die plakken in 2 à 3 minuten in olie, een snufje zout erbij. Heerlijk.

Maar er is buiten ook nog wel wat te vinden. Bijvoorbeeld paddenstoelen en kleefkruid. Kleefkruid groeit het hele jaar door en is goed te gebruiken als spinazie, in een groenteschotel of in groentesoep. Het werkt urineuitdrijvend, eetlustopwekkend, is wondhelend en remt ontstekingen. Het werd vroeger gebruikt bij leverstoornis, huidproblemen, en als bloedzuiverende thee. Ooit werd het zelfs gebruikt om de melk te stremmen. En tot slot waren de zaden goed als ingrediënt van koffie. Samen met de gedroogde wortel van paardebloem, chicorei, klis en de zaden van lijsterbessen en wat gekookte eikeltjes kun je er koffie van maken. Ik ben in een poging blijven hangen. Een troep in de keuken en veel te veel werk maar wie weet doe ik het nog een keer. Het is wel een leuk klusje in de winter. En wanneer de blaadjes van de berk lang genoeg zijn blijven hangen dan krijgen we volgens een volkswijsheid een strenge winter. MMM ‘t Is maar dat je het weet. Het is meer dan mooi. Marjo Vogel

5

Natuurontbijt op 13 oktober 2012 De reclamecampagne van het IVN op de radio nieuwe leden en een half uur later volgen heeft als resultaat dat zich drie nieuwe leden er nog vier: een jong gezin met een klein kind hebben gemeld voor de afdeling Den Haag. Totaal en een jeugdige oma. Twee andere aanmeldden zich tien mensen aan voor het natuur- gemelden blijken ziek te zijn. We nodigen nog enkele mensen uit (van de kinderboerontbijt in het Zuiderpark.

derij) om het ontbijt genoeg eer aan te doen.

Het regent pijpenstelen als het ontbijt van cateraar Baklust wordt binnengebracht. Verse jus d’orange, eigengebakken brood, warme croissants, een eitje, diverse kazen en zelfgemaakte jams maken een lekker ontbijt. Een kwartier later komen de eerste twee

Na het ontbijt bezoeken we de Heimanshof, de botanische tuin van het Zuiderpark: het systematische gedeelte en de landschapstuin. Planten zijn in de systematische tuin geordend volgens de flora HHT uit 1930 toen de tuin ontworpen werd. De landschapstuin laat een eikenbos zien, de heidevegetatie met jeneverbessen, een blauwgrasland en de hellingbossen van Zuid-Limburg met stromende beek. We ronden de ochtend af met koffie. De deelnemers zijn enthousiast over wat ze deze ochtend hebben meegemaakt en willen in de toekomst gaan deelnemen aan verschillende groene cursussen. Kortom, een geslaagde ochtend. Henk Wardenaar, voorzitter

Gastvrouw Op de Floriade In augustus ben ik drie dagen gastvrouw geweest voor de IVN-inzending op de Floriade. We hadden prachtig weer en een leuk team. De eerste dag moesten we ons om 9 uur in de morgen melden voor introductie en rondleiding in de stand. Het thema was kijken door de ogen van dieren en het geheel moest een oog voorstellen. De iris van het oog was een groot vogelnest waar men “in kon klimmen”. Daaromheen was een water dat het wit van het oog verbeeldde. Het was een prachtige plek met mooie planten en bloemen, de sprekende boom, verschillende soorten nesten enz. Het water was zeer in trek bij kinderen want daar kon6

den ze heerlijk naar waterdiertjes zoeken. De vogelkijkhut trok ook veel belangstelling want verschillende vogels, zoals de boomklever, waren van heel dichtbij te bekijken. Opvallend was dat veel mensen de stand bezochten om tot rust te komen. Veel wat op de Floriade te zien was is opgezet om te “moeten” kijken. De IVN-inzending (samen met een aantal partners) was natuur heel “dichtbij” waar door mensen vaak zeiden: ”Oh, wat is het hier heerlijk“. Naar mijn idee was dit ook precies wat het IVN uitstraalt: natuur, laagdrempelig, dichtbij en om van te genieten. Meerdere malen wilden de kinderen niet weg en

vroegen de ouders of we niet even konden oppassen. Dat was uiteraard niet de bedoeling, maar het was wel een compliment. Voor onszelf waren het ook leuke dagen, we hebben veel gelachen en plezier gehad. Het uitwisselen van ervaringen met andere afdelingen en het leren van elkaar in die dagen, de gesprekken over van alles en nog wat verdiepten de contacten. De vele gesprekken met de bezoekers die er waren en die soms zomaar van alles wilden vertellen, alsof men iets kwijt moest om daarna weer opgelucht verder te gaan. We sliepen in een bed en breakfast in de omgeving wat maakte dat we in de morgen al vroeg naar de Floriade gingen om dan rustig zelf andere inzendingen te bezoeken. Dat was heerlijk want er was nog niemand. Tussendoor hadden we ook wat gelegen-

heid om de Floriade te bezoeken en konden ons eigen bezoek zo over drie dagen verdelen. De dagen waren lang maar het was ook lange dagen genieten. Dit was een korte impressie van mijn drie dagen Floriade. Ada van de Vendel

NATUURGIDSENCURSUS weer VAn START Op 8 januari 2013 starten wij weer met een Natuurgidsencursus, bedoeld om de natuurliefhebber met enige voorkennis van de natuur vaardigheden bij te brengen waarmee je actief kunt worden als natuurgids. De cursus duurt tot juli 2014 en wordt verzorgd door een team van enthousiaste docenten, die je zullen helpen met het bereiken van je uiteindelijke doel: als natuurgids anderen actief te maken voor de natuur om ons heen. Op de cursusavonden - om de twee of drie weken op dinsdagavond - leer je theorie en praktijk van de IVN natuurgids. Daarbij komen zowel kennis van de natuur als educatieve vaardigheden aan bod. Na elke cursusavond volgt een excursie op zaterdag naar een park of natuurgebied in en om Den Haag. We starten 18 januari met een kennismakingsweekend en we sluiten de cur-

sus in de zomer van 2014 eveneens met een weekend af. Kosten (afhankelijk van eventuele subsidie): rond de € 350,-. Koffie/thee, entreegelden, weekends en cursusmaterialen zijn hierbij inbegrepen. De cursus wordt gegeven in het Milieu Service Punt (MSP) Zuiderpark aan de Anna Polakweg bij de Vreeswijkstraat. Nieuwsgierig? Kom dan op de introductieochtend, zaterdag 24 november om 11 uur in het MSP. Je maakt kennis met de docenten en krijgt een voorproefje van wat je in de komende tijd kan verwachten. Bij een definitieve aanmelding zal er ook een individueel kennismakingsgesprek plaatsvinden. Inlichtingen bij Laus Hendriks, tel. 070 3946065, [email protected], of bij Rob Meyer, tel. 06 20568114/070 3681400, e-mail raf. [email protected]. 7

Historische Natuurfilms ‘Clingendael’ (‘99) en ‘Den Haag Natuurlijk’ (‘86) en de compilatie ‘Struinen door de duinen’. Het zal u misschien niet verbazen dat de ooievaar in bijna alle films te zien is.

Den Haag Natuurlijk

Onlangs is meer dan twee uur aan historisch filmmateriaal van Jan van den Ende en Monique van den Broek op dvd beschikbaar gekomen. Voor hét symbool van Den Haag - de ooievaar - is een belangrijke rol weggelegd. Tussen 1983 en 2008 maakte ik samen met Jan van den Ende (1922-2008) verschillende natuurdocumentaires. Na het overlijden van Jan wilde ik de oudere films toegankelijk maken voor een groter publiek. Daarvoor was het nodig om deze te laten digitaliseren van 16 mm film naar DVD. Als eerste werd in 2009 ‘Rietland in de Randstad’ uitgebracht in samenwerking met Natuurmonumenten. Daarna volgde ‘Drie Decennia Duinen’. Dunea, de waterleverancier in onze regio, heeft deze prachtige DVD laten maken met een overzicht van 30 jaar filmopnamen in de Meijendelse duinen. Deze uitgave is te koop bij het bezoekerscentrum. Afgelopen herfst is de DVD met historische natuurfilms verschenen. Deze bevat de gedigitaliseerde historische documentaires over natuur in de stad, vooral Den Haag. Het betreft de films ‘Ooievaars Natuurlijk’ (2002), ‘Natuur Nabij’ (1997), 8

In de film “Den Haag Natuurlijk” uit 1986 zijn de eerste beelden van ooievaars in Mariahoeve in beeld gebracht. Het paartje broedde op een nest in de Wassenaarse dierentuin en scharrelde toen al zijn kostje bij elkaar op de grasveldjes tussen de flats. Verder komen gewone Haagse straten met mussennesten, bloeiende bomen en plantjes voor de deur in beeld. Maar ook de paardenkastanje, een overblijfsel uit de Haagse dierentuin. Inmiddels is deze boom gekapt vanwege de verbreding van de ZuidHollandlaan. In Loosduinen konden we toen nog huiszwaluwen filmen. Die zou ik nu niet meer in de Haagse regio weten te vinden.

Natuur Nabij

IVN gaf ons de opdracht om te laten zien dat de natuur in de Nederlandse steden soms dichterbij is dan we denken. Een ooievaarsnest boven voorbijrazende treinen in Rotterdam, bijenkasten op het dak middenin Den Haag, een watertuin in het oude centrum, ringslangen in de achtertuin, een nest jonge torenvalken in een plantenbak op tienhoog in Rijswijk. Duidelijk wordt, dat met eenvoudige maatregelen allerlei planten en dieren een steuntje in de rug kunnen krijgen, zodat onze stedelijke omgeving veel leuker wordt.

Clingendael

In de film ‘Clingendael’ gaan historie en natuur hand in hand en dwaalt u van verleden naar heden. Van Franse naar Engelse tuin, waar later de Japanse tuin bijkwam volgend jaar 100 jaar geleden! Sinds 1954 is het landgoed vrij toegankelijk en tegenwoordig kunt u ook in de herfst van de kleurenpracht van de Japanse tuin genieten.

Struinen door de duinen

Op 12 maart 2002 ontvingen wij uit handen van burgemeester Deetman de Dr. Abraham Schierbeekprijs. Ter gelegenheid hiervan maakten wij in opdracht van Duinwaterbedrijf Zuid-Holland een compilatie van 16 minuten van onze duinenfilms.

Ooievaars Natuurlijk

Niet veel later ging in het Museon onze film ‘Ooievaars Natuurlijk’ in première. Sinds onze opnamen uit 1986 zijn er alleen maar meer ooievaars in Nederland en Den Haag

neergestreken (nu meer dan 700 broedparen). Wij volgden de ooievaar op zijn liefdespad en tijdens de zorg voor zijn jongen. Zo kunt u in uw stoel meegenieten van duizenden ooievaars die, zeilend op thermiek, zich gereed maken om over te steken vanuit Spanje naar Marokko. Voor meer informatie: Monique van den Broek Filmproductie van den Ende, natuur@ natuurfilm.com of www.natuurfilm.com (Foto ooievaars: Caroline Walta)

Dankzij sponsors kan meer dan twee uur historisch filmmateriaal weer bekeken worden. De DVD kost 10 euro en is te bestellen bij AVN, Algemene Vereniging voor Natuurbescherming voor Den Haag: [email protected], 070-33 88 100, www.avn.nl.

stappen in de natuur 2012

tijdstip Gebied

Za 1 dec

13.00

Zo 9 dec

11.00 14.00

Za. 15 dec 11.00 Zo 16 dec

11.00

Za 16 dec

12.30

WESTDUINEN: Verschillende duinzones via het strand, over onverharde duinpaden. Start: De Savornin Lohmanlaan hoek Laan van Poot. Bus 24. PARK ROZENRUST: IVN Jubileumwandeling: Winterse Weelde. Start ingang Veursestraatweg 102a. Bus 45. MEIJENDEL: Winterkleed. Start op de weide tegenover de pannenkoekenboerderij, Meijendelseweg, Wassenaar. KIJFHOEK/BIERLAP: Transparante duinen. Start bij het informatiebord parkeerplaats aan het begin van de Meijendelseweg, Wassenaar. CLINGENDAEL: Start hoofdingang aan de Wassenaarseweg, Den Haag. Doorstapwandeling. KIJKDUIN: Wat vinden we op het strand? Verzamelen bij de muziektent, Deltaplein Kijkduin (laarzen aan). Bus 23, 24 & 26.

Stappen in 2013 In verband met de overgang naar een nieuwe folder zijn de wandelingen van januari en februari 2013 nog niet beschikbaar. U ontvangt deze medio december tegelijk met de uitnodiging voor de Nieuwjaarsreceptie en het verzoek voor het betalen van de contributie voor 2013. 9

afdeling den haag koninklijke nederlandse natuurhistorische vereniging

PROGRAMMA NOVEMBER – FEBRUARI 2013 Info N.B.

Hans Toetenel 06-51077222, [email protected] - Meerijden in auto? Afrekenen met chauffeur aan eind excursie à €0.08 per km. - Meenemen van honden of andere huisdieren is niet toegestaan.

ZATERDAG 15 DECEMBER

Dagexcursie Solleveld

Thema Verzamelen Meenemen Horeca Organisatie

(duur hele dag)

Zwerven door Solleveld, met paddenstoelen, mossen en korstmossen. 10.00u witte brug ingang Ockenburg. Bereikbaar o.a. RR-lijn 3. Lunch, drinken, handloep (10x), regenkleding etc. Geen. Hans Toetenel, 06-51077222.

DONDERDAG 20 DECEMBER

Ochtend/middagexcursie Haagse parken

(duur halve dag)

Thema Parkwandeling vanaf Den Haag CS via diverse parken richting Scheveningen. Verzamelen 11.00u Den Haag CS bij infopost NS (nabij de zitjes). Meenemen Lunch, drinken, regenkleding etc. Horeca Zo mogelijk. Organisatie Okje van Drimmelen 070-3238629, en Mies Eveleens, 015-2571535.

ZATERDAG 29 DECember

Traditionele jaarlijkse pannenkoekenexcursie

Thema Verzamelen Vervoer Meenemen Horeca Organisatie

10

Natuur en pannenkoeken! Wandelen bij de Klip in Meijendel, met bijzon- dere mossen en korstmossen (duur 2 uur). Aansluitend pannenkoeken eten in familierestaurant De Schulpwei, Katwijkseweg 7, 2242PA Wassenaar, 070-5112215. 10.45u bij de ingang werkweg Dunea aan de Wassenaarse slag, ter hoogte van de Vleysmanlaan. Om 12.45u verzamelen bij het pannenkoekenres- taurant. Bus 90, halte Rijksdorp. Warme kleding en schoeisel, aangepast aan de weersomstandigheden. Familierestaurant De Schulpwei. Hans Toetenel, 06-51077222.

ZATERDAG 12 JANUARI 2013

Heiloo: landgoed Nijenburg en Baafjespolder

Thema Verzamelen Vervoer Horeca Organisatie

WOENSDAG 16 JANUARI 2013

Ochtendexcursie Arendsdorp-Oostduin

Thema Verzamelen Meenemen Horeca Organisatie

(duur hele dag)

Een wandeling van ongeveer 8 km door het bos van het 18e-eeuwse land- goed en over grasdijken in de polder. Evt. uit te breiden met Kooimeerpolder (3,5 km) 09.10u Den Haag CS bij trefpunt in de hal. Trein (V 09.26u, maar treintijd kan veranderen!). In Heiloo. Els Kempen, 070-4274818 en Jola Gerbrands, 070-3201485.

(duur 2 uur)

De dynamiek van de kust, kustbescherming, flora en fauna van strand en zeereep. Route deels moeilijk begaanbaar door mul zand en waterstromen. 13.00u Deltaplein Kijkduin, bij ‘vuurtoren’. OV of eigen vervoer, P aanwezig. Regenkleding, verrekijkers. Aan het begin en eind van de excursie. Hans Toetenel, 06-51077222, email: [email protected]

ZATERDAG 26 JANUARI 2013

Dagexcursie Boswachterij Noordwijk (lengte 3,5km, bij goed weer 7,5km)

Thema Verzamelen Vervoer Meenemen Horeca Organisatie

Bos en duin. 09.00u Station Mariahoeve, parkeerterrein Voorburgzijde. Auto. Lunch en drinken. Aan begin en/of eind. Ineke Zwarekant en Ineke Gilbert, 070-2118254

ZONDAG 10 FEBRUARI 2013

Ochtendexcursie strand Kijkduin

Thema Verzamelen Horeca Organisatie

Wat op onze weg komt. 10.15 u Deltaplein Kijkduin. Kijkduin. Strandwerkgroep Hans Toetenel, 06-51077222.

WOENSDAG 13 FEBRUARI 2013

Ochtendexcursie Westduinpark

Thema Verzamelen Vervoer Meenemen Horeca Organisatie

(duur 2 uur)

(duur Ca 3 uur)

Vogels en (heel vroege) planten. 10.00u keerlus tramlijn 12, Markenseplein, Scheveningen. Tramlijn 12 en bus 23. Vogel/plantenboek, lunch, drinken, regenkleding. Geen. Hans Toetenel, 06-51077222.

Vervolg zie ommezijde 11

PROGRAMMA NOVEMBER – FEBRUARI 2013 (vervolg) ZATERDAG 23 FEBRUARI 2013

Dagexcursie Madestein

Thema Verzamelen Vervoer Meenemen Horeca Organisatie

(duur hele dag) Wat wij tegenkomen! 10.00u witte brug bij ingang Ockenburg. O.a. Randstadrail lijn 3. Lunch, drinken, kijker etc. Evt. Ockenburg. Okje van Drimmelen, 070-3238629 en Mies Eveleens, 015-2571535.

winterlezing op 7 februari 2013 Planten en korstmossen van Solleveld De spreker van deze avond is niemand minder dan onze eigen natuurhistorisch secretaris Hans Toetenel. Ook het onderwerp ligt dicht bij huis. Solleveld is een bijzonder gebied. Direct achter de zeereep wordt de bodem al kalkarm, zodat de plantenwereld er anders uitziet dan die van Meijendel. Hans gaat in op de vegetatiestructuur, soortenrijkdom, de soorten zelf en het vegetatieonderzoek naar het effect van begrazing op de flora en vegetatie. Dit alles opgefleurd met veel mooie foto’s. Ook zal hij iets vertellen over de korstmossen die het gebied rijk is. Solleveld is één van de vier gebieden in het renodunaal district (*) met duinheide. Hans zal een vergelijking maken met andere renodunale duinheidevegetaties waar korstmossen voorkomen. De lezing vindt plaats in de Christus Triumfatorkerk aan de Juliana van Stolberglaan 154 (hoek Laan van NOI). Aanvang 20 uur, einde 22 uur. Toegang gratis voor leden KNNV en IVN; anderen betalen 2 euro. Consumpties zijn voor eigen rekening. De kerk is goed bereikbaar per openbaar vervoer (o.a. trein –> station Laan NOI; tram 2 en 6 en bus 23 stoppen voor de deur) en heeft een fietsenrek en een parkeerplaats. Houd onze nieuwsbrief en de website www.knnv.nl/den-haag in de gaten voor eventueel aanvullende informatie. Voor suggesties en inlichtingen: Auke Tuizenga, tel 070-3179290. (*) “Renodunaal district” is een nieuwe naam voor “duindistrict”, het gebied van kalkrijke duinen tussen Bergen (N-H) en Cadzand (Z). Het ontstaan van dit duingebied en de samenstelling van de flora hangen samen met veranderingen in de loop van de Rijn gedurende de eeuwen. Het renodunaal district onderscheidt zich van het noordelijker gelegen “waddendistrict” (het duingebied van de Waddeneilanden en de kop van Noord-Holland) door het kalkhoudende zand en het voorkomen van typische stroomdalplanten. In het waddendistrict ontbreken deze plantensoorten en is het duinzand doorgaans zeer kalkarm. 12

VAN HET BESTUUR Voor de komende winterperiode zijn er weer een flink aantal interessante excursies gepland. Uw speciale aandacht voor de traditionele “pannenkoeken- excursie” op 29 december waarbij we eerst gaan wandelen in het duingebied ten noordwesten van de Klip aan de Wassenaarse Slag; een prachtig stukje duin met zeer bijzondere terrestrische korstmossen. Aansluitend het pannenkoekenfestijn, aanvang kwart voor één. Zij die niet willen of kunnen wandelen zijn hier uiteraard hartelijk welkom. Ook wordt er weer een lezing gegeven, door ondergetekende, met als onderwerp Solleveld. Zie voor dit alles het programma in deze Ratelaar.

Nederlandse natuurorganisaties

Van het landelijk bureau van de KNNV komt de mededeling dat natuurorganisaties in Nederland een radicaal andere koers gaan varen. Ze willen minder afhankelijk van subsidies worden, en met natuur hun eigen geld verdienen. Ook sleutelen ze aan een gezamenlijke visie die een stuk ambitieuzer is dan natuurbehoud. In vijftien jaar tijd willen ze de soortenrijkdom in Nederland verdubbelen. Meer dan vijftig natuurorganisa-

Solleveld (foto Bob Molenaar)

ties hebben zich uitgesproken voor nauwe samenwerking. Van een fusie zal het voorlopig niet komen, wel wordt er gedacht aan één branche-organisatie die als ‘advocaat van de natuur’ moet gaan functioneren. Hoe de KNNV landelijk staat in dit initiatief is nog niet duidelijk. Wel duidelijk is dat een aantal afdelingen het initiatief sterk toejuichen. Zie o.a. www.trouw.nl, zoek op ‘natuurclubs’ en ‘roer’.

Ruim duizend waarnemingen

Ook de activiteiten van onze eigen afdeling zijn legio. Als voorbeeld de afsluiting van het Hertenkampproject op 15 november, zoals vermeld in de vorige Ratelaar. Met alle werkgroepen en ad-hoc werkgroepjes samen bezig in een mooi stuk natuur, dat is toch precies waar de KNNV voor staat. En de resultaten zijn verbazend! Meer dan duizend waarnemingen totaal. Natuurstudie wordt natuurlijk ook niet vergeten. In het voor- en najaar 2013 wordt een duincursus georganiseerd, waarvan de data voor het voorjaarsgedeelte al bekend zijn: 8 en 22 april en 13 en 27 mei een avondprogramma, gevolgd door een excursie per onderwerp. De cursus vindt plaats in het MSP-Zuiderpark. De onderwerpen voor het voorjaarsdeel zijn o.a. geomorfologie en ontstaan van de duinen, oude en jonge duinen, vegetatietypen, terrestrische mossen en korstmossen, insecten en zoogdieren. In het najaarsdeel zullen o.a. worden behandeld: spinnen en andere kleine dieren, paddenstoelen, vogeltrek en vogels, en de duinen in een sociaal, cultureel en natuurhistorisch perspectief. Nadere details, kosten en de mogelijkheid tot opgeven wordt in de volgende Ratelaar bekend gemaakt. Hans Toetenel Natuurhistorisch secretaris

13

BIJZONDERE BOMEN IN VOORBURG De KNNV-bomenwerkgroep richt zich voornamelijk op bomen in Den Haag en Rijswijk. Maar in Leidschendam-Voorburg hebben we ook mooie en bijzondere bomen. Ik kan het weten want ik zit in een werkgroepje dat wijkwandelingen in Leidschendam-Voorburg uitzet en uitgeeft in een boekje. Zo’n boekje beschrijft de geschiedenis, cultuur en natuur, met nadruk op bomen, in een wijk. We zijn begonnen in 2004 en het elfde boekje komt binnenkort uit. Op mijn tochten door de diverse wijken ontdekte ik onder andere de hemelboom, valse christusdoorn, judasboom, amerikaanse toverhazelaar, perzisch ijzerhout, lampionnetjesboom en Clerodendron. In de Voorburgse wijk Bovenveen ontdekte ik kort geleden twee echt bijzondere soorten. Achter “Thai Fresh” aan de Koningin Julianalaan in Voorburg staat een rijtje iepen met een vreemde vorm (foto hieronder).

Ik dacht eerst aan uitgelopen knotbomen, maar het blijken entbomen te zijn. Het zijn ruwe iepen (Ulmus glabra ‘Exoniensis’), veel aangeplant in onze gemeente, omdat ze minder gevoelig zijn voor de iepziekte. Nergens zag ik ze als entboom, maar hier dus wel. Ze werden geëent op een onderstam om een flinke stamhoogte te krijgen voordat ze in de breedte gingen uitlopen. De tweede boom vult het hele voortuintje van de Jacob Catsstraat nr.100, ook in Voorburg. Een tropische verrassing! Die verwacht je niet in Nederland. De boom heeft heel fijn verdeeld blad en roze bloemen die op roze-rode plumeautjes lijken (foto rechts). Het is de slaapboom, of zijdeboom of perzische acacia (Albizia julibrissin var. ’Rosea’). De wilde Albizia is echt een tropische soort maar de cultuurvorm ’Rosea’ is meer winterhard dan de wilde vorm. Het grote dubbelgeveerde blad (met vele honderden deelblaadjes) vouwt zich ’s nachts samen en valt ’s winters af. De boom bloeit de hele zomer als hij voldoende zonnewarmte krijgt. Ik meldde de vondst aan onze redacteur Lex van der Steur en die heeft heel goede herinneringen aan de Albizia; hij had er eentje in zijn tuin in Suriname, en heeft 4 jaar lang in haar schaduw mogen zitten. De volksnaam daar is ‘officierspluim’. De boom in Voorburg is niet zo groot maar rijkt toch wel tot het dak. Volgens buurtbewoners snoeit de eigenaar van de boom hem elke 2 jaar fors terug. Nieuwsgierig geworden? Snel kijken in Leidschendam-Voorburg en laat je verrassen! Ria Hoogstraat (met dank aan een gemeentemedewerker en aan Lex voor aanvullende info) foto’s: entiepen Eric Hoogstraat, Albizia Lex v.d. Steur

14

Jan las (9) Jan las dat woestijnmieren de kronkelende zoektocht naar voedsel in hun brein(?) vastleggen. Maatgevend daarbij is de paslengte. Niet alleen wordt het aantal stappen van een bepaalde lengte onthouden, maar ook wordt daaruit een rechtstreekse weg terug naar het nest ‘’berekend’’. Die rechtstreekse weg wordt gevolgd zelfs als inmiddels het grondpatroon, bijv. door de wind, is veranderd. Men neemt aan dat een mier (dus) een computer in zijn brein heeft. Jan vraagt zich af of het substraat van die computer ook werkelijk is aangetoond. Weet iemand daar meer over? Jan Engelenburg Foto van internet, auteur onbekend

15

KLAAS KROMHOUTEXCURSIE 2012 Zaterdag 12 mei ging de jaarlijkse Klaas Kromhoutexcursie naar Het Wormer- en Jisperveld, een veenplassengebied ten westen van Purmerend, en naar Thijsse’s Hof in Bloemendaal. Er waren 28 deelnemers. De excursie was georganiseerd door Auke Tuizenga en Jola Gerbrands, die daarvoor nog even in het zonnetje gezet zijn. Bij het Wormer- en Jisperveld werden we ontvangen in de Poelboerderij, met koffie en een lunchpakket. Onze gids Marcel de Boer hield een inleiding over het natuurbeheer van dit zeer waterrijke gebied, zo’n 2300 hectare groot, waarvan ongeveer een derde deel van Natuurmonumenten. De rest is in particulier bezit. Het gebied is heel belangrijk voor weidevogels; een kenmerkend beheersaspect is dan ook het kappen van recreatiebosjes, boomgroepjes die in de loop der jaren zonder veel overleg door eigenaren zijn aangeplant. 0ooooooooo Na de inleiding hebben we per open fluisterboot op natuurstroom een tocht van ongeveer anderhalf uur door het gebied gemaakt, waarbij we allerlei weide- en moerasvogels

16

gezien hebben. Geen waarnemingen om de krant voor te bellen, maar altijd weer leuk om tegen te komen: kievit, tureluur, grutto, scholeksters. Er was zelfs een kolonie kleine mantelmeeuwen, die uit de duinen weggepest was door de vos. Ze zaten op de stukjes die (net) droog, maar voor vossen praktisch onbereikbaar waren. Verder hebben we de rietzanger, veel brandganzen en enkele Canadese ganzen gezien. En heel veel soorten moerasplanten.0000 Even kregen we een plaagstootje van het weer toen het begon te spetten. Omdat de regen leek door te zetten, begon iedereen regenkleding tevoorschijn te halen, maar net toen men zich er ook in gehesen had, hield de regen op. We hebben die dag verder geen regen meer gehad. Wel veel fraaie Hollandse luchten. Tegen 13.00 uur waren we terug om te lunchen, waarna de meeste deelnemers op eigen gelegenheid gewandeld hebben in de omgeving van de Poelboerderij. Om half drie gingen we door naar Thijsse’s Hof in Bloemendaal, een rit-je van een goed half uur. We werden opgewacht door de gidsen Wim Holthuyzen en Henk Wijkhuisen. Een speciaal woord van welkom was er voor Ineke Thijsse, een kleindochter van Jac. P. In twee groepen zijn we door Thijsse’s Hof rondgeleid. De Hof is in 1925 opgericht door Jac. P. Thijsse, die hem eigenlijk wilde vernoemen naar F.W. van Eeden, de vader van de bekende schrijver. De mensen in Thijsses omgeving vonden echter dat de hof naar Thijsse zelf zou moeten heten. Thijsse heeft het gemeentebestuur van Bloemendaal destijds voor zijn idee gewonnen om voor de schooljeugd een instructietuin

aan te leggen met kenmerkende planten van de kalkrijke binnenduinen, en daarvoor is hem toen een braakliggende aardappelakker met eikenhakhout geschonken van ongeveer 2 ha. Thans wordt Thijsse’s Hof bestuurd door een stichting, en ontvangt men er jaarlijks zo’n 6000 kinderen uit groep 6 van de basisschool. Het onderhoud wordt gedaan door vrijwilligers, met hulp van een betaald hoveniersbedrijf voor het zware werk. De Hof heet ook wel vogeltuin, maar er broeden relatief weinig vogels, zo’n 50 tot 60 paar, die wel goed gemonitord worden. Zo was men heel blij dat na 20 jaar de nachtegaal weer terug

was. We hebben hem nog gehoord ook! Ook de plantengroei wordt voortdurend geïnventariseerd, onder andere door Ger Londo, (de drijvende kracht achter veel wildeplantentuinen). Londo was toevallig aanwezig en bleek bereid een boekje van zijn hand over de Hof voor belangstellenden te signeren. Tegen half zes werden we weer afgeleverd bij het station Mariahoeve en ging een ieder zijns weegs. We kunnen zeker terugkijken op een mooie dag.

Wim Voortman Foto van auteur: Typisch Hollands landschap in het Wormer- en Jisperveld

DANSERES IN DE STRESS Sinds kort luiden natuurautoriteiten de noodklok over de gezondheid van onze essen, die ernstig bedreigd wordt door de essentaksterfte. Aanleiding om u te informeren over de stand van zaken. Begin jaren ‘90 werd in Polen en Litouwen voor het eerst essentaksterfte waargenomen, waarna de ziekte zich razendsnel verspreidde over een groot deel van Europa. Sinds 2 jaar is de aantasting ook bekend in Nederland, eerst in Groningen en Friesland. Recente meldingen zijn er uit de Flevopolder, Gelderland en Utrecht. Zijn wij hier in het westen dus binnenkort de klos? Ja, sterker nog: wij zijn het al!

Wat is essentaksterfte?

Een schimmelziekte, veroorzaakt door de schimmel Chalara fraxinea. Komt voor op de gewone es (Fraxinus excelsior). Op Pluimes (F.ornus) is hij nog niet waargenomen, over de smalbladige (F.angustifolia) zijn de meningen verdeeld.

De schimmel leeft in alle vaten, de opgaande én de neergaande, en verstopt ze, met snel afsterven van de aangetaste delen tot gevolg. Jonge essen gaan in een paar jaar dood, oudere essen doen er wat langer over. De sporen verspreiden zich door de lucht en de snelheid waarmee de schimmel Nederland verovert laat zien dat dit over grote afstanden gaat.

Hoe herkent u essentaksterfte?

- Roodbruine tot zwarte verkleuringen, van verschillende omvang, op stam, takken en vervolg zie ommezijde 17

bladstelen, altijd zonder bloedingen. De foto toont 2 bladstelen: boven gezond, onder ziek (in kleur is dit natuurlijk veel duidelijker), - Vroegtijdig verwelken van blad en jonge scheuten. - In het landschap zijn in toenemende mate dode takken en kronen van essen te zien. - Afgestorven twijgen en takken worden extreem broos, kunnen makkelijk breken en vormen zo een gevaar voor wie er onder loopt.

Is er wat aan te doen?

Op dit moment is er geen effectieve behandelmethode bekend. Omdat de sporen van de schimmel zich snel en over grote afstanden verspreiden heeft isolatie van terreinen of vroegtijdig kappen van aangetaste bomen geen zin. Omdat er verschillen zijn in mate van resistentie die deels genetisch bepaald zijn, kan er gewerkt worden aan een grotere resistentie van de populatie essen in Nederland. Het Bosschap (bedrijfschap voor bos en natuur) adviseert om niet of nauwelijks aangetaste bomen in het beheer zoveel mogelijk te sparen, maar dode en ernstig aangetaste exemplaren te rooien. Op dit moment is er nog geen resistent plantma18

teriaal bekend. Hopelijk komt hier op korte termijn onderzoek naar.

Hebt u het al gezien?

Als u de lezing van Hein Krantz hebt gevolgd weet u dat in de Horsten (met name Terhorst) de ziekte keihard heeft toegeslagen, vooral in de essenhakhoutpercelen. Monocultures zijn nu eenmaal zeer kwetsbaar voor ziektes en aantastingen. Maar in uw eigen buurt? Wellicht is het nog niet opgevallen, het loof begint nu ook al te “herfsten”, maar voor volgend voorjaar roep ik u op om met andere ogen te kijken naar die mooie essen, “danseressen” zoals een van mijn boomcursisten het zo fraai typeerde. Tot slot nog een tip voor Leidschendam-Voorburg e.o.: In Leidschendam, de Veurse achterweg, ter hoogte van de Fordgarage, aan de overkant van de sloot op de dijk van begraafplaats St Agatha, staat een grote maar morsdode es, door de ziekte (foto). Het gekke is echter dat pal rechts ernaast een jongere es staat die nog in volle glorie is. Zou dat iets te maken kunnen hebben met die genetisch bepaalde resistentie? Ook langs het fietspad aan de zijkant van het kerkhof staan jonge essen die zijn aangetast en waar u de symptomen aan de bladen goed kunt bekijken. Tekst en foto’s: Lex van der Steur Bronnen: eigen waarnemingen en diverse websites via Google, o.m. het Bosschap, www.bosschap.nl

DE GEOMORFOLOGIE VAN SOLLEVELD Op 16 augustus 1990 is Solleveld aangewezen als beschermd natuurgebied krachtens de Natuurbeschermingswet. De combinatie van het Oude Duinlandschap vlak bij zee, gescheiden van de zee door een smalle strook Jonge Duinen, is uniek in Nederland. In dit korte artikel wordt een schets gegeven van de geomorfologie van Solleveld (geo = aarde, bodem; morfologie = leer van de structuur). De duinen van de Nederlandse kust bestaan uit twee verschillende soorten afzettingen: de Jonge Duinen en de Oude Duinen (*). Het zijn afzettingen van zand uit zee, aangespoeld met de getijden en verder de kust opgeblazen door de wind. Het Jonge Duinlandschap is op veel plekken aan de kust een strook duin van 2 tot 5 kilometer breed en is ontstaan in perioden vanaf ongeveer het jaar 1000 na Christus, zoals bij de kop van Schouwen, delen van Goeree en dichter bij huis, Meijendel. Maar in Solleveld is dit anders. Hier behoort slechts een smalle strook van een paar honderd meter breed direct langs de kust tot die Jonge Duinen (zone I, II en III). De rest van Solleveld behoort tot de Oude Duinen (zone IV) die veel ouder zijn, ongeveer 5000 tot 3500 jaar geleden gevormd.

Twee zeerepen

Direct grenzend aan het strand ligt de zeereep (zone I). De zeereep is een langgerekte smalle duinrug met hoge vlaktes. Het is het minst natuurlijke deel van het gebied. Ter versterking van de natuurlijke zeereep is in 1987 en 1988 achter de eerste zeereep een tweede aangelegd met zand uit de Maas- en Eurogeul. De structuur van dat gebruikte zand wijkt af van de samenstelling van de eerste zeereep. Het zand is grover en bevat een grote hoeveelheid schelpfragmenten. Tussen de eerste en tweede zeereep ligt over een groot deel van de ondiepte een fietspad. De basis van de begroeiing van deze weinig natuurlijke zone is de aanplant van helm.

Solleveld (foto Bob Molenaar)

Buitenduin en binnenduinen

De zone aansluitend aan de zeereep wordt ook wel het buitenduin genoemd (zone II). Dit is in Solleveld een betrekkelijk smalle strook duin met kleine door de wind uitgeblazen valleien en opgewaaide duinen van het Jonge Duinlandschap. Deze duinen lopen meestal van het zuidwesten naar het noordoosten. De open en zandige zuidgerichte hellingen kenmerken zich door duingraslanden. Op de noordgerichte hellingen en vlakke delen wordt veelal gemengd struweel aangetroffen. De derde zone van Jonge Duinen wordt ook wel het binnenduin genoemd (zone III). Dit binnenduin beslaat het grootste gedeelte van Solleveld. De binnenduinen zijn door het landbouwkundig gebruik te verdelen in twee deelgebieden: de hoog opgewaaide binnenduinen (zone IIIa) en de afgeplatte binnenduinen (zone IIIb).

19

Schetsmatige opbouw van Solleveld (Bron Dunea, Harrie van der Hagen) Legenda: zone I=zeereep, zone II=buitenduin, zone III=binnenduin, zone IV= oud duin

De hoog opgewaaide binnenduinen zijn van zuidwest naar noordoost lopende duinruggen met afwisselend valleien en matig hoge duinen. De bodem is kalkarm door uitloging. Door systematische vastlegging met helm in het recente verleden wordt het algemene beeld gedomineerd door hoge grassen. Op de zuidgerichte hellingen, waar geen vastlegging meer heeft plaatsgevonden, komen open graslanden voor met planten van kalkhoudende bodem. De afgeplatte binnenduinen beslaan een groot deel van Solleveld. Het is het meest intensief gebruikt door de mens, grote vlaktes die ten behoeve van de akkerbouw en veeteelt zijn voorzien van een kunstmatig vlak reliëf met op vaste afstand lage walletjes. De vegetatie van de oude akkercomplexen van Solleveld bestaat uit mos- en korstmosrijke gesloten graslanden. De walletjes zijn nog heel goed te herkennen in het veld. Tot zover een beschrijving van de Jonge Duinen.

Het Oude Duinlandschap

Het Oude Duinlandschap (zone IV) is grotendeels een laaggelegen en licht heuvelig gebied, dat voor landbouwdoeleinden is gebruikt. Het reliëf is kunstmatig en bestaat uit lage wallen en voor een klein gedeelte uit akkertjes. Het gebied is voor 90-95% begroeid met bos. Zeer waarschijnlijk bestaat het hele bos uit oude aanplant, dat deels in hakhoutcultuur is geweest. Enkele 20

kleine stukjes heide zijn ingesloten door bos. Er zijn slechts vier plaatsen waar dit vegetatietype in de Zuid-Hollandse duinen nog voorkomt. Er wordt veel onderzoek gedaan om dit markante en zeldzame vegetatietype in het Renodunale district te behouden. In het zuidoosten ligt tussen de Monsterseweg (of Haagweg) en het duin een restant van een eikenhakhoutbos, dat waarschijnlijk tot ± 1900 is gebruikt voor hakhout. Nu is het een door de zoute zeewind geschoren, geleidelijk uit het grasland opkomende rand van eiken. Solleveld heeft een veelbewogen geschiedenis door menselijk ingrijpen achter zich. Hieraan ontleent het gebied juist zijn markante landschapstypen. Het relatief kalkarme bodemsubstraat en in grote delen zelfs een primair kalkloze bodem in combinatie met vroeger landbouwkundig gebruik heeft niet geleid tot een uitbundige rijkdom aan plantensoorten. Alleen binnen de Jonge Duinen achter de zeereep is een rijke differentiatie van vegetatietypen mogelijk door de subtiele overgangen van kalkhoudende naar kalkloze bodem. Hans Toetenel

(*) De namen zijn met een hoofdletter omdat ze een begrip voorstellen: de Jonge Duinen, net zoiets als het Oude Testament.

PRAKTISCHE INFORMATIE

ivn

Voorzitter: Henk Wardenaar, Frankenstraat 28, 2582 SL Den Haag, 06 44 670 470,

e-mail: [email protected]

Secretaris: Mieke Muller, Johan David Zocherstraat 66, 2272 SL Voorburg, 070 387 30 35; e-mail: [email protected] Penningmeester: Irene van Wissen, Pelikaanhof 31, 2264 JG Leidschendam, 070 327 93 21, e-mail: [email protected] Bestuurslid/Ledenadministratie: Henk Muller, Johan David Zocherstraat 66, 2272 SL Voorburg, 070 387 30 35 e-mail: [email protected] Bestuurslid/Coördinator wandelingen op aanvraag: Hermine Schuit, Schenkkade 129, 2595 AS Den Haag, 070 778 08 17; e-mail: [email protected] Bestuurslid: Monique van den Broek, Bezuidenhoutseweg 265A, 2594 AN Den Haag, 070 385 86 76 e-mail: [email protected] Cursussen: Laus Hendriks , Mgr. Bekkerslaan 627, 2286 EA Rijswijk, 070 394 60 65 e-mail: [email protected] Website: www.ivndenhaag.nl

knnv

Voorzitter: Els van Maanen–van Wijlen, Van Halewijnplein 40, 2274 VC Voorburg, 070 386 76 30, e-mail: [email protected] Vice-voorzitter/bestuurslid (PR): Kees Pinster, Regentesselaan 92, 2562 CV Den Haag, 070 346 52 14, e-mail: [email protected] Secretaris: Ineke Gilbert, Melis Stokezijde 140, 2543 GJ Den Haag, 070 211 82 54, e-mail: [email protected] Natuurhistorisch secretaris: Hans Toetenel, Karel Doormanweg 3, 2684 XG Ter Heijde, 06 51077222, e-mail [email protected] Penningmeester: Ruud Wielinga, Laan van Poot 262, 2566 DB Den Haag, 070 3689191, [email protected] Bestuurslid: Lis Stolp, Araweg 18, 2243 AN Wassenaar, 070 5177899, [email protected] Ledenadministratie/webmaster: Bert van Maanen, Van Halewijnplein 40, 2274 VC Voorburg, 070 386 76 30, e-mail: [email protected] Nieuwsbrief (abonnement gratis voor leden): [email protected] Website: www.knnv.nl/den-haag Bestuurscommissie natuurbescherming Bomenwerkgroep Insectenwerkgroep Korstmossenwerkgroep (nieuw) Mossenwerkgroep Paddenstoelenwerkgroep Plantenwerkgroep 1 Plantenwerkgroep 2 Strandwerkgroep Vogelwerkgroep

Kees Fokkens, 070-3280386 Hilde Küpfer, 06-53844741 Alexander Deelman, 070-3502493 Hans Toetenel, 06-51077222 Joan Wessels, 070-3663695 Kees Fokkens, 070-3280386 Jeanette van Haren, 070-3253274 Frank van Linden, 070-3271656 Laus Hendriks, 070-3946065 Ineke Zwarekant, 079-3310369

Zie voor hun activiteiten www.knnv.nl/den haag. Meedoen of vragen? Bel gerust!

knnv ivn

Verzendadres: van Halewijnplein 40, 2274 VC Voorburg

De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv laar het ledenblad van ivn en knnv De ratel ledenblad van ivn en knnv De ratelaar he blad van ivn en knnvDe ratelaar het ledenb ivn en knnv De ratelaar het ledenblad van knnv De ratelaar het ledenblad vanvan ivn ivn en knnvDe ratelaar het ledenblad en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn enivn knnv De ratelaar het leden blad van en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn enivn knnv De rate laar het ledenblad van en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad vanvan ivn ivn en knnv De ratelaar het ledenblad en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn enivn knnv De ratelaar het leden blad van en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn enivn knnv De rate laar het ledenblad van en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad vanvan ivn ivn en knnv De ratelaar het ledenblad en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn enivn knnv De ratelaar het leden blad van en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn enivn knnv De rate laar het ledenblad van en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad vanvan ivn ivn en knnv De ratelaar het ledenblad en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn enivn knnv De ratelaar het leden blad van en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De rate laar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad vanvan ivnivn en knnv De ratelaar het ledenblad